БҰҰ қызметіндегі адам құқы мәселесінің қорғалуы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.БІРІККЕН ҰЛТТАР ҰЙЫМЫ ШЕҢБЕРІНДЕГІ АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫНЫҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ.ҚҰҚЫҚТЫҚ БАЗАСЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ
1.1 Адам құқықтары мен негізгі бостандықтарының мәні мен тарихы.
1.2 Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының (1948ж.) маңызы
1.3БҰҰ.ның мүше.мемлекеттерінің саяси, азаматтық, экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтарын қорғау мәселесі бойынша қабылдаған құжаттары
ІІ ТАРАУ. АДАМ ҚҰҚЫ МӘСЕЛЕСІ ЖӘНЕ БҰҰ.ның ҚЫЗМЕТІ
2.1 Адам құқықтарының сақталуы мен жүзеге асырылуын қадағалайтын бақылаушы органдар
2.2 БҰҰ.ның адам құқықтарының бұзылуына қатысты атқарып жатқан іс.шаралары
ІІІ ТАРАУ. Қазақстан мен БҰҰ.ның адам құқы саласындағы ынтымақтастығы
3.1. Қазақстан Республикасының адам құқы жөніндегі халықаралық.құқықтық негізге қосылуы
3.2 Қазақстан Республикасында адам құқының сақталуы және жүзеге асырылуы
1.БІРІККЕН ҰЛТТАР ҰЙЫМЫ ШЕҢБЕРІНДЕГІ АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫНЫҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ.ҚҰҚЫҚТЫҚ БАЗАСЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ
1.1 Адам құқықтары мен негізгі бостандықтарының мәні мен тарихы.
1.2 Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының (1948ж.) маңызы
1.3БҰҰ.ның мүше.мемлекеттерінің саяси, азаматтық, экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтарын қорғау мәселесі бойынша қабылдаған құжаттары
ІІ ТАРАУ. АДАМ ҚҰҚЫ МӘСЕЛЕСІ ЖӘНЕ БҰҰ.ның ҚЫЗМЕТІ
2.1 Адам құқықтарының сақталуы мен жүзеге асырылуын қадағалайтын бақылаушы органдар
2.2 БҰҰ.ның адам құқықтарының бұзылуына қатысты атқарып жатқан іс.шаралары
ІІІ ТАРАУ. Қазақстан мен БҰҰ.ның адам құқы саласындағы ынтымақтастығы
3.1. Қазақстан Республикасының адам құқы жөніндегі халықаралық.құқықтық негізге қосылуы
3.2 Қазақстан Республикасында адам құқының сақталуы және жүзеге асырылуы
Тақырып өзектілігі. Соңғы кезде адам құқығы мәселесі әлем мемлекеттерінің демократизациялануына орай қоғамдық санда нық орнады. Адам құқығы барлық жерде талқыланып, жазылып жатыр, барылқ деңгейде – Президенттен қатардағы азаматқа дейін айтылып жатыр. Адам құқығы мәселесі қазіргі кездегі ең қызықты әрі “сәнді” мәселе ретінде газет-журнал беттерінде, телевизор экрандарында, мемлекете қайраткерлері, саяси көшбасшылар, парламентарийлер, ғылыми конференция қатысушыларының сөйлеген сөздерінде өте жиі кездесетін болды. Адам құқығы мәселесі тек құқықтық емес, сонымен қатар саяси, этикалық сипат ала отырып, қазіргі кездегі халықаралық сахнадағы ең өзекті мәселелердің бірі болып отыр.
Мыңжылдықтар бойы ойшылдар – Платон мен Аристотельден Марксқа дейін- тарихтың ішкі логикасын түсініп, оның негізінде адамзатты қиындықтардан арылту, өздерінің мүлтіксіз қоғамдық тәртіп жобалрымен адамдарға көмек көрсетуге талпынды. Алайда бұл модельдердің барлығы тек сөз жүзінде қалып, әлеуметтік теңсіздік, соғыс, зорлық-зомбылық әрекеттер, күштеу сияқты әлем ақиқаттылығына әсерін тигізе алмады. Осының бәрі өзгеріске ұшырату мүмкін емес объективті ақиқат болып қалды. Тіпті осы ғасырдың басына дейін адам құқықтарын қорғау мемлекеттің ішкі істеріне жататын мәселе деп қарастырылды. Көптеген мемлекеттерде адам құқығы түсінігі мүлдем болған да емес. Адамдардың ар-намысы тапталып, “әділдік” сөзінің жат болуы кең өріс алған кезеңде адам құқығы мәселесінің көтерілуі қажет болды.
ХХ ғасыр адамзат өміріне көптеген жаңалықтар енгізді. Ол тек ғылыми-техникалық прогресс саласындағы жетістіктер емес, сонымен қатар ғылыми-техникалық прогресске байланысты адамзатың әлеуметтік, саяси, рухани дамуындағы, мемлекетаралық қатынастар сипатындағы өзгерістер.
Адам құқықтарының жалпыға бірдей қорғалуы мен қамтамасыз етілуі - әлемдік қауымдастық тарапынан шешілуі тиіс ең маңызды мәселе болып қалыптасты. БҰҰ Жарғысы, Адам құқықтары жөніндегі халықаралық пактілер мен аталған саладағы басқа да құжаттар қабылдануы бұған дейін қалыптасқан ауыр жағдайды біршама өзгертті. Аталған құжаттар мүше - мемлекеттерге адам құқығын қорғау саласында тек заңды міндеттер беріп қана қоймай, сонымен қатар мемлекеттердің аталған міндеттерді орындауын қадағалайтын халықаралық механизмдер жүйесін құруды көздеді. Бұл жүйе қазіргі кезде екі деңгейде дамуда: әмбебап және аймақтық. Өзінің әмбебаптылығына орай адам құқығы мәселесі бүкіл әлем тарапынан танылуда.
Халықаралық органдардың көпжылдық тәжірибесі көрсеткендей, олар адам құқығын қорғаудың қосымша кепілдемесі мен қажетті элементі болып табылады.
Мыңжылдықтар бойы ойшылдар – Платон мен Аристотельден Марксқа дейін- тарихтың ішкі логикасын түсініп, оның негізінде адамзатты қиындықтардан арылту, өздерінің мүлтіксіз қоғамдық тәртіп жобалрымен адамдарға көмек көрсетуге талпынды. Алайда бұл модельдердің барлығы тек сөз жүзінде қалып, әлеуметтік теңсіздік, соғыс, зорлық-зомбылық әрекеттер, күштеу сияқты әлем ақиқаттылығына әсерін тигізе алмады. Осының бәрі өзгеріске ұшырату мүмкін емес объективті ақиқат болып қалды. Тіпті осы ғасырдың басына дейін адам құқықтарын қорғау мемлекеттің ішкі істеріне жататын мәселе деп қарастырылды. Көптеген мемлекеттерде адам құқығы түсінігі мүлдем болған да емес. Адамдардың ар-намысы тапталып, “әділдік” сөзінің жат болуы кең өріс алған кезеңде адам құқығы мәселесінің көтерілуі қажет болды.
ХХ ғасыр адамзат өміріне көптеген жаңалықтар енгізді. Ол тек ғылыми-техникалық прогресс саласындағы жетістіктер емес, сонымен қатар ғылыми-техникалық прогресске байланысты адамзатың әлеуметтік, саяси, рухани дамуындағы, мемлекетаралық қатынастар сипатындағы өзгерістер.
Адам құқықтарының жалпыға бірдей қорғалуы мен қамтамасыз етілуі - әлемдік қауымдастық тарапынан шешілуі тиіс ең маңызды мәселе болып қалыптасты. БҰҰ Жарғысы, Адам құқықтары жөніндегі халықаралық пактілер мен аталған саладағы басқа да құжаттар қабылдануы бұған дейін қалыптасқан ауыр жағдайды біршама өзгертті. Аталған құжаттар мүше - мемлекеттерге адам құқығын қорғау саласында тек заңды міндеттер беріп қана қоймай, сонымен қатар мемлекеттердің аталған міндеттерді орындауын қадағалайтын халықаралық механизмдер жүйесін құруды көздеді. Бұл жүйе қазіргі кезде екі деңгейде дамуда: әмбебап және аймақтық. Өзінің әмбебаптылығына орай адам құқығы мәселесі бүкіл әлем тарапынан танылуда.
Халықаралық органдардың көпжылдық тәжірибесі көрсеткендей, олар адам құқығын қорғаудың қосымша кепілдемесі мен қажетті элементі болып табылады.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 62 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 62 бет
Таңдаулыға:
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗЫҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Халықаралық Қатынастар факультеті
Әлемдік экономика және аймақтану кафедрасы
Диплом(Бітіру) жұмысы
БҰҰ қызметіндегі адам құқы мәселесінің қорғалуы
Орындаған 4 курс студенті _____________________ Садық Айгерім
Ғылыми жетекші _____________________ Бюжеева Б.З.
Норма бақылаушы _____________________
Кафедра меңгерушісінің
рұқсатымен қорғауға жіберілді______________________ Черных И.А.
Алматы,2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1.БІРІККЕН ҰЛТТАР ҰЙЫМЫ ШЕҢБЕРІНДЕГІ АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫНЫҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ
БАЗАСЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ
1.1 Адам құқықтары мен негізгі бостандықтарының мәні мен тарихы.
1.2 Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының (1948ж.) маңызы
1.3БҰҰ-ның мүше-мемлекеттерінің саяси, азаматтық, экономикалық, әлеуметтік
және мәдени құқықтарын қорғау мәселесі бойынша қабылдаған құжаттары
ІІ ТАРАУ. АДАМ ҚҰҚЫ МӘСЕЛЕСІ ЖӘНЕ БҰҰ-ның ҚЫЗМЕТІ
2.1 Адам құқықтарының сақталуы мен жүзеге асырылуын қадағалайтын бақылаушы
органдар
2.2 БҰҰ-ның адам құқықтарының бұзылуына қатысты атқарып жатқан іс-шаралары
ІІІ ТАРАУ. Қазақстан мен БҰҰ-ның адам құқы саласындағы ынтымақтастығы
3.1. Қазақстан Республикасының адам құқы жөніндегі халықаралық-құқықтық
негізге қосылуы
3.2 Қазақстан Республикасында адам құқының сақталуы және жүзеге асырылуы
КІРІСПЕ
Тақырып өзектілігі. Соңғы кезде адам құқығы мәселесі әлем мемлекеттерінің
демократизациялануына орай қоғамдық санда нық орнады. Адам құқығы барлық
жерде талқыланып, жазылып жатыр, барылқ деңгейде – Президенттен қатардағы
азаматқа дейін айтылып жатыр. Адам құқығы мәселесі қазіргі кездегі ең
қызықты әрі “сәнді” мәселе ретінде газет-журнал беттерінде, телевизор
экрандарында, мемлекете қайраткерлері, саяси көшбасшылар, парламентарийлер,
ғылыми конференция қатысушыларының сөйлеген сөздерінде өте жиі кездесетін
болды. Адам құқығы мәселесі тек құқықтық емес, сонымен қатар саяси,
этикалық сипат ала отырып, қазіргі кездегі халықаралық сахнадағы ең өзекті
мәселелердің бірі болып отыр.
Мыңжылдықтар бойы ойшылдар – Платон мен Аристотельден Марксқа дейін-
тарихтың ішкі логикасын түсініп, оның негізінде адамзатты қиындықтардан
арылту, өздерінің мүлтіксіз қоғамдық тәртіп жобалрымен адамдарға көмек
көрсетуге талпынды. Алайда бұл модельдердің барлығы тек сөз жүзінде қалып,
әлеуметтік теңсіздік, соғыс, зорлық-зомбылық әрекеттер, күштеу сияқты әлем
ақиқаттылығына әсерін тигізе алмады. Осының бәрі өзгеріске ұшырату мүмкін
емес объективті ақиқат болып қалды. Тіпті осы ғасырдың басына дейін адам
құқықтарын қорғау мемлекеттің ішкі істеріне жататын мәселе деп
қарастырылды. Көптеген мемлекеттерде адам құқығы түсінігі мүлдем болған да
емес. Адамдардың ар-намысы тапталып, “әділдік” сөзінің жат болуы кең өріс
алған кезеңде адам құқығы мәселесінің көтерілуі қажет болды.
ХХ ғасыр адамзат өміріне көптеген жаңалықтар енгізді. Ол тек ғылыми-
техникалық прогресс саласындағы жетістіктер емес, сонымен қатар ғылыми-
техникалық прогресске байланысты адамзатың әлеуметтік, саяси, рухани
дамуындағы, мемлекетаралық қатынастар сипатындағы өзгерістер.
Адам құқықтарының жалпыға бірдей қорғалуы мен қамтамасыз етілуі - әлемдік
қауымдастық тарапынан шешілуі тиіс ең маңызды мәселе болып қалыптасты. БҰҰ
Жарғысы, Адам құқықтары жөніндегі халықаралық пактілер мен аталған саладағы
басқа да құжаттар қабылдануы бұған дейін қалыптасқан ауыр жағдайды біршама
өзгертті. Аталған құжаттар мүше - мемлекеттерге адам құқығын қорғау
саласында тек заңды міндеттер беріп қана қоймай, сонымен қатар
мемлекеттердің аталған міндеттерді орындауын қадағалайтын халықаралық
механизмдер жүйесін құруды көздеді. Бұл жүйе қазіргі кезде екі деңгейде
дамуда: әмбебап және аймақтық. Өзінің әмбебаптылығына орай адам құқығы
мәселесі бүкіл әлем тарапынан танылуда.
Халықаралық органдардың көпжылдық тәжірибесі көрсеткендей, олар адам
құқығын қорғаудың қосымша кепілдемесі мен қажетті элементі болып табылады.
БҰҰ Жарғысы, Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы, Азаматтық және
саяси құқықтар жөніндегі халықаралық пакт, Экономикалық, әлеуметтік және
мәдени құқықтар жөніндегі халықаралық пакт пен оған қосымша екі
Факультативті хаттама ұзақ жылдарға созылған талқылаулар нәтижесінде
қабылданған болатын. Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының өзі
әр сөзіне дейін қайта қарастырылып, қатысушы мемлекеттердің мүдделерін
қанағаттандырды. Сондықтан әлемнің 200-ден аса мемлекеттері мүшелік ететін
ең үлкен ұйым - Біріккен Ұлттар Ұйымы шеңберінде адам құқығы мәселесінің
қорғалуын зерттеу осы күнгі көптеген тараптардың қызығушылығын тудыратын
өте өзекті мәселе деп ойлаймын.
Зерттеу пәні. Адам құқығы мәселесінің БҰҰ шеңберінде қабылданған
халықаралық құжаттардың қабылдануы мен олардың негізгі негізінде әлем
мемлекеттері тарапынан жүзеге асырылуы мен
Бітіру жұмысының негізгі мақсаты – БҰҰ қызметі шеңберінде қабылданған
халықаралық құжаттарға негізделе отырып, адам құқығы мәселесінің қорғалуын
жан-жақты сараптау, Қазақстан Республикасындағы осы негізде атқаралып
жатқан жұмыстарды қарастыру. Осы мақсатқа жету жолынжа келесідей міндеттер
айқындалды:
1. Біріккен Ұлттар Ұйымының адам құқығын қорғау саласында қабылдаған
халықаралық құжаттарының маңыздылығын қарастыру;
2. Біріккен Ұлттар Ұйымы органдарының аталған саладағы қызметіне шолу
жасау
3. Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алғаннан кейінгі кезеңдегі
халықаралық құжаттарға қосылуы
Бітіру жұмысының деректік негізі: Бітіру жұмысының алдына қойылған мақсат
пен міндеттерін жүзеге асыруда пайдаланылған деректерді бірнеше топқа бөліп
қарастыруға болады. Бірінші топ – заңды күшке ие құжаттар. Оған БҰҰ-ның
Жарғысын жатқызуға болады. Халықаралық қатынастардың басты қағидаларын
айқындаған және Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының негізіне
алынған бұл құжат бітіру жұмысында кеңінен пайдаланылды 1. 1966 жылы
қабылданған Азаматтық және саяси құқықтар жөніндегі халықаралық пакт пен
Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар жөніндегі халықаралық пакт –
осы екі құжат мүше-мемлекеттерге ең алғаш адам құқығы саласындағы
міндеткерліктер жүктеген құжаттар ретінде маңызды роль атқарды 2,3.
