Әбіш Кекілбаев, жазушы, Парламент Сенатының депутаты, қоғам және мемлекет қайраткері: егемендік декларациясын қабылдау оңайға түскен жоқ

Кіріспе

– Егемендік декларациясы қа¬был¬данған кезде Сіз үлкен мін¬бер¬ден халқымызды құттықтаған еді¬ңіз. Содан бері он алты жыл өтті. Тәуелсіздіктің бастауы болған оқиғаларға бүгінгі күн биігінен қандай баға берер едіңіз?
– Осыдан он алты жыл бұрын Егемендік декларациясы қабыл¬дан¬ған күн біздің жаңа тари¬хы¬мыз¬дың ең бетбұрыс сәті боп са¬на¬лады. Ол күн – менің көз ал¬дым¬¬да. Егемендік декларация¬сын қабылдау оңайға түскен жоқ. Өйт¬кені оған дейін бұрынғы Кеңес¬тер одағы кеңістігінде қай¬та құру үдерістері жүріп жатты. Ол құбылысты әркім әртүрлі түсінетін. Бірақ көпшілік жұрт: «Сол бұрынғы жүйе сақталынады, оған жаңа сипаттар қосылады, басқарудағы міндет бөлісу өз¬ге¬реді, азаматтардың қоғамға қа¬ты¬насының сипаты өзгереді, демок¬ратиялану басталады» деп топ¬шы¬лаған болатын. Себебі, бұл үдерістердің алдында халы¬қа¬ра¬лық коммунистік қозғалыста осы бағыттағы көптеген ағымдар сал¬танат құрды. Капиталистік елдердегі коммунистер евро¬коммунизм ағымын алға шы¬ғар¬ды. Чехословакия, Венгрия сияқ¬ты елдерде «социализм с челове¬ческим лицом» сипатындағы иманжүзді социализмді дәметкен ағымдар бой көтерді. Мұның бар¬лығы да бір кездегі таптық күрес¬тің қалыптастырған мемлекеттік концепцияларына түбегейлі өз¬герістер жасау, азамат бостан¬ды¬ғын көбейтетін жаңа қарым-қатынастарға көшу мәселесін көтерген ағымдар еді. Бұрынғы одақ та осы ағымға қосылып, қайта құру кезеңін бастаған кезде біздің отандастарымыздың көп¬шілігі осы тақылеттес өзгерістер болады деп дәметкен сияқты. «Қай¬та құру» деген сөз жиі айтыл¬ғанымен, оның сипаты, бол¬мысы, эволюциялық жолы айқын бағдарланған жоқ еді. Көпшілік сол әлгі «бұрынғыдай емес, басқару жүйесін сынауға болады, бір кезде тоталитаризм тұсында кеткен қателіктерді ашып айтуға болады, ақтаңдақ¬тар¬дың орнын толтыруға болады» де¬ген сияқты жадағайлау түсі¬ніктердің ғана жетегінде жүрді. Ал бірақ тіпті осы сипаттарды өз¬герт¬кен күннің өзінде қоғамның ірге¬тасын түбегейлі жаңарту керек екендігін ұзақ уақытқа дейін түсінбеді. Сонымен, көп жағ¬дайда қайта құрудың одақ кеңістігінде белгілі мөлшерде толық ойластырылмағанын, тың¬ғы¬лықты зерттелмегенін, оған бара¬тын жолдар үлкен сараптан өтпе¬гендігін кейінгі оқиғалардың ба¬рысы көрсетті. Бірақ демок¬ратиялық қарым-қатынас, адам құқы, азамат бостандығы, халық¬тар теңдігі жөніндегі ұғымдардың дәуірлік, кезеңдік мәселелер екендігі даусыз анықтала баста¬ды. Ол мәселелерді түбегейлі шеш¬пей тұрып, қоғамды қайта құру мәселесі шешілмейтіндігі де түсінікті болды. Сондықтан да бір үдеріс екінші үдерісті бастады. Сол жағдайда бізге, Қазақстанға жаңа тарихи мүмкіндік туды.

Пән: Іс жүргізу
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

Әбіш Кекілбаев, жазушы, Парламент Сенатының депутаты, қоғам және мемлекет
қайраткері: Егемендік декларациясын қабылдау оңайға түскен жоқ

– Егемендік декларациясы қа¬был¬данған кезде Сіз үлкен мін¬бер¬ден
халқымызды құттықтаған еді¬ңіз. Содан бері он алты жыл өтті. Тәуелсіздіктің
бастауы болған оқиғаларға бүгінгі күн биігінен қандай баға берер едіңіз?
– Осыдан он алты жыл бұрын Егемендік декларациясы қабыл¬дан¬ған күн біздің
жаңа тари¬хы¬мыз¬дың ең бетбұрыс сәті боп са¬на¬лады. Ол күн – менің көз
ал¬дым¬¬да. Егемендік декларация¬сын қабылдау оңайға түскен жоқ. Өйт¬кені
оған дейін бұрынғы Кеңес¬тер одағы кеңістігінде қай¬та құру үдерістері
жүріп жатты. Ол құбылысты әркім әртүрлі түсінетін. Бірақ көпшілік жұрт:
Сол бұрынғы жүйе сақталынады, оған жаңа сипаттар қосылады, басқарудағы
міндет бөлісу өз¬ге¬реді, азаматтардың қоғамға қа¬ты¬насының сипаты
өзгереді, демок¬ратиялану басталады деп топ¬шы¬лаған болатын. Себебі, бұл
үдерістердің алдында халы¬қа¬ра¬лық коммунистік қозғалыста осы бағыттағы
көптеген ағымдар сал¬танат құрды. Капиталистік елдердегі коммунистер
евро¬коммунизм ағымын алға шы¬ғар¬ды. Чехословакия, Венгрия сияқ¬ты елдерде
социализм с челове¬ческим лицом сипатындағы иманжүзді социализмді
дәметкен ағымдар бой көтерді. Мұның бар¬лығы да бір кездегі таптық
күрес¬тің қалыптастырған мемлекеттік концепцияларына түбегейлі өз¬герістер
жасау, азамат бостан¬ды¬ғын көбейтетін жаңа қарым-қатынастарға көшу
мәселесін көтерген ағымдар еді. Бұрынғы одақ та осы ағымға қосылып, қайта
құру кезеңін бастаған кезде біздің отандастарымыздың көп¬шілігі осы
тақылеттес өзгерістер болады деп дәметкен сияқты. Қай¬та құру деген сөз
жиі айтыл¬ғанымен, оның сипаты, бол¬мысы, эволюциялық жолы айқын
бағдарланған жоқ еді. Көпшілік сол әлгі бұрынғыдай емес, басқару жүйесін
сынауға болады, бір кезде тоталитаризм тұсында кеткен қателіктерді ашып
айтуға болады, ақтаңдақ¬тар¬дың орнын толтыруға болады де¬ген сияқты
жадағайлау түсі¬ніктердің ғана жетегінде жүрді. Ал бірақ тіпті осы
сипаттарды өз¬герт¬кен күннің өзінде қоғамның ірге¬тасын түбегейлі жаңарту
керек екендігін ұзақ уақытқа дейін түсінбеді. Сонымен, көп жағ¬дайда қайта
құрудың одақ кеңістігінде белгілі мөлшерде толық ойластырылмағанын,
тың¬ғы¬лықты зерттелмегенін, оған бара¬тын жолдар үлкен сараптан
өтпе¬гендігін кейінгі оқиғалардың ба¬рысы көрсетті. Бірақ демок¬ратиялық
қарым-қатынас, адам құқы, азамат бостандығы, халық¬тар теңдігі жөніндегі
ұғымдардың дәуірлік, кезеңдік мәселелер екендігі даусыз анықтала баста¬ды.
