Ақшаның экономикалық мәнi және қызметтерi
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I АҚШАНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНI ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТТЕРI ... ... ... ... 5
1.1 Ақшаның қажеттiгi және шығу тегi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Ақшаның жалпыға бiрдей эквивалент ретiндегi ерекшелiгi
мен қызметтерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
II АҚША АЙНАЛЫСЫНЫҢ ЗАҢЫ ЖӘНЕ АҚША АГРЕГАТТАРЫ ... ... ..12
2.1 Ақша айналысы және оның заңы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
2.2 Ақша агрегаттары және оның құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
III ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА АҚША ЖҮЙЕСIНIҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
I АҚШАНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНI ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТТЕРI ... ... ... ... 5
1.1 Ақшаның қажеттiгi және шығу тегi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Ақшаның жалпыға бiрдей эквивалент ретiндегi ерекшелiгi
мен қызметтерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
II АҚША АЙНАЛЫСЫНЫҢ ЗАҢЫ ЖӘНЕ АҚША АГРЕГАТТАРЫ ... ... ..12
2.1 Ақша айналысы және оның заңы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
2.2 Ақша агрегаттары және оның құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
III ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА АҚША ЖҮЙЕСIНIҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
Қазiргi жағдайда ақша шаруашылық өмiрдiң ажырамас бөлiгi болып табылады. Заттардың тауарға айналуы ақшаның пайда болуындағы объективтi алғышарттарды құрайды. Бiрақ кез-келген зат тауар бола алмайды. Егер тұтыну құны өз сатып алушысын таппаса немесе қоғам тарапынан мойындалмаса, онда оны дайындауға кеткен уақыттың рәсуә болғаны; мұндай бұйым тауарлық формаға ие емес, өйткенi оның қоғамға қажетi шамалы. Сондықтан да әрбiр тауар қажеттi тұтыну құның алу құралы бола отырып , өзiнiң өндiрушiсiне қатынасы бойынша айырбас құны ретiнде көрiнедi. “Айырбас құн тауарлардың өзiнен бөлiнiп шыққан және олармен бiрге өз бетiнше өмiр сүретiн тауар, ол ақша”.
Шаруашылықтағы тауарларды өткiзуде, сондай-ақ тауарлы емес төлемдердi және есеп айырысуларды жүзеге асыруға қызмет ететiн қолма-қол және қолма-қолсыз ақша формаларындағы ақшалардың қозғалысын – ақша айналысы деп атайды. Егер айналымдағы ақша көлемi шаруашылық қызмет етуiне қажеттi ақша массасынан артық болса, онда қоғамда ақшаның құнсыздануы етек алып, ол өз кезегiнде экономикалық активтiлiктi төмендетiп, экономиканы дағдарысқа алып келедi. Сондықтан, ақшаның мәнiн, оның айналыс заңын, ақша айналысына қажеттi ақша массасының көлемiн анықтау және ақша массасын құраушы ақша агрегаттарының құрамдарын талдап, оны ұлттық экономика тұрғысында тиiмдi пайдалану жолдарын анықтау менiң бұл тақырыпты орындауымдағы мақсатым болып табылады.
Сондықтан мен экономикалық теория пәнiнен курстық жұмысымның тақырыбын “Ақша айналысының заңы және ақша агрегаттары” деп алдым.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi басқа нарықтар секiлдi ақша нарығында да ақшаға сұраныс пен ұсыныс болады. Ақша нарығының тепе-теңдiгi экономика дамуы үшiн тиiмдi болып табылады. Сондықтан осы ақша, ақша нарығының қызмет етуiн жақсарту өз егемендiгiн ендi ғана алған елiмiз үшiн ең маңыздысы. Әсiресе ол ұлттық экономиканы ынталандыру және инфляцияны азайтып, тұрақты экономикалық өсуге қол жеткiзуге өз септiгiн тигiзедi.
Елiмiздегi рыноктық қатынастардың дамуы экономиканың еркiн түрде өздiгiнен дамуын талап етедi. Бiрақ әлемдiк тәжiрибе көрсеткенiндей барлық рыноктың механизмдерiнiң мемлекеттiк реттеусiз толық қанды қызмет етуi мүмкiн емес. Ал мемлекеттiң экономикаға әсер етуi үшiн белгiлi бiр саясаттар жүргiзу арқылы ғана араласа алады. Ал осы саясаттардың ең негiзгiлерiнiң бiрi мемлекеттiң салық-бюджет және ақша-несие саясаты болып табылады.
Ал бұл екi саясат та ақша нарығының саясаттары болып табылады. Сондықтан ақша нарығы экономикадағы ең негiзгi нарық деп аталады. Бұл нарықтың негiзгi элементi әрине ақша болып табылады.
Ақша – қаржы активi бола отыра, тауардың жалпы эквивалентiнiң тиянақталған түрi. Құнның эквиваленттiк формасы. Оның негiзгi қасиетi өтiмдiлiк болып табылады.
Ақша көлемiн монетарлық және ақша саясаттары арқылы мемлекет белгiлейдi, яғни бұл қызметтi монополиялы түрде Ұлттық банк атқарады. Ақшаның сандық теориясында айналыстағы жүрген ақша массасы экономикадағы өндiрiлген өндiрiс көлемiне тең болуын сипаттайды. Егерде бұл теңдiктен ауытқыса экономикада тұрақсыздық туындайды.
Шаруашылықтағы тауарларды өткiзуде, сондай-ақ тауарлы емес төлемдердi және есеп айырысуларды жүзеге асыруға қызмет ететiн қолма-қол және қолма-қолсыз ақша формаларындағы ақшалардың қозғалысын – ақша айналысы деп атайды. Егер айналымдағы ақша көлемi шаруашылық қызмет етуiне қажеттi ақша массасынан артық болса, онда қоғамда ақшаның құнсыздануы етек алып, ол өз кезегiнде экономикалық активтiлiктi төмендетiп, экономиканы дағдарысқа алып келедi. Сондықтан, ақшаның мәнiн, оның айналыс заңын, ақша айналысына қажеттi ақша массасының көлемiн анықтау және ақша массасын құраушы ақша агрегаттарының құрамдарын талдап, оны ұлттық экономика тұрғысында тиiмдi пайдалану жолдарын анықтау менiң бұл тақырыпты орындауымдағы мақсатым болып табылады.
Сондықтан мен экономикалық теория пәнiнен курстық жұмысымның тақырыбын “Ақша айналысының заңы және ақша агрегаттары” деп алдым.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi басқа нарықтар секiлдi ақша нарығында да ақшаға сұраныс пен ұсыныс болады. Ақша нарығының тепе-теңдiгi экономика дамуы үшiн тиiмдi болып табылады. Сондықтан осы ақша, ақша нарығының қызмет етуiн жақсарту өз егемендiгiн ендi ғана алған елiмiз үшiн ең маңыздысы. Әсiресе ол ұлттық экономиканы ынталандыру және инфляцияны азайтып, тұрақты экономикалық өсуге қол жеткiзуге өз септiгiн тигiзедi.
Елiмiздегi рыноктық қатынастардың дамуы экономиканың еркiн түрде өздiгiнен дамуын талап етедi. Бiрақ әлемдiк тәжiрибе көрсеткенiндей барлық рыноктың механизмдерiнiң мемлекеттiк реттеусiз толық қанды қызмет етуi мүмкiн емес. Ал мемлекеттiң экономикаға әсер етуi үшiн белгiлi бiр саясаттар жүргiзу арқылы ғана араласа алады. Ал осы саясаттардың ең негiзгiлерiнiң бiрi мемлекеттiң салық-бюджет және ақша-несие саясаты болып табылады.
Ал бұл екi саясат та ақша нарығының саясаттары болып табылады. Сондықтан ақша нарығы экономикадағы ең негiзгi нарық деп аталады. Бұл нарықтың негiзгi элементi әрине ақша болып табылады.
Ақша – қаржы активi бола отыра, тауардың жалпы эквивалентiнiң тиянақталған түрi. Құнның эквиваленттiк формасы. Оның негiзгi қасиетi өтiмдiлiк болып табылады.
Ақша көлемiн монетарлық және ақша саясаттары арқылы мемлекет белгiлейдi, яғни бұл қызметтi монополиялы түрде Ұлттық банк атқарады. Ақшаның сандық теориясында айналыстағы жүрген ақша массасы экономикадағы өндiрiлген өндiрiс көлемiне тең болуын сипаттайды. Егерде бұл теңдiктен ауытқыса экономикада тұрақсыздық туындайды.
1. Ақша, несие, банктер: Оқулық / Ғ.С. Сейiтқасымов. – Алматы: Экономика, 2001ж. - 466 б.
2. С.Б. Мақыш, Оқу құралы / “Ақша айналысы және несие” – Алматы, Қазақ университетi, - 2004ж. – 248 бет.
3. Аубакиров Я. А. Байжұманов Б.Б. / Экономикалық теория. Оқу құралы. – Алматы. Қазақ университетi.
4. Деньги, кредит, банки: Учебник / Под. Ред. О.И Ловрушина, Изд.
5. 2-е, - Москва: 1999г.
6. Абрамова М.А., Александрова Л.С. / Финансы, денежные обращение и кредит. Учебние пособие – Москва , 1996г.
7. Баян Көшенова , Оқу құралы / Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары, - Алматы: “Экономика” 2000ж.
8. Бункина М.К. / Деньги, банки, валюта, Учебные пособие – Москва, 1994 – 173 с.
9. А.И. Добрынина, Л.С. Тарасевича. - Экономическая теория. - Санк- Петербург. - 2001. – 362 с.
10. Мамыров Н.Қ., Тiлеужанова М.Ә. - Макроэкономика: Оқулық. – Алматы: Экономика. - 2003. – 432 бет.
11. Агапова Т. А., Серегина С. Ф. - Макроэкономика : Учебник. – МГУ. - Изд-во “Дис”. - 1999. – 416с.
12. Ивашковский С.Н. - Макроэкономика: Учебник. – 2-е изд., испр., доп. – М.: Дело. 2002. – 472 с.
13. “Қ.Р-да ұлттық валютаны енгiзу туралы” Қ.Р. Президентiнiң заң күшi бар жарлығы // 12.11.1993.
14. “Қ.Р-ның ақша жүйесi туралы” Қ.Р-ның Заңы // 13.12.1996.
15. “Валюталық реттеу туралы” Қ.Р –ның заңы // 24.12.1996.
16. А.К.Омарбаева “Ұлттық ақша өлшемiнiң валюталық бағамын реттеу жөнiндегi валюталық саясат” // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы №1, 2003ж.
17. Статистический ежегодник. Алматы. – 2004г. №5.
2. С.Б. Мақыш, Оқу құралы / “Ақша айналысы және несие” – Алматы, Қазақ университетi, - 2004ж. – 248 бет.
3. Аубакиров Я. А. Байжұманов Б.Б. / Экономикалық теория. Оқу құралы. – Алматы. Қазақ университетi.
4. Деньги, кредит, банки: Учебник / Под. Ред. О.И Ловрушина, Изд.
5. 2-е, - Москва: 1999г.
6. Абрамова М.А., Александрова Л.С. / Финансы, денежные обращение и кредит. Учебние пособие – Москва , 1996г.
7. Баян Көшенова , Оқу құралы / Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары, - Алматы: “Экономика” 2000ж.
8. Бункина М.К. / Деньги, банки, валюта, Учебные пособие – Москва, 1994 – 173 с.
9. А.И. Добрынина, Л.С. Тарасевича. - Экономическая теория. - Санк- Петербург. - 2001. – 362 с.
10. Мамыров Н.Қ., Тiлеужанова М.Ә. - Макроэкономика: Оқулық. – Алматы: Экономика. - 2003. – 432 бет.