Қазақстан Республикасы 1991 жылы тәуелсіздігін жариялағаннан кейін
қабылдаған басты құжат – бұл біздің Ата заңымыз- Қазақстан Республикасының
Конституциясы(1995ж.) 4. Конституцияның 13 бөлігі адам құқықтары
мәселесіне арналғанын атап кеткен жөн. Деректердің екінші тобына мемлекет
қайраткерлерінің еңбектерін жатқызуға болады. Қазақстан Республикасы
тәуелсіздігін алғаннан кейін халықаралық қатынастырдың толлықанды мүшесі
ретінде халықаралық ұйымдарға мүшелік етіп, халықаралық құжаттарға қосылуды
баян ететін Президентіміздің еңбектері де пайдаланылды . Сонымен қатар,
Қазақстан Республикасының халықаралық сахнаға шығып, әлемге танылуына,
басқа елдермен ынтымақтастығын нығайтуға, елдің демократияға өту жолындағы
атқарылып жатқан қыруар жұмысқа үлесін қосқан атақты саясаткер және
дипломат Қасымжомарт Тоқаевтың еңбектері, қазіргі Сыртқы Істер министрі
Марат Тажинның сұхбаттары қолданылды .
Тақырыптың ғылыми зерттелу деңгейі.
І-ТАРАУ. БІРІККЕН ҰЛТТАР ҰЙЫМЫ ШЕҢБЕРІНДЕГІ АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫНЫҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ-
ҚҰҚЫҚТЫҚ БАЗАСЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ
1.1 Адам құқықтары мен негізгі бостандықтарының мәні мен тарихы.
Бүгінгі күні адам құқықтарын жан-жақты тұжырымын жасауда, оны
халықаралық қоғамдастықтың қолдауы мен қабылдауындағы тығыз қажеттілік
күттірмейтін мәселе екені аян. Өйткені, жеке тұлғаның құқықтары мен
бостандықтары, әркімнің ар-намысы мен адамгершілігі қай жерде болмасын
қорғалу мен арта түсуге жататын жалпы адамзаттық ұлы қазына. Онсыз тұрақты
да әділ, адамгершілікті дүние болады деуге сену қиын. Қазіргі өркениетті
дәуірде адам құқықтары мен бостандықтарының жан-жақты болмайынша, әрі қарай
нық басып даму күмәнданушылық туғызады.
Адам құқықтары мен бостандықтарының жан-жақты болу қағидалары, сонау
1789 жылғы Декларацияда да орын алады. Кейбір пікірлер бойынша, бұл
қағидалардың түпкі тамырын бірыңғай түсіну мүмкін емес деген тұжырым жасап,
басты кедергі ретінде әр түрлі идеологиялық тұрғыдан ойлау қабілетін
келтіреді. Яғни бұл пікір ақиқат болған жағдайда, жан-жақты адам құқықтары
туралы тұжырымдар ең соңында әдемі сөз жиынтықтары болып, ресми құжаттардың
түп нұсқаларында қала береді. Соның салдарынан әр елде, әлемнің әр
аймағында нақтылы тең күшке ие бола алмайды. Оның тәжірибе жүзінде
пайдаланылуы да біргелкі болуы мумкін емес. Сол себепті, нақтылы өмірде
оның жан-жақтылық қасиеті де жоғалады.
Бұл Декларацияның алғы сөзіне көз жіберсек, онда адам құқықтарын
“табиғи, ажырамас және қасиетті” деп бағалаған 19.
“Табиғи” - деп айтудың себебі, өйткені ешкімнің көмегінсіз, бұл дүниеге
келер сәттен адамның табиғаттан алған үлесі.
“Ажырамас” – дегеніміз, адамның түпкі қасиеттеріне жататын құқықтары,
егер адамды бұл құқықтарынан ажырататын болса, онда “қоғамдық одақ мүшесі”
ретіндегі адам қасиетінің мәні де жоғалады.
“Қасиетті” адам құқықтары деп, бұл жерде өте маңызды, өте қадірлі және
берік деген мағынаның синонимін беруде.
Ал егер, адам құқықтарының мәніне әрі қарай ой жүгіртетін болсақ,
“Адамдар мен азаматтардың декларациясына” тағы бір шолу жасап өткен дұрыс
қой деп ойлаймын. Өйткені, Декларацияда алғашқы бабынан бастап-ақ, әр
адамның бұл һәм дүниеге еркін де тең дәрежеде келетіндігін айта келіп,
“әрбір мемлекеттік одақтың мақсаты адамдарды табиғи және ажырамас
құқықтарымен қамтамасыз ету”-деп 2-ші бабында мәлімдейді 20. Яғни
мемлекеттік жүйе әрбір адамға қызмет жасауына бағытталуға тиіс. Тек бұл
қағида көпшілік үшін арман ғана. Алайда осы мақсатқа теңелуге ұмтылудың
өзі, мемлекеттің адам құқықтарын қорғау саласында бір қадам болса да алға
жылжығанын көрсетеді. Декларация бұдан екі жүз жылдан астам бұрын
жарияланғанымен, одан алатын түйін өте мол: Барлық адамдар тумысынан еркін
және тең; барлығы өзінің күші мен қабілетін дамытуға бірдей құқылы; әркімге
заң алдында әділ қорғауға кепілдік беру; барлық адам ар-ұждан және діни-
сенім бостандығына құқылы 21. Бұл Декларация өз заманының даму деңгейіне,
қоғамдық жүйесіне байланысты дүниеге келген туынды болсада, адам құқықтары
мен бостандықтары мәселесінің мәні мен маңызын түсінуде бүгінгі таңға дейін
маңызы мен қасиетін жоймаған құжат екені айқын.
Адам құқықтары мен бостандықтарының мәні мен маңызы және құрылымы тек
екінші дүние жүзілік соғыстан кейін ғана баршаға танылды. Бұл орайда Адам
құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы барлық халықаралық
қоғамдастықтарға азаматтық, саяси және әлеуметтік құқықтардың үлгісін
көрсете білді. Жалпыға бірдей Декларациясы қабылданғаннан кейін адам
құқықтарының дамуы адамға тән құқықтарды жинастырып, бұл құқықтарды шын
мәнінде іс жүзінде жұмыс істету тәсілдерін өңдеу шаралары жүргізіледі.
Кіріспесінде айтылғандай, Декларация - “әрбір азамат және әрбір қоғамдық
ұжым ұмтылатындай...” жетістіктің жалпы үлгісі болып көрінгісі келді.
Кейіннен нақтылы құқықтарды қорғауға бағытталған бірнеше халықаралық және
аймақтық құжаттар қабылданады. Кейбір құжаттарда жарияланған құқықтар
дәлелденіп берілді. Олардың іске асу амал-тәсілі қосымша құжаттармен
толықтырылды. Аймақтық келісімдерге немесе қосымша құжаттарға өзінің ішкі
заңында және конституциялық құрылымында адам құқықтарын пайдаланған елдер
тарапынан қол қойылды.
Адам құқықтары мәселесі алғашқы кезде демократиялы емес үкіметтердің
зорлық-зомбылығын қорғау құралы ретінде пайда болса да, сондай-ақ
демократиялық жағдайда да және жеке адамның билеушілік жағдайында да өте
қажет екені айқын. Егер демократия әлеуметтік жағынан маңызды шешімдерді
қабылдау тәсілін айқындаса, адам құқы кез келген үкімет жағынан, тіпті
демократиялық үкімет жағынан қабылдануы мүмкін шешімдердің мазмұнына
шектеулік келтіреді. Тәжірибеде айқындалғандай, кейбір жағдайда көпшілік
үкіметі жеке адамдарға және әртүрлі аз ұлтты халыққа байланысты өте қатал
болуы мүмкін.
Ал енді адамдардың материалды құқықтарына тоқталатын болсақ, бұл әр
адамға ауадай қажет құқықтар. Олар азаматтық қоғам құрылғанда жойылмайды
және қоғам да, үкіметте оларды тартып алып, не олардан халықты шеттете
алмайды. Ауадай қажет құқықтар деп біз сөз, баспасөз, пікір айту
бостандығын, дінге сену және ұждан бостандығын, жиналу бостандығын, еркін
жүріп-тұру бостандығын, білім алу және тағы басқа құқықтарын айтатын
болсақ, енді осы құқықтарды жүзеге асыратын- іс-қимылдар құқықтары – бұл
адамның негізгі құқықтарын үкімет жағынан іске асуы мен сақталуын қадағалау
үшін қажетті мекемелер мен іс-қимылдардың тәртіп-тәсілі. Демократиялық елде
құқықтар көлемі жоғарыда айтылғандармен шектелмейді. Демократиялық қоғамның
әділетті сот ісі тағы басқа құқықтарды да қамтамасыз етеді, бірақ әрбір
демократиялық үкімет негізгі адам құқықтары мен бостандықтарын қастерлеп,
сақтауға тиісті. Бұл құқықтар үкіметтен тәуелсіз өмір сүретін болғандықтан,
оларды заң күшімен жоққа шығаруға немесе оларды сайланған көпшіліктің
жеміне айналдыруға болмайды. Мысалы, АҚШ конституциясына енгізілген бірінші
түзету халыққа дінге сену бостандығын немесе баспасөз бостандығын
қамтымайды. Ол Конгреске сөз, дін, бейбіт жиналысқа қатысу бостандығына
араласуға тыйым салады. Тарихшы Леопард Левидің сөзіне құлақ түрейік:
“Үкімет тәуелді болса ғана жеке адамдар бостандықтың қызығын көреді” 22.
Жеке адамның негізгі құқықтарына байланысты заңдар мен оларды іске асыру
тәртібі, әлбетте, әр қоғамда әртүрлі болады, бірақ әрбір демократия бұл
құқықтарды қамтамасыз ететін конституциялық, заңды және әлеуметтік
құрылымдар құруға міндетті.
Адам құқықтары бұл адамгершілік құқықтарының түріне де жатады.
Адамгершілік құқы жеке тұлғаға оның жетістіктері арқылы немесе әлеуметтік
жағдайына қарай тән болуы мүмкін. Ал табиғи адам құқықтары, керісінше, жан-
жақтылы; яғни олардың әлеуметтік жағдайына қарамастан баршаға, барлық
жағдайда тән қасиет. Егер кейбір адамгершілік құқықтар адамға жүре келе
берілсе, ал адам құқықтары әр жеке тұлға дүниеге шыр етіп түскеннен оған
тән қасиет. Табиғи адам құқықтары ешқашанда ажыратылмайды. Бұл деген сөз,
адамды мұндай құқықтарынан айыруға болмайды. Адам кейбір адамгершілік
құқықтардан уақытша немесе біржолата ерікті түрде айырылуына болатын болса
да, адам табиғи құқықтарынан ол ешқашанда ерікті түрде айырылуы мүмкін
емес.
Адам құқықтарының тұжырымы мынандай жағдайларға сүйенеді: яғни әр
үкімет шектелген; әр адам өзінің жеке дүниесіне ие, оған ешқандай да үкімет
араласуға тиісті емес; әр адам өзінің құқын қорғау барысында мемлекетке
талабын мәлімдеуі мүмкін. Құқықсыз адам өмірі кімнің қолына байланысты
болса, соған жалбарынуына мәжбүр болады. Жағдайдың теңсіздігі адамды
құлдыққа немесе малайлыққа айналдырады. Егер жеке тұлға еркін болса, онда
ол талап қоюға құқылы.
Жеке тұлғаның құқықтары әр кезеңде шығуына байланысты әртүрлі, сол
себепті адам құқықтарының шығу кезеңіне байланысты “адам құқықтарығының
буыны” деген түсінік пайда болды.
Адам құқықтарының бірінші буыны – бұл ойлау еркіндігі, ар-ұждан мен
діни құқылығы, заң алдында тең болу құқысы, өмір сүру құқысы, жеке тұлғаның
қауіпсіздігі мен еріктілігі, заңсыз тұтқындалудан, қудаланудан еріктілігі,
тәуелсіз және алалықсыз сотта ісін әділ қарауға және жариялылыққа құқылығы.
Бұл құқықтар адам құқы үшін болған ұзақ тартыс нәтижесінде қалыптасып,
демократиялық мемлекеттердің заңдарында нақтыланған.
Бұлардың ішіндегі ең бастысы – саяси құқықтар деп есептелінеді, өйткені
адам азаматтық алмай, беделді тұлға болмай, басқа құқықтардың іске асуына
жете алмайды. Саяси құқықтарға жататындар: сайлау құқы, референдум құқы,
халық атынан арнаулы өтініш жазу құқы, сөз және баспасөз бостандығы,
жиналыс ашу бостандығы.
Азаматтық құқықтар – азаматтық қоғамның мүшесі ретінде адамға тән,
ажырамас құқы. Азаматтық құқықтар берілмейді, қайта мемлекет жағынан
қорғалады және іске асуына мемлекет жағынан кепілдік беріледі. Азаматтық
құқықтарға жататындар: өмір сүру құқы, адамның беделін сыйлау құқы,
еркіндік және теңдік құқы, намысы мен абыройын қорғау құқы, тұратын жерін
таңдауына және еркін ауыстыру құқы, тұрғын мекеніне ешкімнің қол сұқпауына
құқылығы, ар-ұждан, діни-сенім бостандығы.
Адам құқықтарының екінші буыны – бұл еңбек ету және жұмыс таңдау
еріктілігі жөніндегі құқықтар, әлеуметтік қамтамасыз етілу, демалуға және
бос уақытқа, балалар мен аналарды қорғауға, білім алуға, қоғамның мәдени
өміріне қатысуына құқылы. Бұл құқықтар адамдардың экономикалық жағдайларын
жақсарту үшін болған күрес барысында қалыптасты. Бұл құқықтардың іске асуы
мемлекеттің араласуын қажет етеді, яғни жарияланған әлеуметтік,
экономикалық және мәдени құқықтардың іске асуына мемлекет жағынан кепілдік
берілуі қажет.
Адам құқықтарының екінші буыны бірінші дүние жүзілік соғыстан кейін
қалыптаса бастады. Оларға жататын экономикалық, әлеуметтік және мәдени
құқықтарға тоқтала кететін болсақ, экономикалық адам құқықтары: еңбек
ету құқы, жеке меншік құқы, кәсіпшілдік құқы, ереуілге шығу құқы.
Ал әлеуметтік құқықтарға жататындар: тең еңбек үшін тең түрде ақы
төлеу, дем алуға және бос уақытқа құқылығы, бала мен ана құқықтары,
жұмыссыз жағдайда мемлекет жағынан қамтамасыз етілу құқықтары, сондай-ақ
ауырып қалған жағдайда мемлекет жағынан қамтамасыз етілу құқы. Бұл құқықтар
адамның лайықты өмір сүруге және мемлекет жағынан әлеуметтік қорғалуын
қамтамасыз етеді.
Мәдени құқықтар деп: білім алу құқықтарын, мәдени байлықтарға қол
жеткізу құқықтары, шығармашылық құқықтары және тағы басқалар жатады. Осы
құқықтардың барлығы адамның рухани дамуына кепілдік береді, оның
экономикалық, әлеуметтік және мәдени дамуда өркениетті өмір сүруіне
көмектеседі.
Адам құқықтарының үшінші буыны – бұл жеке адам және халықтар құқықтары:
бейбіт өмір сүру құқықтары, таза қоршаған ортаға құқылығы, өзін-өзі билеу
құқы, қарусыздану құқықтары, адамзаттың жалпы мұрасын иелену құқықтары,
сапалы өнім құқы, азшылық көлемдегі ұлттар құқықтары. Адам құқықтарының
үшінші буыны екінші дүние жүзілік соғыстан кейін ғана қалыптасты.