Ол мәселелерді түбегейлі шеш¬пей тұрып, қоғамды қайта құру мәселесі
шешілмейтіндігі де түсінікті болды. Сондықтан да бір үдеріс екінші үдерісті
бастады. Сол жағдайда бізге, Қазақстанға жаңа тарихи мүмкіндік туды.
– Егемендігімізге ертерек қол созып, тәуелсіздігімізге тезірек жетуіміз
үшін сол тұста қандай алғы шарттар қажет болды? Қандай кедергілер бар еді?
– Жалпы, адамдар еш уақыт¬та жеке-жеке өмір сүріп көрген емес. Адамзат
жаратылғаннан бері белгілі бір әлеуметтесуден аулақ болмаған. Ал мынау
жиыр¬масыншы ғасырдағы адам¬дар – тарих қалыптастырған үлкен
әлеуметтесулердің жемісі. Ол әлеуметтесудің ең үлкен және ең табиғи түрі –
ұлт. Сондықтан өзі¬нің ұлты азаттық ала алмаған адамның азат болуы, өзінің
ұлты теңдік ала алмаған адамның теңдік алуы мүмкін емес еді. Сөйтіп, күн
тәртібіне азаматтардың бостанды¬ғы¬мен қоса халықтардың ұлттық азат¬тығы
жөнінде мәселе көтерілді. Мінекей, көп жағдайда жан-жақ¬ты ойластырылмай
басталған қай¬та құру үдерісі қоғамды өзгертудің эволюциялық заңдылықтарын
аттап өте алмай, осы мәселелерге де келіп килікті. 1991 жылғы тамыз
оқиғалары мұны тездетті. Ол оқиғалар социализмнің өз бетімен қайта құрыла
алмайтындығын, оның түбегейлі жағдайлары өзгер¬мей тұрып, жаңағы айтып
отырған категориялардың жүзеге аспай¬тындығын түпкілікті дәлелдеді. Осыдан
кейін бұрынғы одақты құраған республикалардың пар¬ла¬мент өкілдері мен
саяси басшылары Кремльдің съездер сарайында бас қосты. Үлкен әлеуметтік
катак¬лизм¬нен кейін қоғамның қандай болатыны жөніндегі мәселені
тал¬қы¬лады. Сонда қабылданған дек¬ларацияның өзі бұрынғы одақты құраған
ұлттық субъектілердің бостандығын, еркіндігін қамтама¬сыз ету қағидасын
даусыз мойын¬да¬ған еді. Соның нәтижесінде бұрын¬ғы одақтас республикалар
бірі¬нен соң бірі өз егемендігін жария¬лауға көшті. Мұны ең ал¬ды¬мен Ресей
Федерациясы бастады. Қа¬зақстан бұл үдерісте елдің ал¬дына шығып, ентелей
қойған жоқ.
– Неге соншама ұстамдылық таныттық?
– Бұл қазақ халқына, Қазақ¬стан¬ға өз тәуелсіздігінің керек емес¬тігінен
емес еді. Ол кездегі Қа¬зақстан аса көп құрамды мемлекет болатын. Оның
құрамында жүз отыз этностың өкілі болды. Мұн¬да¬ғы толыққанды этнос
ба¬йырғы ха¬лық болғанымен, қалған этнос¬тар¬дың өкілдерінің саны да айта
қаларлықтай еді. Оған 1989 жылы Қазақстандағы байырғы халықтың құрамы қырық
процент¬ке де жетпей тұрғанының өзі-ақ ай¬қын дәлел бола алады. Бірақ мұның
бәрі өз еркімен, тарих заң¬ды¬лығымен болған құбылыстар емес-ті. Мұның бәрі
үлкен волюн¬таристік саясат¬тан туындаған құбылыс болатын. Ал демократия
да, бостандық та, теңдік те тек тарихи қалыптасқан эволюция¬лық жолмен
келетін құбылыстар. Осы жағдайдың бар¬лы¬ғы Қа¬зақстанды бұл мәсе¬ле¬ні
талқылау барысында аңыс аңдауға мәжбүр¬ле¬ді. Сондықтан Қазақ¬стан одақ¬тық
жаңа келісім жа¬сау жұмыс¬та¬ры¬на белсене қатынасып, сол
ке¬лісімшарттар¬дың халықтың, аза¬маттардың көк¬сеп отырған мұрат¬тарына
қызмет етуі жағында болды. Алай¬да сол келісімшарт¬тың не¬гіз¬гі
бастамашылары болған рес¬пуб¬ликалардың өзі бұл ниеттен ештеңе
шықпайтындығын түсіне бастады. Сол себепті Қазақстан тарихтың өзі туындатып
отырған еге¬мендік мәселесін тығырыққа тіреп алмай, саяси нақты құбы¬лыс¬қа
айнал¬дыру үшін үлкен так¬ти¬калық фак¬торларды үйлестіруге міндетті
бол¬ды. Сөйтіп, сол одақты құрап тұр¬ған республикалардың бар¬лығы өзінің
тарихи қалыптас¬қан тер¬риториясында егемендігін жа¬рия¬¬лағаннан кейін
ғана біз бұл мәсе¬лені күн тәртібіне шығара ал¬дық. Себебі, сол кездегі
Қазақ¬стан¬ның Парламенті болып сана¬латын Жо¬ғарғы Кеңестің құрамы да
ха¬лық¬тың демографиялық көр¬сет¬кі¬шіне сәйкес еді. Осыған байла¬ныс¬ты
сондағы депутаттың бар¬лығы тарихи заңдылықты түсі¬не¬тіндей жағдайға
жетпей тұрып, бұл мәселені қою оны ты¬ғырыққа тіреумен бірдей болатын.
Мінекей, осылай аңыс аңдау так¬тикасы, қалыптасып отырған объек¬тивті
сипаттарды мейлінше мұқият зерделеу жақсы нәтижеге жеткізді. Өйткені
талқылау бары¬сы көрсет¬кен¬дей, біздің депутаттық корпус¬тың көпшілігі бұл
мәселені әлі де жеткілікті түсініп болмаған¬ды¬ғын байқатты. Көптеген адам
тең¬дік, бостандық жөніндегі әңгі¬ме¬лер¬ді популистік ұрандар ғана деп
са¬нады. Ал одақты құраған респуб¬ли¬калардың басы Ресейден бастап бәрі
егемендік жолына түс¬кеннен ке¬йін бұл әңгіме талқы¬лан¬ған кез¬де олар
өздерінің жаңағы қатып қал¬ған қағидалары үшін амалсыз абыр¬житын,
қобалжитын болды. Сөй¬тіп, бұрынғы кеңестік адам¬дар¬дың санасындағы үлкен
мета¬мор¬фо¬залардың нәтижесінде Қазақ¬стан жағдайында да егемен¬дік
тура¬лы сөз етуге болатындай алғы шарт¬тар қалыптасты. Міне¬кей, осы¬лай
өткен қызу айтыс ба¬ры¬сын¬да Қазақстан өзінің еге¬мен¬дігін жариялады.
– Егемендік туралы декларация әдепкіде ішкі және сыртқы күш¬тер¬ден қандай
баға алды? Егемендіктің ал¬ғашқы нәтижелері саяси кеңіс¬тік¬те қалай
байқалды?
– Осы Егемендік декларация¬сын баспасөзде жарияламас бұрын депутаттық
корпустың өзі ха¬лықтың алдына шығып, алғаш рет хабарлауды ұйғарды. Себебі,
бұқара бұл құбылысты көп күткен болатын. Халық өзінің көптен аң¬сап
жүргенінің заңдық сипат алға¬нын көргенше асықты. Сон¬дықтан олар ресми
ақпаратқа дейін-ақ осының нәтижесін білгісі келіп, Жоғарғы Кеңес үйінің
алдында топталып, тосып тұрды. Дауыс бе¬¬рі¬ліп, нәтижесі мәлім болғаннан
кейін бір топ депутат сол Парла¬мент үйінің іргесіне жиылған халық¬тың
алдына келіп, Жоғарғы Кеңес шешімін жария етті. Сөйтіп, Қазақстан
егемендігінің алғашқы қадамы жасалды. Соған қара¬мастан, бұл декларацияны
тек қана декларация, ертең жүзеге аса қоймайтын утопия ретінде қабыл¬да¬ған
күштер де болды. Ондай пікір¬лер іштен де, сырттан да айты¬лып жатты.
Қазақстанның өз ал¬дына ел болып кетуі мүмкін емес. Бұл үшін көптеген
тарихи алғы шарттар керек. Ал Қазақстанда соның бәр-бәрі жоқ. Ендеше, бұл
тек қана сөз жүзінде қалып қоя¬тын құбылыс деп сәуегейсі¬ген¬дер аз
болмады. Алайда біздің еге¬мендігіміздің тарихи нәтижелілігі сол
қабылданған күннен бастап-ақ көрінді деуімізге болады. Еге¬мен¬дік
жариялаған Қазақстанды Ресей Федерациясының басшы¬лы¬ғы ресми түрде
қабылдап, арнайы кездесу өткізді. Бұл егемендіктің өзін-өзі ақтағандығы
1991 жылғы тамыз оқиғаларының тұсында байқалды. Тамыз бүлігіне баста¬ма¬шы
болған саяси топ басқа республикалар түгілі Мәскеудің өзіне ықпалын өткізе
алмағаны белгілі. Ал егер біз оған дейін өз егемендігімізді жарияламаған ел
болсақ, жаңағы волюнтаристік топтың да сөзін тыңдауға мұқтаж құқықтық
тәуелділік жағдайында болар едік. Біз егемендігімізді бір жыл бұрын
жариялап қойған мемлекет ретінде ондай төтенше актілерге қосылған жоқпыз.
Бо¬лып жатқан оқиғаның сипатын шы¬найы түрде анықтап, оған әділетті баға
берілуін тосуды талап еттік. Тамыз оқиғалары деклара¬ция күйінде
қабылданған егемен¬дік¬ті толыққанды саяси факторға айналдыруды тездетті.
Осының нәтижесінде Қазақстанда алғаш рет мемлекет басшысын естияр қауымның
түгел қатысуымен таң¬дай¬тын сайлау өтті. Халық сайла¬ған Президент, халық
сайлаған Парламент мұндай аума-төкпе жағдайда Қазақстан сияқты үлкен
кеңістікте болатын әлеуметтік үдерістерді өз қолында ұстауға толық құқ
иеленді. Мінекей, осы бағдар қамтамасыз етілгеннен кейін біз мемлекеттік
тәуелсіздік мәселесін көтере алдық. Сөйтіп, осындай сәт туған алғашқы
күн¬дер¬де өзіміздің мемлекеттік тәуел¬сіз¬дігіміз туралы заң қабылдадық.
Осы заңды талқылап жатқан кез¬дің өзінде бұрынғы саяси кеңіс¬тік¬тің әр
шетінде әртүрлі ағымдар бас көтере бастады. Мысалы, Бело¬вежье¬де одақты
тарату туралы шешім қабылданды. Ашхабатта Орталық Азия халықтарының
қауымдастығын қандай сипатта құру керектігі белсенді түрде сөз болды. Осы
оқыс оқиғалардың барлығын тарихи заңдылықтың логикасына түсіру оңай
болмады. Бұл жерде де егемен Қазақстан енжарлық көрсеткен жоқ. Өзінің саяси
бастамашылдығын танытты. Соның нәтижесінде 1991 жылы желтоқсан айында
әйгілі Алматы кездесуі өткізілді. Алматыдағы кездесу Кеңестер Одағының
саяси фактор ретінде жойылғанын, оның орнына тәуелсіз ұлттық
мемлекет¬тер¬дің келгендігін әлемге паш еткен алғашқы үлкен форум бол¬ды.
Мен бұл оқиғаларды жиырма¬сын¬шы ғасырдың тарихындағы ең мазмұнды, ең
әділетті, халықтың көп¬тен күткен оқиғалары деп біле¬мін.
– Тәуелсіз мемлекет құру ісінің ба¬сы-қасында болған қоғам қайрат¬ке¬рі
ретінде Қазақстанның бүгінгі же¬тістіктерін қалай бағалайсыз?
– Мемлекеттік тәуелсіздікті, мем¬лекеттік дербестікті жариялап қою бар да,
оны қамтамасыз ету бар. Ал жариялап қоюдың өзі қан¬шалықты күрделі
екендігіне жаңа¬ғы айтқан ақпараттық тұжы¬рым¬ның өзі де жеткілікті ғой деп
есеп¬тей¬мін. Ал соны тарихи шындыққа айналдыру, әрине, бұдан да гөрі көп
уақытты, көп төзімді талап ететін күрделі үдеріс болды. Себебі, Кеңестер
Одағы өз еркімен құлап қалған жоқ. Ол өзі ұстанып келген саяси жүйенің
барлық мүмкіндігі таусылғаннан кейін барып құла¬ды. Сөйтіп, социалистік
даму жо¬лы дағдарысқа ұшырады. Содан туындайтын ұжымдық меншік, қауымдық
қатынастар да үлкен дағдарысқа тап келді. Ал аталмыш меншік пен аталмыш
қатынастар тұсында өмір сүрген қоғам оны бір күнде сезінген жоқ. Түгелдей
тез мойындай да қойған жоқ. Оның солай болуға тиісті екендігін түсінуге,
өмірдің өзгеруге, ол үшін қоғамның өзгеруге тиісті екендігін мойындауға
біраз уақыт кетті. Осының нәтижесінде елде әлде¬неше дағдарыстар қатар
жүрді. Соның ішінде көзге алдымен түскені экономикалық дағдарыс болды. Ал
экономикалық дағда¬рыс бұрынғы одақтың тұсында басталған және сол кезде
шырқау шыңына жеткен дағдарыс еді. Бұрынғы ортақшылдық экономи¬ка омалып,
шөгіп жатып қалды. Оған бастамашы болған да сол бұрынғы қайта құруды
бастаған коммунистік партияның өзі. Өйткені ол кәсіпорындар бостан¬ды¬ғына
жетеміз деп, жоспарлы үлестірмелі экономиканың негізін құрайтын күре
қағидаға балта шапты. Әр кәсіпорынның өз ал¬дына билік алуы сол аймақтардың
өзіне-өзі қожа болып кетуіне жол ашты. Сөйтіп, кәсіпорындардың ыдырауы
арқылы кеңестік одақ¬тың да аумақтық ыдырауы бастал¬ды. Бұл аумақтық ыдырау
азамат¬тар¬дың санасында үлкен рухани дағдарыстар туғызды. Осының
нәтижесінде елде үлкен әлеуметтік күйзелістер басталды. Бұл әлеумет¬тік
күйзелістер көп халықтан тұратын қоғамда ұлттық сипат ал¬май қоймайды.
Сондықтан Кеңес¬тер Одағының түкпір-түкпірінде ұлттық негіздегі
наразылықтар, ұлттық есеп айырысулар басталды. Мұндай жағдайда кез келген
эко¬номика өз бетімен тыңайып кете ал¬майды. Бір қатынас екінші қатынасқа
ауысып, бейбіт өзгере салмайды. Ол міндетті түрде оқ атылып, қан төгілетін
оқиғаларға жетелемегенмен, бейбіт эволюция¬дан гөрі тегеуріндірек
реформа¬шыл¬дықты талап етеді. Бұл шын¬дықтан Қазақстан да тысқтры қала
алған жоқ. Қазақстанның аумағына таласатындар, елдің бірлігіне нұқсан
келтіргісі келе¬тін¬дер оны тарихи заңдылықтан тыс¬қары, қолдан жасалған
мемлекет ретінде қарастыратын әңгімелерді гулетіп жатты. Онымен де тынбай,
Қазақстанның бұрыш-бұрышына келіп, оның аумақтық тұтастығы¬на қол салғысы
келетін күштер де табыл¬ды. Қысқасы, Қазақстан өзінің мемлекеттік
дербестігін нығайтуды қиын күйзелістер дәуірінде бастады. Мінекей, ол
күйзелістер Қазақстан экономи¬ка¬сын да қатты дағдарысқа ұшы¬ратты. Ол
дағдарысты Қазақстан бәрібір айналып өте алмайтын еді. Себебі, қайта құруға
дейінгі Қа¬зақ¬стан экономикасының 87 пайызы одақтық бағынышты¬лық¬та
болатын. Біздің елдің өзі дербес билейтін бөлігі 13 пайыздан аспай¬тын.
Оның үстіне экономи¬ка¬мыз¬ды құрайтын факторлардың бар¬лығы технологиялық
жағынан да бас¬қа республикаларға тәуелді еді. Қазақстан, негізінен,
шикізаттық республика болды. Сондықтан ол өзінің байлығынан толық пайда
көретін жағдайда емес-ті. Осындай өзгеге тіркеліп қойған жарымжан экономика
әлгіндей аума-төкпе кезеңде алдымен тығырыққа тірелетіні белгілі. Сол
кездегі Қа¬зақ¬станның саяси басшылығы бұл тығырықтан айналып өтуге қанша
тырысқанмен, бәрібір осынау экономикалық озбырлық¬тың зар¬даптарын бастан
кешуге мәжбүр бол¬ды. Өндіріс түгелге жуық тоқ¬тап қалды. Ауыл шаруашылығы
ебіл-себіл күйді бастан кешті. Халық¬қа жәрдемақы мен жалақы берудің өзі
мүмкін болмады. Қа¬зақ¬станның көптеген ауылы айлап, жылдап теңгенің де
түрін көрген жоқ. Бұл күйзеліс қазақ¬стан¬дықтардың көңіл-күйіне жа¬ғым¬ды
әсер қалдырмайтыны, әри¬не, белгілі. Сол халықтың шын¬дап тартып отырған
әлеуметтік күй¬зелістері мен экономикалық қиындықтарын тілге тиек етіп,
Қазақстанның келешегіне күмән¬дануды күшейтуге тырысқан ағым¬дар да етек
алды. Қазақс¬тан¬ның ең үлкен жетістігі – сол жаңа қарым-қатынастарға
көшкен қа¬уымның осынша көп қырлы, тым тереңдеп кеткен қиындықтар¬ды
санаулы жылдардың ішінде жеңіп шыға алғандығы деп айтқан болар едім.
Қайтадан қой үстіне боз¬тор¬ғай жұмыртқалайтын уақытты күтіп отырмай, сол
күйзелісті күн¬дер¬дің өзінде жаңа этно-эконо¬ми¬ка¬лық қарым-қатынастарды
жүзе¬ге асыруға тәуекел еткендігі деп айтуға болар еді. Қазақ¬стан¬ның өз
бетімен осы омалып қалған эконо¬ми¬каны, ошарылып қалған өнді¬ріс¬ті
қайтадан тіршілікке қоса алмай¬тындығын түсініп, халы¬қ¬ара¬¬лық
экономикамен ықпал¬дас¬тыққа түсуге тәуекел еткендігі деп айтуға болар еді.
Ал бұның қай-қайсысы да үлкен іс-қимылды қажет ететін түбегейлі өзгерістер
саналады. Оның қай-қайсысын да жұрттың бірдей түсініп, бірдей қолданып
кетуі өте қиын еді. Сон¬дық¬тан мұның барлығы үлкен стра¬тегиялық
көрегендікпен қоса, тактикалық әдісқойлықты, ұйым¬дас¬тырушылық
оралымдылықты талап етті. Қазақстан осы үдеріс¬тер¬ді жүзеге асырудың өзіне
лайық кес¬кіндемесін таба алды. Сөйтіп, бі¬рінші кезекке ол өз
эко¬но¬мика¬сын аяғынан тік тұрғызуға қажетті инвес¬тиция тарту саясатын
баста¬ды. Ол үшін халықаралық капи¬тал¬мен жаңа жағдайда ықпал¬дасу¬ға
көшті. Әрине, кіріптар бо¬лып, ісің түсіп отырған елге сенің барлық талабың
өте қоймайтыны белгілі. Сондықтан біраз уақытқа дейін ымырашылдықтан қашып
құтыла алмайтын дипломатия қажет еді. Қазақстан бұған да тәуе¬кел ете алды.
Біздің ел өзінің геосаяси тиімді аумағын және онда жинақталған табиғи
ресурстардың молдығын тиімді пайдаланды. Осыдан туын¬дамай қоймайтын сыртқы
әсер¬лер¬ді екі жаққа бірдей тиімді іскер¬лік әріптестікке бейімдеу үшін де
көптеген күш-әрекет керек болды. Сол кездегі Қазақстанның саяси элитасында
да, бүкіл жұртшы¬лық¬та да осыған жеткілікті төзім мен ақыл табылды. Бұл
Қазақстанның тағы бір үлкен жетістігі деп есептей¬мін. Енді осы үлкен
же¬тіс¬¬тік¬тің ең мық¬ты көрінісі – елдегі әлеу¬мет¬тік ахуалдың
орнықтылығы еді. Бүгін¬гі таңда Қазақстан несімен күшті, адамзатқа несімен
ықпалды десек, ол біздің еліміздегі әлеуметтік ор¬нық¬тылықты қамта¬ма¬сыз
еткен¬ді¬¬гіміз¬ге байланысты бо¬лып отыр. Ал қиын күндерде осындай үлкен
тәуекелге тұра білген мемлекет пен қоғам одан әрі өзінің жаңашылдық жолын,
яғни, инновациялық ба¬ғы¬тын таба алатыны түсінікті. Сөй¬тіп, Қазақ¬стан
өзінің табиғи мүм¬кін¬діктеріне, тарихи мүмкін¬дік¬теріне сай қа¬лып¬¬тасып
отырған жағдай¬дан туын¬дайтын заңды¬лық¬¬тарға ла¬йық¬¬талған жаңа
сәй¬кес¬тігіне қол жеткізді.
– Мемлекеттілігіміз туралы әң¬гіме болғанда Әбілқайыр ханды ат¬тап өте
алмаймыз. Осынау қай¬шы¬лы¬ғы мол тарихи тұлға бүгінгі күні өзі¬нің нағыз
бағасын алды деп ой¬лайсыз ба?
– Әбілқайыр – шынында да, тарихи қайшылыққа толы тұлға. Оның заманында қай
халық та өзінің ішкі мүмкіндіктері арқылы дәурендеп кете алмаған. Оның
ішінде көшпелі мал шаруа¬шы¬лы¬ғы¬мен шектеліп қалған, ұлан-бай¬тақ
кеңістікті иемденіп жатқан, сан жағынан аз қазақ қауымы сыртқы факторға
жүгінбей тұра алмайды. Тіпті сыртқы факторды ескермеймін деген күннің
өзінде сол кездегі қалыптасқан халы¬қа¬ра¬лық жағдай бұған мүмкіндік
бер¬мейді. Әбілқайырдың тұсында таңдау аз еді. Қазақ жұрты батыс¬қа немесе
шығысқа ықылас біл¬діру¬ге міндетті болды. Ал оның шығысында өзінен оза
қимылдап, әлеуметтік немесе экономикалық прогресс жасап жатқан көршілері
бола қойған жоқ. Ол кездегі Қы¬тай¬дың өзі ұзақ жылғы отаршыл¬дық¬тан күшін
сарыққан, бір кез¬де¬гі үлкен әлеуетінен айырылған әлж¬уаз елдердің бірі
еді. Сондық¬тан дамуды ойлаған, елінің ілгері басуын ойлаған саясатшылардың
барлығы оза қимылдап, келе жат¬қан сыртқы факторларға ұмсыну¬ға мәжбүр
болды. Мұны тәуелсіз¬дік¬тен безіну, отаршылдықты қол¬дау деп ойлауға
болмайды. Себебі, ол кездегі Қазақ елінің жағдайы отаршылдық пен
тәуелсіздіктің арасында тұрған жоқ-ты. Ол кезде елдің жағдайы одақтастықты
қай тараптан іздеуге байланысты болатын. Оған Әбілқайыр жасаған
дипломатиялық қадымға одан бұрынғы Тәуекел мен Тәуке, оның тұстастары
Қайып, Сәмеке, Жол¬барыс, одан кейінгі Әбілмәмбет, Абылайлардың да
барғандығы, ал бір кезде оның бетінен алып, ізін шабақтаған Барақтың
Неплюевтің алдауына түсіп, жаман ырым бастап, оған ақ үй апарып беріп,
Әбілқайырдан да озып, алға түсіп кеткені үшін жер ауып, қазақ арасында
жүрген Шона батыр мен Қазыбек, Бекболат билер онымен ат құйрығын үзісіп
кетуге дейін барғанын айтсақ та дәлел бола алады. Әбілқайырдың шығыс
тараптан күткен қаупін кейін Абылай өз басынан кешіп, орыс саясатшылары
двоеданство атап кеткен қос бодандыққа баруға мәжбүр болды. Өйткені
сырттан одақ іздеуден қашып құтыла алмаған жалғыз қазақ билеуші¬лері емес
еді. Украина гетманы Хмель¬ницкий, Грузия патшасы Вахтанг VІ, армян
католикосы Есаи Га¬сан-Жалаян, Литва, Бес¬сара¬бия, Кавказ билікшілері,
Хиуа ханы Шахнияз, торғауыт Аюке, ойрат Сыбан Раптан мен Ғалден Шерін де
Ресей патшасына осындай өтінішпен жүгінген еді. Бұл бодан болғысы
келгендіктен емес, екі оттың ортасында қалып, күші жетпейтін басқыншыға
одан да күшті одақтас тауып, тойтарыс беруді ойлағандық еді. Алайда ба¬тыс
отаршылдары шығыс билік¬ші¬¬лері¬нің мұндай пиғылын өз мақ¬саттарына
пайдаланудың қитұрқы жолдарын тапты. Сөйтіп, оларды бір-біріне қарсы айдап
салып, ке¬зек-кезек өз тұзағына түсіріп отыр¬ды. Кейін ондай құрықтан
қазақ, жоң¬ғар сияқты көшпенді мем¬ле¬кет¬тер түгілі бір кезде әлемді
тіті¬рет¬кен Иран, Үнді, Араб, Қытай бас¬таған бүкіл Африка, Азия ел¬дері
де құтыла алмады. Сондықтан ХVІІІ ғасырдағы қазақ билеу¬ші¬ле¬рі¬нің бірін
пері, бірін періште қылып, екі ұдай таласқа түсудің қа¬жеті жоқ. Олардың
қай-қай¬сы¬сы да ұлысты емес, ұлтты билегісі келді. Жерге, суға ие болғысы
келді. Бірақ оны бұрынғы көшпелі ордалар тәжірибесімен жүзеге асыру мүмкін
еместігін, ол үшін жаңа саяси сәйкестік керек екен¬дігін түсінуге мұршалары
болмады. Оған сол кездегі тарихи жағдай мүмкіндік бермеді. Алайда олар¬дың
өз мемлекеттерін құтқарып қалу жолындағы қайшылыққа толы дипломатиялық
әрекеттерін Ресей мен Қытай билікшілері өздерінше пайымдап, өздерінше
шешімдегені белгілі. Сөйте тұрса да, олар қазақ мемлекеттілігін мойындап,
олардың билікшіле¬рі¬мен жоғары дәрежелі келіссөздер жүргізді. Бұл ақиқатты
Ресейдің де, Қытайдың да дипломатиялық мұрағаттары жоққа шығармайды. Қайта
нақты құжаттармен айғақ¬тай түседі. Сөйтіп, бұл құжаттар ол кезде ұлан-
байтақ Қазақстан аумағын қандай ұлт мекендегенін анық куәландырады. Бұл
кейбі¬реу¬¬лер айтып жүргендей, қазақ¬тар¬¬дың жиырмасыншы ғасырдың аяғында
қолдан жасалған ұлт емес екендігін, ежелден өз мем¬лекетіміз болғандығын,
жаппай тәуелсіздену кезеңінде байырғы атамекенімізде төл ұлттық мем¬ле¬кет
құруға тарихи негізіміз жеткі¬лікті екендігін құжат түрінде де¬рек¬тейді.
Сондық¬тан қалыптас¬қан жағдайға орай Әбілқа¬йыр¬дың жасаған таңдауы¬ның
ұтым¬ды да, ұтымсыз да тұста¬ры болды. Ұтымдылығы, дәл сол жылдары өзінің
шығыстағы көр¬ші¬сі жоң¬ғармен одақтас болып кетсе, онда 1751 жылға жетпей
жоңғар¬мен бірге құритын еді. Егер жоң¬ғар¬ды жеңген қытаймен одақтас
бол¬са, күндердің күнінде сол жоң¬ғар¬ды жайпаған Цин империя¬сы¬ның қазақ
мемлекеттілігін жой¬май¬тынына кепіл аз. Ал бұл қауіп ба¬тыс¬тан тумайды
деп ойлау тағы да тарихи шындыққа жанаспай¬ды. Бірақ сол кездегі Ресеймен
одақ¬¬¬тас болуға талпынғаны Қа¬зақ елінің аумақтық тұтастығын тағы бір
ғасырға дейін ұстап отыр¬уы¬на, өз халқының тілі мен этни¬ка¬лық
дербестігін осы заманға, жиыр¬ма бірінші ғасырға жет¬кіз¬уі¬не мүм¬кін¬дік
берді. Алайда бұл Ре¬сейдің сахилығынан не болма¬са бізге көп жаны
ашығанды¬ғы¬нан емес еді. Негізінде, өркениеті бө¬лек, тілі мен діні бөлек,
өмір үрдісі бөлек Ресей қазақ жеріне қаптап енуге көп уақытқа дейін құлықты
болған жоқ. Себебі, сол кездегі қазақ дала¬сын олар қурап жатқан құладүз
кеңістік қана деп есепте¬ді. Ондағы қо¬рек айырып отырған мал шар¬уашылығы
оларды тіпті де қызық¬тыр¬ған жоқ. Елдің отар¬шылдыққа ұрынуы бүкіл адамзат
жер асты байлық¬та¬рын игеруге көшкен кезден бас¬та¬лады. Ал мұндай ке¬зең
бастал¬ған кезде тек Ресей ғана емес, жер бетіндегі бар¬лық мемлекеттер де
экспанцияға ұрын¬ды. Біздің шығыстағы көр¬шіміз – қытай да, өздерін
әлеуетті санайтын басқа халықтар да мұндай әрекеттен қашып құтыл¬ған жоқ.
Сөйтіп, жаңа әлемдік саяси қатынастар¬дың дәурені бас¬талды. Осының
арқа¬сында аза¬маттар мен халық¬тар¬дың бос¬тан¬дығына залал кел¬тір¬мейтін
тиім¬ді қарым-қаты¬нас¬тар¬дың жаңа әлемдік үлгісін жа¬сау мін¬деті
қойылды. Мінекей, осы шын¬дықты мойындаудың және оның жолында бүкіл
адам¬зат болып күресудің нәтижесінде бұрын¬ғы тәуелді елдер де
тәуел¬сіз¬дік ала бастады. Бүкіләлемдік қоғам¬дық сананы билеген
демок¬ра¬тиялық серпілудің үшінші ағы¬мы күшей¬ген кезде біздің елге де
мүмкіндік туды.
– Қайраткер Әбіш Кекілбаев¬тың қаламгер Әбіш Кекілбаевқа тигіз¬ген пайдасы
мен келтірген ке¬дер¬гісінің қайсысы басымдау?
– Бұл сұрақ маған көп қойы¬ла¬ды. Бірақ осы сауалдың маған бас¬қаша
қойылғанын қалар едім. Мыса¬лы, Суреткер Әбіш Кекіл¬баев өзі өмір сүріп
жатқан осы ке¬зең¬де қоғамдық қызметке, саяси қай¬раткерлікке ұмтылмай,
күрде¬лі заманның саяси өміріне ара¬лас¬пай тұра алар ма еді? деп сұра¬ған
орынды сияқты болып кө¬рінеді. Ал ондай сұраққа мен Ол мүмкін емес деп
жауап берер едім.

Кекілбаев кеңістігі

Әбіш Кекілбаев – заманымыздың бір заңғар тұлғасы. Кекілбаев туралы сөз айту
кімге болса да оңайға түсе қоймас. Өйткені, Кекілбаевтың өзі бір әлем.
Шүкір, қазір сол ғажайып әлемді зерттеп, оның ерекшеліктеріне шұқшия
үңіліп, Кекілбаевтың шығармашылық өнері туралы жазылған мақалалар да
бірнеше томға жетерлік. Әбекеңнің шығармашылық еңбегі туралы пікір
білдіріп, еңбек жазғысы келген әрбір адам бұрынғы айтылған сөз, жазылған
дүниелерді қайталағысы келмей, тың жол тапқысы келетіні де табиғилық. Оған
қоса Кекілбаевтың өзінің әлем, қазақ тарихының көрнекті адамдары,
замандастары, осы заманның, біздің қоғамның құбылыстары, бағыт-бағдары
туралы толып жатқан ой толғаулары да, публицистикалық шығармалары да елге
белгілі. Кекілбаевтай шешендікпен сөйлеп, Кекілбаевтың шеберлігіндей жазу –
тек сол Әбекеңнің үлесіне тиген жеке тұлғалық ерекше қасиет.
Кекілбаевты біздің қазақ оқушысы, қазақ қоғамы ең алдымен ақын, жазушы
ретінде таныды. Кекілбаев толғанса – роман, көсілсе көсемсөз туады.
Өндіріп, өнімді жазатын суреткер. Туындыларының көрінісі көркемдігімен,
кейіпкер бейнелері шежірелі шешендігімен, оқиғасы тарихи деректілігімен
қатар өріліп, астарлы сөз, ой дариясының тұңғиығына шомылдырады. Менің
қатарым оның әдебиет сыншысы ретінде қарымды еңбек еткенін де біледі.
Кекілбаевтың өзін көрмей, білмей тұрғанда оның әдеби сын мақалаларын
оқитынбыз. Әбіш Кекілбаевтың әдеби шығармалары, әдебиет туралы өте зерделі
сын мақалалары сол кездегі “Лениншіл жас” (бүгінгі “Жас Алаш”), “Қазақ
әдебиеті” газеттерінде, “Жұлдыз” журналында жарық көре қалса, жібермей
оқып, қаламгердің сондай білімгерлігіне, білгіштігіне тәнті болып, таң
қалып жүретін едік. Жазғандарына қарап, жазушының жас шамасы сол Ғабит
Мүсіреповтердің қатарындағы адам шығар деп ойлайтынбыз. Оның сол кезде
жиырма бес пен отыздың арасындағы жігіт екенін де кейін білдік. Сын
мақалаларымен қатар Кекілбаевтың көптеген әдеби шығармалары дүниеге келе
бастағанда көптеген оқушылар іздегенін тауып, күткені келгендей қуанғаны да
есімізде. “Күй”, “Шыңырау”, “Ханша дария хикаясы” деген Әбекеңнің сол
кездегі шығармалары оқушыларының дүниетанымына жаңа бір рухани серпіліс
берген-ді. Тақауда ғана жарыққа шыққан Әбекеңнің 25 жасында жазған “Күй”
повесі бойынша түсірілген “Кек” фильмін бүгінгі көрермендер де түсініп,
жылы қабылдады.
Әбекеңнің қоғамдағы феномені – оның толассыз ізденгіштігі мен
зерттеушілігі, сол қазынасын жиылған жүк құсатып тең-тең етіп қоймай,
түйдек-түйдегімен оқушысына, еліне, жұртына тасқындатып төгіп жатуында.
Сондықтан да әдебиет сүйер қауым Әбекең не жазды екен деп күтіп жүреді,
шыққан дүниесін іздеп тауып, оқып жүреді. Әбекең оқушысын жерітпеген,
ренжітпеген, көңілін қалдырмаған, қаламы демікпеген, шабыты сарқылмаған
жазушы, қоғамның сергек сарапшысы. Асқар Сүлейменов өзінің бір мақаласында
былай деп жазыпты: “Кекілбаев дарыны мейлінше ғибратты дарын. Оның
кеңістігінің өзінен ұғымтал көкірекпен жіті көз адуын өнердің мінезін
көреді”. (Ә.Кекілбайұлы, 1-том, 387-бет).
Оның “Аңыздың ақыры”, “Үркер”, “Елең-алаң” тарихи романдары тек тарихи
шежіре емес, бүгінгі қоғам үрдісімен, ұлт мүддесімен астасып, бостандық
рухы мен өркениеттің өшпес құндылықтарына ұмтылатын мінез тәрбиелерлік
қуатты шығармалар. Әбіш Кекілбаевтың қай қасиетін сөз етсек те ең алдымен
қазақ санасында оның әдебиет сыншысы, шебер, көркем шығарма жазушылығы алғы
кезекке шығады. Әдебиетке бала кезінен мол дайындықпен келгені оның терең
шығармаларынан айқын көрінеді. Әдеттегідей жасқана, имене әдебиеттің есігін
ашқан жас өскін емес, білімі толық, кемелі келісті, қаламы төселіп, дауысы
орныққан дарын иесі екендігі шүбәсіз, нық басқан салмақтылықпен келді. Ол
өзінің көркем сөз зергерлігімен біздің рухани өмірімізді байытты, көзімізді
ашты, көкірегімізге ұлттық сенім, сана ұялатты.
Жазушы Әбіш Кекілбаевтың көркем шығармаларының қай-қайсысы болсын оқушысын
бей-жай қалдырған емес. Қоғамның елеулі оқиғасы, құбылысы болып, еніп
жатты.
Өткен ХХ ғасырдың 60-70-жылдары қазақ әдебиетінің қайта өркендеу дәуірі
болды десек қателесе қоймаспыз. Кезінде, көзі тірісінде “Алыптар тобы”
атанып, елдің, қоғамның рухани көсемдеріндей болған Мұхтар Әуезов, Ғабит
Мүсірепов, Сәбит Мұқанов, Ғабиден Мұстафин сынды әйгілі суреткерлердің ізін
баса, өкшелес келген Жұбан Молдағалиев, Сырбай Мәуленов, Тахауи Ахтанов,
Әбдіжәміл Нұрпейісов, Ілияс Есенберлин қазақ әдебиетін дамудың жаңа
кезеңіне көтерумен бірге қоғам қайраткерлері ретінде танылды. Әдеби
шығармалар үздіксіз сұранысқа ие болып, қоғамның қозғаушы ірі күшіне
айналды. Әдебиеттің, әдебиет қайраткерлерінің қоғамда мәртебесі артты,
беделі өсіп, тұрақтанды. Адамдар олардың зиялы сөз, саналы ойына құлақ
асты. Зейін қойды.
Осы тұста келіп қосылған жас толқынның екпіні де, сарыны да, әуезі мен үні
де ерекше қуатты еді. Олардың өрнегі, қаламгерлігі, қоғам ісіне араласқан
қайраткерлігі де жаңа серпінге толы болды. Шоғыр жұлдыздар қатарындағы
Әнуар Әлімжанов, Олжас Сүлейменов, Шерхан Мұртаза, Әбіш Кекілбаев, Сайын
Мұратбековтің әрқайсысы бір ой мен сөздің сәнін түзеген жасаулы керуендей
әсер қалдыратын. Оларға ілесе саясат сахнасына Фариза Оңғарсынова, Мұхтар
Шаханов, Нұрлан Оразалин көтерілді.
Бұл мақалада Әбекеңнің жазушылығына сараптама жасау мақсатымыз емес. Сол
жазушы еңбегінің қоғамға қажет болғандығын, жаңа қоғамның, жаңа мемлекеттің
қалыптасуында Әбіш Кекілбаевтай талғампаз білімдардың мемлекеттік саясат
ісіне араласу қажеттілігі сөз болмақ. Әбіш Кекілбаев осындай дарыны бөлек,
сөзі ерек жазушы болмаса мемлекет, қоғам ісіне, саясатқа дәл бүгінгідей
араласа алар ма еді? Әрине, бұл сұрақ.
Әбіш Кекілбаев туралы сөз айтуға талпынсақ – оның азаматтық қызметінің кең
ауқымдылығы мен тұтас тұлғасының жан-жақты, көп салалығымен бетпе-бет
келетініміз хақ. Біразын айтып көрейік.
Әбіш Кекілбаев – жазушы.
Әбіш Кекілбаев – философ.
Әбіш Кекілбаев – тарихшы.
Әбіш Кекілбаев – аудармашы.
Әбіш Кекілбаев – шешен.
Әбіш Кекілбаев – шежіре.
Әбіш Кекілбаев – мәдениеттанушы.
Әбіш Кекілбаев – ғалым.
Әбіш Кекілбаев – публицист.
Әбіш Кекілбаев – өнертанушы.
Әбіш Кекілбаев – әлеуметтанушы.
Әбіш Кекілбаев – саясаттанушы.
Әбіш Кекілбаев – кітапхана.
Әбіш Кекілбаев – энциклопедия.
Әбіш Кекілбаев – гуманист.
Әбіш Кекілбаев – қайраткер.
Осы айтылған анықтамалардың әрқайсысын бір-бір зерттеу мақалаға немесе
тақырыптық лекцияға арнаса да болар еді.
Әбекеңнің кез келген ортада, кез келген мінберден тауып сөйлеп, көңілдің
хошын көтеріп кететіні туралы оны сүйсініп тыңдайтын адамдар арасында
аңызға парапар әңгімелер айтылады.
Бірде, Әбекең Еуразия университетінде жаһандану құбылысы туралы лекция
оқыды. Үлкен зал толы студенттер мен оқытушы, профессорлар, ғалымдар
сілтідей тынып, қызығушылықпен тыңдады. Лекция біткен соң тыңдаушылар
жұмыла ризашылықпен қол соқты. Соңыра, тіл білімінің профессоры Мырзатай
Серғалиев Әбекеңнің лекциясына өте жоғары баға беріп, орыс мәдениетінің
көрнекті қайраткері А.Луначарскийді еске алып: “Біздің Әбекең қажет болса –
сайтан туралы да бір сағаттық лекция оқитын шығар”, – дегенде залдағылар
серпіліп, ұзақ қол шапалақтады. Шынында да кезінде ғұлама Мұхтар Әуезовтің
лекцияларынан нәр алған Әбіш Кекілбаев – ғасырлар тереңінен келе жатқан
даналардың заңды жалғасы, жаңа заман зиялыларының көш бастаушысы десек,
артық айтқандық болмас.
Әбекеңнің естен кетпейтін тағы бір тарихи танымдық, шежірелік лекциялары
1992 жылдың жазында Маңғыстау жерінде өткізіліп еді. Әбекең ол кезде
Жоғарғы Кеңестің Мәдениет, тарихи ескерткіштерді қорғау жөніндегі
комитетінің төрағасы. Комитеттің көшпелі мәжілісі өтті. Комитет мәжілісіне
50-60 адам ғалымдар, өнер, мәдениет қайраткерлері, депутаттар, жазушылар,
министрлер, баспасөз қызметкерлері қатынасты. Аңыз бен тарихқа толы
Маңғыстаудың Үстірті мен Ойпаңында бір жұма жер аралап жүріп, Әбіштің
лекцияларын тыңдадық. Бұл – теңдесі жоқ тарих, ел тану, жер танудың ғажап
сабақтары болды. Әбекең төгілді. Әсерімізді әлі күнге сөзбен айтып жеткізе
алмаспыз. Әбекеңнің Ұлы даладағы лекциялары туралы Герольд Бельгер тамаша
очерктер жазды. Өзі де ғұлама ғалым, Маңғыстауды аз білмейтін академик,
марқұм Зейнолла Қабдолов риза болғанын “Мен Әбішті оқыттым деп айтуға бата
алмай тұрмын, ойпырай, бұл не деген білім?”, – деп таңғалғанын жасыра
алмады. Мырзатай Жолдасбеков: “Маңғыстауда ежелден 362 әулие бар еді, 363-
ші әулие Әбіш Кекілбаев шығар”, – деді. Ол сөздер Әбекеңнің біліміне риза
болғандықтан айтылған сөздер.
Міне, тұла бойы телегей-теңіз дарын мен талантқа толы интеллектуалдық
құбылыстың қыр-сырына терең үңілместен-ақ, оның жазғандарын оқып,
толғамдарына тоқталып, сәті түссе дидарласқан адамның сезінетіні. Яғни,
қазақ тарихының кесек бітімінің бірі Әбіш Кекілбаев еңбегінің әр саласы
тарау-тарау зерттеулер мен құлаш-құлаш мақалаларға арқау боларлық.
Әбіш Кекілбаевтың болмысына ден қойсақ, жай көзге, адами дидарласуға ғана
қарапайым көрінуі мүмкін. Бұл – әрине, алдамшы сезім. Шын мәнінде Әбекең
кез келген шығармашыл тұлға ретінде күрделінің күрделісі. Оның қарапайым
көрінетіні – тірі пендеге арамдығы мен залалы, тәкаппарлығы мен менменсуі,
кердеңі мен шіренуі жоқ, Жаратушының бере салған дархан жүрек, жомарт пейіл
қасиетінен. Залал түгілі тіпті өзі жақтыра бермейтін жұғымсыз, сырғанақ,
жылпос, берекесіз адам туралы да жаңсақ пікір, жаман сөз айтып көрмеген
ерекше төзімшіл даналығы Әбекеңнің тұлғасының ірілігін айшықтап-ақ тұрады.
Әбекең күй таңдамайды. Жазғысы келсе Эрнст Хэмингуейдің түнгі бардың биік
үстелінде тұрып жазатынындай кез келген жерде отырып, жүріп жаза береді.
“Шандоздың” көп тарауларын Алтайдың көкмайса сұлу шатқалында біз атқа
мініп, сауық, сайран, серуен құрып жүргенде, сол рахаттан өзін тежеп,
Махамбетпен “оңаша қалып”, тарих беттерін қайта ақтарып, бұрқыратып жазды.
Уақытына өте мұқият. Кешікпейді, жинақы жүреді. Төңірегіне өте қырағы.
Тауда жүрсе – қиядағыны, далада жүрсе – көкжиектегіні көреді. Ешнәрсені
ұмытпайды. Зердесі мықты. Уәде берсе орындайды, сөзіне берік – рыцарь.
Қырынан қарасаң, дүрдік еріндері Қажымұқанның суретін еске түсіретін палуан
пішіндес Әбекеңнің адам таңғалатындай нәзік сезімталдығы мен кейде жоқтан
өзгеге шыр-пыр болып мазасызданып қалатыны да болады. Шөл мен аптапқа сыр
бермес төзімді, Үстірттің қара нарындай кейпінде арқаның құрық тимеген
асауындай тарпаңдық та, Алатаудың қарағай мүйізді Арқарының маңғаздығы да
менмұндалап тұрады. Осының бәрі түп нағашысы – Қара Боқан мен бағзы бабасы
– Қожаназардан өрбіп келе жатқан өшпес мұра, бай мінезі болса, шешендігі
мен тапқырлығы, зиялылығы мен дархандығы – көзіміз көріп, мейір шапағатынан
ғибрат алған ұлы ана – Айсәуледен дарыған асыл қасиеттері дерсің.
“Жазушыға саясат не керек?” деген де сөз айтылды. Бірақ жазушы қоғамның
алдыңғы қатарлы озық ойшылы бола отырып, қоғамның әртүрлі құбылыстарын тек
сырттан бақылаушы емес, оған өз бағасын беріп, ұсыныс-пікірлерімен де
тікелей араласарлық мүмкіндіктерін үнемі ескере бермейміз. Кекілбаев өткен
заманда да партия қызметіне шақырылды. Бірақ, партияның солақай
қолшоқпарына ешқашан айналған емес. Керісінше, әсіресе әдебиет, мәдениетке
партия саясатының әділ қалыптасуына оң ықпалын тигізді. Өйткені, Әбекең
өзінің табиғи шыншыл, адал, әділ болмысын сақтап қана қоймай, қоғамдағы
әртүрлі оқиға, қарым-қатынасқа да азаматтықтың ар тұрғысынан қарай білді.
Біз кейде бүгінгі күннің биігінен өткен заманымыздың қыр-сырына үңіліп
жатпастан, бәрін “бір қауызға” сыйғызып, “бір сыпырғышпен” сыпырып, баға
беріп жататынымыз бар. Сол тоталитарлық жүйенің кезінде де әртүрлі
лауазымды қызметтерде жүріп, ұлтымыздың ұлттық мәдениет, әдебиет, ұлттық
мұра, салт-дәстүрлерінің сақталуына сақшы болған ардақты адамдарымыз да
баршылық. Әбекең ол адамдардың өмірі мен қызметін, ұлттық ұстанымдары мен
дүниетанымын жақсы біледі, олар туралы ауыз тұшытып айтып та жүреді.
Әбекеңнің сондай ыждаһатпен айтатын адамдарының қатарында Нұртас
Оңдасыновтың, Ілияс Омаровтың, Өзбекәлі Жәнібековтің орындары бөлек. Олар
сол кездерде партияның идеология саласының, немесе үкімет басшысының
қызметінде жүргендерін қазақтың ұлттық мәдениетінің өркендеуіне жұмсағанын
тек шежіре түрінде ғана жинақтап қоймай, өзінің қоғамдық, мемлекеттік
қызметінде де үлгі еткенге ұқсайды. Осы арыстардың қазақтың тілін,
әдебиетін, мәдениетін, ұлттық ерекшеліктерін мәртебелеу жолындағы
білімдарлық еңбектерін, саяси ұтқырлықтары мен тапқырлықтарын нақты
деректермен негіздеп, олардың іс-әрекеттері туралы шабыты келген шақта
төгілтіп әңгіме айтады.
Әбекең өткен ғасырдың 70-80 жылдар аралығында мәдениет, әдебиет, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.