11. Агапова Т. А., Серегина С. Ф. - Макроэкономика : Учебник. – МГУ. - Изд-во “Дис”. - 1999. – 416с.
12. Ивашковский С.Н. - Макроэкономика: Учебник. – 2-е изд., испр., доп. – М.: Дело. 2002. – 472 с.
13. “Қ.Р-да ұлттық валютаны енгiзу туралы” Қ.Р. Президентiнiң заң күшi бар жарлығы // 12.11.1993.
14. “Қ.Р-ның ақша жүйесi туралы” Қ.Р-ның Заңы // 13.12.1996.
15. “Валюталық реттеу туралы” Қ.Р –ның заңы // 24.12.1996.
16. А.К.Омарбаева “Ұлттық ақша өлшемiнiң валюталық бағамын реттеу жөнiндегi валюталық саясат” // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы №1, 2003ж.
17. Статистический ежегодник. Алматы. – 2004г. №5.
ЖОСПАР
КIРIСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I АҚШАНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНI ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТТЕРI ... ... ... ... 5
1. Ақшаның қажеттiгi және шығу тегi
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
2. Ақшаның жалпыға бiрдей эквивалент ретiндегi ерекшелiгi
мен қызметтерi
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...7
II АҚША АЙНАЛЫСЫНЫҢ ЗАҢЫ ЖӘНЕ АҚША АГРЕГАТТАРЫ ... ... ..12
1. Ақша айналысы және оның заңы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
2. Ақша агрегаттары және оның құрылымы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
III ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА АҚША ЖҮЙЕСIНIҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..24
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
КIРIСПЕ
Қазiргi жағдайда ақша шаруашылық өмiрдiң ажырамас бөлiгi болып
табылады. Заттардың тауарға айналуы ақшаның пайда болуындағы объективтi
алғышарттарды құрайды. Бiрақ кез-келген зат тауар бола алмайды. Егер
тұтыну құны өз сатып алушысын таппаса немесе қоғам тарапынан мойындалмаса,
онда оны дайындауға кеткен уақыттың рәсуә болғаны; мұндай бұйым тауарлық
формаға ие емес, өйткенi оның қоғамға қажетi шамалы. Сондықтан да әрбiр
тауар қажеттi тұтыну құның алу құралы бола отырып , өзiнiң өндiрушiсiне
қатынасы бойынша айырбас құны ретiнде көрiнедi. “Айырбас құн тауарлардың
өзiнен бөлiнiп шыққан және олармен бiрге өз бетiнше өмiр сүретiн тауар, ол
ақша”.
Шаруашылықтағы тауарларды өткiзуде, сондай-ақ тауарлы емес төлемдердi
және есеп айырысуларды жүзеге асыруға қызмет ететiн қолма-қол және қолма-
қолсыз ақша формаларындағы ақшалардың қозғалысын – ақша айналысы деп
атайды. Егер айналымдағы ақша көлемi шаруашылық қызмет етуiне қажеттi ақша
массасынан артық болса, онда қоғамда ақшаның құнсыздануы етек алып, ол өз
кезегiнде экономикалық активтiлiктi төмендетiп, экономиканы дағдарысқа алып
келедi. Сондықтан, ақшаның мәнiн, оның айналыс заңын, ақша айналысына
қажеттi ақша массасының көлемiн анықтау және ақша массасын құраушы ақша
агрегаттарының құрамдарын талдап, оны ұлттық экономика тұрғысында тиiмдi
пайдалану жолдарын анықтау менiң бұл тақырыпты орындауымдағы мақсатым болып
табылады.
Сондықтан мен экономикалық теория пәнiнен курстық жұмысымның тақырыбын
“Ақша айналысының заңы және ақша агрегаттары” деп алдым.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi басқа нарықтар секiлдi ақша нарығында да
ақшаға сұраныс пен ұсыныс болады. Ақша нарығының тепе-теңдiгi экономика
дамуы үшiн тиiмдi болып табылады. Сондықтан осы ақша, ақша нарығының қызмет
етуiн жақсарту өз егемендiгiн ендi ғана алған елiмiз үшiн ең маңыздысы.
Әсiресе ол ұлттық экономиканы ынталандыру және инфляцияны азайтып, тұрақты
экономикалық өсуге қол жеткiзуге өз септiгiн тигiзедi.
Елiмiздегi рыноктық қатынастардың дамуы экономиканың еркiн түрде
өздiгiнен дамуын талап етедi. Бiрақ әлемдiк тәжiрибе көрсеткенiндей барлық
рыноктың механизмдерiнiң мемлекеттiк реттеусiз толық қанды қызмет етуi
мүмкiн емес. Ал мемлекеттiң экономикаға әсер етуi үшiн белгiлi бiр
саясаттар жүргiзу арқылы ғана араласа алады. Ал осы саясаттардың ең
негiзгiлерiнiң бiрi мемлекеттiң салық-бюджет және ақша-несие саясаты болып
табылады.
Ал бұл екi саясат та ақша нарығының саясаттары болып табылады.
Сондықтан ақша нарығы экономикадағы ең негiзгi нарық деп аталады. Бұл
нарықтың негiзгi элементi әрине ақша болып табылады.
Ақша – қаржы активi бола отыра, тауардың жалпы эквивалентiнiң
тиянақталған түрi. Құнның эквиваленттiк формасы. Оның негiзгi қасиетi
өтiмдiлiк болып табылады.
Ақша көлемiн монетарлық және ақша саясаттары арқылы мемлекет
белгiлейдi, яғни бұл қызметтi монополиялы түрде Ұлттық банк атқарады.
Ақшаның сандық теориясында айналыстағы жүрген ақша массасы экономикадағы
өндiрiлген өндiрiс көлемiне тең болуын сипаттайды. Егерде бұл теңдiктен
ауытқыса экономикада тұрақсыздық туындайды.
I АҚШАНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНI ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТТЕРI
1. Ақшаның қажеттiгi және шығу тегi
Ақша дегенiмiз – тауардың жалпы эквивалентiнiң тиянақталған түрi,
құнның эквиваленттiк формасы мен тұтыну құны бiте қайнасқан ерекше тауар.
Яғни ақша – тауар өндiру мен оны айырбастау үрдiсiнде басқа тауарлардан
бөлiнiп шыққан ерекше тауар, оның айрықша қызметi – барлық тауарларға ортақ
балама ролiн атқару.
Ақшаның маңызын бiрiншiден, тек ақшаға айырбастау арқылы ғана
тауарлар қоғамдық еңбектiң нәтижесi екенiн анықтауға болады. Мысалы,
ақшаның тауар айырбасында делдалдық етуi арқылы қоғамдық еңбектiң сапалық
деңгейi айқындалып, сандық есебi жүргiзiледi.
Екiншiден, әр адамның еңбектегi, яғни қоғамдық өндiрiстегi үлесiн де
ақша арқылы анықтауға болады. Себебi адам қоғамдық еңбектегi үлесiн жалақы
ретiнде алғанда, ақша төлем құралы қызметiн атқарады.
Үшiншiден, айырбас үрдiсiнде ақшаның делдалдық етуiмен тауардың iшкi
қайшылықтары да шешiледi. Тек ақшаның пайда болуына байланысты бүкiл
тауарлар тұтыну құны түрiнде айырбас қатынасының бiр жағында тұрады да, ал
екiншi жағында бүкiл тауарларға қарама-қарсы ақша тұрады.
Тауарлар дүниесiнiң тауар және ақша болып екiге бөлiнуi оның тұтыну
құны мен құнының, яғни тауардың iшкi қарама-қарсы жақтарының қайшылығын
шешуге жол ашады. Өйткенi, егер де тауар сатылса, оның тұтыну құнының
бiреудiң қажетiн өтеуге керек болғандығы және оның құнының бар екендiгi
дәлелденгенi.
Сонымен, ақшаны ешкiм ойлап тапқаны жоқ, ол тауар айналысының
дамуына байланысты тарихи түрде көптеген жағдайларды басынан кешiрiп, осы
күнге ақша болып жеттi. Заттардың тауарға айналуы ақшаның пайда болуындағы
объективтi алғышарттарды құрайды. Әрбiр тауар қажеттi тұтыну құның алу
құралы бола отырып , өзiнiң өндiрушiсiне қатынасы бойынша айырбас құны
ретiнде көрiнедi. “Айырбас құн тауарлардың өзiнен бөлiнiп шыққан және
олармен бiрге өз бетiнше өмiр сүретiн тауар, ол ақша”.
Егер ақша айналысы болмаса, онда тауар айналысы да болмайтын едi.
Ақша түрiнде көрiнетiн тауарлардың құны , оның бағасы болып табылады.
Сондай-ақ қоғам дамуының әр түрлi формациясында, сол уақыттың
талабына сай ақшаның бiрнеше теориясы дамыды. Олар ақшаның металдық,
номиналистiк және сандық теориялары болып табылады. Олардың экономикалық
қызметтi жүзеге асыруда алатын орны өте зор.
Ақша ежелгi заманда пайда болды. Олар тауар өндiрiсiнiң дамуындағы
бiрден-бiр шарт және өнiм болып табылады. Тауар – бұл сату немесе
айырбастау үшiн жасалынған еңбек өнiмi. Адам еңбегiнiң өнiмi, оны
өндiрушiлердiң белгiлi қоғамдық қатынастарын тудыра отырып, тауар формасын
қабылдайды. Заттардың тауарға айналуы ақшаның пайда болуындағы объективтi
алғышарттарды құрайды. Бiрақ кез-келген зат тауар бола алмайды. Егер
тұтыну құны өз сатып алушысын таппаса немесе қоғам тарапынан мойындалмаса,
онда оны дайындауға кеткен уақыттың рәсуә болғаны. Мұндай бұйым тауарлық
формаға ие емес, өйткенi оның қоғамға қажетi шамалы. Сондықтан да әрбiр
тауар қажеттi тұтыну құның алу құралы бола отырып , өзiнiң өндiрушiсiне
қатынасы бойынша айырбас құны ретiнде көрiнедi. “Айырбас құн тауарлардың
өзiнен бөлiнiп шыққан және олармен бiрге өз бетiнше өмiр сүретiн тауар, ол
ақша”.
Әрбiр ерекше тауар мiндеттi түрде тұтыну құны ретiнде көрiнедi. Оның құны
жасырын түрде болады. Тауарлар және ақшалар бiр және осы тауарлар
формасының нақты қарама-қарсы жақтары бола отырып, айырбас процесiнде бiр-
бiрiн табады және өзара бiр-бiрiне ауысады.
Алғашқы қауымдық құрылыс кезiнде бiр тауардың басқа бiр тауарға
айырбасталынуы барысында, айырбас құнның жай немесе кездейсоқ формалары
қолданылады ( 1 балта = 5 құмыра, 1 қой = 1 қап бидай).
Тауар өндiрiсiнiң өсуiне байланысты кездейсоқ айырбас жиiленедi. Жалпы
тауар массасының iшiнен барынша жиi айырбасталатын тауардың бөлiнiп
шығуымен құнның жай формасы толық формаға өте бастады. Осыдан келiп, құнның
толық немесе кең көлемдегi формасынан жалпы құндық формасына жасырын түрде
өту басталды. Бiрақ оның ролi бiр тауарға нық бекiтiлмеген едi. Бiртiндеп
жалпы құндық эквивалент ролiн белгiлi бiр тауарлар көптен атқара бастады
және осы тауарлар ақша деп аталынды. Құнның жалпы құндық формасы ақша
формасына айналды.