Құқықтардың үшінші буыны бойынша ғалымдардың пікірлері қарама-
қайшылыққа толы. Адам құқықтарының үшінші буыны негізінен өзіне ұжымдық
құқықтарды жатқыза келіп, оның іске асулары да жеке адаммен емес, ұжыммен,
қоғаммен, бірлестікпен жасалынады. Осыған қарамастан айта кететін жәйт,
ұжымдық құқықтар жеке адамның құқықтарына залалын тигізетін болса, онда
ұжымдық құқықтардың көздеген мақсаты адамгершілікке қарсы және қарама-
қайшылыққа толы. Бұл жерде жеке тұлға құқықтары мен ұжымдық құқықтар өзара
өте тығыз байланыста. Ұжымдық құқықтар ешқашанда жеке адамның құқықтарын
кемсітуге тиіс емес. Сонымен, өзін-өзі билеу құқықтары – халықтың және
ұлттың ажырамас құқықтары, тек бұл сол аймақта өмір сүретін жеке адамның
құқықтарына қайшы келіп, оған кеселін тигізбеуге тиіс.
Әр түрлі тарихи дәуірде адам құқықтары мен бостандықтарының көлемі мен
мазмұны, түсінігі бірыңғай болмады. Тіпті алысқа бармай-ақ, осы ғасырдың
басына дейін адам құқықтарын реттеу таза мемлекеттің ішкі құқы болды.
Халықаралық қатынастағы мүше – мемлекеттер бұл мәселе толығымен олардың
ішкі заңдылықтарына жатады деп есептеді. Көпшілік мақұлдаған жоба бойынша
мемлекет пен оның азаматтары арасындағы өзара қатынас мемлекеттің ішкі ісі
деп қаралды. Ескі халықаралық құқық бұл процеске көңіл аудармады.
Ерте кездің өзінде-ақ халықаралық қатынас маман-ғалымдары табиғи адам
құқықтары ұғымын кең көлемде қабылдады. Петербург университетінің атақты
профессорының айтуынша, “барлық зерделі мемлекеттерде адам құқықтарын
ешқандай кіртіксіз, сол қалпында, яғни азаматтығына немесе ұлтына қарамай,
жеке тұлғаның ажырамастай болған белгілі етене құқықтарымен қоса
қабылдайды 23. Бұл құқықтар көлемінде өмір сүру құқы, ар-ұждан және діни
сенім бостандықтарын айтып отырғандығын түсінуге болады. Швейцария ғалымы
И.Блюнчлидің тұжырымдауынша, табиғи адам құқықтары "бейбіт өмірде де,
соғыс жағдайында да құрметтелуге тиіс”24.
XVІІІ ғасырдағыдан XІX ғасырдағы халықаралық маман-заңгерлердің
көпшілігі жағынан негізгі адам құқықтары мен бостандықтарын қорғауға
байланысты басқа мемлекеттің ісіне араласу көзқарасы құпталды. Тек жеке-
дара ғалымдар, мысалы, профессор А.Гефтердің тұжырымдауынша, “егер
мемлекет өзінің азаматтарының құқықтары мен бостандықтарына нұсқан
келтіретін болса, ол мемлекетпен барлық қатынасты тоқтату қажеттігін,
бірақ оның ішкі ісіне қарудың күшімен араласудың қажеті жоқ”- деп
есептейді 25. Ал кейбір “адамгершілік ниетпен” қарулы күш қолдану
ұғымын жақтаушы ғалымдардың ойынша, “өркениетті емес” мемлекеттерге қарсы
бұл тәсілді пайдалану заңды деп ұғынады. Кезіндегі адам құқықтары мен
бостандықтарын осындай жолмен қорғауға орыс ғалымы Н.А. Захаровта бұл
тәсілді тек “өркениетті емес” халықтарға қолданса, онда заңды деп түсінеді
26. Осыған орай халықаралық қатынаста да тәжірибе жүзінде бұл тәсілді
қолдану кеңінен жүргізілді. Тек бұл тәсілдің арқасында әлемді бөлісуде кең
етек жайды.
Осындай жаулап алушылық жолдарына, бірінші дүние жүзілік соғыстан
кейін құрылған Ұлттар Лигасы шектеулік жасады.
Ұлттар Лигасы көлемінде, құлдыққа және құл сату, сондай-ақ әйелдер
мен балаларды сатуды тоқтатуға бағытталған біршама келісімдер жасалынды.
Осы уақытта діни, этникалық және тілдік азшылдықтарды қорғауға
бағытталған арнайы халықаралық құқық шаралары жетілдіріле түседі.
Бірінші дүние жүзілік соғыс аяқталысымен, Антанта мемлекеттері сегіз
еуропалық және Түркиямен адам құқықтарын қорғау мәселесінде, яғни
нәсілдік, діни және тілі жағынан аз халықтарға өз азаматтарына берілген
барлық құқықтармен қамтамасыз етуге міндеттілік алатындығы жөнінде
келісімге келеді. Кейін Ұлттар Лигасына мүше болуға ұмтылған Албания,
Ирак, Литва, Латвия, Эстония және Финляндияда осы міндеттемелерді
қабылдайтындығы жөнінде Лига Кеңесіне біржақты декларациямен шыққан
болатын.
Бұл мемлекеттерге жүктелген міндеттемелер, яғни 2-бапқа сәйкес: Басты
одақтас және біріккен мемлекеттер мен Польша арасындағы келісім шарт
бойынша, поляк үкіметі “Польшадағы барлық тұрғындарға, олардың шыққан
тегіне, ұлтына, нәсілдігіне, тіліне немесе дініне қарамай толық және
жеткілікті түрде олардың өмірі мен бостандықтарын қорғауға міндеттеме
алады”27.
Барлық тұрғындар заң алдында бірдей азаматтық және саяси құқықтарды
пайдалануға, дінге және діни сенім бостандықтарына тең құқылы екендігі
танылады (б.7). Келісімнің 8-ші бабында “Діні мен тіліне немесе этникалық
азшылыққа жататын польшалық азаматтар негізгі поляк азаматтары сияқты сол
құқықтарды пайдалану мүмкіндігі жөнінде айтылады” 28. Яғни, азшылық
жөніндегі келісім шарттар жан-жақты сипатта бола алмады. Олар кіші
мемлекеттердің біраз тобы үшін арнайы тәртіп құрды. Ал басты одақтас және
бірлескен мемлекеттер өз тарапынан азшылықтарға өз азаматтары иеленген
құқықтармен қамтамасыз етуге ешқандайда міндеттеме қабылдамайды. Олар
Ұлттар Лигасы алдында ешбір міндеттемемен байланысты болмай, тек құрылған
жүйеде кепілдік рөлін атқарумен шектелді. Сол себепті де, Ұлттар Лигасына
мүше кейбір мемлекеттер азшылық жөніндегі келісім шарттардың тең
еместігін, мемлекеттік егемендікпен үйлеспейтіндігін және сол
мемлекеттердің ішкі ісіне араласуына бағытталған жол екендігін бағалайды.
Мемлекеттердің азшылықты қорғау міндеттемесіне Ұлттар Лигасының
кепілдігі қойылады. Польшамен жасалынған келісім шарттың (басқа елдермен
жасалынған келісімдей) 12 бабына байланысты әр “Ұлттар Лигасы Кеңесіне
мүше мемлекет қандай да бір міндеттеме бұзылған жағдайда Кеңестің назарын
соған аударуға құқылы... Нақтылы оқиғаға әсер ететін және қолайлы деген
шараларды Кеңес ұсынуына мүмкіндігі бар... Егер құқықтар немесе нақтылы
дәлелдер мәселесінде пікір қайшылығы туса, онда бұл талас халықаралық
сипатқа ие деп қаралып”, “халықаралық соттың Тұрақты палатасына” беруге
жатады 29. Бұл тұрақты палатаның шешімі, Жарғыдағы 13 баптың күшімен
үйлесіп жатады.
Жарғының 13 – бабына байланысты, Ұлттар Лигасына мүше мемлекеттер
“еркін түрдегі шешімдерді” орындамаған мемлекеттерге қарсы күш қолдануға
құқылы. Ұлттар Лигасының Жарғысында Лигаға мүше мемлекеттер тарапынан
азшылық құқықтарын немесе халықаралық ынтымақтастық жолындағы адам
құқықтарын құрметтеуді дамыту, жоқ дегенде азаматтық, саяси, экономикалық
немесе әлеуметтік құқықтарды қамтамасыз етуді сақтау жөніндегі мемлекеттік
міндеттеме туралы ешқандай қаулыны қарастырмайды. Лигаға мүше
мемлекеттердің өздеріне алған міндеттемесі тек қана “әділетті және
адамгершілікті жағдайдағы еңбекті” қамтамасыз етуде “бар күш-жігерін”
жұмсау (23-бап) 30.
Отарлықтағы халықтарға қатысты Жарғының талабы, яғни “аймақты
басқаруға алу үшін, құлдар сату,қару мен ішімдік сатуға тиым салу, жалпы
тәртіп пен әдет-ғұрыпты сақтау мақсатында ар-ұждан мен діни бостандықтарды
сақтауға кепілдік берген жағдайда, мандатқа ие болады” делінген (22-бап)
31.
Адам құқықтары мен бостандықтарының қарапайым түрлерін ғана қамтамасыз
етіп, құрметтеуі туралы жан-жақты халықаралық құжат қабылдауды Ұлттар
Лигасына мүше мемлекеттер өздерінің міндеттері деп қарамады.
Адам құқықтарын қамтамасыз етудің кейбір мәселелерін қандайда сатыда
реттеу үшін, БҰҰ-ның құрылуының алдыңғы кезеңінде шектеулі мемлекеттер
көлемінде алғашқы халықаралық келісімдер жасалынды. Мұндай келісімдердің
қатарына, құлдық пен құл сатуға қарсы күрес жағдайлары, балалар мен
әйелдерді сатуға тиым салу, діни, тіл мен этникалық азшылықтарды, қарулы
шиеленіс жағдайында бірқатар адам құқықтарын қорғауды қамтыған келісім
шарттар мен конвенциялар жатады. Бұл келісімдердің мақсаты адам құқықтарын
жан-жақты халықаралық жүйе түрінде қорғау емес, тек жеке тұлғаның кейбір
құқықтарын ғана қамтамасыз ету болып табылады. Сол кезгі халықаралық
қоғамдастықтың талқылауы бойынша, адам құқықтары егеменді теңдік принципіне
сәйкес, ұлттық заң көлемінде реттелініп және мемлекеттің тек ішкі заңына
сай орындалуға тиіс деп қаралды.
1.2 Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының (1948ж.) маңызы
Адам құқығын қорғау мен қамтамасыз етуді алғаш рет жариялаған
құжаттардың бірі - Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы болды.
Адам құқықтары жөніндегі декларацияны жасап шығару мәселесі 1943-1945жж.
БҰҰ Жарғысын қабылдау кезінде АҚШ тарапынан көтерілді.
Өткен жылдың 10 желтоқсанында Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Ассамблеясының Адам
құқықтарының жалпыға бірдей декларациясын қабылдануының 60 жылдығын
тойлаған болатын.
Халықаралық қоғамдастық 1945 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымын құрып, сол жылдың
25 маусымында БҰҰ-ның Жарғысын бекіткен болатын. Аса маңызды халықаралық-
құқықтық құжаттардың бірі болып табылатын БҰҰ-ның Жарғысы халықаралық
бейбітшілік пен қауіпсіздікке қолдау көрсетуді, осы мақсатта бейбітшілікке
төнетін қауіпті тойтару және болдырмауды, агрессиялық актілер мен басқа да
бейбітшілік бұзушылықтарды басып отыруды және бейбітшілікті бұзуға әкелетін
халықаралық даулар мен ахуалдарды әділет және халықаралық құқық
қағидаттарына сәйкес бейбіт жолдармен реттеу және шешуді адамзаттың ең
басты мақсаты ретінде бекітеді. Жалпы, БҰҰ-ның құрылуы мен оның
Жарғысындағы айтып кеткен ережелердің бекітілуіне екінші дүниежүзілік соғыс
себепкер болған еді.
Болашақта адам баласын зорлықтан, ұлттық, нәсілдік, әлеуметтік, мүліктік
және басқа да кемсітушіліктерден, өзге де теңсіздіктен қорғаудың жер
бетіндегі барлық мемлекеттер үшін міндетті халықаралық құқықтық негіздері
мен оларды жүзеге асырудың тетіктерін жасау қажеттігін басшылыққа алған БҰҰ-
ның Бас Ассамблеясы 1948 жылғы 10 желтоқсанда Адам құқықтарының жалпыға
бірдей декларациясын қабылдады.
Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының жобасын дайындау мен оны
қабылдау өте күрделі саяси және дипломатиялық тартыста өткені тарихтан
белгілі. Әртүрлі көзқарастар мен ұсыныстарды салыстырып, саралап, қарап
барып БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы күрделі халықаралық сайыстың нәтижесі ретінде
Декларацияның осы күнгі мәтінін бекітті. Декларация жобасының 1400 рет
талқылануының өзі оның әр сөзіне назар аударылғандығының белгісі болды.
АҚШ, Англия, Франция және өзге де батыс елдері 1215 жылғы Еркіндіктің ұлы
хартиясының, 1776 жылғы Американың Тәуелсіздік декларациясының, 1789 жылғы
Францияның Адам және азамат құқықтары декларациясының ережелерін негізге
ала отырып, азаматтық және саяси құқықтармен шектеліп қалуды ұсынса, өзге
мемлекеттер (Мексика, Ирландия, КСРО және басқа елдер) әлеуметтік және
экономикалық құқықтардың Декларацияда орын алуына себепкер болды.
Ең басты айта кететін нәрсе — Декларация адам құқықтарын жеке бір елдің
ішкі проблемасы емес, оның трансұлттық, мемлекет мүддесінен де жоғары
тұратын мәселе екенін бекітті. Жалпы айтқанда, бұл құжат XX ғасырдың адам
құқықтары саласындағы негізгі нормативтік үлгісіне және бүкіләлемдік құқық
қорғау қозғалысының түпқазығына айналды.
Адам құқығы саласындағы халықаралық қорғау механизмін жасап шығару дәл сол
кезде не себепті сондай өзекті болып табылды және оны жаңа халықаралық
ұйымның құрылуымен байланыстыру қаншалықты дұрыс болды?
Оның себептері кейіннен Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының
Кіріспесінен көрініс тапты. Олар келесі пункттерге негізделді:
• “Адам құқықтарына деген елемеушілік, менсінбеушілік адам баласы арының
зығырданын қайнататын тағылық жағдайға әкеліп соғады”.
• “Дүние жүзі адамдары сөз бен наным-сенім бостандықтарына ие болып,
үрей мен мұқтаждықтан ада болатын ортаны құру - адам баласының жоғары
мәртебелі ұмтылысыболып табылады”(яғни адамның лайықты өмір сүруі үшін
азаматтық, саяси, әлеуметтік-экономикалық құқық кешенімен қамтамасыз
етілуі қажет болды).
• “Адам баласы зорлық-зомбылық пен қанауға қарсы көтеріліске мәжбүр
болатын жағдайды тудырмау үшін, адам құқықтары заң билігімен қорғалуы
тиіс”.
• БҰҰ Жарғысы мүше-мемлекеттерді “БҰҰ-мен ынтымақтаса отырып, адам
құқықтары мен негізгі бостандықтары жалпыға бірдей құрметтеліп
сақталуына ықпал жасауға” міндеттейді. “Осы міндеттемелерді толыққанды
жүзеге асыру жолында осы құқықтар мен бостандықтардың мән-мағынасы мен
ерекшеліктерін ұғынып түсінудің маңызы зор”.
• Құқықтар мен еркіндіктердің бірыңғай құжатта бекітілуі адам құқығы
саласындағы қадамдарға негіз бола отырып, олардың жалпыға бірдей
мойындалуы мен жүзеге асырылуы үшін ұлттық және халықаралық шаралардың
қолдануына ықпал жасайды.
АҚШ-ң Адам құқықтарының декларациясын жасап шығару ұсынысы американ
бейүкіметтік ұйымдарының(Америка заң институты, Бейбітшілікті қамтамасыз
ету жөніндегі комиссия, Американ жобалау тобы) белсенді жұмысымен
айқындалды. Олар Адам құқықтарының декларациясын жасап шығарумен айналысып,
оны БҰҰ Жарғысының мәтініне немесе оған қосымша ретінде қосуды ұсынған
болатын. Латын Америка мемлекеттері де осы позицияларды ұстанды. Америка
ұйымдарының қысымымен 1944ж. Думбартон-Окста өткен ҚСРО және Ұлыбритания
өкілдері қатысқан БҰҰ Жарғысын жасаудағы конференцияда АҚШ үкіметі Жарғыға
Адам құқықтарының декларациясын қосуды ұсынған болатын. Алайда бұл ұсыныс
ҚСРО мен Ұлыбританияның наразылығын тудырды, себебі олар Жарғыда бекітілуі
тиіс басты мәселе - болашақ ұйымның құрылымы мен атқаратын жұмысы деп
пайымдады. Жарғыны жасап шығарудың бұл деңгейінде адам құқығы мәселесін
екінші дәрежелі деп санады.
Мәмілеге келу үшін АҚШ болашақ Жарғыға тек БҰҰ-ң адам құқығы саласындағы
мақсаттары мен міндеттерін қосуды ұсынды. Аталған ұсынысты АҚШ пен Латын
Америка мемлекеттері 1945ж. мамыр-маусымында өткен БҰҰ Жарғысының соңғы
нұсқасын бекіткен Сан-Франциско конференциясында қорғады. Олардың
жігерлігінің арқасында КСРО,Ұлыбритания және басқа да үкіметтер Жарғыға БҰҰ-
ң адам құқығы саласындағы стратегиясын айқындайтын баптардың қосылуына
дауыс берген болатын.
Осылайша БҰҰ Жарғысында БҰҰ-ң адам құқығы саласындағы мақсаттары мен
міндеттері, БҰҰ жауапты органдары бекітілді.
БҰҰ Жарғысында “адам құқығын қорғау” сияқты терминдердің орнына тек
“оларды құрметтеу мен дамыту” терминдері қолданылғанын атап көрсеткен жөн.
Оғын себеп болған келесі мәселе – БҰҰ-на мүше-мемлекеттер, әсіресе
социалистік және дамушы елдер, адам құқығын мемлекеттің ішкі
компетенциясына жататын мәселе деп қарастырды және БҰҰ-на бұл саладағы
қандай да бір бақылау құқығын беруге дайын болған жоқ. Бұл ұстанымдар
Жарғының 2 бап, 7 тармағында көрініс тапты. Онда “БҰҰ-ң осы Жарғы негізінде
мемлекеттің ішкі істеріне араласуға құқығы жоқ” екені айтылған.
Декларацияны қабылдауға қатысқан 58 мемлекеттің 48-і ғана бұл құжатты
қабылдады да, 8мемлекет дауы беруден бас тартты, ал қалған екеуі отырысқа
қатысқан жоқ. Дауыс беруден бас тартқан мемлекеттерге КСРО секілді
социалистік даму үлгісіндегі мемлекеттер жатты. Сауд Арабиясы да дауыс
берген жоқ болатын. Оның бірден-бір себебі – Декларациясы қағидаларының,
аталған мемлекеттің ішкі тәртібіне қайшы келуі. Оған Декларацияда
жарияланған әйел мен еркек теңдігін мысал ретінде келтіруге болады.
1948 жылы 10 желтоқсандағы Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Ассамблеясының Адам
құқықтарының жалпыға бірдей декларациясын қабылдауы оның басты
жетістіктерінің бірі болып табылады. Ассамблея бұл Декларацияны “барлық
халықтар мен мемлекеттер жүзеге асыруға ұмтылуы тиіс мәселе” ретінде
айқындады. Ол барлық мүше-мемлекеттер мен әлем халықтарын Декларацияда
жарияланған еркіндіктер мен құқықтардың бұзылмауына және мойындалуына өз
үлесін қосуға шақырды. Әр жыл сайын 10 желтоқсан, яғни Декларация
қабылданған күн, әлемде Адам құқықтарының күні деп тойланады.
Декларацияның 1 және 2 баптарында “барлық адамдар тумысынан азат және қадір-
қасиеті мен құқықтары тең болып дүниеге келеді” және Декларацияда
көрсетілген барлық құқықтар мен еркіндіктерге “нәсіліне, түр-түсіне,
жынысына, тіліне, дініне, саяси немесе басқа да наным-сенімдеріне, ұлттық
немесе әлеуметтік тегіне, мүліктік, тектік-топтық немесе басқа жағдайларға
қарамастан Декларацияда жарияланған отбасылық құқықтар мен бостандықтарға
алаланбай, бірдей ие болуы тиіс” деп көрсетілген.
Декларацияның 3-21 баптарында адамдардың азаматтық және саяси құқықтары
айқындалады. Оларға келесілер жатқызылған:
• Өмір сүру, бостандықта болу және жеке басына қол сұғылмау құқығы;
• Құлдықтан және кіріптарлықтан еркін болу;
• Азапталу немесе қадір-қасиетті қорлайтындай адамшылыққа жатпайтын
қатгедік жолмен жәбірленуден немесе жазаланудан еркін болу;
• Қайда жүрсе де құқық субъектісі ретінде танылу құқығы; заң алдында тең
қорғалу құқығы; Декларацияның ережелерін бұзатын кемсітуден немесе
кемсітуге арандатушылықтың барлық түрінен тең қорғалу құқығы; негізгі
құқықтарының бұзылуы жағдайында құқығын құзыретті ұлттық сот арқылы
тиімді түрде қалпына келтіру құқығы;
• Адамның жеке немесе отбасылық өміріне өзгелердің өз бетінше
араласуынан, озбырлық жасап баспанасына, хат жазысып-алысу
құпиясынақол сұғылуынан, ар-намысы мен абырой беделіне нұқсан
келтірілуінен қорғалу құқығы;
• Жүріп-тұру еркіндігі:;баспана құқығы;азаматтық алу құқығы;
• Некеге тұрып, отбасын құру құқығы;мүлік иемдену құқығы;
• Ой-пікір, ар-ождан және дін бостандығы;нанымсенім бостандығы және өз
көзқарасын еркін білдіру құқығы;
• Бейбіт жиналыстар мен ассоциацияларды құру бостандығы;
• Өз елін басқару ісіне тікелей араласу және мелекеттік қызметке тең
дәрежеде қол жеткізу құқығы.
22-27 баптарда адамдарыдң экономикалық, әлеуметтік құқықтары көрсетілген,
олардың ішінде:
• Әлеуметтік қамсыздандырылу құқығы;
• Еңбек ету құқығы; тең еңбек үшін еш кемсітусізтең еңбекақы алу құқығы;
кәсіподақтар құру мен оларға кіру құқығы;
• Тынығу мен мәдени демалыс құқығы;
• Адамның денсаулығы мен әл-ауқатын қамтамасыз етуге лайықты өмір сүру
деңгейінің болуы;
• Білім алу құқығы;
• Қоғамның мәдени өміріне араласу құқығы.
Соңғы баптарда (28-30) “әр адамның Декларацияда баян етілген құқықтары мен
бостандықтарын толық жүзеге асыра алатын әлеуметтік және халықаралық
тәртіпке құқылы” екендігі; “өзінің құқытары мен бостандықтарын жүзеге
асыруда әр адам тек басқа адамдардың құқықтары мен бостандықтарын тиісті
түрде тану мен құрметтеу мақсаты көзделген жағдайда ғана және демократиялық
қоғамдағы моральдің, қоғамдық тәртіп пен игіліктің әділетті талаптарын
қанағаттандыру мақсатын көздеген жағдайда ғана, заңмен белгіленген шектеуге
ұшырауы тиіс” екендігіжәне әр адамның өзі тұратын қоғамы алдында
міндеттерінің болуы баян етіледі.
Не себепті қазіргі күннің өзінде Адам құқықтарының жалпыға бірдей
Декларациясына деген қызығушылық өсуде? Оның бірнеше себебін қарастырып
өтуге болады.
Біріншіден, Декларация – мүше-мемлекеттер тұлғаның құқықтық статусын
бекіту, мемлекеттер қамтамасыз ету мен сыйлауға міндетті болған әр адамға
тиісті құқықтар беруге талпыныс білдірген ең алғаш халықаралық құжат болып
табылады.
БҰҰ Жарғысында адам құқықтарын сыйлау міндетінің бекітілуі нақты қай
құқықтар төңірегінде мәселе туындап отырғанын айқындауды қажет етті. БҰҰ
Жарғысының жасалынуы кезінде оған адам құқықтарының тізімін кіргізу туралы
ұсыныстар да болды. Алалйда ондай ұсыныстар қабылданған жоқ. Себебі
Жарғының ұйымдастырушы акт сипатын алуы, онда жоғарыда аталған ұсыныстардың
орын алуы орынсыз болды. Сонымен қатар құқық тізімдерін кіргізу оларды
бекіту процедураларын, қамтамасыз ету кепілі мен бақылау механизмдерін
жасауды талап еткен болатын. Және, ең ақырында, адам құқықтарының тізімін
Жарғыға енгізу оны толықтай өзгертуді талап етті. Осыған орай адам
құқықтарын айқындайтын тәуелсіз құжат қажеттілігі туды. Ондай құжат Адам
құқықтарынң жалпыға бірдей Декларациясы болды. Яғни Декларацияны БҰҰ
Жарғысының жалғасы, адам құқықтары мен еркіндіктерінің әмбебап тізбесі
ретінде қарастыруға болады. Кейіннен бұл тізім қайта қаралып, құқық саны
тағы толықтырылды.
Екіншіден, мемлекеттердің ең алғаш адам құқығы мәселесі жөніндегі біріккен
жұмысын белгілеген құжат заңды күшіне ие болмай, тек ұсыныс ретінде ғана
жариялануы өте тиімді болды. Неге? Себебі БҰҰ тиісті халықаралық келісімді
жасаған жағдайда, бұл жұмыстың бірнеше онжылдықтарға созылып кету қаупі
туды. Мемлекеттер заңды күшке ие құжаттарды ұсыныстарға қарағанда
әлдеқайда ұзақ әрі мұқият қарастырады. Адам құқығы жөніндегі Пактілердің
өзін жасап шығаруға 18 жыл уақыт кетті( Адам құқықтарының жалпыға бірдей
Декларациясын оларға негіз ретінде алғанның өзінде!). Бұл Пактілер тек 1976
жылы күшіне енді, яғни бұл процесс тағы 10 жыл қажет етті.
Екі сатылы әрекеттер, яғни алдымен арнайы Декларация, одан кейін декларация
негізінде тиісті келісімнің қабылдануы, БҰҰ-ң адам құқығы саласындағы
саясатына тән құбылыс екекнін де атап кеткен жөн. Адам құқығы саласындағы
қандай да бір Декларацияны жасап шығару – бұл мемлекет ұстанымдарын алдын
ала үйлестіру, қажетті келісімді жасап шығару қажеттілігін тудыратын
алғышарт болып табылады.Алайда қабылданған декларациядан кейін әрдайым
тиісті келісім жасалына бермейді. Ондай жағдай белгілі бір салада нормалар
мен міндеттер орнатудың алғышарттарының мүлдем жоқтығы немесе
мемлекеттердің заңды күшке ие міндеттерді қабылдауға дайын болмауының
белгісі. Мүлдем қарама-қарсы жағдайлар жа болады. Адам құқығы жөніндегі
халықаралық келісім алдын ала декларацияны қабылдауды қажет етпей де де
жасалынады.Яғни бұл жағдайда ұстанымдарды алдын ала үйлестіру қажеттілігі
жоқ немесе мемлекеттер заңды күшке ие нормаларды қабылдауға дайын. БҰҰ-ң
адам құқығы жөніндегі Декларацияларын мүше-мемлекеттердің мүдделерін мен
ұстанымдарын көздейтін алғышарт құжат деп қарастыруға болады.
Үшіншіден, Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы мемлекет ішіндгі
заңнаманы да бағыттаушы құрал болды. Ол көптеген мемлекеттердің
Конституцияларының негізі ретінде ғана емес, сонымен қатар кең мағынанадағы
Ұлттық заңнама негізі ретінде де алынған болатын. Бұл өте маңызды мәселе,
себебі ұлттық заң – бұл әрбір индивидтің адам құқығы саласындағы алғаш
танысатын құжаты. Декларацияның Кіріспесінде: “...адам құқығының заң
билігімен қорғалуы керек ” екендігі бекер жазылған емес. Осылайша, адам
құқығы саласындағы халықаралық ынтымақтастық жолдары айқандалған болатын:
ең бастысы – мімлекетішілік шаралар, ұлттық нормаларды жетілдіру, заң
қабылдауды жүзеге асыру мен оның бұзылуы жағдайында қажетті шаралар
қолданумен айналысатын арнайы органдардың жұмысы.
Төртіншіден, Декларация адам құқығы саласындағы унификация негіздерін
қалады. Декларация Кіріспесінде: “...міндеттемелерді толыққанды жүзеге
асыру жолында осы құқықтар мен бостандықтардың мән-мағынасы мен
ерекшеліктерін ұғып түсінудің маңызы зор” деп көрсетілген. Яғни, адам
құқығы әлемнің әр жеріндегі саяси тәртібі әр түрлі мемлекеттерде бірдей
қабылдануына қол жеткізу ережелерін қабылдау келісілді.
1.3 БҰҰ-ның мүше-мемлекеттерінің адамның саяси, азаматтық, экономикалық,
әлеуметтік және мәдени құқықтарын қорғау мәселесі бойынша қабылдаған
құжаттары
а) Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пакті және
Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтары туралы халықаралық пактілер.
Жалпыға бірдей адам құқықтарының Декларациясы қабылданған соң адам
құқықтары жөніндегі тағы екі Пактіні жасап шығару жұмысы басталған болатын.
Оның бірі – экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы, екіншісі
– азаматтық және саяси құқықтар жөнінде. Олар Декларацияда жарияланған
құқықтарға міндетті заңды күш беру үшін жасалынды.
Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтары туралы халықаралық пакт,
Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактіге қатысты
Факультативті хаттама 1966 жылы 16 желтоқсанда Бас Ассамблеяда бір ауыздан
қабылданды. Бұл құжаттар Декларацияның өзімен және 1989 жылы қабылданған
екінші Факультативті хаттамамен бірге Адам құқықтары жөніндегі халықаралық
билльдеген атпен белгілі болды.
Пактілер Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясына негізделгенімен,
қамтитын құқықтары әр түрлі. Екі пактіде бекітілген және Декларацияға
қосылмаған ең басты құқық – бұл халықтардың өзінің мемлкеттік құрылымын
өздігінен шешу және табиғи байлықтары мен ресурстарды еркін игеру құқығы.
Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пакт 1976
жылы 3 қаңтарда күшіне енді. 1994 жылы 31 желтоқсанда оған қосылған
мемлекеттер саны 131-ге жетті.
Пакт келесідей құқықтардың жүзеге асуына көмектесу мен олардың қорғалуын
айқындайды:
• Әділ және қолайлы еңбек жағдайына ие болу құқығы;
• Әлеуметтік қорғалу құқығы;
• Білім алу және мәдени еркіндік пен ғылыми прогресс құндылықтарын
пайдалану құқығы;
Пактіге сәйкес аталған құқытар еш кемсітусіз жүзеге асырылуы тиіс. Пактіге
қатысушы мемлекеттер мерзімді түрде баяндамаларын экономикалық және
әлеуметтік Кеңеске өткізуі тиіс (ЭКОСОС). Кеңес Пактіні жүзеге асыруға
көмек көрсету үшін экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқытар бойынша 18
сарапшыдан тұратын Комитет құрған. Ол баяндамаларды қарастырып, оны мүделлі
үкімет өкілдерімен талқылайды. Оның Пакктіге қатысты мәселелер бойынша
берген ұсыныстары мүше-мемлекеттерге Пактіде көрсетілген құқықтарды жүзеге
асырумен қатар, мемлекеттердің назарын баяндамалар және баяндамаларды
дайындау процедураларының кемшіліктеріне аудартуға бағытталған. Сонымен
қатар, Комиете Кеңеске жеке баяндамаларды қарастыру нәтижелері бойынша
ұсыныстар беруі мүмкін.Азаматтық және саяси құқытар жөнінтегі халықаралық
пакт пен оған қатысты бірінші Факультативті хаттама 1976 жылы 23 наурызла
күшіне енді. 1994 жылы 31 желтоқсандағы мәлімет бойынша Пактіге 129,
Хаттамаға 80 мемлекет қосылды.
Пактіде жүріс-тұрыс еркіндігі, заң алдындағы теңдік, әділетті сот құқығы
мен ой, ар-ождан, дін, наным-сенім еркіндігі, бейбіт жиналыс еркіндігі,
кәсіподық еркіндігі, мемлекеттік іске араласу еркіндігі мен аз ұлттар
құққытарын қорғау көзделген. Келесідей әрекеттерге тыйым салынған: адамды
қасақана өмірінен айыру, еріксіз қамауда немесе тұтқында ұстау, бас
бостандығынан айыру, құлдық пен күштеп жұмыс істеткізу;азаптау немесе
адамның қадір-қасиетін қорлайтындай адамшылыққа жатпайтын қатыгездік жолмен
жәбірлеу немесе жазалау, жеке өмірге заңсыз араласу, соғысты насихаттау
және ұлттық, нәсілдік немесе діни өшпенділікке әкеп соғатын, өздігінен
кемсітуге, араздыққа, зорлық-зомбылыққа арандатушылық болып табылатын
қандай да бір үгіт жүргізуге тыйым салынған.
Пакт бойынша оны жүзеге асыруға бағытталған іс-әрекеттердің жүзеге асуы
туралы мүше-мемлекеттердің өткізген баяндамаларын қарастыруға арналған 18
адамнан тұратын Комитет құру көзделген. Комитет баяндамаларды қарастырған
соң мүше-мемлекеттерге кепілдемелер береді. Сонымен қатар Комитет мүше-
мемлекеттерге Пактінің жалпы ережелерін жүзеге асыруға бағытталған іс-
әрекеттер жөнінде көмек көрсетеді. Арнайы ережелердің сақталуы жағдайында
Комитет қандай да бір мүше-мемлекеттен басқа мүше-мемлекеттің Пактіге
қатысты міндеттемелерін орындамауы жөніндегі арыздарын қабылдауы мүмкін.
Адам құқықтары жөніндегі Комитет мүше-мемлекеттердегі азаматтар
құқықтарының бұзылуы жағдайында жеке адамдардан түскен шағымдарды да
қарастыруға құқылы. Аталған функция бірінші Факульативті хаттамада
бекітілген. Комитет өзінің жабық жиналыстарында жеке тұлғалардан келіп
түскен шағымдарды талқыға салады. Олардың хаттары мен басқа да жеке
заттары құпия түрде сақталады. Сонымен қатар Комитет шығарған нәтижелер
жиналыс біте сала жарияланып, Бас Ассамблея сессиясындағы Комитеттің жыл
сайынға баянадамасында қайталанады. Бірінші Факультативті хаттамаға сәйкес
жеке тұлғалардан келіп түскен шағымдар негізінде қабылданған шешімдер
нәтижесінде бірнеше мемлекет өз заңнамаларына өзгертулер енгізген болатын.
Көптеген жағдайларда қамаудағылар босатылып, адам құқығының бұзылуна тап
болған тұлғаларға компенсация төленді. Комитет тарапынан мүше-
мемлекеттердің бекітілген ережелер мен қабылданған шешімдерді орындауын
қадағалайтын механизм құрылған.
Ату жазасына қарсы бағытталған Азаматтық және саяси құқықтар жөніндегі
халықаралық Пактіге қатысты екінші Факультативті хаттаманы Бас Ассамблея
1989 жылы 15 желтоқсанда қабылдады. 1994 жылы 31 желтоқсанда екінші
хаттамаға сәйкес 26 мемлекет өздеріне міндеттемелер алып, оған қосылды. Ол
міндеттемелрдің жүзеге асырылуын Адам құқықтары жөніндегі Комитет
қадағалайды.
Адам құқығы жөніндегі халықаралық билльмен қатар адам құқықтары
бұзылуының нақты түрлері бойынша халықаралық құқықтық актілер қабылданды.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗЫҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Халықаралық Қатынастар факультеті
Әлемдік экономика және аймақтану кафедрасы
Диплом(Бітіру) жұмысы
БҰҰ қызметіндегі адам құқы мәселесінің қорғалуы
Орындаған 4 курс студенті _____________________ Садық Айгерім
Ғылыми жетекші _____________________ Бюжеева Б.З.
Норма бақылаушы _____________________
Кафедра меңгерушісінің
рұқсатымен қорғауға жіберілді______________________ Черных И.А.
Алматы,2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1.БІРІККЕН ҰЛТТАР ҰЙЫМЫ ШЕҢБЕРІНДЕГІ АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫНЫҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ
БАЗАСЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ
1.1 Адам құқықтары мен негізгі бостандықтарының мәні мен тарихы.
1.2 Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының (1948ж.) маңызы
1.3БҰҰ-ның мүше-мемлекеттерінің саяси, азаматтық, экономикалық, әлеуметтік
және мәдени құқықтарын қорғау мәселесі бойынша қабылдаған құжаттары
ІІ ТАРАУ. АДАМ ҚҰҚЫ МӘСЕЛЕСІ ЖӘНЕ БҰҰ-ның ҚЫЗМЕТІ
2.1 Адам құқықтарының сақталуы мен жүзеге асырылуын қадағалайтын бақылаушы
органдар
2.2 БҰҰ-ның адам құқықтарының бұзылуына қатысты атқарып жатқан іс-шаралары
ІІІ ТАРАУ. Қазақстан мен БҰҰ-ның адам құқы саласындағы ынтымақтастығы
3.1. Қазақстан Республикасының адам құқы жөніндегі халықаралық-құқықтық
негізге қосылуы
3.2 Қазақстан Республикасында адам құқының сақталуы және жүзеге асырылуы
КІРІСПЕ
Тақырып өзектілігі. Соңғы кезде адам құқығы мәселесі әлем мемлекеттерінің
демократизациялануына орай қоғамдық санда нық орнады. Адам құқығы барлық
жерде талқыланып, жазылып жатыр, барылқ деңгейде – Президенттен қатардағы
азаматқа дейін айтылып жатыр. Адам құқығы мәселесі қазіргі кездегі ең
қызықты әрі “сәнді” мәселе ретінде газет-журнал беттерінде, телевизор
экрандарында, мемлекете қайраткерлері, саяси көшбасшылар, парламентарийлер,
ғылыми конференция қатысушыларының сөйлеген сөздерінде өте жиі кездесетін
болды. Адам құқығы мәселесі тек құқықтық емес, сонымен қатар саяси,
этикалық сипат ала отырып, қазіргі кездегі халықаралық сахнадағы ең өзекті
мәселелердің бірі болып отыр.
Мыңжылдықтар бойы ойшылдар – Платон мен Аристотельден Марксқа дейін-
тарихтың ішкі логикасын түсініп, оның негізінде адамзатты қиындықтардан
арылту, өздерінің мүлтіксіз қоғамдық тәртіп жобалрымен адамдарға көмек
көрсетуге талпынды. Алайда бұл модельдердің барлығы тек сөз жүзінде қалып,
әлеуметтік теңсіздік, соғыс, зорлық-зомбылық әрекеттер, күштеу сияқты әлем
ақиқаттылығына әсерін тигізе алмады. Осының бәрі өзгеріске ұшырату мүмкін
емес объективті ақиқат болып қалды. Тіпті осы ғасырдың басына дейін адам
құқықтарын қорғау мемлекеттің ішкі істеріне жататын мәселе деп
қарастырылды. Көптеген мемлекеттерде адам құқығы түсінігі мүлдем болған да
емес. Адамдардың ар-намысы тапталып, “әділдік” сөзінің жат болуы кең өріс
алған кезеңде адам құқығы мәселесінің көтерілуі қажет болды.
ХХ ғасыр адамзат өміріне көптеген жаңалықтар енгізді. Ол тек ғылыми-
техникалық прогресс саласындағы жетістіктер емес, сонымен қатар ғылыми-
техникалық прогресске байланысты адамзатың әлеуметтік, саяси, рухани
дамуындағы, мемлекетаралық қатынастар сипатындағы өзгерістер.
Адам құқықтарының жалпыға бірдей қорғалуы мен қамтамасыз етілуі - әлемдік
қауымдастық тарапынан шешілуі тиіс ең маңызды мәселе болып қалыптасты. БҰҰ
Жарғысы, Адам құқықтары жөніндегі халықаралық пактілер мен аталған саладағы
басқа да құжаттар қабылдануы бұған дейін қалыптасқан ауыр жағдайды біршама
өзгертті. Аталған құжаттар мүше - мемлекеттерге адам құқығын қорғау
саласында тек заңды міндеттер беріп қана қоймай, сонымен қатар
мемлекеттердің аталған міндеттерді орындауын қадағалайтын халықаралық
механизмдер жүйесін құруды көздеді. Бұл жүйе қазіргі кезде екі деңгейде
дамуда: әмбебап және аймақтық. Өзінің әмбебаптылығына орай адам құқығы
мәселесі бүкіл әлем тарапынан танылуда.
Халықаралық органдардың көпжылдық тәжірибесі көрсеткендей, олар адам
құқығын қорғаудың қосымша кепілдемесі мен қажетті элементі болып табылады.
БҰҰ Жарғысы, Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы, Азаматтық және
саяси құқықтар жөніндегі халықаралық пакт, Экономикалық, әлеуметтік және
мәдени құқықтар жөніндегі халықаралық пакт пен оған қосымша екі
Факультативті хаттама ұзақ жылдарға созылған талқылаулар нәтижесінде
қабылданған болатын. Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының өзі
әр сөзіне дейін қайта қарастырылып, қатысушы мемлекеттердің мүдделерін
қанағаттандырды. Сондықтан әлемнің 200-ден аса мемлекеттері мүшелік ететін
ең үлкен ұйым - Біріккен Ұлттар Ұйымы шеңберінде адам құқығы мәселесінің
қорғалуын зерттеу осы күнгі көптеген тараптардың қызығушылығын тудыратын
өте өзекті мәселе деп ойлаймын.
Зерттеу пәні. Адам құқығы мәселесінің БҰҰ шеңберінде қабылданған
халықаралық құжаттардың қабылдануы мен олардың негізгі негізінде әлем
мемлекеттері тарапынан жүзеге асырылуы мен
Бітіру жұмысының негізгі мақсаты – БҰҰ қызметі шеңберінде қабылданған
халықаралық құжаттарға негізделе отырып, адам құқығы мәселесінің қорғалуын
жан-жақты сараптау, Қазақстан Республикасындағы осы негізде атқаралып
жатқан жұмыстарды қарастыру. Осы мақсатқа жету жолынжа келесідей міндеттер
айқындалды:
1. Біріккен Ұлттар Ұйымының адам құқығын қорғау саласында қабылдаған
халықаралық құжаттарының маңыздылығын қарастыру;
2. Біріккен Ұлттар Ұйымы органдарының аталған саладағы қызметіне шолу
жасау
3. Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алғаннан кейінгі кезеңдегі
халықаралық құжаттарға қосылуы
Бітіру жұмысының деректік негізі: Бітіру жұмысының алдына қойылған мақсат
пен міндеттерін жүзеге асыруда пайдаланылған деректерді бірнеше топқа бөліп
қарастыруға болады. Бірінші топ – заңды күшке ие құжаттар. Оған БҰҰ-ның
Жарғысын жатқызуға болады. Халықаралық қатынастардың басты қағидаларын
айқындаған және Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының негізіне
алынған бұл құжат бітіру жұмысында кеңінен пайдаланылды 1. 1966 жылы
қабылданған Азаматтық және саяси құқықтар жөніндегі халықаралық пакт пен
Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар жөніндегі халықаралық пакт –
осы екі құжат мүше-мемлекеттерге ең алғаш адам құқығы саласындағы
міндеткерліктер жүктеген құжаттар ретінде маңызды роль атқарды 2,3.
Қазақстан Республикасы 1991 жылы тәуелсіздігін жариялағаннан кейін
қабылдаған басты құжат – бұл біздің Ата заңымыз- Қазақстан Республикасының
Конституциясы(1995ж.) 4. Конституцияның 13 бөлігі адам құқықтары
мәселесіне арналғанын атап кеткен жөн. Деректердің екінші тобына мемлекет
қайраткерлерінің еңбектерін жатқызуға болады. Қазақстан Республикасы
тәуелсіздігін алғаннан кейін халықаралық қатынастырдың толлықанды мүшесі
ретінде халықаралық ұйымдарға мүшелік етіп, халықаралық құжаттарға қосылуды
баян ететін Президентіміздің еңбектері де пайдаланылды . Сонымен қатар,
Қазақстан Республикасының халықаралық сахнаға шығып, әлемге танылуына,
басқа елдермен ынтымақтастығын нығайтуға, елдің демократияға өту жолындағы
атқарылып жатқан қыруар жұмысқа үлесін қосқан атақты саясаткер және
дипломат Қасымжомарт Тоқаевтың еңбектері, қазіргі Сыртқы Істер министрі
Марат Тажинның сұхбаттары қолданылды .
Тақырыптың ғылыми зерттелу деңгейі.
І-ТАРАУ. БІРІККЕН ҰЛТТАР ҰЙЫМЫ ШЕҢБЕРІНДЕГІ АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫНЫҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ-
ҚҰҚЫҚТЫҚ БАЗАСЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ
1.1 Адам құқықтары мен негізгі бостандықтарының мәні мен тарихы.
Бүгінгі күні адам құқықтарын жан-жақты тұжырымын жасауда, оны
халықаралық қоғамдастықтың қолдауы мен қабылдауындағы тығыз қажеттілік
күттірмейтін мәселе екені аян. Өйткені, жеке тұлғаның құқықтары мен
бостандықтары, әркімнің ар-намысы мен адамгершілігі қай жерде болмасын
қорғалу мен арта түсуге жататын жалпы адамзаттық ұлы қазына. Онсыз тұрақты
да әділ, адамгершілікті дүние болады деуге сену қиын. Қазіргі өркениетті
дәуірде адам құқықтары мен бостандықтарының жан-жақты болмайынша, әрі қарай
нық басып даму күмәнданушылық туғызады.
Адам құқықтары мен бостандықтарының жан-жақты болу қағидалары, сонау
1789 жылғы Декларацияда да орын алады. Кейбір пікірлер бойынша, бұл
қағидалардың түпкі тамырын бірыңғай түсіну мүмкін емес деген тұжырым жасап,
басты кедергі ретінде әр түрлі идеологиялық тұрғыдан ойлау қабілетін
келтіреді. Яғни бұл пікір ақиқат болған жағдайда, жан-жақты адам құқықтары
туралы тұжырымдар ең соңында әдемі сөз жиынтықтары болып, ресми құжаттардың
түп нұсқаларында қала береді. Соның салдарынан әр елде, әлемнің әр
аймағында нақтылы тең күшке ие бола алмайды. Оның тәжірибе жүзінде
пайдаланылуы да біргелкі болуы мумкін емес. Сол себепті, нақтылы өмірде
оның жан-жақтылық қасиеті де жоғалады.
Бұл Декларацияның алғы сөзіне көз жіберсек, онда адам құқықтарын
“табиғи, ажырамас және қасиетті” деп бағалаған 19.
“Табиғи” - деп айтудың себебі, өйткені ешкімнің көмегінсіз, бұл дүниеге
келер сәттен адамның табиғаттан алған үлесі.
“Ажырамас” – дегеніміз, адамның түпкі қасиеттеріне жататын құқықтары,
егер адамды бұл құқықтарынан ажырататын болса, онда “қоғамдық одақ мүшесі”
ретіндегі адам қасиетінің мәні де жоғалады.
“Қасиетті” адам құқықтары деп, бұл жерде өте маңызды, өте қадірлі және
берік деген мағынаның синонимін беруде.
Ал егер, адам құқықтарының мәніне әрі қарай ой жүгіртетін болсақ,
“Адамдар мен азаматтардың декларациясына” тағы бір шолу жасап өткен дұрыс
қой деп ойлаймын. Өйткені, Декларацияда алғашқы бабынан бастап-ақ, әр
адамның бұл һәм дүниеге еркін де тең дәрежеде келетіндігін айта келіп,
“әрбір мемлекеттік одақтың мақсаты адамдарды табиғи және ажырамас
құқықтарымен қамтамасыз ету”-деп 2-ші бабында мәлімдейді 20. Яғни
мемлекеттік жүйе әрбір адамға қызмет жасауына бағытталуға тиіс. Тек бұл
қағида көпшілік үшін арман ғана. Алайда осы мақсатқа теңелуге ұмтылудың
өзі, мемлекеттің адам құқықтарын қорғау саласында бір қадам болса да алға
жылжығанын көрсетеді. Декларация бұдан екі жүз жылдан астам бұрын
жарияланғанымен, одан алатын түйін өте мол: Барлық адамдар тумысынан еркін
және тең; барлығы өзінің күші мен қабілетін дамытуға бірдей құқылы; әркімге
заң алдында әділ қорғауға кепілдік беру; барлық адам ар-ұждан және діни-
сенім бостандығына құқылы 21. Бұл Декларация өз заманының даму деңгейіне,
қоғамдық жүйесіне байланысты дүниеге келген туынды болсада, адам құқықтары
мен бостандықтары мәселесінің мәні мен маңызын түсінуде бүгінгі таңға дейін
маңызы мен қасиетін жоймаған құжат екені айқын.
Адам құқықтары мен бостандықтарының мәні мен маңызы және құрылымы тек
екінші дүние жүзілік соғыстан кейін ғана баршаға танылды. Бұл орайда Адам
құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы барлық халықаралық
қоғамдастықтарға азаматтық, саяси және әлеуметтік құқықтардың үлгісін
көрсете білді. Жалпыға бірдей Декларациясы қабылданғаннан кейін адам
құқықтарының дамуы адамға тән құқықтарды жинастырып, бұл құқықтарды шын
мәнінде іс жүзінде жұмыс істету тәсілдерін өңдеу шаралары жүргізіледі.
Кіріспесінде айтылғандай, Декларация - “әрбір азамат және әрбір қоғамдық
ұжым ұмтылатындай...” жетістіктің жалпы үлгісі болып көрінгісі келді.
Кейіннен нақтылы құқықтарды қорғауға бағытталған бірнеше халықаралық және
аймақтық құжаттар қабылданады. Кейбір құжаттарда жарияланған құқықтар
дәлелденіп берілді. Олардың іске асу амал-тәсілі қосымша құжаттармен
толықтырылды. Аймақтық келісімдерге немесе қосымша құжаттарға өзінің ішкі
заңында және конституциялық құрылымында адам құқықтарын пайдаланған елдер
тарапынан қол қойылды.
Адам құқықтары мәселесі алғашқы кезде демократиялы емес үкіметтердің
зорлық-зомбылығын қорғау құралы ретінде пайда болса да, сондай-ақ
демократиялық жағдайда да және жеке адамның билеушілік жағдайында да өте
қажет екені айқын. Егер демократия әлеуметтік жағынан маңызды шешімдерді
қабылдау тәсілін айқындаса, адам құқы кез келген үкімет жағынан, тіпті
демократиялық үкімет жағынан қабылдануы мүмкін шешімдердің мазмұнына
шектеулік келтіреді. Тәжірибеде айқындалғандай, кейбір жағдайда көпшілік
үкіметі жеке адамдарға және әртүрлі аз ұлтты халыққа байланысты өте қатал
болуы мүмкін.
Ал енді адамдардың материалды құқықтарына тоқталатын болсақ, бұл әр
адамға ауадай қажет құқықтар. Олар азаматтық қоғам құрылғанда жойылмайды
және қоғам да, үкіметте оларды тартып алып, не олардан халықты шеттете
алмайды. Ауадай қажет құқықтар деп біз сөз, баспасөз, пікір айту
бостандығын, дінге сену және ұждан бостандығын, жиналу бостандығын, еркін
жүріп-тұру бостандығын, білім алу және тағы басқа құқықтарын айтатын
болсақ, енді осы құқықтарды жүзеге асыратын- іс-қимылдар құқықтары – бұл
адамның негізгі құқықтарын үкімет жағынан іске асуы мен сақталуын қадағалау
үшін қажетті мекемелер мен іс-қимылдардың тәртіп-тәсілі. Демократиялық елде
құқықтар көлемі жоғарыда айтылғандармен шектелмейді. Демократиялық қоғамның
әділетті сот ісі тағы басқа құқықтарды да қамтамасыз етеді, бірақ әрбір
демократиялық үкімет негізгі адам құқықтары мен бостандықтарын қастерлеп,
сақтауға тиісті. Бұл құқықтар үкіметтен тәуелсіз өмір сүретін болғандықтан,
оларды заң күшімен жоққа шығаруға немесе оларды сайланған көпшіліктің
жеміне айналдыруға болмайды. Мысалы, АҚШ конституциясына енгізілген бірінші
түзету халыққа дінге сену бостандығын немесе баспасөз бостандығын
қамтымайды. Ол Конгреске сөз, дін, бейбіт жиналысқа қатысу бостандығына
араласуға тыйым салады. Тарихшы Леопард Левидің сөзіне құлақ түрейік:
“Үкімет тәуелді болса ғана жеке адамдар бостандықтың қызығын көреді” 22.
Жеке адамның негізгі құқықтарына байланысты заңдар мен оларды іске асыру
тәртібі, әлбетте, әр қоғамда әртүрлі болады, бірақ әрбір демократия бұл
құқықтарды қамтамасыз ететін конституциялық, заңды және әлеуметтік
құрылымдар құруға міндетті.
Адам құқықтары бұл адамгершілік құқықтарының түріне де жатады.
Адамгершілік құқы жеке тұлғаға оның жетістіктері арқылы немесе әлеуметтік
жағдайына қарай тән болуы мүмкін. Ал табиғи адам құқықтары, керісінше, жан-
жақтылы; яғни олардың әлеуметтік жағдайына қарамастан баршаға, барлық
жағдайда тән қасиет. Егер кейбір адамгершілік құқықтар адамға жүре келе
берілсе, ал адам құқықтары әр жеке тұлға дүниеге шыр етіп түскеннен оған
тән қасиет. Табиғи адам құқықтары ешқашанда ажыратылмайды. Бұл деген сөз,
адамды мұндай құқықтарынан айыруға болмайды. Адам кейбір адамгершілік
құқықтардан уақытша немесе біржолата ерікті түрде айырылуына болатын болса
да, адам табиғи құқықтарынан ол ешқашанда ерікті түрде айырылуы мүмкін
емес.
Адам құқықтарының тұжырымы мынандай жағдайларға сүйенеді: яғни әр
үкімет шектелген; әр адам өзінің жеке дүниесіне ие, оған ешқандай да үкімет
араласуға тиісті емес; әр адам өзінің құқын қорғау барысында мемлекетке
талабын мәлімдеуі мүмкін. Құқықсыз адам өмірі кімнің қолына байланысты
болса, соған жалбарынуына мәжбүр болады. Жағдайдың теңсіздігі адамды
құлдыққа немесе малайлыққа айналдырады. Егер жеке тұлға еркін болса, онда
ол талап қоюға құқылы.
Жеке тұлғаның құқықтары әр кезеңде шығуына байланысты әртүрлі, сол
себепті адам құқықтарының шығу кезеңіне байланысты “адам құқықтарығының
буыны” деген түсінік пайда болды.
Адам құқықтарының бірінші буыны – бұл ойлау еркіндігі, ар-ұждан мен
діни құқылығы, заң алдында тең болу құқысы, өмір сүру құқысы, жеке тұлғаның
қауіпсіздігі мен еріктілігі, заңсыз тұтқындалудан, қудаланудан еріктілігі,
тәуелсіз және алалықсыз сотта ісін әділ қарауға және жариялылыққа құқылығы.
Бұл құқықтар адам құқы үшін болған ұзақ тартыс нәтижесінде қалыптасып,
демократиялық мемлекеттердің заңдарында нақтыланған.
Бұлардың ішіндегі ең бастысы – саяси құқықтар деп есептелінеді, өйткені
адам азаматтық алмай, беделді тұлға болмай, басқа құқықтардың іске асуына
жете алмайды. Саяси құқықтарға жататындар: сайлау құқы, референдум құқы,
халық атынан арнаулы өтініш жазу құқы, сөз және баспасөз бостандығы,
жиналыс ашу бостандығы.
Азаматтық құқықтар – азаматтық қоғамның мүшесі ретінде адамға тән,
ажырамас құқы. Азаматтық құқықтар берілмейді, қайта мемлекет жағынан
қорғалады және іске асуына мемлекет жағынан кепілдік беріледі. Азаматтық
құқықтарға жататындар: өмір сүру құқы, адамның беделін сыйлау құқы,
еркіндік және теңдік құқы, намысы мен абыройын қорғау құқы, тұратын жерін
таңдауына және еркін ауыстыру құқы, тұрғын мекеніне ешкімнің қол сұқпауына
құқылығы, ар-ұждан, діни-сенім бостандығы.
Адам құқықтарының екінші буыны – бұл еңбек ету және жұмыс таңдау
еріктілігі жөніндегі құқықтар, әлеуметтік қамтамасыз етілу, демалуға және
бос уақытқа, балалар мен аналарды қорғауға, білім алуға, қоғамның мәдени
өміріне қатысуына құқылы. Бұл құқықтар адамдардың экономикалық жағдайларын
жақсарту үшін болған күрес барысында қалыптасты. Бұл құқықтардың іске асуы
мемлекеттің араласуын қажет етеді, яғни жарияланған әлеуметтік,
экономикалық және мәдени құқықтардың іске асуына мемлекет жағынан кепілдік
берілуі қажет.
Адам құқықтарының екінші буыны бірінші дүние жүзілік соғыстан кейін
қалыптаса бастады. Оларға жататын экономикалық, әлеуметтік және мәдени
құқықтарға тоқтала кететін болсақ, экономикалық адам құқықтары: еңбек
ету құқы, жеке меншік құқы, кәсіпшілдік құқы, ереуілге шығу құқы.
Ал әлеуметтік құқықтарға жататындар: тең еңбек үшін тең түрде ақы
төлеу, дем алуға және бос уақытқа құқылығы, бала мен ана құқықтары,
жұмыссыз жағдайда мемлекет жағынан қамтамасыз етілу құқықтары, сондай-ақ
ауырып қалған жағдайда мемлекет жағынан қамтамасыз етілу құқы. Бұл құқықтар
адамның лайықты өмір сүруге және мемлекет жағынан әлеуметтік қорғалуын
қамтамасыз етеді.
Мәдени құқықтар деп: білім алу құқықтарын, мәдени байлықтарға қол
жеткізу құқықтары, шығармашылық құқықтары және тағы басқалар жатады. Осы
құқықтардың барлығы адамның рухани дамуына кепілдік береді, оның
экономикалық, әлеуметтік және мәдени дамуда өркениетті өмір сүруіне
көмектеседі.
Адам құқықтарының үшінші буыны – бұл жеке адам және халықтар құқықтары:
бейбіт өмір сүру құқықтары, таза қоршаған ортаға құқылығы, өзін-өзі билеу
құқы, қарусыздану құқықтары, адамзаттың жалпы мұрасын иелену құқықтары,
сапалы өнім құқы, азшылық көлемдегі ұлттар құқықтары. Адам құқықтарының
үшінші буыны екінші дүние жүзілік соғыстан кейін ғана қалыптасты.
Құқықтардың үшінші буыны бойынша ғалымдардың пікірлері қарама-
қайшылыққа толы. Адам құқықтарының үшінші буыны негізінен өзіне ұжымдық
құқықтарды жатқыза келіп, оның іске асулары да жеке адаммен емес, ұжыммен,
қоғаммен, бірлестікпен жасалынады. Осыған қарамастан айта кететін жәйт,
ұжымдық құқықтар жеке адамның құқықтарына залалын тигізетін болса, онда
ұжымдық құқықтардың көздеген мақсаты адамгершілікке қарсы және қарама-
қайшылыққа толы. Бұл жерде жеке тұлға құқықтары мен ұжымдық құқықтар өзара
өте тығыз байланыста. Ұжымдық құқықтар ешқашанда жеке адамның құқықтарын
кемсітуге тиіс емес. Сонымен, өзін-өзі билеу құқықтары – халықтың және
ұлттың ажырамас құқықтары, тек бұл сол аймақта өмір сүретін жеке адамның
құқықтарына қайшы келіп, оған кеселін тигізбеуге тиіс.
Әр түрлі тарихи дәуірде адам құқықтары мен бостандықтарының көлемі мен
мазмұны, түсінігі бірыңғай болмады. Тіпті алысқа бармай-ақ, осы ғасырдың
басына дейін адам құқықтарын реттеу таза мемлекеттің ішкі құқы болды.
Халықаралық қатынастағы мүше – мемлекеттер бұл мәселе толығымен олардың
ішкі заңдылықтарына жатады деп есептеді. Көпшілік мақұлдаған жоба бойынша
мемлекет пен оның азаматтары арасындағы өзара қатынас мемлекеттің ішкі ісі
деп қаралды. Ескі халықаралық құқық бұл процеске көңіл аудармады.
Ерте кездің өзінде-ақ халықаралық қатынас маман-ғалымдары табиғи адам
құқықтары ұғымын кең көлемде қабылдады. Петербург университетінің атақты
профессорының айтуынша, “барлық зерделі мемлекеттерде адам құқықтарын
ешқандай кіртіксіз, сол қалпында, яғни азаматтығына немесе ұлтына қарамай,
жеке тұлғаның ажырамастай болған белгілі етене құқықтарымен қоса
қабылдайды 23. Бұл құқықтар көлемінде өмір сүру құқы, ар-ұждан және діни
сенім бостандықтарын айтып отырғандығын түсінуге болады. Швейцария ғалымы
И.Блюнчлидің тұжырымдауынша, табиғи адам құқықтары "бейбіт өмірде де,
соғыс жағдайында да құрметтелуге тиіс”24.
XVІІІ ғасырдағыдан XІX ғасырдағы халықаралық маман-заңгерлердің
көпшілігі жағынан негізгі адам құқықтары мен бостандықтарын қорғауға
байланысты басқа мемлекеттің ісіне араласу көзқарасы құпталды. Тек жеке-
дара ғалымдар, мысалы, профессор А.Гефтердің тұжырымдауынша, “егер
мемлекет өзінің азаматтарының құқықтары мен бостандықтарына нұсқан
келтіретін болса, ол мемлекетпен барлық қатынасты тоқтату қажеттігін,
бірақ оның ішкі ісіне қарудың күшімен араласудың қажеті жоқ”- деп
есептейді 25. Ал кейбір “адамгершілік ниетпен” қарулы күш қолдану
ұғымын жақтаушы ғалымдардың ойынша, “өркениетті емес” мемлекеттерге қарсы
бұл тәсілді пайдалану заңды деп ұғынады. Кезіндегі адам құқықтары мен
бостандықтарын осындай жолмен қорғауға орыс ғалымы Н.А. Захаровта бұл
тәсілді тек “өркениетті емес” халықтарға қолданса, онда заңды деп түсінеді
26. Осыған орай халықаралық қатынаста да тәжірибе жүзінде бұл тәсілді
қолдану кеңінен жүргізілді. Тек бұл тәсілдің арқасында әлемді бөлісуде кең
етек жайды.
Осындай жаулап алушылық жолдарына, бірінші дүние жүзілік соғыстан
кейін құрылған Ұлттар Лигасы шектеулік жасады.
Ұлттар Лигасы көлемінде, құлдыққа және құл сату, сондай-ақ әйелдер
мен балаларды сатуды тоқтатуға бағытталған біршама келісімдер жасалынды.
Осы уақытта діни, этникалық және тілдік азшылдықтарды қорғауға
бағытталған арнайы халықаралық құқық шаралары жетілдіріле түседі.
Бірінші дүние жүзілік соғыс аяқталысымен, Антанта мемлекеттері сегіз
еуропалық және Түркиямен адам құқықтарын қорғау мәселесінде, яғни
нәсілдік, діни және тілі жағынан аз халықтарға өз азаматтарына берілген
барлық құқықтармен қамтамасыз етуге міндеттілік алатындығы жөнінде
келісімге келеді. Кейін Ұлттар Лигасына мүше болуға ұмтылған Албания,
Ирак, Литва, Латвия, Эстония және Финляндияда осы міндеттемелерді
қабылдайтындығы жөнінде Лига Кеңесіне біржақты декларациямен шыққан
болатын.
Бұл мемлекеттерге жүктелген міндеттемелер, яғни 2-бапқа сәйкес: Басты
одақтас және біріккен мемлекеттер мен Польша арасындағы келісім шарт
бойынша, поляк үкіметі “Польшадағы барлық тұрғындарға, олардың шыққан
тегіне, ұлтына, нәсілдігіне, тіліне немесе дініне қарамай толық және
жеткілікті түрде олардың өмірі мен бостандықтарын қорғауға міндеттеме
алады”27.
Барлық тұрғындар заң алдында бірдей азаматтық және саяси құқықтарды
пайдалануға, дінге және діни сенім бостандықтарына тең құқылы екендігі
танылады (б.7). Келісімнің 8-ші бабында “Діні мен тіліне немесе этникалық
азшылыққа жататын польшалық азаматтар негізгі поляк азаматтары сияқты сол
құқықтарды пайдалану мүмкіндігі жөнінде айтылады” 28. Яғни, азшылық
жөніндегі келісім шарттар жан-жақты сипатта бола алмады. Олар кіші
мемлекеттердің біраз тобы үшін арнайы тәртіп құрды. Ал басты одақтас және
бірлескен мемлекеттер өз тарапынан азшылықтарға өз азаматтары иеленген
құқықтармен қамтамасыз етуге ешқандайда міндеттеме қабылдамайды. Олар
Ұлттар Лигасы алдында ешбір міндеттемемен байланысты болмай, тек құрылған
жүйеде кепілдік рөлін атқарумен шектелді. Сол себепті де, Ұлттар Лигасына
мүше кейбір мемлекеттер азшылық жөніндегі келісім шарттардың тең
еместігін, мемлекеттік егемендікпен үйлеспейтіндігін және сол
мемлекеттердің ішкі ісіне араласуына бағытталған жол екендігін бағалайды.
Мемлекеттердің азшылықты қорғау міндеттемесіне Ұлттар Лигасының
кепілдігі қойылады. Польшамен жасалынған келісім шарттың (басқа елдермен
жасалынған келісімдей) 12 бабына байланысты әр “Ұлттар Лигасы Кеңесіне
мүше мемлекет қандай да бір міндеттеме бұзылған жағдайда Кеңестің назарын
соған аударуға құқылы... Нақтылы оқиғаға әсер ететін және қолайлы деген
шараларды Кеңес ұсынуына мүмкіндігі бар... Егер құқықтар немесе нақтылы
дәлелдер мәселесінде пікір қайшылығы туса, онда бұл талас халықаралық
сипатқа ие деп қаралып”, “халықаралық соттың Тұрақты палатасына” беруге
жатады 29. Бұл тұрақты палатаның шешімі, Жарғыдағы 13 баптың күшімен
үйлесіп жатады.
Жарғының 13 – бабына байланысты, Ұлттар Лигасына мүше мемлекеттер
“еркін түрдегі шешімдерді” орындамаған мемлекеттерге қарсы күш қолдануға
құқылы. Ұлттар Лигасының Жарғысында Лигаға мүше мемлекеттер тарапынан
азшылық құқықтарын немесе халықаралық ынтымақтастық жолындағы адам
құқықтарын құрметтеуді дамыту, жоқ дегенде азаматтық, саяси, экономикалық
немесе әлеуметтік құқықтарды қамтамасыз етуді сақтау жөніндегі мемлекеттік
міндеттеме туралы ешқандай қаулыны қарастырмайды. Лигаға мүше
мемлекеттердің өздеріне алған міндеттемесі тек қана “әділетті және
адамгершілікті жағдайдағы еңбекті” қамтамасыз етуде “бар күш-жігерін”
жұмсау (23-бап) 30.
Отарлықтағы халықтарға қатысты Жарғының талабы, яғни “аймақты
басқаруға алу үшін, құлдар сату,қару мен ішімдік сатуға тиым салу, жалпы
тәртіп пен әдет-ғұрыпты сақтау мақсатында ар-ұждан мен діни бостандықтарды
сақтауға кепілдік берген жағдайда, мандатқа ие болады” делінген (22-бап)
31.
Адам құқықтары мен бостандықтарының қарапайым түрлерін ғана қамтамасыз
етіп, құрметтеуі туралы жан-жақты халықаралық құжат қабылдауды Ұлттар
Лигасына мүше мемлекеттер өздерінің міндеттері деп қарамады.
Адам құқықтарын қамтамасыз етудің кейбір мәселелерін қандайда сатыда
реттеу үшін, БҰҰ-ның құрылуының алдыңғы кезеңінде шектеулі мемлекеттер
көлемінде алғашқы халықаралық келісімдер жасалынды. Мұндай келісімдердің
қатарына, құлдық пен құл сатуға қарсы күрес жағдайлары, балалар мен
әйелдерді сатуға тиым салу, діни, тіл мен этникалық азшылықтарды, қарулы
шиеленіс жағдайында бірқатар адам құқықтарын қорғауды қамтыған келісім
шарттар мен конвенциялар жатады. Бұл келісімдердің мақсаты адам құқықтарын
жан-жақты халықаралық жүйе түрінде қорғау емес, тек жеке тұлғаның кейбір
құқықтарын ғана қамтамасыз ету болып табылады. Сол кезгі халықаралық
қоғамдастықтың талқылауы бойынша, адам құқықтары егеменді теңдік принципіне
сәйкес, ұлттық заң көлемінде реттелініп және мемлекеттің тек ішкі заңына
сай орындалуға тиіс деп қаралды.
1.2 Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының (1948ж.) маңызы
Адам құқығын қорғау мен қамтамасыз етуді алғаш рет жариялаған
құжаттардың бірі - Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы болды.
Адам құқықтары жөніндегі декларацияны жасап шығару мәселесі 1943-1945жж.
БҰҰ Жарғысын қабылдау кезінде АҚШ тарапынан көтерілді.
Өткен жылдың 10 желтоқсанында Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Ассамблеясының Адам
құқықтарының жалпыға бірдей декларациясын қабылдануының 60 жылдығын
тойлаған болатын.
Халықаралық қоғамдастық 1945 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымын құрып, сол жылдың
25 маусымында БҰҰ-ның Жарғысын бекіткен болатын. Аса маңызды халықаралық-
құқықтық құжаттардың бірі болып табылатын БҰҰ-ның Жарғысы халықаралық
бейбітшілік пен қауіпсіздікке қолдау көрсетуді, осы мақсатта бейбітшілікке
төнетін қауіпті тойтару және болдырмауды, агрессиялық актілер мен басқа да
бейбітшілік бұзушылықтарды басып отыруды және бейбітшілікті бұзуға әкелетін
халықаралық даулар мен ахуалдарды әділет және халықаралық құқық
қағидаттарына сәйкес бейбіт жолдармен реттеу және шешуді адамзаттың ең
басты мақсаты ретінде бекітеді. Жалпы, БҰҰ-ның құрылуы мен оның
Жарғысындағы айтып кеткен ережелердің бекітілуіне екінші дүниежүзілік соғыс
себепкер болған еді.
Болашақта адам баласын зорлықтан, ұлттық, нәсілдік, әлеуметтік, мүліктік
және басқа да кемсітушіліктерден, өзге де теңсіздіктен қорғаудың жер
бетіндегі барлық мемлекеттер үшін міндетті халықаралық құқықтық негіздері
мен оларды жүзеге асырудың тетіктерін жасау қажеттігін басшылыққа алған БҰҰ-
ның Бас Ассамблеясы 1948 жылғы 10 желтоқсанда Адам құқықтарының жалпыға
бірдей декларациясын қабылдады.
Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының жобасын дайындау мен оны
қабылдау өте күрделі саяси және дипломатиялық тартыста өткені тарихтан
белгілі. Әртүрлі көзқарастар мен ұсыныстарды салыстырып, саралап, қарап
барып БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы күрделі халықаралық сайыстың нәтижесі ретінде
Декларацияның осы күнгі мәтінін бекітті. Декларация жобасының 1400 рет
талқылануының өзі оның әр сөзіне назар аударылғандығының белгісі болды.
АҚШ, Англия, Франция және өзге де батыс елдері 1215 жылғы Еркіндіктің ұлы
хартиясының, 1776 жылғы Американың Тәуелсіздік декларациясының, 1789 жылғы
Францияның Адам және азамат құқықтары декларациясының ережелерін негізге
ала отырып, азаматтық және саяси құқықтармен шектеліп қалуды ұсынса, өзге
мемлекеттер (Мексика, Ирландия, КСРО және басқа елдер) әлеуметтік және
экономикалық құқықтардың Декларацияда орын алуына себепкер болды.
Ең басты айта кететін нәрсе — Декларация адам құқықтарын жеке бір елдің
ішкі проблемасы емес, оның трансұлттық, мемлекет мүддесінен де жоғары
тұратын мәселе екенін бекітті. Жалпы айтқанда, бұл құжат XX ғасырдың адам
құқықтары саласындағы негізгі нормативтік үлгісіне және бүкіләлемдік құқық
қорғау қозғалысының түпқазығына айналды.
Адам құқығы саласындағы халықаралық қорғау механизмін жасап шығару дәл сол
кезде не себепті сондай өзекті болып табылды және оны жаңа халықаралық
ұйымның құрылуымен байланыстыру қаншалықты дұрыс болды?
Оның себептері кейіннен Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының
Кіріспесінен көрініс тапты. Олар келесі пункттерге негізделді:
• “Адам құқықтарына деген елемеушілік, менсінбеушілік адам баласы арының
зығырданын қайнататын тағылық жағдайға әкеліп соғады”.
• “Дүние жүзі адамдары сөз бен наным-сенім бостандықтарына ие болып,
үрей мен мұқтаждықтан ада болатын ортаны құру - адам баласының жоғары
мәртебелі ұмтылысыболып табылады”(яғни адамның лайықты өмір сүруі үшін
азаматтық, саяси, әлеуметтік-экономикалық құқық кешенімен қамтамасыз
етілуі қажет болды).
• “Адам баласы зорлық-зомбылық пен қанауға қарсы көтеріліске мәжбүр
болатын жағдайды тудырмау үшін, адам құқықтары заң билігімен қорғалуы
тиіс”.
• БҰҰ Жарғысы мүше-мемлекеттерді “БҰҰ-мен ынтымақтаса отырып, адам
құқықтары мен негізгі бостандықтары жалпыға бірдей құрметтеліп
сақталуына ықпал жасауға” міндеттейді. “Осы міндеттемелерді толыққанды
жүзеге асыру жолында осы құқықтар мен бостандықтардың мән-мағынасы мен
ерекшеліктерін ұғынып түсінудің маңызы зор”.
• Құқықтар мен еркіндіктердің бірыңғай құжатта бекітілуі адам құқығы
саласындағы қадамдарға негіз бола отырып, олардың жалпыға бірдей
мойындалуы мен жүзеге асырылуы үшін ұлттық және халықаралық шаралардың
қолдануына ықпал жасайды.
АҚШ-ң Адам құқықтарының декларациясын жасап шығару ұсынысы американ
бейүкіметтік ұйымдарының(Америка заң институты, Бейбітшілікті қамтамасыз
ету жөніндегі комиссия, Американ жобалау тобы) белсенді жұмысымен
айқындалды. Олар Адам құқықтарының декларациясын жасап шығарумен айналысып,
оны БҰҰ Жарғысының мәтініне немесе оған қосымша ретінде қосуды ұсынған
болатын. Латын Америка мемлекеттері де осы позицияларды ұстанды. Америка
ұйымдарының қысымымен 1944ж. Думбартон-Окста өткен ҚСРО және Ұлыбритания
өкілдері қатысқан БҰҰ Жарғысын жасаудағы конференцияда АҚШ үкіметі Жарғыға
Адам құқықтарының декларациясын қосуды ұсынған болатын. Алайда бұл ұсыныс
ҚСРО мен Ұлыбританияның наразылығын тудырды, себебі олар Жарғыда бекітілуі
тиіс басты мәселе - болашақ ұйымның құрылымы мен атқаратын жұмысы деп
пайымдады. Жарғыны жасап шығарудың бұл деңгейінде адам құқығы мәселесін
екінші дәрежелі деп санады.
Мәмілеге келу үшін АҚШ болашақ Жарғыға тек БҰҰ-ң адам құқығы саласындағы
мақсаттары мен міндеттерін қосуды ұсынды. Аталған ұсынысты АҚШ пен Латын
Америка мемлекеттері 1945ж. мамыр-маусымында өткен БҰҰ Жарғысының соңғы
нұсқасын бекіткен Сан-Франциско конференциясында қорғады. Олардың
жігерлігінің арқасында КСРО,Ұлыбритания және басқа да үкіметтер Жарғыға БҰҰ-
ң адам құқығы саласындағы стратегиясын айқындайтын баптардың қосылуына
дауыс берген болатын.
Осылайша БҰҰ Жарғысында БҰҰ-ң адам құқығы саласындағы мақсаттары мен
міндеттері, БҰҰ жауапты органдары бекітілді.
БҰҰ Жарғысында “адам құқығын қорғау” сияқты терминдердің орнына тек
“оларды құрметтеу мен дамыту” терминдері қолданылғанын атап көрсеткен жөн.
Оғын себеп болған келесі мәселе – БҰҰ-на мүше-мемлекеттер, әсіресе
социалистік және дамушы елдер, адам құқығын мемлекеттің ішкі
компетенциясына жататын мәселе деп қарастырды және БҰҰ-на бұл саладағы
қандай да бір бақылау құқығын беруге дайын болған жоқ. Бұл ұстанымдар
Жарғының 2 бап, 7 тармағында көрініс тапты. Онда “БҰҰ-ң осы Жарғы негізінде
мемлекеттің ішкі істеріне араласуға құқығы жоқ” екені айтылған.
Декларацияны қабылдауға қатысқан 58 мемлекеттің 48-і ғана бұл құжатты
қабылдады да, 8мемлекет дауы беруден бас тартты, ал қалған екеуі отырысқа
қатысқан жоқ. Дауыс беруден бас тартқан мемлекеттерге КСРО секілді
социалистік даму үлгісіндегі мемлекеттер жатты. Сауд Арабиясы да дауыс
берген жоқ болатын. Оның бірден-бір себебі – Декларациясы қағидаларының,
аталған мемлекеттің ішкі тәртібіне қайшы келуі. Оған Декларацияда
жарияланған әйел мен еркек теңдігін мысал ретінде келтіруге болады.
1948 жылы 10 желтоқсандағы Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Ассамблеясының Адам
құқықтарының жалпыға бірдей декларациясын қабылдауы оның басты
жетістіктерінің бірі болып табылады. Ассамблея бұл Декларацияны “барлық
халықтар мен мемлекеттер жүзеге асыруға ұмтылуы тиіс мәселе” ретінде
айқындады. Ол барлық мүше-мемлекеттер мен әлем халықтарын Декларацияда
жарияланған еркіндіктер мен құқықтардың бұзылмауына және мойындалуына өз
үлесін қосуға шақырды. Әр жыл сайын 10 желтоқсан, яғни Декларация
қабылданған күн, әлемде Адам құқықтарының күні деп тойланады.
Декларацияның 1 және 2 баптарында “барлық адамдар тумысынан азат және қадір-
қасиеті мен құқықтары тең болып дүниеге келеді” және Декларацияда
көрсетілген барлық құқықтар мен еркіндіктерге “нәсіліне, түр-түсіне,
жынысына, тіліне, дініне, саяси немесе басқа да наным-сенімдеріне, ұлттық
немесе әлеуметтік тегіне, мүліктік, тектік-топтық немесе басқа жағдайларға
қарамастан Декларацияда жарияланған отбасылық құқықтар мен бостандықтарға
алаланбай, бірдей ие болуы тиіс” деп көрсетілген.
Декларацияның 3-21 баптарында адамдардың азаматтық және саяси құқықтары
айқындалады. Оларға келесілер жатқызылған:
• Өмір сүру, бостандықта болу және жеке басына қол сұғылмау құқығы;
• Құлдықтан және кіріптарлықтан еркін болу;
• Азапталу немесе қадір-қасиетті қорлайтындай адамшылыққа жатпайтын
қатгедік жолмен жәбірленуден немесе жазаланудан еркін болу;
• Қайда жүрсе де құқық субъектісі ретінде танылу құқығы; заң алдында тең
қорғалу құқығы; Декларацияның ережелерін бұзатын кемсітуден немесе
кемсітуге арандатушылықтың барлық түрінен тең қорғалу құқығы; негізгі
құқықтарының бұзылуы жағдайында құқығын құзыретті ұлттық сот арқылы
тиімді түрде қалпына келтіру құқығы;
• Адамның жеке немесе отбасылық өміріне өзгелердің өз бетінше
араласуынан, озбырлық жасап баспанасына, хат жазысып-алысу
құпиясынақол сұғылуынан, ар-намысы мен абырой беделіне нұқсан
келтірілуінен қорғалу құқығы;
• Жүріп-тұру еркіндігі:;баспана құқығы;азаматтық алу құқығы;
• Некеге тұрып, отбасын құру құқығы;мүлік иемдену құқығы;
• Ой-пікір, ар-ождан және дін бостандығы;нанымсенім бостандығы және өз
көзқарасын еркін білдіру құқығы;
• Бейбіт жиналыстар мен ассоциацияларды құру бостандығы;
• Өз елін басқару ісіне тікелей араласу және мелекеттік қызметке тең
дәрежеде қол жеткізу құқығы.
22-27 баптарда адамдарыдң экономикалық, әлеуметтік құқықтары көрсетілген,
олардың ішінде:
• Әлеуметтік қамсыздандырылу құқығы;
• Еңбек ету құқығы; тең еңбек үшін еш кемсітусізтең еңбекақы алу құқығы;
кәсіподақтар құру мен оларға кіру құқығы;
• Тынығу мен мәдени демалыс құқығы;
• Адамның денсаулығы мен әл-ауқатын қамтамасыз етуге лайықты өмір сүру
деңгейінің болуы;
• Білім алу құқығы;
• Қоғамның мәдени өміріне араласу құқығы.
Соңғы баптарда (28-30) “әр адамның Декларацияда баян етілген құқықтары мен
бостандықтарын толық жүзеге асыра алатын әлеуметтік және халықаралық
тәртіпке құқылы” екендігі; “өзінің құқытары мен бостандықтарын жүзеге
асыруда әр адам тек басқа адамдардың құқықтары мен бостандықтарын тиісті
түрде тану мен құрметтеу мақсаты көзделген жағдайда ғана және демократиялық
қоғамдағы моральдің, қоғамдық тәртіп пен игіліктің әділетті талаптарын
қанағаттандыру мақсатын көздеген жағдайда ғана, заңмен белгіленген шектеуге
ұшырауы тиіс” екендігіжәне әр адамның өзі тұратын қоғамы алдында
міндеттерінің болуы баян етіледі.
Не себепті қазіргі күннің өзінде Адам құқықтарының жалпыға бірдей
Декларациясына деген қызығушылық өсуде? Оның бірнеше себебін қарастырып
өтуге болады.
Біріншіден, Декларация – мүше-мемлекеттер тұлғаның құқықтық статусын
бекіту, мемлекеттер қамтамасыз ету мен сыйлауға міндетті болған әр адамға
тиісті құқықтар беруге талпыныс білдірген ең алғаш халықаралық құжат болып
табылады.
БҰҰ Жарғысында адам құқықтарын сыйлау міндетінің бекітілуі нақты қай
құқықтар төңірегінде мәселе туындап отырғанын айқындауды қажет етті. БҰҰ
Жарғысының жасалынуы кезінде оған адам құқықтарының тізімін кіргізу туралы
ұсыныстар да болды. Алалйда ондай ұсыныстар қабылданған жоқ. Себебі
Жарғының ұйымдастырушы акт сипатын алуы, онда жоғарыда аталған ұсыныстардың
орын алуы орынсыз болды. Сонымен қатар құқық тізімдерін кіргізу оларды
бекіту процедураларын, қамтамасыз ету кепілі мен бақылау механизмдерін
жасауды талап еткен болатын. Және, ең ақырында, адам құқықтарының тізімін
Жарғыға енгізу оны толықтай өзгертуді талап етті. Осыған орай адам
құқықтарын айқындайтын тәуелсіз құжат қажеттілігі туды. Ондай құжат Адам
құқықтарынң жалпыға бірдей Декларациясы болды. Яғни Декларацияны БҰҰ
Жарғысының жалғасы, адам құқықтары мен еркіндіктерінің әмбебап тізбесі
ретінде қарастыруға болады. Кейіннен бұл тізім қайта қаралып, құқық саны
тағы толықтырылды.
Екіншіден, мемлекеттердің ең алғаш адам құқығы мәселесі жөніндегі біріккен
жұмысын белгілеген құжат заңды күшіне ие болмай, тек ұсыныс ретінде ғана
жариялануы өте тиімді болды. Неге? Себебі БҰҰ тиісті халықаралық келісімді
жасаған жағдайда, бұл жұмыстың бірнеше онжылдықтарға созылып кету қаупі
туды. Мемлекеттер заңды күшке ие құжаттарды ұсыныстарға қарағанда
әлдеқайда ұзақ әрі мұқият қарастырады. Адам құқығы жөніндегі Пактілердің
өзін жасап шығаруға 18 жыл уақыт кетті( Адам құқықтарының жалпыға бірдей
Декларациясын оларға негіз ретінде алғанның өзінде!). Бұл Пактілер тек 1976
жылы күшіне енді, яғни бұл процесс тағы 10 жыл қажет етті.
Екі сатылы әрекеттер, яғни алдымен арнайы Декларация, одан кейін декларация
негізінде тиісті келісімнің қабылдануы, БҰҰ-ң адам құқығы саласындағы
саясатына тән құбылыс екекнін де атап кеткен жөн. Адам құқығы саласындағы
қандай да бір Декларацияны жасап шығару – бұл мемлекет ұстанымдарын алдын
ала үйлестіру, қажетті келісімді жасап шығару қажеттілігін тудыратын
алғышарт болып табылады.Алайда қабылданған декларациядан кейін әрдайым
тиісті келісім жасалына бермейді. Ондай жағдай белгілі бір салада нормалар
мен міндеттер орнатудың алғышарттарының мүлдем жоқтығы немесе
мемлекеттердің заңды күшке ие міндеттерді қабылдауға дайын болмауының
белгісі. Мүлдем қарама-қарсы жағдайлар жа болады. Адам құқығы жөніндегі
халықаралық келісім алдын ала декларацияны қабылдауды қажет етпей де де
жасалынады.Яғни бұл жағдайда ұстанымдарды алдын ала үйлестіру қажеттілігі
жоқ немесе мемлекеттер заңды күшке ие нормаларды қабылдауға дайын. БҰҰ-ң
адам құқығы жөніндегі Декларацияларын мүше-мемлекеттердің мүдделерін мен
ұстанымдарын көздейтін алғышарт құжат деп қарастыруға болады.
Үшіншіден, Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы мемлекет ішіндгі
заңнаманы да бағыттаушы құрал болды. Ол көптеген мемлекеттердің
Конституцияларының негізі ретінде ғана емес, сонымен қатар кең мағынанадағы
Ұлттық заңнама негізі ретінде де алынған болатын. Бұл өте маңызды мәселе,
себебі ұлттық заң – бұл әрбір индивидтің адам құқығы саласындағы алғаш
танысатын құжаты. Декларацияның Кіріспесінде: “...адам құқығының заң
билігімен қорғалуы керек ” екендігі бекер жазылған емес. Осылайша, адам
құқығы саласындағы халықаралық ынтымақтастық жолдары айқандалған болатын:
ең бастысы – мімлекетішілік шаралар, ұлттық нормаларды жетілдіру, заң
қабылдауды жүзеге асыру мен оның бұзылуы жағдайында қажетті шаралар
қолданумен айналысатын арнайы органдардың жұмысы.
Төртіншіден, Декларация адам құқығы саласындағы унификация негіздерін
қалады. Декларация Кіріспесінде: “...міндеттемелерді толыққанды жүзеге
асыру жолында осы құқықтар мен бостандықтардың мән-мағынасы мен
ерекшеліктерін ұғып түсінудің маңызы зор” деп көрсетілген. Яғни, адам
құқығы әлемнің әр жеріндегі саяси тәртібі әр түрлі мемлекеттерде бірдей
қабылдануына қол жеткізу ережелерін қабылдау келісілді.
1.3 БҰҰ-ның мүше-мемлекеттерінің адамның саяси, азаматтық, экономикалық,
әлеуметтік және мәдени құқықтарын қорғау мәселесі бойынша қабылдаған
құжаттары
а) Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пакті және
Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтары туралы халықаралық пактілер.
Жалпыға бірдей адам құқықтарының Декларациясы қабылданған соң адам
құқықтары жөніндегі тағы екі Пактіні жасап шығару жұмысы басталған болатын.
Оның бірі – экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы, екіншісі
– азаматтық және саяси құқықтар жөнінде. Олар Декларацияда жарияланған
құқықтарға міндетті заңды күш беру үшін жасалынды.
Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтары туралы халықаралық пакт,
Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактіге қатысты
Факультативті хаттама 1966 жылы 16 желтоқсанда Бас Ассамблеяда бір ауыздан
қабылданды. Бұл құжаттар Декларацияның өзімен және 1989 жылы қабылданған
екінші Факультативті хаттамамен бірге Адам құқықтары жөніндегі халықаралық
билльдеген атпен белгілі болды.
Пактілер Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясына негізделгенімен,
қамтитын құқықтары әр түрлі. Екі пактіде бекітілген және Декларацияға
қосылмаған ең басты құқық – бұл халықтардың өзінің мемлкеттік құрылымын
өздігінен шешу және табиғи байлықтары мен ресурстарды еркін игеру құқығы.
Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пакт 1976
жылы 3 қаңтарда күшіне енді. 1994 жылы 31 желтоқсанда оған қосылған
мемлекеттер саны 131-ге жетті.
Пакт келесідей құқықтардың жүзеге асуына көмектесу мен олардың қорғалуын
айқындайды:
• Әділ және қолайлы еңбек жағдайына ие болу құқығы;
• Әлеуметтік қорғалу құқығы;
• Білім алу және мәдени еркіндік пен ғылыми прогресс құндылықтарын
пайдалану құқығы;
Пактіге сәйкес аталған құқытар еш кемсітусіз жүзеге асырылуы тиіс. Пактіге
қатысушы мемлекеттер мерзімді түрде баяндамаларын экономикалық және
әлеуметтік Кеңеске өткізуі тиіс (ЭКОСОС). Кеңес Пактіні жүзеге асыруға
көмек көрсету үшін экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқытар бойынша 18
сарапшыдан тұратын Комитет құрған. Ол баяндамаларды қарастырып, оны мүделлі
үкімет өкілдерімен талқылайды. Оның Пакктіге қатысты мәселелер бойынша
берген ұсыныстары мүше-мемлекеттерге Пактіде көрсетілген құқықтарды жүзеге
асырумен қатар, мемлекеттердің назарын баяндамалар және баяндамаларды
дайындау процедураларының кемшіліктеріне аудартуға бағытталған. Сонымен
қатар, Комиете Кеңеске жеке баяндамаларды қарастыру нәтижелері бойынша
ұсыныстар беруі мүмкін.Азаматтық және саяси құқытар жөнінтегі халықаралық
пакт пен оған қатысты бірінші Факультативті хаттама 1976 жылы 23 наурызла
күшіне енді. 1994 жылы 31 желтоқсандағы мәлімет бойынша Пактіге 129,
Хаттамаға 80 мемлекет қосылды.
Пактіде жүріс-тұрыс еркіндігі, заң алдындағы теңдік, әділетті сот құқығы
мен ой, ар-ождан, дін, наным-сенім еркіндігі, бейбіт жиналыс еркіндігі,
кәсіподық еркіндігі, мемлекеттік іске араласу еркіндігі мен аз ұлттар
құққытарын қорғау көзделген. Келесідей әрекеттерге тыйым салынған: адамды
қасақана өмірінен айыру, еріксіз қамауда немесе тұтқында ұстау, бас
бостандығынан айыру, құлдық пен күштеп жұмыс істеткізу;азаптау немесе
адамның қадір-қасиетін қорлайтындай адамшылыққа жатпайтын қатыгездік жолмен
жәбірлеу немесе жазалау, жеке өмірге заңсыз араласу, соғысты насихаттау
және ұлттық, нәсілдік немесе діни өшпенділікке әкеп соғатын, өздігінен
кемсітуге, араздыққа, зорлық-зомбылыққа арандатушылық болып табылатын
қандай да бір үгіт жүргізуге тыйым салынған.
Пакт бойынша оны жүзеге асыруға бағытталған іс-әрекеттердің жүзеге асуы
туралы мүше-мемлекеттердің өткізген баяндамаларын қарастыруға арналған 18
адамнан тұратын Комитет құру көзделген. Комитет баяндамаларды қарастырған
соң мүше-мемлекеттерге кепілдемелер береді. Сонымен қатар Комитет мүше-
мемлекеттерге Пактінің жалпы ережелерін жүзеге асыруға бағытталған іс-
әрекеттер жөнінде көмек көрсетеді. Арнайы ережелердің сақталуы жағдайында
Комитет қандай да бір мүше-мемлекеттен басқа мүше-мемлекеттің Пактіге
қатысты міндеттемелерін орындамауы жөніндегі арыздарын қабылдауы мүмкін.
Адам құқықтары жөніндегі Комитет мүше-мемлекеттердегі азаматтар
құқықтарының бұзылуы жағдайында жеке адамдардан түскен шағымдарды да
қарастыруға құқылы. Аталған функция бірінші Факульативті хаттамада
бекітілген. Комитет өзінің жабық жиналыстарында жеке тұлғалардан келіп
түскен шағымдарды талқыға салады. Олардың хаттары мен басқа да жеке
заттары құпия түрде сақталады. Сонымен қатар Комитет шығарған нәтижелер
жиналыс біте сала жарияланып, Бас Ассамблея сессиясындағы Комитеттің жыл
сайынға баянадамасында қайталанады. Бірінші Факультативті хаттамаға сәйкес
жеке тұлғалардан келіп түскен шағымдар негізінде қабылданған шешімдер
нәтижесінде бірнеше мемлекет өз заңнамаларына өзгертулер енгізген болатын.
Көптеген жағдайларда қамаудағылар босатылып, адам құқығының бұзылуна тап
болған тұлғаларға компенсация төленді. Комитет тарапынан мүше-
мемлекеттердің бекітілген ережелер мен қабылданған шешімдерді орындауын
қадағалайтын механизм құрылған.
Ату жазасына қарсы бағытталған Азаматтық және саяси құқықтар жөніндегі
халықаралық Пактіге қатысты екінші Факультативті хаттаманы Бас Ассамблея
1989 жылы 15 желтоқсанда қабылдады. 1994 жылы 31 желтоқсанда екінші
хаттамаға сәйкес 26 мемлекет өздеріне міндеттемелер алып, оған қосылды. Ол
міндеттемелрдің жүзеге асырылуын Адам құқықтары жөніндегі Комитет
қадағалайды.
Адам құқығы жөніндегі халықаралық билльмен қатар адам құқықтары
бұзылуының нақты түрлері бойынша халықаралық құқықтық актілер қабылданды.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz