Әлемдік шарушылықтың құрылымы

ЖОСПАР

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5.7

1 Әлемдік шарушылықтың құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8.13
2 Әлемдік шарушылықтың даму кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14.25
3 Әлемдік шарушылық нарығындағы валюта жүйесі ... ... ... ..26.32

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33

Пайдалынған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36

Кіріспе
Әлемдік шаруашылық байланыстардың дамуы шамасына байланысты валюталық жүйе құрылды. Экономикалық тұрғыдан қарағанда - бұл шаруашылық байланыстарды интернационалдандыру негізінде тарихи түрде қалыптасқан валюталық-экономикалық қатынастар жиынтығы; ұйымдық-заңдық тұрғысынан қарағанда - белгілі бір қоғамдық-экономикалық формация шегіндегі валюталық қатынастарды ұйымдастырудың мемлекеттік-құқықтық формасы.
Тарихта мынадай валюталық жүйенің типтері қалыптасқан: ұлттық, дүниежүзілік, аймақтық.
Басында елдегі ұдайы өндіріс процесіне қажетті валюталық ресурстарды қалыптастыруға және пайдалануға, халықаралық айналымды жүзеге асыруға көмектесетін валюталық-экономикалық қатынастардың жиынтығы ретінде ұлттық жүйе пайда болды. Ұйымдық-заңдық тұрғысынан қарағанда -бұл шаруашылық байланыстарды интернационалдандыру негізінде тарихи түрде қалыптасқан және халықаралық құқық нормаларын ескере отырып ұлттық заңдылықтармен бекітілген, елдегі валюталық қатынастарды ұйымдастырудың мемлекеттік-құқықтық формасы. Ұлттық валюталық жүйе елдің ақша жүйесінің бір бөлігі бола отырып, өзінше дербес және ұлттық шекарадан шыға алады. Ұлттық валюталық жүйенің ерекшелігі ел экономикасындағы сыртқы экономикалық байланыстардың даму дәрежесімен анықталады.
Ұлттық валюталық жүйе мен әлемдік шаруашылықтың даму негізінде қалыптасқан және мемлекетаралық келісім-шарттармен бекітілген халықаралық валюталық қатынастарды ұйымдастыру формасы - дүниежүзілік валюталық жүйе өзара ажырамастай байланысты. Ұлттық және дүниежүзілік валюталық жүйелердің мұндай байланыстылығы олардың біртұтас екендігін білдірмейді, себебі олардың міндеттері, қызмет етуі және реттеу шарттары, жекелеген елдер экономикасын және дүниежүзілік шаруашылыққа ықпал етуі әр түрлі болып келеді. Әлемдік валюталық жүйені ұлттық жүйемен байланыстыратын, яғни валюталық қатынастарға қызмет көрсететін және реттейтін, мемлекетаралық валюталық реттеулердс және валюталық саясатты шоғырландыруда негіз болатын ұлттық банктер болып табылады.

Пайданылған әдебиеттер тізімі
1.«ҚР-дағы банктер және банктік қызмет туралы» ҚР заңы.30.03. 1995.
2.2002 жылы 3 маусымдағы Ұлттық банк Басқармасының № 213 қаулысымен бекітілген «Екінші деңгейдегі банктерге арналған пруденциялық нормативтер туралы» ереже.
3..«ҚР ұлттық банкі туралы» ҚР заңы. 30.03. 1995.
4.«ҚР-дағы банктер және банктік қызмет туралы» ҚР заңы.30.03. 1995.
5.2002 жылы 3 маусымдағы Ұлттық банк Басқармасының № 213 қаулысымен бекітілген «Екінші деңгейдегі банктерге арналған лруденциялық нормативтер туралы» ереже.
6.Банки и банковские операции / Под ред. Жукова Е.Ф. — М.,1999
7.Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялары-Алматы-2004ж.
8.Экономика.Әлемдік классикасы.Т.10.-Алматы,2005.

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5-7
1 Әлемдік шарушылықтың
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8-13
2 Әлемдік шарушылықтың даму
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .14-25
3 Әлемдік шарушылық нарығындағы валюта жүйесі ... ... ... ..26-32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...33
Пайдалынған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 36

Кіріспе
Әлемдік шаруашылық байланыстардың дамуы шамасына байланысты валюталық
жүйе құрылды. Экономикалық тұрғыдан қарағанда - бұл шаруашылық
байланыстарды интернационалдандыру негізінде тарихи түрде қалыптасқан
валюталық-экономикалық қатынастар жиынтығы; ұйымдық-заңдық тұрғысынан
қарағанда - белгілі бір қоғамдық-экономикалық формация шегіндегі валюталық
қатынастарды ұйымдастырудың мемлекеттік-құқықтық формасы.
Тарихта мынадай валюталық жүйенің типтері қалыптасқан: ұлттық,
дүниежүзілік, аймақтық.
Басында елдегі ұдайы өндіріс процесіне қажетті валюталық ресурстарды
қалыптастыруға және пайдалануға, халықаралық айналымды жүзеге асыруға
көмектесетін валюталық-экономикалық қатынастардың жиынтығы ретінде ұлттық
жүйе пайда болды. Ұйымдық-заңдық тұрғысынан қарағанда -бұл шаруашылық
байланыстарды интернационалдандыру негізінде тарихи түрде қалыптасқан және
халықаралық құқық нормаларын ескере отырып ұлттық заңдылықтармен
бекітілген, елдегі валюталық қатынастарды ұйымдастырудың мемлекеттік-
құқықтық формасы. Ұлттық валюталық жүйе елдің ақша жүйесінің бір бөлігі
бола отырып, өзінше дербес және ұлттық шекарадан шыға алады. Ұлттық
валюталық жүйенің ерекшелігі ел экономикасындағы сыртқы экономикалық
байланыстардың даму дәрежесімен анықталады.
Ұлттық валюталық жүйе мен әлемдік шаруашылықтың даму негізінде
қалыптасқан және мемлекетаралық келісім-шарттармен бекітілген халықаралық
валюталық қатынастарды ұйымдастыру формасы - дүниежүзілік валюталық жүйе
өзара ажырамастай байланысты. Ұлттық және дүниежүзілік валюталық жүйелердің
мұндай байланыстылығы олардың біртұтас екендігін білдірмейді, себебі
олардың міндеттері, қызмет етуі және реттеу шарттары, жекелеген елдер
экономикасын және дүниежүзілік шаруашылыққа ықпал етуі әр түрлі болып
келеді. Әлемдік валюталық жүйені ұлттық жүйемен байланыстыратын, яғни
валюталық қатынастарға қызмет көрсететін және реттейтін, мемлекетаралық
валюталық реттеулердс және валюталық саясатты шоғырландыруда негіз болатын
ұлттық банктер болып табылады.
Әлемдік валюталық жүйені мемлекеттік-құқықтық ұйымдастыру формасы
жетекші елдердің мүдделігімен және дүниежүзілік аренадағы күштердің
орналастырылуымен, өндірістің және әлемдік сауданың дамуымен анықталады.
Қатысушының кез келген уақытта корреспонденттік шоттың жағдайы туралы
ақпаратты, күнделікті шыққан барлық төлемдерді қарап алу үшін, басқа
коммерциялық банкілерден оның атына келген төлемдерді қарау үшін сүрауы да
мүмкін. Жүйенің қатысушыларына өздерінің төлемдерінің кезектілігін реттеуге
мүмкіндік беріледі. Есеп айыру арқылы өтпеген төлемдер қатысушыға қабыл
алмаған, қамсыздандырылмаған төлемдер құны түрінде қайтарылады.
Төлем жүйесінің реформасы шегінде екінші деңгейлі банктер
операциондық күнді және біртүтас корреспонденттік шотты өңдеумен
айналысады. Біртұтас корреспонденттік шотқа өту екі кезеңде жүреді. Бірінші
кезеңде біртұтас корреспонденттік шотқа өту облыс деңгейінде, ал екінші
кезеңде - республика деңгейінде өту қарастырылған.
Қатысушының кез келген уақытта корреспонденттік шоттың жағдайы туралы
ақпаратты, күнделікті шыққан барлық төлемдерді қарап алу үшін, басқа
коммерциялық банкілерден оның атына келген төлемдерді қарау үшін сұрауы да
мүмкін. Жүйенің қатысушыларына өздерінің төлемдерінің кезектілігін реттеуге
мүмкіндік беріледі. Есеп айыру арқылы өтпеген төлемдер қатысушыға қабыл
алмаған, қамсыздандырылмаған төлемдер құны түрінде қайтарылады.
Төлем жүйесінің реформасы шегінде екінші деңгейлі банктер операциондық
күнді және біртұтас корреспонденттік шотты өңдеумен айналысады. Біртұтас
корреспонденттік шотқа өту екі кезеңде жүреді. Бірінші кезеңде біртұтас
корреспонденттік шотқа өту облыс деңгейінде, ал екінші кезеңде - республика
деңгейінде өту қарастырылған. Экономикалық әдістердің пайдасына әкімшілдік-
әміршілдік әдістерден бас тарту, біріншіден, социалистік меншіктің дербес
товар өндірушілерге айналып жатқан кәсіпорындардың еңбек коллективтерінің
қарамағына және пайдалануына берілуін көздейді. Және, екіншіден,
кәсіпорындар жұмыс істейтін бүкіл экономикалық ортаны кәсіпорындарды
басқару тікелей директивалық тапсырмалар арқылы емес, қайта олардың
мүдделеріне ықпал ету жолымен жүзеге асырылатындай етіп өзгерту керек. Ал
мұның өзі де социалистік рыноктың бұзылуынан арылған құрамалар болмайынша
мүмкін емес. Бұл орайда орталықтандырылған жоспарлау жойылмайды, бірақ
сапасы жағынан жаңа келбетке ие болып, негізінен алғанда экономикалық
құралдардың көмегімен іске асырылады.
Финанс-кредит қатынастарын түбірінен қайта құру және, атап айтқанда, екі
деңгейлі банк жүйесіне: орталық банк және бірқатар реттерде акционерлік
негізде құрылатын коммерциялық (сауда және іскерлік) банкілер жүйесіне көшу
рынок құрудың аса маңызды алғышарттарының біріне айналып келеді.
Рынокты белсенді түрде пайдалану экономиканы өзінше бір экономикалық
ресурстардың едәуір бөлігінің іске қосылмай жатуынан — арылуға бастайды.
Материал және ақша ресурстары, жұмыс күші іске қосылып, халық
шаруашылығының өздері бәрінен гөрі керек болып отырған және барынша пайда
бере алатын салаларына ауысады.
1.Әлемдік шарушылықтың құрылымы
Әлемдік шаруашылықтың құрылымы және әлемдік экономикалық қатынастар -
елдер арасындағы өндірістік күш пен өндірістік қатынастардың деңгейімен
анықталады. Әлем әр түрлі әлеуметтік-экономикалық жүйеге бөлінген. Олар
халықаралық топтарға бірігеді. Сонымен қатар, олар бір-біріне ұқсамайтын,
егеменді, өз беттерінше экономикалық субъекттер болып табылады. Біртұтас
әлемге кіретін елдер эволюциялық даму нәтижесіне қарай тарихи-географиялық,
ұлттық, діндік және әлеуметтік-саяси жағынан жан-жақты ерекшеліктерге ие.
Ол елдер көздеген мақсаты, даму механизмінің қызметі жағынан бір-біріне
ұқсамайды. Алайда қазіргі кезендегі кез келген ел дүниежүзілік байланыссыз
толық экономикалық дамуда болуы мүмкін емес.
Халықаралық тәжірибеде елдерді классификациялағанда (топттастырғанда)
негізгі үш топқа бөлеміз:
нарық экономикасы дамыған елдер;
экономикасы - нарық жүйесіне өту барысындағы елдер;
дамушы елдер.
Мұндай бөлу 1980 жылы елдер экономикасына талдау жасау жеңіл болсын деген
мақсатпен бөлінген. Қазіргі кезде көптеген өзгерістерге байланысты бұл
мәселе қайта қаралып жатыр.
1- топқа нарықтық экономикасы дамыган 24 мемлекет кіреді. Топттарға бөлудің
өзіндік критерийлері бар. Бұл елдердің өзі даму сатысы жағынан мынадай
топшаларға бөлінеді: а) "Үлкен жетілік": АҚШ, Англия, Жапония, Германия,
Канада, Италия, Франция. Бұл елдерде жалпы ішкі өнімнің көрсеткіші жоғары;
ә) Еуропалық Одаққа кіретін Еуропаның басқа дамыған капиталистік елдері:
Белъгия, Греция, Дания, Португалия, Люксенбург, Испания, Нидерланды;
6) Еуропалық еркін сауда ассоциациясьша кіретін елдер Австрия, Исландия,
Норвегия, Швейцария, Финляндия Швеция, Лихтенштейн.
Одан басқа дамыған капиталистік елдерге кіретіндер Оңтүстік Африка
Республикасы (ОАР), Австралия.
ІІ- топқа экономикасы өтпелі кезеңдегі елдері кіреді. Шығыс
Еуропаның бұрынғы социалистік жүйедегі елдері: Албания, Болгария, Полыпа,
Венгрия, Румыния, Чехия, Словакия және де бұрынғы одаққа кіретін елдер:
Ресей, Украина, Қазақстан, Өзбексган, Қырғызстан, Түркіменстан,
Тәжікстан, Молдавия, Белорусь, Армегош, Әзірбайжан, Грузия, Латвия,
Литва, Эстония, сонымен қатар, Югославияның бөлінуіне байланысты:
Сербия, Черногория, Македония, Босния, Герцеговина.
ІІІ-топқа дамушы елдер кіреді. Бұл елдерге Азия, Латын Америкасы, Африка
елдерінің 141 елі кіреді. Негізінең бұл елдер 50 - 60-жылдары колониялық
(отаршылдық) жүйеиің күйреуіне байланысты пайда болған. Дамушы елдер дүние
жүзі жерінің 70%-ін, ал халқының 80%-ін алып жатыр. Олардың негізгі
белгілері - дүниежүзілік шаруашылық жүйесіне тәуелділігі, көп укладтылығы,
өндірістік күштер дамуының төмен деңгейі; өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы,
өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымның артта қадуы. Бұл елдер саны
жағынан ете көп мемлекеттерді біріктіргенімен, олардың бір-бірінен
айырмашылықтары да бар. Ол айырмашылықтардың бірі - аймақтық диспропорция
(үйлессіздік). Жалпы алғанда, дамушы елдер экономикалық даму жағынан
бірінші топтағы елдерден әлдеқайда артта.
Бұл елдердің бір-бірінен үлкен айырмашылықтарын ескере отырып, В.И.
Фомичевтың топтастыруы бойынша мынандай топқа бөлеміз:
Өндіріс пен еңбектегі капиталистік және капитализмге дейінгі құрылымның
арақатынасы.
Капиталистік форманың әр түрлі арақатынасы.
Дүниежүзілік байланыстардың формалары мен олардың тендігі.
Ішкі ұлттық өнімнің адам басына шаққандағы көрсеткіші.
Дамушы елдердің жоғары деңгейін көрсететін елдерде капитализм жүйесі
қалыптасқан; сондай-ақ, бұларға мемлекеттік, шетелдік, жеке меншік капиталы
бір интеграциялы жүйеде құрылған елдер жатады. Бұл елдер дүниежүзілік
капиталистік шаруашылыққа тығыз жақындаған елдер. Бұл топтардың ішінде
ерекше көзге түсетіндері:
а) шаруашылықты басқарудың ұзақ мерзімге созылған жеке және мемлекеттік
жүйесіндегі, бірақ әр түрлі әлеуметтік-тарихи себептерге байланысты
дүниежүзілік капиталистік шаруашылықта алдыңғы позицияға толық жете алмаған
елдер.Бұл елдерге Аргентина (ішкі ұлтгық өнімнің адам басына шаққандағы
көрсеткіші 2370$), Уругвай (2180$), Чили (1370$) жатады;
о) экономикалық және демографиялық қуаты жоғары, соғыстан кейінгі жылдары
даму дәрежесі бірқалыпты; технологиялық экономикалық және ұйымдастыру
деңгейі жоғары жетістіктерге жеткен елдер. Бұл топқа кіретін елдердің
экономикасы ХЭБ-ге белсенді қатысады. Олар: Бразилия (2230$), Мексика
(1820$);
б) халықаралық еңбек бөлінісіне белсенді қатысып, тез қарқынмен есіп
келе жатқан жас капитализм елдері. Бұл елдер жаңа технологиялық
өндірістерді меңгере отырып, барлық сферада капиталистік байланысты
меңгерді. Олар жаңа индустриалды елдер:Оңтүстік Корея, Сингапур, Тайвань,
Гонконг, Малайзия, Тайланд, Бразилия, Мексика, Аргентина. Бұл елдер қазіргі
кезенде жоғары экономикалық даму деңгейімен көзге түседі.
Жаңа индустриалды елдердің пайда болуы - дүниежүзілік нарық жүйесінде
жедел шешу жүйесінің экстенсивті өсуінің көрінісі. Жаңа индустриалды
елдердің басты даму ерекшелігі жыл сайын әлемдік шаруашылықта алатын үлес
салмағының артуында. Сонымен қатар, өндірістік шығынның азаюымен қатар,
жоғары технологияны пайдалана отырып, жалпы ішкі өнімнің үлесі жоғары
деңгейде болады. Осылайша азиялық бөлікте: Жапониядан Оңтүстік Корея,
Тайвань, Гонконг, Сингапур, Малайзия, Тайланд, Филипгавды, Қытай,
Индонезияға дейін созылып жатқан жаңа "технологиялық кеңістік" пайда болды.
Кептеген болжаулар бойынша, XXI ғасыр "Азия - Тынық мүхит аймағының ғасыры"
болады деп күтілуде. Азия жаңа индустриалды елдер ішінде үлттық жылдық
табыстың көрсеткіші - Гонконг (8260$), Оңтүстік Корея (2690$), Сингапур
(7940$), Тайвань (4480$).
БҰҰ-ның әдістемесі бойынша жаңа индустриалды елдерге жататындардың
критериясы:
адам басына шаққандағы жалпы ішкі өнімнің көлемі;
орташа жылдық өсу қарқыны;
жалпы ішкі өнімдегі өнім шығаратын өндірістің үлес салмағы (20%-тен жоғары
болуы керек);
өнеркәсіп өнімінің экспорттағы көлемі және олардың жалпы өнім шығарудағы
үлесі;
шетелдегі тура инвестицияның көлемі.
Бұл көрсеткіштердің барлығында жаңа индустриалды елдердің басқа дамушы
елдер ғана емес, тіпті кейбір көрсеткіштері арқылы дамыған елдерден де
жоғары екенін байқауға болады. Мысалы, Тайванда 1933 жылдар арасында ЖҰӨ-
нің көлемі 170 есе (халықтың санының 2,5 есе өсуімен бірге), ал сыртқы
сауда айналымы 534,6 есе өсті Орташа экономикалық өсу қарқыны 8,7%, ұлттық
табыстың адам басына шаққандағы көрсеткіші 12 мың $. Әлеуметтік дамудың
көрсеткіштері жағынан Тайвань алда келе жатқан капиталистік елдермен тең.
Сондай-ақ, жоғары өсу қарқыны Оңтүстік Кореяда - 8%, Сингапурда - 8%.
30-жылдың ішінде Азия аймағының жалпы өсу қарқыны жылына 5%-ке, ал
Еуропа елдерінде - 2%-ке өскен. Жоғары өсу қарқыны халықтың тұрмыс
жағдайының жақсаруына әкелді. 60-жылдар мен 90-жылдар арасында бұл елдерде
адам басьша шаққандағы жылдық табыс 4 есе өсті. Болжам бойынша, Шығыс Азия
2010 жылы ішкі ұлттық өнімнің келемі бойынша, Батыс Еуропаны қуып жетеді,
ал 2020 жылы Солтүстік Американы қуып жетеді деген сөз. БҰҰ-ның шешімі
бойынша елдерді топтастыруды мүнайды экспортқа шығару және экспортқа дайын
өнім шығару дәрежесіне, сондай-ақ адам басына шаққандағы табыс деңгейіне
қарап бөледі. Мұнай экспорттайтын елдер: БАЭ (15680), Бруней (20760),
Кувейт (14870), Катар (12360), Бахрейн (9740), Сауд Аравиясы (5940), Оман
(5750), Ливия (5500), Иран (3530), Гавания (2780), Алжи (2760), Венесуэла
(2640), Ирак (2340), Сирия (1820), Малайзиа (1780) $-дан келеді. Бұған
қоса, өндірісті-шикізат экспорты бағытындағы елдер: Барбадос (5350),
Суринам (2360), Фиджи (1510), Доминикан (1440), Гренада (1340), Иордания
(1160) $-дан келеді.
Төменгі деңгейдегі елдерге: Ауғанстан, Бангладеш, Бенин, Ботсвана,
Буркина, Фасо, Бирма, Бурунди, Гаити, Гамбия, Йемен, Лаос, Маврикий, Судан,
Танзания, Чад, Уганда, Нигерия, Мозамбик т.б. жатады. Қазіргі кезде
халықаралық қатынастарда кәптеген өзгерістер болып жатыр, атап айтқанда,
экономиканың ашық болуы. Соған қарамастан, әлі де бұлар өз алдына жеке
топттастыруды қажет етеді.
80-жылдары әлемдік қауымдастықта бірқатар әлеуметтік-экономикалық өсу
деңгейі байқалғанмен, өндірісі дамыған елдерге жақындауында көптеген
алшақтықтар байқалады. Ал төмен дәрежедегі елдерде (Африка, Азия, Латын
Америкасы) дамушы елдердің орташа көрсеткішінен де төмен елдер бар, ондайға
қазіргі кезде 40 ел жатады. Дамушы елдерден 4 есе, ал дамыған капиталистік
елдерден 50 есе төмен. Мұнайды экспортқа шығаратын елдердің орны өсуде.
1993 жылдың 1 қаңтарындағы баға бойынша, мұнай қоры (Араб елдеріндегі)
62,4% (бүкіл мұнай қорынын) болса, ал газ қоры 21%-ке (дүниежүзілік қордын)
жетті. Олардың үлес салмағы мұнай экспорттауда 1980 жылы 45,2%-тен 1985
жылы 26,6%-ке төмендесе, ал 1992 жылы 38%-ке көбейіп кетті. Ал бұл елдердің
газды экспорттауы 2 есеге көбейді. 1980 жылы 5,9%-тен 1985 жылы 13,4%-ке
өсті. Болашақта үлес салмағы одан ары өсе түсетін болады. Парсы шығанағының
елдерінде мұнай өндіру өсе түседі. 1991 жылы күніне 22 млн. баррель болса,
1995 жылы 29 млн., 2000 жылы 33 млн.-ға көтеріледі деген болжам бар. Міне,
осы дамудың алуан түрлілігі экономикадағы бір-біріне деген тәуелділіктен
туындап, бірігіп күш жұмылдыруға тартты.
Қатысушының кез келген уақытта корреспонденттік шоттың жағдайы туралы
ақпаратты, күнделікті шыққан барлық төлемдерді қарап алу үшін, басқа
коммерциялық банкілерден оның атына келген төлемдерді қарау үшін сұрауы да
мүмкін. Жүйенің қатысушыларына өздерінің төлемдерінің кезектілігін реттеуге
мүмкіндік беріледі. Есеп айыру арқылы өтпеген төлемдер қатысушыға қабыл
алмаған, қамсыздандырылмаған төлемдер құны түрінде қайтарылады.
Төлем жүйесінің реформасы шегінде екінші деңгейлі банктер
операциондық күнді және біртұтас корреспонденттік шотты өңдеумен
айналысады. Біртұтас корреспонденттік шотқа өту екі кезеңде жүреді. Бірінші
кезеңде біртұтас корреспонденттік шотқа өту облыс деңгейінде, ал екінші
кезеңде - республика деңгейінде өту қарастырылған.

2. Әлемдік шарушылықтың даму кезеңдері
XX ғасырдың екінші жартысы әлемдік шаруашылықтың жедел даму дәуірі болды.
Бүгінгі қарама-қайшылықты әлемнің тұтастығы көптеген ортақ мүделерден өз
көрінісін тауып отыр. Оларға дүниежүзілік шаруашылық шеңберіндегі ұлттық
экономикалардың өзара тәуелділігі,. халықтар арасындағы дамып келе жатқан
мәдени қарым-қатынастар және әр түрлі мәдениеттер мен өркениептердің өзара
байланыстары жатады. Өздерін әлемдік шаруашылықтың социалистік жүйесіміз
деп келген елдер тобының бірнеше ондаған жылдар бойғы оқшаулану тенденциясы
тоқталғаннан соң әлемдік шаруашылықтың бірлігі мен оның экономикалық
заңдарының жетекші рөлі айқын көріне бастады.
Әлемдік шаруашылық өндіргіш күштердің тарихи ұзақ уақыт дамуының
объективті нәтижесі. Бұл процестің негізінде ұлттық шеңбердегі және
халықаралық сферадағы өндірістің қоғамдастырылуы жатыр. Өз кезегінде,
қоғамдастыру өндірістің қоғамдық сипатының күшеюінің белгісі болып
табылады. Тұтас алғанда, жеткілікті дәрежеде өзіндік, дара халық шаруашылық
кешендері бола тұрса да, дүниежүзілік шаруашылық жүйесімен көптеген арналар
арқылы байланысқан ұлттық шаруашылықтар әлемдік өндірістің тұлғалары болып
саналады.
Ұлттық шаруашылық шеңберінде қоғамдық, ұдайы өндірістің негізгі
процестері жүзеге асады. Тарихи тұрғыдан әлемдік шаруашылық XIX—ХХ-
ғасырларда дүние жүзі халықтарының басым көпшілігінің әлемдік шаруашылық
байланыстарға тартылуы нәтижесінде қалыптасты.
Әлемдік шаруашылық пен ұлттық шаруашылық обьективті біртұтас, сонымен
қатар қарама-қайшылықты. Бұл жерде дүниежүзілік шаруашылықты ұлттық
шаруашылықтардың тек жай ғана қосындысы деп қарастыруға болмайды, ол барлық
элементтері өзара әрекеттесетін және өзара тәуелді көп укладты экономикалық
кеңістік ретінде көрінеді.
Ұлттық шаруашылықтар бір-бірімен халықаралық еңбек бөлінісі, өндіргіш
күштер, өндірістік қатынастар арқылы әр түрлі деңгейде және әр қилы тұр-
сипатта көрінетін өндірістік, ғылыми-техникалық т.б. байланыстар кешені.
Сонымен қатар әлемдік шаруашылықтың даму процесі өз негізінде қайшылықты
сипатта бола отырып, орталықтан алшақтау (ұлттық жіктелу) және орталыққа
ұмтылу (ұлтаралық бірігу) процестерінің бір мезгілдегі әрекеттесуінің
нәтижесі ретінде де көрінеді. Әлемдік шаруашылықтың тұтастыққа ұмтылу
тенденциясы қазіргі кезеңде өте айқын және оның болашағы зор.
Әлемдік шаруашылық біртұтас, сонымен қатар қайшылықты экономикалық
механизм ретінде экономикалық заңдардың, құн, бәсеке, қоғамдық еңбекті
үнемдеу, халық шаруашылығы салаларының арақатысы және халықаралық еңбек
бөлінісі мен интеграциялық процестердің т. б. функционалдық өзара
байланыстардың ықпалымен айқындалады. Әлемдік шаруашылықтың дамуындағы
неғұрлым жалпы заңдылықтарды жекелеген және топ-тасқан елдердің
экономикаларының ашық сипатының күшеюімен, шаруашылық өмірдің
интернационалдық мәнінің өсуімен, ең алдымен техникалық прогрестің дамуымен
көрсетуге болады.
Әлемдік шаруашылықта соңғы он жылдықта күрделі процестердің жақындасуы
және интеграция деп аталатын бірыңғай шаруашылық организмін құруға
бағытталған, көптеген елдердің ұлттық шаруашылықтарының бірін-бірі
толықтыру процесі жүріп жатыр. Ол интеграцияға бағыт алған елдердің
экономикалық және саяси өмірінің әр түрлі жақтарын қамтиды.
Интеграция — шаруашылық өмірді интернационалдандырудың (халықаралық
қоғамдастырудың) жоғары формасы, өте жоғары дәрежедегі халықаралық еңбек
бөлінісі және корпорациялық байланыстардың нәтижесі. Бұл жағдайда
халықаралық экономикалық байланыстар өзінің түрақтылығымен айқындалады.
Қазіргі кезде дүиие жүзінде жүріп жатқан интеграциялық процестер негізінен
аймақтық сипатта болып отыр. Жоғары дамыған интеграциялық одақтар Батыс
Еуропада орналасқан. Ең алдымен осы елдердегі жаңа сипаттағы өндірістердін
ұлттық рыноктың тар шеңберіне сыймайтындығы көрінді. Оларды экономикалық
интеграцияға АҚШ және Жапония сияқты бәсекелестермен күресте төтеп беру
қажеттігі де итермелейді. 60-жылдардың ортасында Батыс Еуропада Еуропалық
экономикалық бірлестік ("ортақ рынок") құрылды. Ортақ рынок шеңберінде
кедендік салықтар жойылды, экспорт пен импортқа ұлттық шектеулер алынды,
үшінші елдерден аллынатын импортқа қатысты бірыңғай кедендік тарифтер
енгізілді, аграрлық қор және ауыл шаруашылығындағы бағаны реттеудің жалпы
тәртібі қалыптасты. Жұмыс күшін, жалпы капиталды миграциялаудың либералды
шарттары жасалды, бірыңғай есеп айырысу бірлігі бар еуропалық валюта (екі)
жүйесі құрылды. Қазіргі кезде біріккен Еуропа идеясы практика жүзінде іске
асып отыр. 1992 жылдан кейін Батыс Еуропаның 12 мемлекеттерінің арасында
бірыңғай ішкі рынок нақты түрде құрылды, мүның өзін бір кездегі Еуропа
Құрама Штаттарын құру туралы ойды жүзеге асыру деп те атауға болады.
Бірыңғай паспорттар, стандарттар коммуникациялық жүйелер енгізіліп, өзара
саудадағы салықтар мен баж төлемдерін реттеуші нұсқаулар жойылды. Білім
туралы ұлттық дипломдар тең бағалы деп есептеледі. Еуропалық экономикалық
Бірлестікті Еуропалық Одаққа айналдыру процесі ойдағыдай жүргізілуде. ЕЭБ-
ке мүше барлық елдердің экономикалық дамуьшың дәрежесін теңестіретін және
валюталық паритеттерді біртіндеп қалыптастыруға негізделген валюталық Одақ
құру туралы да. шешім қабылданды. Мамандардың бағалауы бойынша экономикалық
интеграцияның одан әрі даму бағдарламасын жүзеге асыру ең алдымен, Батыс
Еуропа елдеріндегі өндіріс шығындарын төмендетеді, ғылыми-техникалық
процесті жеделдетеді, экономикалық өсу қарқынын жоғарылатады, сауда
жағдайын жақсартуды көздейді.
Біртұтас әлемдік шаруашылық негізінде көптеген объективті факторлар жатыр,
олардың ішіндегі аса маңыздылары шаруашылық өмірдің халықаралық сипаты,
әлемдік ғылыми-техникалық революция, тасымал, байланыс, информатика
құралдарындағы терең өзгерістер, космос кеңістігін игерудің қажеттігі,
сонымен қатар бүкіл әлемдік мәселелердің шиеленісуі сияқты факторлар.
Халықаралық мамандану мен еңбек бөлінісінің дамуына негізделген
обьективті процесс бола отырып, шаруашылық өмірдің интернационалдануы тек
өндірістің ғана емес, сондай-ақ бөлу, айырбас және тұтыну процестерінің
ажырамас элементіне айналды. Бұл қоғамдық өмірдің барлық жаңа салалары мен
сфераларын қамтиды. Өндірістің қоғамдастырылуын халықаралық деңгейге
көтеретін ҒТП-нің маңызы өте зор. Бұл жағдайда интернационалдандыру терең,
әрі кең түрде дамуды. Әлемдік шаруашылықтың интернационалдануы халықаралық
еңбек белінісінің (ХЕБ) тереңдеуіне әлеуметтік-экономикалық құрылымы әр
түрлі елдер арасындағы кедергілердің "жойылуына" байланысты. Жалпы
шаруашылық өмірдің интерационалдануы халықаралық экономикалық қатынастардың
барлық түрлері дамуының негізін құрайды.
Ұлтаралық экономикалық байланыстар өнеркәсіп капитализмнің машиналы
сатыға өту дөуірінде, ХЕБ салыстырмалы жоғары дамыған кезде ерекше мәнге ие
болды. Ал өндірістің ұлтаралық сипатының күшеюінің жаңа кезеңі монополиялық
капитализмнің қалыптасуымен байланысты. Бұл кезде халықаралық экономикалық
қатынастарда капиталды сыртқа шығару және халықаралық монополиялардың
құрылуы, артта қалған елдердің халықаралық шаруашылық айналымға тартылуы,
дүниежүзілік шаруашылықтың шикізаттық сипаттағы шет аудандарының қалыптасуы
сияқты түрлері дамиды. Келесі кезеңде (XX ғасырдың 40—50-жылдары)
экономикасы рталықтандырылған елдер тобы (ең алдымен Өзара көмек Елдері
Кеңесіне кіретіндер) шеңберіндегі ерекше қатынастардың қалыптасуымен және
бүрынғы отарлардың экономикалық тәуелсіздікке жетуге ұмтылыстарымен
байланысты өндірістің ұлтаралық мән-мазмұны жаңаша сипатқа ие болды.
Шаруашылық өмірдің халықаралық сипатының 60-жылдардан бастап күшеюі
негізінен ғылыми-техникалық революцияның әсеріне байланысты, ҒТР жағдайында
ұлттық шаруашылықтардың ашықтығы арта түседі. Ашық экономикалық саясатын
қағидаға айналдырған және жоғары дәрежеде ХЕБ-ке тартылған елдердің
экономикасының өсу қарқындары жоғары болады. Ұдайы өндірістің ашық типіне
көшу процесі өсуде, соның әсерімен ірі ҚХР, Индонезия, кішігірім Албания
сияқты елдердегі автаркиялы (өзін-өзі қамтамасыз ету) даму әрекеттері
күйрей бастады. Әрине әлемдік шаруашылыққа "тартылу" барлық елдер үшін
бірдей емес. Ол елдердің тарихымен, дәстүрімен экономикасының даму
ерекшеліктерімен және қоғамдық-экономикалық құрылымымен, соған сәйкес
қоғамның материалдық және еңбек ресурстары бөлудегі басты мақсат-
бағыттарымен анықталады. Қазіргі уақытта оқшауланған халық шаруашылық
кешендерінің жеке дара өмір сүріп, іс-әрекет етуі туралы айтудың өзі мүмкін
емес.
Ұлттық рыноктар дүниежүзілік рыноктың бір бөлшегіне айналады және
кәсіпорындарда өндірілетін өнімдердің сапалық стандарттары мен техникалық-
экономикалық көрсеткіштері дүниежүзілік шаруашылықтың талаптарына сай
анықталатын болады. Халықаралық маманданудың және ХЕБ-ке қатысудың өсуі
жағдайында тауарлар өндірісіне қажетті шикізаттың, жартылай дайын
өнімдердің, технологиялар мен құрал-жабдықтардың рыногына шетелдік тауар
өндірушілер де қатысады. Мұндай өзара экономикалық байланыстардын
қалыптасып, мейлінше тереңдеуі халықаралық еңбек бөлінісінің талаптарына
сай келеді.
Халықаралық өндірістік байланыстардың өзінде де сапалық өзгерістер пайда
болуда. Қазіргі уақытта интеграциялық процестер тек Батыс Еуропа мен
Солтүстік Американың жоғары дамыған елдерін ғана емес, сонымен қатар осы
уақытқа дейін әлемдік шаруашылықтың "шет" аймақтары болып келген елдерді де
қамтиды.
Ғылыми-техникалық зерттеулердің халықаралық деңгейінің өсуіне байланысты
оның жетістіктерін пайдалану әлемдік рыноктағы бәсеке күресіне қатысатын
барлық елдер үшін өте қажет болып отыр.
Әлемнің барлық елдері мен аймақтарын қамтыған интернационализация
экономикалық өзара тәуелділік жүйесінің негіздерін жасайды. Бірақ оның
(өзара тәуелділік жүйесінің) тенденциясы елдер мен аймақтар бойынша
біркелкі емес, елеулі айырмашылықтары бар. Неғұрлым жоғары дәрежедегі
экономикалық, өнеркәсіптік өзара тәуелділік дамыған елдер тобына тән, бұл
елдерде ол ҒТР дамуына сәйкес терең технологиялық еңбек бөлінісіне
негізделген. Әлемдік шаруашылықтың дамыған орталығы мен шет аймақтары
арасындағы қатынастарды ассиметриялы өзара тәуелділік деп айтуға болады.
Мысалы үшінші дүние елдерінің әлемдік шаруашылыққа тәуелділігі олардың ТМД
елдері мен шығыс еуропа мемлекеттеріне тәуелділігінен анағұрлым жоғары. Бұл
жағдай осы елдердің шаруашылық құрылымдарының жаңаруына, сыртқы
экономикалық байланыстарының дамуына, яғни ХЕБ-ке қатысу формаларының
өзгеруіне және олардың әлемдік шаруашылық жүйесіне тартылу дәрежесіне
байланысты өзгереді.
Ұлттық шаруашылықтың халықаралық сипат алу салдары туралы айтсақ, ол
жалпы алғавда әр түрлі елдердің даму деңгейлерінің теңесуіне, өндіріс
шығындары көлемінің жақындасуына, сөйтіп еңбек өнімділігінің әлемдік
көлемде өсуіне әкеледі. Ол жеке мемлекеттер мен кәсіпорындардың ҒТР-дың
жетістіктерін пайдалану мүмкіндіктерінің артуына халықаралық сауда
саласындағы ұлттық кедергілердің жойылуына, ұдайы өндірістің ашық типінің
қалыптасуына жағдай жасайды. Сонымен бірге мұндай дамуды бағыт-бағдар
ретінде түсіну керек, өйткені интернационалдану мен ҒТР жағдайындағы
экономикалық дамудың әркелкілігі. қазіргі заманғы дүниежүзілік
шаруашылықтың маңызды сипаттарының бірі болып отыр.
Дүниежүзілік инфрақұрылымның пайда болуы шаруашылық өмірдің
интернационалдануының айқын белгісі болып табылады. Дүниежүзілік
инфрақұрылымның кейбір элементтері (транспорт, байланыс және т. б.) ертерек
пайда болып, өздерінің қызметтері арқылы дүниежүзілік рыноктың қалыптасуына
жағдай жасады Д. Рикардоның салыстырмалы шығындар теориясының негізінде Дж.
Ст. Милль халықаралық маманданудың тиімділігін дәлелдей отырып, тасымал
шығындарының рөліне арнайы тоқталады.
Байланыс пен тасымал құралдарының жаңа түрлерінің (автомобиль, әуе,
құбырмен тасымал) пайда болуы салдарынан туындаған инфрақұрылым
дүниежүзілік шаруашылықтың дамуының жеке, тәуелсіз элементіне айналды.
Қазіргі заманғы дүниежүзілік инфрақұрылымға әлемдік тасымал жүйесі,
информациялық коммуникация мен байланыстың дүниежүзілік тораптары кіреді.
Транспорт, байланыс, информатика құралдары ондаған жылдар бойы ғылыми-
техникалық жетістіктердің табыстарын қолдана отырып, өзінің қамту деңгейіне
байланысты планетарлық сипатқа ие болды, кеңістік пен уақытты "қысқартуды"
жүзеге асырды. Қазіргі заманғы инфрақұрылымның арқасында, дүниежүзінің
тығыз және өзара байланысы артып, "алыс елдер" ұғымы өзінің бастапқы
мағынасынан айырылды.
Әлемдік шаруашылық — халықаралық экономикалық қатынастардың объективті
негізі және маңызды бөлігі. Халықаралық экономикалық қатынастар (ең алдымен
сауда-саттық қатынастары) әлемдік шаруашылық қалыптасқанға дейін де бар
болған. Мысалы, Ұлы Жібек жолын, Еуропа мен Солтүстік Африка, Еуропа мен
Таяу Шығыс елдері арасындағы сауда қатынастарын атасақ та жеткілікті. Бұл
қатынастар мемлекетаралық, аймақаралық сипатта болды. Ал, әлемдік
шаруашылықтың пайда болуына байланысты халықаралық экономикалық
қатынастардың да қызмет ауқымы кеңейіп, тереңдеп әлемдік сипатқа ие бола
бастады. Халықаралық экономикалық қатьшастар өзінің дамуы үшін әлемдік
шаруашылыққа „қарыздар" деп те айтуға болады.
Халықаралық экономикалық қатынастардың қалыптасып, орнығуы оны өз
заңдары, қызмет ету нысандары, ішкі механизмдері бар дербес құбылысқа
айналдырды.
Қазіргі әлемдік шаруашылық рыноктық экономиканың объективті заңдарға
негізделген, өзара байланысты және бір-біріне тәуелді ұлттық
экономикалардың жиынтық әрекеттерін көрсететін экономикалық организм.
Өзінің қалыптасу және даму жолдарында әлемдік шаруашылық ұзақтар жол
тайғақ кешулерден" өтті. Мысалы, Рим империясының ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.