Ақшаның өндiргiш күштер мен тауар қатынастарының бiршама жоғары дамуы
нәтижесiнде пайда болғандығы ертеректен бiзге белгi. Ақшаның жаратылысын
зерттегенде басты анық нәрсе ол оның тауарлы шығу тегiне байланыстылығын
көрсетедi. Тауар – сатуға немесе айырбастауға арналған еңбек өнiмi. Осы
еңбек өнiмiнiң тауарға айналуы ақшаның пайда болуының объективтiлiк
алғышарттарын туғызған.
Қазiргi кезде алтынның негiзгi экономикалық қызметiнiң мәнi, оның
капиталды инфляциядан сақтау құралы ретiнде қызмет етуiмен, несие алуды
қамтамасыз ету құралы болуымен және маңызды өнеркәсiптiк шикiзат болып қала
беруiмен сипатталады.
Металдың ақша ретiнде қызмет етуiмен барып, одан бiрте – бiрте
монеталар пайда бола бастады. Көпестер классының бөлiнуiмен алғашқы
монеталар пайда болды. Олардың пайда болуы ақшаның қалыптасуындағы соңғы
кезеңдi сипаттайды.
Монета – ол формасы, сыртқы пiшiнi, салмақтық құрамы заңмен
бекiтiлген металдан жасалған ақша белгiсi. Монета бет жағы – аверс, келесi
жағы – реверс, кесiндiсi – гурт болып ажыратылады.
Егер монетаның номиналды құны құрамындағы металдың құнына сәйкес
келсе, онда бұл толық құнды ақшалар. Толық құнды еместерi биллонды ақшалар
деп аталады.
Монеталық ақша айналысы тарихында мынадай түсiнiктемелер бар:
Биметализм – жалпыға бiрдей эквивалент ролiн екi немесе одан да көп
металл атқарады, яғни айналыста алтын және күмiс монеталар пайдаланылады.
Монометализм – жалпыға бiрдей эквивалент ретiнде бiр ғана металл түрi
( алтын, күмiс, т.б.) қолданылатын ақша жүйесi.
Осылай, б.э. дейiн III – II ғ. римде мыс монометаллизмi, Ресейде 1843-
1852 ж.ж. аралығында – күмiс монометаллизмi 1897 ж. II Николай патша
тұсында енгiзiлдi.
Түрiкше “акче” сөзi, қазақша “ақша”, яғни “ақ” сөзiнен күмiс
монетаның түсiне қарап шыққан.
2. Ақшаның жалпыға бiрдей эквивалент ретiндегi ерекшелiгi мен
қызметтерi
Ақша тауардан дами отырып, тауар болып қала бередi, бiрақ бұл
тауар ерекше жалпылама эквивалент.
Ақша - жалпы бiрдей эквивалент, ерекше тауар, онда барлық
басқа тауардың құны бейнеленедi және оның делдал ретiнде
қатысуыменнен тауар өндiрушiлер арасында еңбек өнiмдерiнiң айырбасы
үздiксiз жасала бередi .
Жалпыға бiрдей эквивалент ролi тарихи түрде алтынға
бекiтiлген. Алтынның басқа таурлардың құндылығын бейнелеу қасиетi,
оның табиғи қасиетi емес. К.Маркс айтқандай: “Табиғат ақшаны
жаратпайды. Алтынға бұл қасиет қоғаммен берiлгген”.
Алтын жалпыға бiрдей эквивалент ролiн орындау үшiн ең бiр
лайық тауар болып қалып отыр. Бiрiншеден ол ерекше табиғи сапаға
ие: бөлiнуi оңай, әдемi, бұзылмайды, тот баспайды, тек қана “
патша арғында” ( 23 тұзды және 13 азот қышқылында) еридi.
Екiншiден ең бастысы алтын жоғары құнға ие. Қанша дегенмен оның
қорының аз болуы, алтынға кететiн еңьек шығындарының өте жоғары болуына
әкелiп соқтырады. Алтынды тұтынуға жылдан жылға шығындар өсуде. Ол әр
түрлi салаларда пайдалыналады – электроникадан бастап зергерлiк
iстерге дейiн, бiрде өте жұқа қалыңдықпен, бiрде балқытылған
құймалар күйiнде кездеседi.
Алтын тек қана алтын валюта резервтердi ғана құрамайды,
сонымен бiрге электронды – есептеуiш және компьютерлiк техникалды,
түнгi мезаникалық аспаптарды , синтетикалық талшықтарды жасау үшiн
де қолданылыда.
Ақша - өндiру мен бөлу процестерiнде адамдар арасындағы
белгiлi бiр эканомикалық қарым – қатынастарды көрсететiн, тарихи даму
үстiндегi эканомикалық категория болып табылады. Эканомикалық
категория ретiнде ақшаның экономикалық мәнi оның келесi үш қасиетiнiң
бiрiгуiмен көрiнiс табады.
- жалпыға тiкелей айырбастау;
- айырбас құнының дербес формасы;
- еңбектiң сыртқы заттық өлшемi.
Жалпыңа тiкелей айырбасталу формасында ақшаны пайдалану
кез-келген материалдық құндылықтарға ақшаны айырбастау
мүмкiншiлiгiнiң бар екендiгiн көретедi. Социализм жағдайында бұл
мүмкiндiк елеулi қысқарды және тiк қоңамдық жиынтық өнiмдi
пайдалану және бөлумен ғана шектелдi. Кәсiпорындар жер, орман, жер
асты байлықтары сатылмады және сатып алынбады. Қазiргi кезде
жекешелендiру процесстерiнiң жүруiмен байланысты, жалпыға тiкелей
айырбастау формасында ақшаны пайдаланудың көлемi едәуiр кеңiдi.
Ақшаның айырбас құнының дербес формасы ретiнде пайдалану
тауарларды тiкелей өткiзумен байланысты емес. Ақшаны бұл формада
қолдану жағдайлары, олар несие беру ,бюджеттiң кiрiстерiн қарыздық
берешектердi өтеу, мемлекеттiк бюджеттiң кiрiстiң қарыздық
берешектердi өтеу, мемлекттiк бюджеттiң кiрiстерiн қалыптастыру,
өндiрiстiк және өндiрiстiк және өндiрiстiк емес шығындарды
қаржыландыру. Ұлттық банктер несиелiк ресурстарды басқа банктерге сатуы
және т.б
Еңбектiң сытрқы заттық өлшемi тауарды өндiруге жұмсалған
еңбектiң, олардың ақша көмегiмен өлшену мүмкiн құнын анықтау арқылы
көрiнедi.
Ақша экономикадағы ролiн өзiнiң атқаратын негiзгi қызметтерi арқылы
орындайды. Ақшаның әр қызметi тауар айырбасы процесiнен туындайтын тауар
өндiрушiлердiң өзара байланысының формасы ретiндегi ақшаның әлеуметтiк -
экономикалық маңызының белгiлi бiр жағын мiнездейдi. Ақша қазiргi
экономикада атқаратын бес негiзгi қызметтi атқарады:
1) Құн өлшемi және баға масштабы;
2) Айналыс (айырбас) құралы;
3) Төлем құралы;
4) Қор және қазына жинау құралы;
5) Дүниежүзiлiк ақша.
1) Ақша құн өлшемi қызметi. Ақша жалпыға бiрдей балама ретiнде
барлық тауарлардың құнын өлшейдi. Құнның өлшем қызметi тауар өндiрiсi
жағдайында туындайды. Бұл ақшаның барлық тауарлар құнының өлшемi ретiндегi
қабiлеттiлiгiн бiлдiредi, бағаны анықтауда делдал қызметiн атқарады.
Өзiнiң жеке құны бар тауар ғана, құн өлшемi бола алады. Яғни, бұл қызметтi
толық құнды ақшалар атқарады. Ақша еңбек өлшемi – ол жұмыс уақытын емес,
осы еңбекпен құрылған құнды көрсетедi.
Тауар құнының ақшамен бейнеленуi оның бағасы деп аталады. Баға тауарды
өндiруге және сатуға қажеттi қоғамдық еңбек шығынымен анықталады. Әрбiр
елде ақшаның өлшемi ретiнде қабылданған және тауарлар бағасын өлшеуге
қызмет ететiн металдың баға белгiлеу процесiндегi ақша бiрлiгiне бекiтiлген
салмақты саны баға масштабы деп аталады.
Бағалардың негiзiнде және олардың қозғалысында құн заңы жатыр. Ақшаның
құн өлшемi қызметi мен баға масштабы арасында өзара айырмашылық бар. Құн
өлшемi бұл мемлекетке тәуелсiз ақшаның экономикалық қызметiн сипаттайды.
Құн өлшемi қызметi құн заңына байланысты анықталады. Баға масштабы бұл
мемлектке тәуелдi, бiрақ тауардың құнын көрсету үшiн емес, тек оның бағасын
бейнелеу үшiн қызмет етедi. Баға масштабы нарық заңына, яғни сұраныс пен
ұсынысқа байланысты белгiленедi.
Тауар бағасын өлшеу үшiн қолма-қол ақшаның болуы қажет емес, себебi
еңбек өнiмiн теңестiру ойша орындалады. Тауарларды ақшаның көмегiмен
өлшеуге болады, өйткенi олар адам еңбегiнiң өнiмi.
Толық құнды ақша айналысы жағдайында алтынның бағасы болған жоқ.
Ақшаның өз бағасы болмайды, олардың құны өздерiмен анықталуы мүмкiн емес.
Бағаның орнына ақшалар кез-келген тауарларсанын сатып алу мүмкiндiгi бар.
Сатып алу қасиетiмен ерекшеленедi.
Құн өлшеу қызметi жалпы эквивалент ретiнде ақшаның тауарға деген
қатынасын көрсетедi. Бiрақ тауардың бағасын анықтау үшiн баға масштабы
қажет. Металл ақша айналысында мемлекет заңды түрде баға масштабын тұрақты
етiп ұстады. Металдың салмақтық санын ақша бiрлiгiне бекiттi.
2) Ақшаның айналыс құралы қызметi. Ақша айналыс құралы қызметiнде
тауарларды өткiзудегi делдал болып табылады.
Тауарлар бiр қолдан екiншi қолға ауыса отырып, өзiнiң тұтынушысын
тапқанға дейiн ақша үздiксiз қозғалыста болады. Тауар айналысы мынандай
процестердi қамтиды: тауар сату, яғни оның ақшаға айналуы және тауарды
сатып алу, яғни тауардың ақшаға айналуы.
Тауар айналысы кезiнде, ақша делдал ролiн атқарады, ал бұл кездегi
сатып алу және сату актiсi ерекшеленедi, уақыты мен кеңiстiгi бойынша сай
келмейдi. Сатушы, тауарын сатқаннан кейiн, басқа тауарды сатып алуға әр
уақытта асықпайды. Ол тауарды бiр нарықта сату, ал басқа нарықтан сатып
алуы мүмкiн. Делдал ретiндегi ақшаның көмегiмен уақыт пен кеңiстiктегi
өзара сай келмеушiлiк жойылды.
Ақша айналысының тауар айналысынан айырмашылығы ақша тауарды бiртiндеп
айналыстан шығара отырып, өзi айналыста үнемi қалып отырады. Ақшаның
айналыс құралы ретiндегi қызметiнiң басты ерекшелiгi, бiрiншiден, бұл
қызметтi толық бағалы емес құнның белгiлерi: қағаз және несиелiк ақшалар
атқарады, екiншiден, нақты және қолма-қолсыз ақшалар атқарады.
Өзiнiң құнын өткiзгеннен кейiн, айналыстан кететiн тауарларға
қарағағанда, ақшалар айналыс құралы ретiнде барлық уақытта осында қалып
отырады және сату-сатып алу процесiне қызмет етедi.
Айналыс құралы ретiнде ақша қызметтерiнiң ерекшелiктерi мыналар:
• Тауар мен ақшаның қарама – қарсы қозғалысы;
• Оны идеалды ақшалар емес, нақты (қолма-қол) ақшалар орындайды;
• Ақшаның бұл қызметiнде таарларды айырбастау өте тез орындалатын
болғандықтан, оны нағыз ақшалар емес (алтын), оны ауыстырушылар – ақша
белгiлерi орындайды.
Ақша айналыс құралы қызметiн атқаратын болғандықтан, айналыс
қажеттiлiгi олардың саны өткiзiлуi тиiс тауарлардың бағасы мен массасы
негiзiнде, яғни өткiзiлуi тиiс тауарлар бағасының сомасымен анықталады.
Қанша дегенменен бiр ақша бiрлiгi бiр – несие тауар мәмiлелерiне қызмет
ететiн болғандықтан, ақша айналысы қанша көп болса, айналыс үшiн олардың
қажеттi саны сонша аз болады.
Егер ақшаның айналыстағы масасы тауар массасынан көп болса, одан бұл
олардың құнсыздануына, яғни инфляцияға алып келедi.
3) Ақша төлем құралы қызметi. Тауар айналысы ақша қозғалысы мен
байланысты. Бiрақ ақша қозғалысы мiндеттi түрде тауар қозғаласымен бiр
уақытта тоғысуы тиiс емес. Ақша құнның еркiн формасында көрiнедi.
Олар өткiзу процесiн еркiн аяқтайды. Ақшаның қозғалысы тауар
қозғалысынан ерте немесе кеш жүруi мүмкiн.
Егер тауар мен ақшаның қарама - қарсы қозғалысы болмаса, яғни
тауар төлем ақы түскенге дейiн сатып алынған немесе керiсiнше
болса, онда бұл жағдайда ақшалар төлем құралы қызметiн атқарады.
Ақша төлем құралы ретiнде мынадай ерекше бiр қозғалыс формасына ие
болады: Т (тауар) – М (мiндеттеме), келiсiлген мерзiмнен кейiн: М
(мiндеттеме) – Т (тауар).
Ақшалар төлем құралы ретiнде тек қана тауар айналысына ғана
емес, сонымен бiрге қаржы - несие қатынастарына да қызмет етедi.
Барлық ақшалай төлемдердi төмендегiдей етiп топтатуға болады:
• Тауарларды және қызметтердi төлеуге байланысты мiндеттемелер;
• Еңбекақы төлеуге байланысты мiндеттемелер;
• Мемлекетке қатысты қаржылық мiндеттемелер;
• Банктiк қарыз, мемлекеттiк және тұтыну несиесi бойынша борыштық
мiндеттеме;
• Сақтандыру мiндеттемелерi;
• Әкiмшiлiк, сот сипатындағы мiндеттемелер және басқалары.
Ақша төлем құралы ретiнде айналыс құралынан өзара
айырмашылықтары бар. Бұл қызметте ақшалар делдал болып табылмайды, ол тек
қана сату-сатып алуды аяқтайды. Нәтижесiнде тауарларға қатынасты ақшаның
өз бетiнше еркiн қозғалысы байқалады. Тауарды несиеге сатып ала отырып,
сатып алушы сатушыға ақшаны берудiң орнына, борыштық мiндеттеменi жазып
ұсынады. Бұл борыш өтелген кезде, ақша төлем құралы ретiнде қызмет
атқарады.
Төлем құралы қызметiн толық емес нақты (қағаз немесе несие), ал
борыштық мiндеттемелердi өзара өтеуде идеалды ақшалар атқарады.
Ақшаның төлем құралы қызметiн атқаруына байланысты ақша айналысы заңы
өзiнiң неғұрлым толық көрiнiсiн тапты. Егер тауарлар несиеге сатылса, одан
қолма-қол ақша қажет емес. Бұл айналыстың қолма-қол ақшаға деген
қажеттiлiгiн азайтады. Бiрақ төлем мерзiмi жақындаған сайын борыштарды жабу
үшiн ақша айналымының қажеттiлiгi атқарады.
4) Ақша – қорлану және қазына жинау құралы ретiнде. Ақшаның төлемi
және айналыс құралы қызметтерi ақшалай қорлардың құрылуын талап етедi.
Ақшаның қорлануын қажеттiлiгi Т – А – Т айналымының екi актiлерге Т – А
және А – Т айырылуымен байланысты.
Ақша жалпыға бiрдей балама ретiнде, оның иесiне тауар алуды қамтамасыз
етумен қатар, байлықты жинау құралы болып та табылады. Сондықтан адамдар
оларды жинақтауға немесе қорлануға тырысады. Қорлану үшiн ақша айналыстан
алынады, сөйтiп тауарды сату және сатып алу қозғалысы үзiледi.
Капиталистiк қоғамдық формацияға дейiнгiлер үшiн байлықты “таза
қазына” формасында жинақтау, яғни ақшаның қарапайым қорлануы тән келедi.
Бұл экономикалық дамуға ешқандай да ықпал еткен жоқ, себебi олар шын
мәнiсiнде айналыстан тыс жатқан ақшалар балды. Капитализм тұсында бұл
қазыналар неиселiк жүйе және қор биржалары арқылы пайда әкелетiн капиталға
( өнеркәсiптi немесе сауда ) айналады. Қазына жинау қызметiнiң қажеттiлiгi
тауар өндiрiсiмен байланысты болады. Айналым капиталын немесе тұтыну
заттарын алу үшiн ең бастысы ақшаны жинау қажет.
Қазыналарды қорландыру – алтын монеталар мен алтын құймаларын жинақтау
түрiнде жүзеге асады. Металл ақшалар айналысы тұсында қазына жинау тек
қана ақша айналысын реттеушi ролiн атқарған болатын. Өндiрiстiң және тауар
айналысының кеңеюi барысында металл ақшалар қазынадан айналысқа шығып
отырады немесе керiсiнше .
Несиелiк және қағаз ақшалар қазына жинау құралы қызметiн атқара
алмайды, себебi олардың меншiктi құны жоқ. Бiрақта осы қызмет негiзiнде
олар қорлану қызметiн жүзеге асырады.
Ақша айналыс саласынан уақытша шығып қалғаннан кейiн олар қорлана
бастайды. Қорлану қызметiнде ақша өзiнiң сол формада сақтай отырып, олар
кез-келген уақытта айналысқа төлем немесе айналым құралы ретiнде түсе
алады.
5) Дүниежүзiлiк ақша қызметi. Тауар шаруашылығының кеңеюi,
шаруашылық байланыстардың интернационалдануы, дүниежүзiлiк нарықтың пайда
болуы дүниежүзiлiк ақшалар қызметiнiң пайда болуына себеп болады.
Дүниежүзiлiк ақшалар интернационалдық құн өлшемi, халықаралық төлем және
сатып алу құралы ретiнде қызмет етедi.
Бұл қызметтi бастыпқыда толық бағалы ақшалар(алтын) , ал кейiннен
нағыз ақшалар (шетел валютасы) атқарады. 1867 жылы Париж келiсiмi
дүниежүзiлiк ақша қызметiн алтынға балап бекiттi.
Егер де елдiң iшiнде ұлттық ақша бiрлiктерi формасында қызмет етiп
жүрер болса, ал одан тысқары жерде К. Маркстiң айтуынша: “ақшалар өзiнiң
ұлттық киiмдерiн шешiп, бастапқы қымбат бағалы металл формасын киедi”, яғни
жалпыға бiрдей эквивалент формасына өтедi.
Бреттон – Вудстағы (1944 ж) мемлекетаралық келiсiмге келу, доллар
мен фунт стерлингке резервтiк валюталар мәртебесiн бердi. Кейiннен
дүниежүзiлiк ақшалардың жаңа формалары: СДР – арнайы қарыз алу құқығы;
ЭКЮ – еуропалық есепке алу бiрлiгi пайда болды. Ал 1999 ж. 1 қаңтарынан
бастап Еуропаға ынтымақтастық елдердiң ортақ ақша бiрлiгi “еуро” айналысқа
шықты. Демек, дүниежүзiлiк ақшалардың дамуы ұлттық ақшалардың металл
ақшадан несиелiк ақшаға өту жолын кеште болса қайталауда.
II АҚША АЙНАЛЫСЫНЫҢ ЗАҢЫ ЖӘНЕ АҚША АГРЕГАТТАРЫ
2.1 Ақша айналысы және оның заңы
Ақшаның өмiр сүруiндегi объективтiк қажеттiлiк ол тауар өндiрiсi
мен тауар айналысының болуына негiзделедi. Кез келген тауар
айналысында ақша айырбас құралы болып табылады. Тауар және ақша бiр-
бiрiнен бөлiнбейдi. Ақша айналысы болмаса, онда тауар айналысы да
болмайды.
Ақша айналысы - шаруашылықтағы тауарларды өткiзуде, сондай-ақ тауарлы
емес төлемдердi және есеп айырысуларды жүзеге асыруға қызмет ететiн қолма-
қол және қолма-қолсыз ақша формаларындағы ақшалардың қозғалысы.
Ақша айналысының объективтiк негiзiнде де тауар өндiрiсi жатады.
Ақшаның қолма-қол және қолма-қолсыз формаларының көмегiмен тауарлар
айналысы, сондай-ақ несиелiк және жалған капиталдың қозғалысы жүзеге
асырылады.
Қайта құру кезеiне дейiн “ақша айналымы” мен “ақша айналасы” ұғымдары
арасында айтарлықтай шек қойылатын. Ақша айналысы деп қолма – қол ақшаның
қозғалысы танылды. Ал ақша айналымы ұғымы одан кең мағына бергендiктен ол
қолма – қол және қолма – қолсыз айналым мағынасын сипаттайды.
Ақша айналысы шаруашылықтағы тауарларды өткiзуге, сондай-ақ тауарлы
емес төлемдердi және есеп айырысуларды жүзеге асыруға қызмет ететiн қолма-
қол және қолма-қолсыз ақша формаларындағы ақшалардың қозғалысы.
Ақша белгiлерi әр түрлi жағдайда қамтамасыз етiледi. Қолма-қол ақша
тұтыну заттары және қызметтер жиынтығымен қамтамасыз етiлсе, қолма- қолсыз
ақшалар – бөлуге арналған өндiрiс құралдарының жиынтығымен қамтамасыз
етiледi.
Мұндай жүйе тек қана орталықтандырылған жоспарлы экономика жағдайында
ғана мүмкiн болады, себебi ол уақытта кәсiпорындар мен халықтың қолында
ақша қанша тауардың болатыны және олардың қандай бағада сатылатыны белгiлi
болған. КСРО-ның таратылуына, бағаның босатылуына, меншiктiң мемлекет
иелiгiнен алынуына және т.б. байланысты жүзеге асыру асыру мүмкiн емес
болып қалды.
Ақша айналысы мен ақша айналымы арасында шек жойылды. Тауар айналысы
процесiндегi қолма – қол ақша қозғалысы және төлемақыны жүзеге асыру
кезiнде қызмет көрсету, сонымен бiрге кәсiпорындар мен қаржы несие
мекемелерiнiң арасындағы ақшалай қаражаттардың алмасуы – ақша айналысы деп
аталады.
Ақша айналысының объективтi негiзi – тауар өндiрiсi мен тауар айналысы
болып табылады. Құн формасыныңөзгерiп отыруы, яғни тауардың ақшаға және
ақшаның жаңа тауар сатып алу үшiн қолданылуы, ақшаның әрдайым қозғалыста,
яғни айналыста болуына мүмкiндiк жасайды.
Бiрақ ақша айналысы тауар айналысын қайталап қоймайды. Бұл екi процесс
бiр-бiрiнен жекешеленiп жүредi. Тауарлар, оларды сатып алғанан кейiн,
айналыстан шығады және тұтынылады. Ал ақша айналыста әрқашан жүредi.
Айналыста жүре отырып ақша әрi айналыс құралы, әрi төлем құралы
функцияларын атқарады. Сонымен, тауарды сатудан түскен ақша қарызды өтеуге
жұмсалуы мүмкiн. Өз кезегiнде, қарызды төлеуге түскен ақшалар тауарлар алу
үшiн қолданылуы мүмкiн.
Жалпы ақша айналысының көлемi тауар бағаларының соммасынан әрдайым
артық болады. Ақшаның қызмет көрсетуi тек сатып алу – сатумен шектелмейтiнi
түсiндiрiледi. Ақша еңбекақы, зейнетақы төлеу үшiн, бюджетке төлемдер
аударку үшiн, банктен қарыз алу үшiн және т.б. мақсаттар үшiн қолданылады.
Ақша айналысың реттеудiң маңызды элементi – қолма-қол ақшаның қолдану
аясын азайту болып келедi. Бұл мәселе бiздiң елiмiзде кәсiпорындар
арасындағы есеп айырысулардан қолма-қол ақшаның шектеу, есеп айырысу
чектерiн ендiру арқылы ғана шешiледi.
Бұл екеуi өзара тығыз байланыста, сондықтан оларды бөлу қажет емес.
Ақша өз айналысында қолма – қолдан қолма қолсыз ақшаға (және керiсiнше)
өтедi. Мысалы, кәсiпорынның бөлшек саудасынан түскен түсiм банкке
түскеннен соң оның есеп айырысу шотында қолма-қолсыз ақша қаражатарына
айналады да, ол бұдан өз жiктеулерiне ақша аударуы мүмкiн.
Сонымен, бүкiл ақша айналысы: қолма-қол және қолма-қолсыз ақшалар
болып бөлiнедi. Сондай-ақ:
• өнiмдi өндiру және сату процесiн, яғни тауарлы сипаттағы есеп
айырысулармен байланысты ақша айналымы;
• тауалы емес сипаттағы есеп айырысулармен байланысты ақша айналымы ;
• ақша айналысы бiрнеше тарихи кезеңдерден өттi және металл, қағаз, несие
ақшалар көмегiмен жүзеге асырылады.
Сонымен қатар ақша айналысында оның металл, қағаз және несиелiк
ақшалар айналысының түрлерiне байланысты олардың қызмет етуi де әр түрлi.
Ендi соларды жеке-жеке талдасақ:
1) Ақшаның металдық теориясы. Бұл теорияның өкiлдерiне капиталдың
алғашқы қорлану кезеңiндегi меркантелистер ( Томас Мэн, т.б.) жатады.
Оларға қоғамның байлығын ақшамен өлшеуге, сонымен қатар ақшаны бағалы
металдармен бiрдей деп санау тән болған. Олардың пiкiрiнше қоғамның нағыз
байлығы алтын мен күмiс, яғни бұлар өзiнiң табиғаты бойынша нағыз ақшалар
болып табылады. Ақшаның металдық теориясы фетишистiк сипатта, себебi бұл
теорияның пайымдауынша ақшаның ролiнде алтын, күмiс сияқты кез-келген
бағалы металл бола алады, ал адамдардың тауар шаруашылығындағы өндiрiстiк
қатынастарын сипаттайтын ақша екендiгi жөнiнен хабарсыз. Ресейде металдық
теорияның өкiлi атақты мемлекеттiк қызметкер М.М.Сперанский (1771-1839
ж.ж.) болып табылады. Ақша туралы оның теориясының барлық пайымдауларының
негiзi – ақшаға тек нағыз бiр ғана ақша деп қарау керек деген көзқарасы
бар.
Немiс экономистерi ақша деп тек қана бағалы металдарды емес, сондай-
ақ металға айырбасталатын Ұлттық банктiң банкноталары да аталады деген. Ол
кездерi ақшаның металдық теориясы ақша реформасына негiзделiп қолданылады.
Екiншi дүниежүзiлiк соғыстан кейiн француз экономистерi Ж.Рюэфф және
М.Дебре, ағылшын экономисi Р. Харрд халықаралық айналысқа алтын стандартын
енгiзу идеясын ұсынады. Себебi 70-шi жылдардың басында жойылған Бреттон –
Вудс валюталық жүйенiң орнына жаңа алтын стандартын енгiзуге тырысқан.
Жекелей алғанда, АҚШ –тың экс-президентi Р. Рейган сайлау алдындағы күрес
кезiнде алтын стандарты қайта оралуы мүмкiн деп санады. 1981 жылдың
қаңтарында, ол президент болып тұрған кезiнде осы мәселе бойынша арнайы
комиссия құрады, бiрақ ол комиссия алтын стандартын енгiзу онша қажет емес
деген шешiмге келедi. Жалпы алтын стандартының мағынасы нарықтың
күрделенуi, ұлғаюы және дамуымен байланысты өзгередi. Қағаз – несиелiк
ақшаларды алтын қорымен жасанды түрде үйлестiру натуралдық айырбас
формасына немесе бақыланбайтын стихиялы ақшалай эквивалентке әкелiп
соқтыруы сөзсiз, өйткенi алтын қорының өсiмi физикалық тұрғыдан
экономикалық дамуға қарсы тұра алмайды, сөйтiп бұл ақша бiрлiгi құнының тым
аса ұлғаюына әкелiп соқтырып, соның салдарынан ақшаның айырбасталынуы
тәрiздi аса маңызды қасиетiнiң ( экономикалық бөлiнгiштiк) жоғалуы т.б.
пайда болды.
Сонымен, ақшаның iшкi мазмұны бағалы металдың N мөлшерiне берiлген
құжат ретiнде бiртiндеп иелерiнiң эмиссиялық орталыққа, оның iшiнде
мемлекетке деген сенiмi ауысады. Үкiметке деген сенiмсiздiк, соғыстар және
басқа да форс-мажорлық жағдайлар классикалық алтын стандартына қайта
келуiне әкеледi. Нақты экономика тұрғысынан қарағанда қарапайым тауар болса
да алтын ерекше орында тұрады.
2) Ақшаның номиалистiк теориясы. Меркантелистердiң металлизмге қарсы
iс әрекетiнен ақшаның номиналистiк теориясы пайда болды. Бұл теорияның
өкiлдерi Самуэлсон ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КIРIСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I АҚШАНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНI ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТТЕРI ... ... ... ... 5
1. Ақшаның қажеттiгi және шығу тегi
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
2. Ақшаның жалпыға бiрдей эквивалент ретiндегi ерекшелiгi
мен қызметтерi
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...7
II АҚША АЙНАЛЫСЫНЫҢ ЗАҢЫ ЖӘНЕ АҚША АГРЕГАТТАРЫ ... ... ..12
1. Ақша айналысы және оның заңы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
2. Ақша агрегаттары және оның құрылымы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
III ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА АҚША ЖҮЙЕСIНIҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..24
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
КIРIСПЕ
Қазiргi жағдайда ақша шаруашылық өмiрдiң ажырамас бөлiгi болып
табылады. Заттардың тауарға айналуы ақшаның пайда болуындағы объективтi
алғышарттарды құрайды. Бiрақ кез-келген зат тауар бола алмайды. Егер
тұтыну құны өз сатып алушысын таппаса немесе қоғам тарапынан мойындалмаса,
онда оны дайындауға кеткен уақыттың рәсуә болғаны; мұндай бұйым тауарлық
формаға ие емес, өйткенi оның қоғамға қажетi шамалы. Сондықтан да әрбiр
тауар қажеттi тұтыну құның алу құралы бола отырып , өзiнiң өндiрушiсiне
қатынасы бойынша айырбас құны ретiнде көрiнедi. “Айырбас құн тауарлардың
өзiнен бөлiнiп шыққан және олармен бiрге өз бетiнше өмiр сүретiн тауар, ол
ақша”.
Шаруашылықтағы тауарларды өткiзуде, сондай-ақ тауарлы емес төлемдердi
және есеп айырысуларды жүзеге асыруға қызмет ететiн қолма-қол және қолма-
қолсыз ақша формаларындағы ақшалардың қозғалысын – ақша айналысы деп
атайды. Егер айналымдағы ақша көлемi шаруашылық қызмет етуiне қажеттi ақша
массасынан артық болса, онда қоғамда ақшаның құнсыздануы етек алып, ол өз
кезегiнде экономикалық активтiлiктi төмендетiп, экономиканы дағдарысқа алып
келедi. Сондықтан, ақшаның мәнiн, оның айналыс заңын, ақша айналысына
қажеттi ақша массасының көлемiн анықтау және ақша массасын құраушы ақша
агрегаттарының құрамдарын талдап, оны ұлттық экономика тұрғысында тиiмдi
пайдалану жолдарын анықтау менiң бұл тақырыпты орындауымдағы мақсатым болып
табылады.
Сондықтан мен экономикалық теория пәнiнен курстық жұмысымның тақырыбын
“Ақша айналысының заңы және ақша агрегаттары” деп алдым.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi басқа нарықтар секiлдi ақша нарығында да
ақшаға сұраныс пен ұсыныс болады. Ақша нарығының тепе-теңдiгi экономика
дамуы үшiн тиiмдi болып табылады. Сондықтан осы ақша, ақша нарығының қызмет
етуiн жақсарту өз егемендiгiн ендi ғана алған елiмiз үшiн ең маңыздысы.
Әсiресе ол ұлттық экономиканы ынталандыру және инфляцияны азайтып, тұрақты
экономикалық өсуге қол жеткiзуге өз септiгiн тигiзедi.
Елiмiздегi рыноктық қатынастардың дамуы экономиканың еркiн түрде
өздiгiнен дамуын талап етедi. Бiрақ әлемдiк тәжiрибе көрсеткенiндей барлық
рыноктың механизмдерiнiң мемлекеттiк реттеусiз толық қанды қызмет етуi
мүмкiн емес. Ал мемлекеттiң экономикаға әсер етуi үшiн белгiлi бiр
саясаттар жүргiзу арқылы ғана араласа алады. Ал осы саясаттардың ең
негiзгiлерiнiң бiрi мемлекеттiң салық-бюджет және ақша-несие саясаты болып
табылады.
Ал бұл екi саясат та ақша нарығының саясаттары болып табылады.
Сондықтан ақша нарығы экономикадағы ең негiзгi нарық деп аталады. Бұл
нарықтың негiзгi элементi әрине ақша болып табылады.
Ақша – қаржы активi бола отыра, тауардың жалпы эквивалентiнiң
тиянақталған түрi. Құнның эквиваленттiк формасы. Оның негiзгi қасиетi
өтiмдiлiк болып табылады.
Ақша көлемiн монетарлық және ақша саясаттары арқылы мемлекет
белгiлейдi, яғни бұл қызметтi монополиялы түрде Ұлттық банк атқарады.
Ақшаның сандық теориясында айналыстағы жүрген ақша массасы экономикадағы
өндiрiлген өндiрiс көлемiне тең болуын сипаттайды. Егерде бұл теңдiктен
ауытқыса экономикада тұрақсыздық туындайды.
I АҚШАНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНI ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТТЕРI
1. Ақшаның қажеттiгi және шығу тегi
Ақша дегенiмiз – тауардың жалпы эквивалентiнiң тиянақталған түрi,
құнның эквиваленттiк формасы мен тұтыну құны бiте қайнасқан ерекше тауар.
Яғни ақша – тауар өндiру мен оны айырбастау үрдiсiнде басқа тауарлардан
бөлiнiп шыққан ерекше тауар, оның айрықша қызметi – барлық тауарларға ортақ
балама ролiн атқару.
Ақшаның маңызын бiрiншiден, тек ақшаға айырбастау арқылы ғана
тауарлар қоғамдық еңбектiң нәтижесi екенiн анықтауға болады. Мысалы,
ақшаның тауар айырбасында делдалдық етуi арқылы қоғамдық еңбектiң сапалық
деңгейi айқындалып, сандық есебi жүргiзiледi.
Екiншiден, әр адамның еңбектегi, яғни қоғамдық өндiрiстегi үлесiн де
ақша арқылы анықтауға болады. Себебi адам қоғамдық еңбектегi үлесiн жалақы
ретiнде алғанда, ақша төлем құралы қызметiн атқарады.
Үшiншiден, айырбас үрдiсiнде ақшаның делдалдық етуiмен тауардың iшкi
қайшылықтары да шешiледi. Тек ақшаның пайда болуына байланысты бүкiл
тауарлар тұтыну құны түрiнде айырбас қатынасының бiр жағында тұрады да, ал
екiншi жағында бүкiл тауарларға қарама-қарсы ақша тұрады.
Тауарлар дүниесiнiң тауар және ақша болып екiге бөлiнуi оның тұтыну
құны мен құнының, яғни тауардың iшкi қарама-қарсы жақтарының қайшылығын
шешуге жол ашады. Өйткенi, егер де тауар сатылса, оның тұтыну құнының
бiреудiң қажетiн өтеуге керек болғандығы және оның құнының бар екендiгi
дәлелденгенi.
Сонымен, ақшаны ешкiм ойлап тапқаны жоқ, ол тауар айналысының
дамуына байланысты тарихи түрде көптеген жағдайларды басынан кешiрiп, осы
күнге ақша болып жеттi. Заттардың тауарға айналуы ақшаның пайда болуындағы
объективтi алғышарттарды құрайды. Әрбiр тауар қажеттi тұтыну құның алу
құралы бола отырып , өзiнiң өндiрушiсiне қатынасы бойынша айырбас құны
ретiнде көрiнедi. “Айырбас құн тауарлардың өзiнен бөлiнiп шыққан және
олармен бiрге өз бетiнше өмiр сүретiн тауар, ол ақша”.
Егер ақша айналысы болмаса, онда тауар айналысы да болмайтын едi.
Ақша түрiнде көрiнетiн тауарлардың құны , оның бағасы болып табылады.
Сондай-ақ қоғам дамуының әр түрлi формациясында, сол уақыттың
талабына сай ақшаның бiрнеше теориясы дамыды. Олар ақшаның металдық,
номиналистiк және сандық теориялары болып табылады. Олардың экономикалық
қызметтi жүзеге асыруда алатын орны өте зор.
Ақша ежелгi заманда пайда болды. Олар тауар өндiрiсiнiң дамуындағы
бiрден-бiр шарт және өнiм болып табылады. Тауар – бұл сату немесе
айырбастау үшiн жасалынған еңбек өнiмi. Адам еңбегiнiң өнiмi, оны
өндiрушiлердiң белгiлi қоғамдық қатынастарын тудыра отырып, тауар формасын
қабылдайды. Заттардың тауарға айналуы ақшаның пайда болуындағы объективтi
алғышарттарды құрайды. Бiрақ кез-келген зат тауар бола алмайды. Егер
тұтыну құны өз сатып алушысын таппаса немесе қоғам тарапынан мойындалмаса,
онда оны дайындауға кеткен уақыттың рәсуә болғаны. Мұндай бұйым тауарлық
формаға ие емес, өйткенi оның қоғамға қажетi шамалы. Сондықтан да әрбiр
тауар қажеттi тұтыну құның алу құралы бола отырып , өзiнiң өндiрушiсiне
қатынасы бойынша айырбас құны ретiнде көрiнедi. “Айырбас құн тауарлардың
өзiнен бөлiнiп шыққан және олармен бiрге өз бетiнше өмiр сүретiн тауар, ол
ақша”.
Әрбiр ерекше тауар мiндеттi түрде тұтыну құны ретiнде көрiнедi. Оның құны
жасырын түрде болады. Тауарлар және ақшалар бiр және осы тауарлар
формасының нақты қарама-қарсы жақтары бола отырып, айырбас процесiнде бiр-
бiрiн табады және өзара бiр-бiрiне ауысады.
Алғашқы қауымдық құрылыс кезiнде бiр тауардың басқа бiр тауарға
айырбасталынуы барысында, айырбас құнның жай немесе кездейсоқ формалары
қолданылады ( 1 балта = 5 құмыра, 1 қой = 1 қап бидай).
Тауар өндiрiсiнiң өсуiне байланысты кездейсоқ айырбас жиiленедi. Жалпы
тауар массасының iшiнен барынша жиi айырбасталатын тауардың бөлiнiп
шығуымен құнның жай формасы толық формаға өте бастады. Осыдан келiп, құнның
толық немесе кең көлемдегi формасынан жалпы құндық формасына жасырын түрде
өту басталды. Бiрақ оның ролi бiр тауарға нық бекiтiлмеген едi. Бiртiндеп
жалпы құндық эквивалент ролiн белгiлi бiр тауарлар көптен атқара бастады
және осы тауарлар ақша деп аталынды. Құнның жалпы құндық формасы ақша
формасына айналды.
Ақшаның өндiргiш күштер мен тауар қатынастарының бiршама жоғары дамуы
нәтижесiнде пайда болғандығы ертеректен бiзге белгi. Ақшаның жаратылысын
зерттегенде басты анық нәрсе ол оның тауарлы шығу тегiне байланыстылығын
көрсетедi. Тауар – сатуға немесе айырбастауға арналған еңбек өнiмi. Осы
еңбек өнiмiнiң тауарға айналуы ақшаның пайда болуының объективтiлiк
алғышарттарын туғызған.
Қазiргi кезде алтынның негiзгi экономикалық қызметiнiң мәнi, оның
капиталды инфляциядан сақтау құралы ретiнде қызмет етуiмен, несие алуды
қамтамасыз ету құралы болуымен және маңызды өнеркәсiптiк шикiзат болып қала
беруiмен сипатталады.
Металдың ақша ретiнде қызмет етуiмен барып, одан бiрте – бiрте
монеталар пайда бола бастады. Көпестер классының бөлiнуiмен алғашқы
монеталар пайда болды. Олардың пайда болуы ақшаның қалыптасуындағы соңғы
кезеңдi сипаттайды.
Монета – ол формасы, сыртқы пiшiнi, салмақтық құрамы заңмен
бекiтiлген металдан жасалған ақша белгiсi. Монета бет жағы – аверс, келесi
жағы – реверс, кесiндiсi – гурт болып ажыратылады.
Егер монетаның номиналды құны құрамындағы металдың құнына сәйкес
келсе, онда бұл толық құнды ақшалар. Толық құнды еместерi биллонды ақшалар
деп аталады.
Монеталық ақша айналысы тарихында мынадай түсiнiктемелер бар:
Биметализм – жалпыға бiрдей эквивалент ролiн екi немесе одан да көп
металл атқарады, яғни айналыста алтын және күмiс монеталар пайдаланылады.
Монометализм – жалпыға бiрдей эквивалент ретiнде бiр ғана металл түрi
( алтын, күмiс, т.б.) қолданылатын ақша жүйесi.
Осылай, б.э. дейiн III – II ғ. римде мыс монометаллизмi, Ресейде 1843-
1852 ж.ж. аралығында – күмiс монометаллизмi 1897 ж. II Николай патша
тұсында енгiзiлдi.
Түрiкше “акче” сөзi, қазақша “ақша”, яғни “ақ” сөзiнен күмiс
монетаның түсiне қарап шыққан.
2. Ақшаның жалпыға бiрдей эквивалент ретiндегi ерекшелiгi мен
қызметтерi
Ақша тауардан дами отырып, тауар болып қала бередi, бiрақ бұл
тауар ерекше жалпылама эквивалент.
Ақша - жалпы бiрдей эквивалент, ерекше тауар, онда барлық
басқа тауардың құны бейнеленедi және оның делдал ретiнде
қатысуыменнен тауар өндiрушiлер арасында еңбек өнiмдерiнiң айырбасы
үздiксiз жасала бередi .
Жалпыға бiрдей эквивалент ролi тарихи түрде алтынға
бекiтiлген. Алтынның басқа таурлардың құндылығын бейнелеу қасиетi,
оның табиғи қасиетi емес. К.Маркс айтқандай: “Табиғат ақшаны
жаратпайды. Алтынға бұл қасиет қоғаммен берiлгген”.
Алтын жалпыға бiрдей эквивалент ролiн орындау үшiн ең бiр
лайық тауар болып қалып отыр. Бiрiншеден ол ерекше табиғи сапаға
ие: бөлiнуi оңай, әдемi, бұзылмайды, тот баспайды, тек қана “
патша арғында” ( 23 тұзды және 13 азот қышқылында) еридi.
Екiншiден ең бастысы алтын жоғары құнға ие. Қанша дегенмен оның
қорының аз болуы, алтынға кететiн еңьек шығындарының өте жоғары болуына
әкелiп соқтырады. Алтынды тұтынуға жылдан жылға шығындар өсуде. Ол әр
түрлi салаларда пайдалыналады – электроникадан бастап зергерлiк
iстерге дейiн, бiрде өте жұқа қалыңдықпен, бiрде балқытылған
құймалар күйiнде кездеседi.
Алтын тек қана алтын валюта резервтердi ғана құрамайды,
сонымен бiрге электронды – есептеуiш және компьютерлiк техникалды,
түнгi мезаникалық аспаптарды , синтетикалық талшықтарды жасау үшiн
де қолданылыда.
Ақша - өндiру мен бөлу процестерiнде адамдар арасындағы
белгiлi бiр эканомикалық қарым – қатынастарды көрсететiн, тарихи даму
үстiндегi эканомикалық категория болып табылады. Эканомикалық
категория ретiнде ақшаның экономикалық мәнi оның келесi үш қасиетiнiң
бiрiгуiмен көрiнiс табады.
- жалпыға тiкелей айырбастау;
- айырбас құнының дербес формасы;
- еңбектiң сыртқы заттық өлшемi.
Жалпыңа тiкелей айырбасталу формасында ақшаны пайдалану
кез-келген материалдық құндылықтарға ақшаны айырбастау
мүмкiншiлiгiнiң бар екендiгiн көретедi. Социализм жағдайында бұл
мүмкiндiк елеулi қысқарды және тiк қоңамдық жиынтық өнiмдi
пайдалану және бөлумен ғана шектелдi. Кәсiпорындар жер, орман, жер
асты байлықтары сатылмады және сатып алынбады. Қазiргi кезде
жекешелендiру процесстерiнiң жүруiмен байланысты, жалпыға тiкелей
айырбастау формасында ақшаны пайдаланудың көлемi едәуiр кеңiдi.
Ақшаның айырбас құнының дербес формасы ретiнде пайдалану
тауарларды тiкелей өткiзумен байланысты емес. Ақшаны бұл формада
қолдану жағдайлары, олар несие беру ,бюджеттiң кiрiстерiн қарыздық
берешектердi өтеу, мемлекеттiк бюджеттiң кiрiстiң қарыздық
берешектердi өтеу, мемлекттiк бюджеттiң кiрiстерiн қалыптастыру,
өндiрiстiк және өндiрiстiк және өндiрiстiк емес шығындарды
қаржыландыру. Ұлттық банктер несиелiк ресурстарды басқа банктерге сатуы
және т.б
Еңбектiң сытрқы заттық өлшемi тауарды өндiруге жұмсалған
еңбектiң, олардың ақша көмегiмен өлшену мүмкiн құнын анықтау арқылы
көрiнедi.
Ақша экономикадағы ролiн өзiнiң атқаратын негiзгi қызметтерi арқылы
орындайды. Ақшаның әр қызметi тауар айырбасы процесiнен туындайтын тауар
өндiрушiлердiң өзара байланысының формасы ретiндегi ақшаның әлеуметтiк -
экономикалық маңызының белгiлi бiр жағын мiнездейдi. Ақша қазiргi
экономикада атқаратын бес негiзгi қызметтi атқарады:
1) Құн өлшемi және баға масштабы;
2) Айналыс (айырбас) құралы;
3) Төлем құралы;
4) Қор және қазына жинау құралы;
5) Дүниежүзiлiк ақша.
1) Ақша құн өлшемi қызметi. Ақша жалпыға бiрдей балама ретiнде
барлық тауарлардың құнын өлшейдi. Құнның өлшем қызметi тауар өндiрiсi
жағдайында туындайды. Бұл ақшаның барлық тауарлар құнының өлшемi ретiндегi
қабiлеттiлiгiн бiлдiредi, бағаны анықтауда делдал қызметiн атқарады.
Өзiнiң жеке құны бар тауар ғана, құн өлшемi бола алады. Яғни, бұл қызметтi
толық құнды ақшалар атқарады. Ақша еңбек өлшемi – ол жұмыс уақытын емес,
осы еңбекпен құрылған құнды көрсетедi.
Тауар құнының ақшамен бейнеленуi оның бағасы деп аталады. Баға тауарды
өндiруге және сатуға қажеттi қоғамдық еңбек шығынымен анықталады. Әрбiр
елде ақшаның өлшемi ретiнде қабылданған және тауарлар бағасын өлшеуге
қызмет ететiн металдың баға белгiлеу процесiндегi ақша бiрлiгiне бекiтiлген
салмақты саны баға масштабы деп аталады.
Бағалардың негiзiнде және олардың қозғалысында құн заңы жатыр. Ақшаның
құн өлшемi қызметi мен баға масштабы арасында өзара айырмашылық бар. Құн
өлшемi бұл мемлекетке тәуелсiз ақшаның экономикалық қызметiн сипаттайды.
Құн өлшемi қызметi құн заңына байланысты анықталады. Баға масштабы бұл
мемлектке тәуелдi, бiрақ тауардың құнын көрсету үшiн емес, тек оның бағасын
бейнелеу үшiн қызмет етедi. Баға масштабы нарық заңына, яғни сұраныс пен
ұсынысқа байланысты белгiленедi.
Тауар бағасын өлшеу үшiн қолма-қол ақшаның болуы қажет емес, себебi
еңбек өнiмiн теңестiру ойша орындалады. Тауарларды ақшаның көмегiмен
өлшеуге болады, өйткенi олар адам еңбегiнiң өнiмi.
Толық құнды ақша айналысы жағдайында алтынның бағасы болған жоқ.
Ақшаның өз бағасы болмайды, олардың құны өздерiмен анықталуы мүмкiн емес.
Бағаның орнына ақшалар кез-келген тауарларсанын сатып алу мүмкiндiгi бар.
Сатып алу қасиетiмен ерекшеленедi.
Құн өлшеу қызметi жалпы эквивалент ретiнде ақшаның тауарға деген
қатынасын көрсетедi. Бiрақ тауардың бағасын анықтау үшiн баға масштабы
қажет. Металл ақша айналысында мемлекет заңды түрде баға масштабын тұрақты
етiп ұстады. Металдың салмақтық санын ақша бiрлiгiне бекiттi.
2) Ақшаның айналыс құралы қызметi. Ақша айналыс құралы қызметiнде
тауарларды өткiзудегi делдал болып табылады.
Тауарлар бiр қолдан екiншi қолға ауыса отырып, өзiнiң тұтынушысын
тапқанға дейiн ақша үздiксiз қозғалыста болады. Тауар айналысы мынандай
процестердi қамтиды: тауар сату, яғни оның ақшаға айналуы және тауарды
сатып алу, яғни тауардың ақшаға айналуы.
Тауар айналысы кезiнде, ақша делдал ролiн атқарады, ал бұл кездегi
сатып алу және сату актiсi ерекшеленедi, уақыты мен кеңiстiгi бойынша сай
келмейдi. Сатушы, тауарын сатқаннан кейiн, басқа тауарды сатып алуға әр
уақытта асықпайды. Ол тауарды бiр нарықта сату, ал басқа нарықтан сатып
алуы мүмкiн. Делдал ретiндегi ақшаның көмегiмен уақыт пен кеңiстiктегi
өзара сай келмеушiлiк жойылды.
Ақша айналысының тауар айналысынан айырмашылығы ақша тауарды бiртiндеп
айналыстан шығара отырып, өзi айналыста үнемi қалып отырады. Ақшаның
айналыс құралы ретiндегi қызметiнiң басты ерекшелiгi, бiрiншiден, бұл
қызметтi толық бағалы емес құнның белгiлерi: қағаз және несиелiк ақшалар
атқарады, екiншiден, нақты және қолма-қолсыз ақшалар атқарады.
Өзiнiң құнын өткiзгеннен кейiн, айналыстан кететiн тауарларға
қарағағанда, ақшалар айналыс құралы ретiнде барлық уақытта осында қалып
отырады және сату-сатып алу процесiне қызмет етедi.
Айналыс құралы ретiнде ақша қызметтерiнiң ерекшелiктерi мыналар:
• Тауар мен ақшаның қарама – қарсы қозғалысы;
• Оны идеалды ақшалар емес, нақты (қолма-қол) ақшалар орындайды;
• Ақшаның бұл қызметiнде таарларды айырбастау өте тез орындалатын
болғандықтан, оны нағыз ақшалар емес (алтын), оны ауыстырушылар – ақша
белгiлерi орындайды.
Ақша айналыс құралы қызметiн атқаратын болғандықтан, айналыс
қажеттiлiгi олардың саны өткiзiлуi тиiс тауарлардың бағасы мен массасы
негiзiнде, яғни өткiзiлуi тиiс тауарлар бағасының сомасымен анықталады.
Қанша дегенменен бiр ақша бiрлiгi бiр – несие тауар мәмiлелерiне қызмет
ететiн болғандықтан, ақша айналысы қанша көп болса, айналыс үшiн олардың
қажеттi саны сонша аз болады.
Егер ақшаның айналыстағы масасы тауар массасынан көп болса, одан бұл
олардың құнсыздануына, яғни инфляцияға алып келедi.
3) Ақша төлем құралы қызметi. Тауар айналысы ақша қозғалысы мен
байланысты. Бiрақ ақша қозғалысы мiндеттi түрде тауар қозғаласымен бiр
уақытта тоғысуы тиiс емес. Ақша құнның еркiн формасында көрiнедi.
Олар өткiзу процесiн еркiн аяқтайды. Ақшаның қозғалысы тауар
қозғалысынан ерте немесе кеш жүруi мүмкiн.
Егер тауар мен ақшаның қарама - қарсы қозғалысы болмаса, яғни
тауар төлем ақы түскенге дейiн сатып алынған немесе керiсiнше
болса, онда бұл жағдайда ақшалар төлем құралы қызметiн атқарады.
Ақша төлем құралы ретiнде мынадай ерекше бiр қозғалыс формасына ие
болады: Т (тауар) – М (мiндеттеме), келiсiлген мерзiмнен кейiн: М
(мiндеттеме) – Т (тауар).
Ақшалар төлем құралы ретiнде тек қана тауар айналысына ғана
емес, сонымен бiрге қаржы - несие қатынастарына да қызмет етедi.
Барлық ақшалай төлемдердi төмендегiдей етiп топтатуға болады:
• Тауарларды және қызметтердi төлеуге байланысты мiндеттемелер;
• Еңбекақы төлеуге байланысты мiндеттемелер;
• Мемлекетке қатысты қаржылық мiндеттемелер;
• Банктiк қарыз, мемлекеттiк және тұтыну несиесi бойынша борыштық
мiндеттеме;
• Сақтандыру мiндеттемелерi;
• Әкiмшiлiк, сот сипатындағы мiндеттемелер және басқалары.
Ақша төлем құралы ретiнде айналыс құралынан өзара
айырмашылықтары бар. Бұл қызметте ақшалар делдал болып табылмайды, ол тек
қана сату-сатып алуды аяқтайды. Нәтижесiнде тауарларға қатынасты ақшаның
өз бетiнше еркiн қозғалысы байқалады. Тауарды несиеге сатып ала отырып,
сатып алушы сатушыға ақшаны берудiң орнына, борыштық мiндеттеменi жазып
ұсынады. Бұл борыш өтелген кезде, ақша төлем құралы ретiнде қызмет
атқарады.
Төлем құралы қызметiн толық емес нақты (қағаз немесе несие), ал
борыштық мiндеттемелердi өзара өтеуде идеалды ақшалар атқарады.
Ақшаның төлем құралы қызметiн атқаруына байланысты ақша айналысы заңы
өзiнiң неғұрлым толық көрiнiсiн тапты. Егер тауарлар несиеге сатылса, одан
қолма-қол ақша қажет емес. Бұл айналыстың қолма-қол ақшаға деген
қажеттiлiгiн азайтады. Бiрақ төлем мерзiмi жақындаған сайын борыштарды жабу
үшiн ақша айналымының қажеттiлiгi атқарады.
4) Ақша – қорлану және қазына жинау құралы ретiнде. Ақшаның төлемi
және айналыс құралы қызметтерi ақшалай қорлардың құрылуын талап етедi.
Ақшаның қорлануын қажеттiлiгi Т – А – Т айналымының екi актiлерге Т – А
және А – Т айырылуымен байланысты.
Ақша жалпыға бiрдей балама ретiнде, оның иесiне тауар алуды қамтамасыз
етумен қатар, байлықты жинау құралы болып та табылады. Сондықтан адамдар
оларды жинақтауға немесе қорлануға тырысады. Қорлану үшiн ақша айналыстан
алынады, сөйтiп тауарды сату және сатып алу қозғалысы үзiледi.
Капиталистiк қоғамдық формацияға дейiнгiлер үшiн байлықты “таза
қазына” формасында жинақтау, яғни ақшаның қарапайым қорлануы тән келедi.
Бұл экономикалық дамуға ешқандай да ықпал еткен жоқ, себебi олар шын
мәнiсiнде айналыстан тыс жатқан ақшалар балды. Капитализм тұсында бұл
қазыналар неиселiк жүйе және қор биржалары арқылы пайда әкелетiн капиталға
( өнеркәсiптi немесе сауда ) айналады. Қазына жинау қызметiнiң қажеттiлiгi
тауар өндiрiсiмен байланысты болады. Айналым капиталын немесе тұтыну
заттарын алу үшiн ең бастысы ақшаны жинау қажет.
Қазыналарды қорландыру – алтын монеталар мен алтын құймаларын жинақтау
түрiнде жүзеге асады. Металл ақшалар айналысы тұсында қазына жинау тек
қана ақша айналысын реттеушi ролiн атқарған болатын. Өндiрiстiң және тауар
айналысының кеңеюi барысында металл ақшалар қазынадан айналысқа шығып
отырады немесе керiсiнше .
Несиелiк және қағаз ақшалар қазына жинау құралы қызметiн атқара
алмайды, себебi олардың меншiктi құны жоқ. Бiрақта осы қызмет негiзiнде
олар қорлану қызметiн жүзеге асырады.
Ақша айналыс саласынан уақытша шығып қалғаннан кейiн олар қорлана
бастайды. Қорлану қызметiнде ақша өзiнiң сол формада сақтай отырып, олар
кез-келген уақытта айналысқа төлем немесе айналым құралы ретiнде түсе
алады.
5) Дүниежүзiлiк ақша қызметi. Тауар шаруашылығының кеңеюi,
шаруашылық байланыстардың интернационалдануы, дүниежүзiлiк нарықтың пайда
болуы дүниежүзiлiк ақшалар қызметiнiң пайда болуына себеп болады.
Дүниежүзiлiк ақшалар интернационалдық құн өлшемi, халықаралық төлем және
сатып алу құралы ретiнде қызмет етедi.
Бұл қызметтi бастыпқыда толық бағалы ақшалар(алтын) , ал кейiннен
нағыз ақшалар (шетел валютасы) атқарады. 1867 жылы Париж келiсiмi
дүниежүзiлiк ақша қызметiн алтынға балап бекiттi.
Егер де елдiң iшiнде ұлттық ақша бiрлiктерi формасында қызмет етiп
жүрер болса, ал одан тысқары жерде К. Маркстiң айтуынша: “ақшалар өзiнiң
ұлттық киiмдерiн шешiп, бастапқы қымбат бағалы металл формасын киедi”, яғни
жалпыға бiрдей эквивалент формасына өтедi.
Бреттон – Вудстағы (1944 ж) мемлекетаралық келiсiмге келу, доллар
мен фунт стерлингке резервтiк валюталар мәртебесiн бердi. Кейiннен
дүниежүзiлiк ақшалардың жаңа формалары: СДР – арнайы қарыз алу құқығы;
ЭКЮ – еуропалық есепке алу бiрлiгi пайда болды. Ал 1999 ж. 1 қаңтарынан
бастап Еуропаға ынтымақтастық елдердiң ортақ ақша бiрлiгi “еуро” айналысқа
шықты. Демек, дүниежүзiлiк ақшалардың дамуы ұлттық ақшалардың металл
ақшадан несиелiк ақшаға өту жолын кеште болса қайталауда.
II АҚША АЙНАЛЫСЫНЫҢ ЗАҢЫ ЖӘНЕ АҚША АГРЕГАТТАРЫ
2.1 Ақша айналысы және оның заңы
Ақшаның өмiр сүруiндегi объективтiк қажеттiлiк ол тауар өндiрiсi
мен тауар айналысының болуына негiзделедi. Кез келген тауар
айналысында ақша айырбас құралы болып табылады. Тауар және ақша бiр-
бiрiнен бөлiнбейдi. Ақша айналысы болмаса, онда тауар айналысы да
болмайды.
Ақша айналысы - шаруашылықтағы тауарларды өткiзуде, сондай-ақ тауарлы
емес төлемдердi және есеп айырысуларды жүзеге асыруға қызмет ететiн қолма-
қол және қолма-қолсыз ақша формаларындағы ақшалардың қозғалысы.
Ақша айналысының объективтiк негiзiнде де тауар өндiрiсi жатады.
Ақшаның қолма-қол және қолма-қолсыз формаларының көмегiмен тауарлар
айналысы, сондай-ақ несиелiк және жалған капиталдың қозғалысы жүзеге
асырылады.
Қайта құру кезеiне дейiн “ақша айналымы” мен “ақша айналасы” ұғымдары
арасында айтарлықтай шек қойылатын. Ақша айналысы деп қолма – қол ақшаның
қозғалысы танылды. Ал ақша айналымы ұғымы одан кең мағына бергендiктен ол
қолма – қол және қолма – қолсыз айналым мағынасын сипаттайды.
Ақша айналысы шаруашылықтағы тауарларды өткiзуге, сондай-ақ тауарлы
емес төлемдердi және есеп айырысуларды жүзеге асыруға қызмет ететiн қолма-
қол және қолма-қолсыз ақша формаларындағы ақшалардың қозғалысы.
Ақша белгiлерi әр түрлi жағдайда қамтамасыз етiледi. Қолма-қол ақша
тұтыну заттары және қызметтер жиынтығымен қамтамасыз етiлсе, қолма- қолсыз
ақшалар – бөлуге арналған өндiрiс құралдарының жиынтығымен қамтамасыз
етiледi.
Мұндай жүйе тек қана орталықтандырылған жоспарлы экономика жағдайында
ғана мүмкiн болады, себебi ол уақытта кәсiпорындар мен халықтың қолында
ақша қанша тауардың болатыны және олардың қандай бағада сатылатыны белгiлi
болған. КСРО-ның таратылуына, бағаның босатылуына, меншiктiң мемлекет
иелiгiнен алынуына және т.б. байланысты жүзеге асыру асыру мүмкiн емес
болып қалды.
Ақша айналысы мен ақша айналымы арасында шек жойылды. Тауар айналысы
процесiндегi қолма – қол ақша қозғалысы және төлемақыны жүзеге асыру
кезiнде қызмет көрсету, сонымен бiрге кәсiпорындар мен қаржы несие
мекемелерiнiң арасындағы ақшалай қаражаттардың алмасуы – ақша айналысы деп
аталады.
Ақша айналысының объективтi негiзi – тауар өндiрiсi мен тауар айналысы
болып табылады. Құн формасыныңөзгерiп отыруы, яғни тауардың ақшаға және
ақшаның жаңа тауар сатып алу үшiн қолданылуы, ақшаның әрдайым қозғалыста,
яғни айналыста болуына мүмкiндiк жасайды.
Бiрақ ақша айналысы тауар айналысын қайталап қоймайды. Бұл екi процесс
бiр-бiрiнен жекешеленiп жүредi. Тауарлар, оларды сатып алғанан кейiн,
айналыстан шығады және тұтынылады. Ал ақша айналыста әрқашан жүредi.
Айналыста жүре отырып ақша әрi айналыс құралы, әрi төлем құралы
функцияларын атқарады. Сонымен, тауарды сатудан түскен ақша қарызды өтеуге
жұмсалуы мүмкiн. Өз кезегiнде, қарызды төлеуге түскен ақшалар тауарлар алу
үшiн қолданылуы мүмкiн.
Жалпы ақша айналысының көлемi тауар бағаларының соммасынан әрдайым
артық болады. Ақшаның қызмет көрсетуi тек сатып алу – сатумен шектелмейтiнi
түсiндiрiледi. Ақша еңбекақы, зейнетақы төлеу үшiн, бюджетке төлемдер
аударку үшiн, банктен қарыз алу үшiн және т.б. мақсаттар үшiн қолданылады.
Ақша айналысың реттеудiң маңызды элементi – қолма-қол ақшаның қолдану
аясын азайту болып келедi. Бұл мәселе бiздiң елiмiзде кәсiпорындар
арасындағы есеп айырысулардан қолма-қол ақшаның шектеу, есеп айырысу
чектерiн ендiру арқылы ғана шешiледi.
Бұл екеуi өзара тығыз байланыста, сондықтан оларды бөлу қажет емес.
Ақша өз айналысында қолма – қолдан қолма қолсыз ақшаға (және керiсiнше)
өтедi. Мысалы, кәсiпорынның бөлшек саудасынан түскен түсiм банкке
түскеннен соң оның есеп айырысу шотында қолма-қолсыз ақша қаражатарына
айналады да, ол бұдан өз жiктеулерiне ақша аударуы мүмкiн.
Сонымен, бүкiл ақша айналысы: қолма-қол және қолма-қолсыз ақшалар
болып бөлiнедi. Сондай-ақ:
• өнiмдi өндiру және сату процесiн, яғни тауарлы сипаттағы есеп
айырысулармен байланысты ақша айналымы;
• тауалы емес сипаттағы есеп айырысулармен байланысты ақша айналымы ;
• ақша айналысы бiрнеше тарихи кезеңдерден өттi және металл, қағаз, несие
ақшалар көмегiмен жүзеге асырылады.
Сонымен қатар ақша айналысында оның металл, қағаз және несиелiк
ақшалар айналысының түрлерiне байланысты олардың қызмет етуi де әр түрлi.
Ендi соларды жеке-жеке талдасақ:
1) Ақшаның металдық теориясы. Бұл теорияның өкiлдерiне капиталдың
алғашқы қорлану кезеңiндегi меркантелистер ( Томас Мэн, т.б.) жатады.
Оларға қоғамның байлығын ақшамен өлшеуге, сонымен қатар ақшаны бағалы
металдармен бiрдей деп санау тән болған. Олардың пiкiрiнше қоғамның нағыз
байлығы алтын мен күмiс, яғни бұлар өзiнiң табиғаты бойынша нағыз ақшалар
болып табылады. Ақшаның металдық теориясы фетишистiк сипатта, себебi бұл
теорияның пайымдауынша ақшаның ролiнде алтын, күмiс сияқты кез-келген
бағалы металл бола алады, ал адамдардың тауар шаруашылығындағы өндiрiстiк
қатынастарын сипаттайтын ақша екендiгi жөнiнен хабарсыз. Ресейде металдық
теорияның өкiлi атақты мемлекеттiк қызметкер М.М.Сперанский (1771-1839
ж.ж.) болып табылады. Ақша туралы оның теориясының барлық пайымдауларының
негiзi – ақшаға тек нағыз бiр ғана ақша деп қарау керек деген көзқарасы
бар.
Немiс экономистерi ақша деп тек қана бағалы металдарды емес, сондай-
ақ металға айырбасталатын Ұлттық банктiң банкноталары да аталады деген. Ол
кездерi ақшаның металдық теориясы ақша реформасына негiзделiп қолданылады.
Екiншi дүниежүзiлiк соғыстан кейiн француз экономистерi Ж.Рюэфф және
М.Дебре, ағылшын экономисi Р. Харрд халықаралық айналысқа алтын стандартын
енгiзу идеясын ұсынады. Себебi 70-шi жылдардың басында жойылған Бреттон –
Вудс валюталық жүйенiң орнына жаңа алтын стандартын енгiзуге тырысқан.
Жекелей алғанда, АҚШ –тың экс-президентi Р. Рейган сайлау алдындағы күрес
кезiнде алтын стандарты қайта оралуы мүмкiн деп санады. 1981 жылдың
қаңтарында, ол президент болып тұрған кезiнде осы мәселе бойынша арнайы
комиссия құрады, бiрақ ол комиссия алтын стандартын енгiзу онша қажет емес
деген шешiмге келедi. Жалпы алтын стандартының мағынасы нарықтың
күрделенуi, ұлғаюы және дамуымен байланысты өзгередi. Қағаз – несиелiк
ақшаларды алтын қорымен жасанды түрде үйлестiру натуралдық айырбас
формасына немесе бақыланбайтын стихиялы ақшалай эквивалентке әкелiп
соқтыруы сөзсiз, өйткенi алтын қорының өсiмi физикалық тұрғыдан
экономикалық дамуға қарсы тұра алмайды, сөйтiп бұл ақша бiрлiгi құнының тым
аса ұлғаюына әкелiп соқтырып, соның салдарынан ақшаның айырбасталынуы
тәрiздi аса маңызды қасиетiнiң ( экономикалық бөлiнгiштiк) жоғалуы т.б.
пайда болды.
Сонымен, ақшаның iшкi мазмұны бағалы металдың N мөлшерiне берiлген
құжат ретiнде бiртiндеп иелерiнiң эмиссиялық орталыққа, оның iшiнде
мемлекетке деген сенiмi ауысады. Үкiметке деген сенiмсiздiк, соғыстар және
басқа да форс-мажорлық жағдайлар классикалық алтын стандартына қайта
келуiне әкеледi. Нақты экономика тұрғысынан қарағанда қарапайым тауар болса
да алтын ерекше орында тұрады.
2) Ақшаның номиалистiк теориясы. Меркантелистердiң металлизмге қарсы
iс әрекетiнен ақшаның номиналистiк теориясы пайда болды. Бұл теорияның
өкiлдерi Самуэлсон ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz