Аймақты дамытудағы жүргiзiлген инвестициялық саясаттың тиiмдiлiгi
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
I тарау. Аймақта жүргiзiлген инвестициялық саясаттың теориялық және методологиялық негiздерi.
1.1. Инвестициялық iс.әрекеттiң экономикалық мазмұны және оны ұйымдастырудың концептуалды негiздерi ... ... ... ... ... .. 5
1.2. Инвестициялық саясатты мемлекеттiк реттеу: принциптерi, әдiстерi мен формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 15
1.3. Мемлекеттiң құрылымдық.инвестициялық саясатын қалыптастыру негiздерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
1.4. Инвестициялық саясаттың заңды . құқықтық негiзлерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
II тарау. Қазақстан экономикасындағы инвестициялық процестердiң тиiмдiлiгiн талдау.
2.1. Қазақстан Республикасында инвестициялық iс.әрекеттiң қазiргi жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 45
2.2. Қазақстан экономикасын дамытудағы шетелдiк инвестициялық рөлi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
2.3. Қазақстан Республикасына шетел инвестицияларын тартуды жандандыру мәселелерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
III тарау. Оңтүстiк Қазақстан облысындағы инвестициялық iс.әрекеттiң қазiргi жағдайы мен даму болашағы.
3.1. Оңтүстiк Қазақстан облысындағы инвестициялық процестердi талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
3.2. Оңтүстiк Қазақстан облысындағы инвестициялық iс.әрекеттердi дамыту бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 90
Пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 93
I тарау. Аймақта жүргiзiлген инвестициялық саясаттың теориялық және методологиялық негiздерi.
1.1. Инвестициялық iс.әрекеттiң экономикалық мазмұны және оны ұйымдастырудың концептуалды негiздерi ... ... ... ... ... .. 5
1.2. Инвестициялық саясатты мемлекеттiк реттеу: принциптерi, әдiстерi мен формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 15
1.3. Мемлекеттiң құрылымдық.инвестициялық саясатын қалыптастыру негiздерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
1.4. Инвестициялық саясаттың заңды . құқықтық негiзлерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
II тарау. Қазақстан экономикасындағы инвестициялық процестердiң тиiмдiлiгiн талдау.
2.1. Қазақстан Республикасында инвестициялық iс.әрекеттiң қазiргi жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 45
2.2. Қазақстан экономикасын дамытудағы шетелдiк инвестициялық рөлi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
2.3. Қазақстан Республикасына шетел инвестицияларын тартуды жандандыру мәселелерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
III тарау. Оңтүстiк Қазақстан облысындағы инвестициялық iс.әрекеттiң қазiргi жағдайы мен даму болашағы.
3.1. Оңтүстiк Қазақстан облысындағы инвестициялық процестердi талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
3.2. Оңтүстiк Қазақстан облысындағы инвестициялық iс.әрекеттердi дамыту бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 90
Пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 93
Әлемдiк тәжiрибенiң дәлелдеуi бойынша, инвестициялар кез-келген елдiң өркендеуiнiң маңызды факторы ретiнде қарас¬тыры¬лады.
Қазақстан халқына ел Президентiнiң жолдаған “Қазақстан-2030” Жол¬дау¬ында республика экономикасына инвестицияларды тарту маңызды стра¬тегиялық мәселе ретiнде қарастырылған. Қазiргi таңда Қазақстан жан басына шаққандағы инвестиция тарту ауқымы алғанда ТМД елдерiнiң арасында көш басында келедi. Шетелдiк тiкелей инвестициялардың жыл сайынғы таза салмақ түсiмi орташа алғанда ЖIґ-нiң 8-10% құрайды. Ендi инвестициялар бiздiң қарыштап алға дамуымызға соңғы серпiн беретiн күшке айналып отыр.
Инвестицияларды экономикаға тарту iшкi жинақтардың және қаражаттардың жетiспушiлiгiнен құтылуға, өндiрiстiң өсуiне, экспорттың жоғарылауына, импорттың төмендеуiне, тауарлық тапшылықтың қысқаруына және өндiрiстi ұйымдастырудың тиiмдiлiгiн жоғарылатуға көмектеседi.
Жалпы қазiргi кезде адамдар экономикаға салынған инвести-циялардың нақ¬ты тиiмiдiлiгiн көруi тиiс, ол жұмыс орындарының көбеюiнен, жаңа өндi¬рiс¬¬тердiң пайда болуынан, еңбек өнiмдiлiгi артуы үшiн жағдайдың жақса¬руы¬нан танылады.
Осыған орай Оңтүстiк Қазақстан облысында инвестиция саласында аймақтық саясатты одан әрi жетiлдiру мәселесiнiң маңызы артуда.
Облыс экономикасын дамыту процесiнде тiкелей инвестициялар саласында мемлекеттiк саясатты жетiлдiру мен оны дәйектi түрде жүзеге асыру үлкен мәнге ие болып отыр. Зерттеуге алынған тақырыптың өзектiлiгi, актуальдығы осы жағдайлармен түсiндiрiледi.
Ғылыми дипломдық жұмыстың мақсаты облыс экономикасын дамытуға инвестициялар тартаудың теориялық және методологиялық негiздерiн зерттеу, аймақты дамытудағы инвестициялық саясаттың тиiмдiлiгiн талдау және инвестициялық саясатты жетiлдiру жолдарын қарастыру болып табылады.
Қазақстан халқына ел Президентiнiң жолдаған “Қазақстан-2030” Жол¬дау¬ында республика экономикасына инвестицияларды тарту маңызды стра¬тегиялық мәселе ретiнде қарастырылған. Қазiргi таңда Қазақстан жан басына шаққандағы инвестиция тарту ауқымы алғанда ТМД елдерiнiң арасында көш басында келедi. Шетелдiк тiкелей инвестициялардың жыл сайынғы таза салмақ түсiмi орташа алғанда ЖIґ-нiң 8-10% құрайды. Ендi инвестициялар бiздiң қарыштап алға дамуымызға соңғы серпiн беретiн күшке айналып отыр.
Инвестицияларды экономикаға тарту iшкi жинақтардың және қаражаттардың жетiспушiлiгiнен құтылуға, өндiрiстiң өсуiне, экспорттың жоғарылауына, импорттың төмендеуiне, тауарлық тапшылықтың қысқаруына және өндiрiстi ұйымдастырудың тиiмдiлiгiн жоғарылатуға көмектеседi.
Жалпы қазiргi кезде адамдар экономикаға салынған инвести-циялардың нақ¬ты тиiмiдiлiгiн көруi тиiс, ол жұмыс орындарының көбеюiнен, жаңа өндi¬рiс¬¬тердiң пайда болуынан, еңбек өнiмдiлiгi артуы үшiн жағдайдың жақса¬руы¬нан танылады.
Осыған орай Оңтүстiк Қазақстан облысында инвестиция саласында аймақтық саясатты одан әрi жетiлдiру мәселесiнiң маңызы артуда.
Облыс экономикасын дамыту процесiнде тiкелей инвестициялар саласында мемлекеттiк саясатты жетiлдiру мен оны дәйектi түрде жүзеге асыру үлкен мәнге ие болып отыр. Зерттеуге алынған тақырыптың өзектiлiгi, актуальдығы осы жағдайлармен түсiндiрiледi.
Ғылыми дипломдық жұмыстың мақсаты облыс экономикасын дамытуға инвестициялар тартаудың теориялық және методологиялық негiздерiн зерттеу, аймақты дамытудағы инвестициялық саясаттың тиiмдiлiгiн талдау және инвестициялық саясатты жетiлдiру жолдарын қарастыру болып табылады.
1. “Қазақстан-2030” даму стратегиясы.
2. ІР “Инвестициялар туралы” Заңы // Егемен Қазақстан 19 қаңтар 2003 ж.
3. “Тiкелей инвестицияларды мемлекеттiк қолдау туралы” ІР Заңы. // “Егемен Қазақстан”, 1 наурыз, 1997 ж.
4. Закон РК “О государственной поддержке прямых инвестиций” Қазақстан Республика Парламентiнiң жаршысы. 1997. N47. –с.49-56.
5. Закон РК “Об инвестиционных фондах в РК” //Казахстанская правда, 1997, 12 марта.
6. Закон РК “О внешнем заимствовании и управлении внешним долгом” //Казахстанская правда, 1997, 12 апреля.
7. Бочаров Р.В. Финансово-кредитные методы регулирование рынка инвестиций. –М: Финансы и статистика. 1999. –с.7.
8. Давильбекова Ж. Роль иностранных инвестиций в экономике Казахстана // Аль-Пари. –2001. N1-1. -.73-77.
9. Еспенбетова Б. Обоснование инвестиционной политики накопительных пенсионных фондов // Банки Казахстана. –2002. –N11. –с.56-63.
10. Ихданов Ж., Орманбеков Ә. Экономиканы мемлекеттiк реттеудiң мәселелерi. Алматы: Экономика, 2002 ж.
11. Идрисов А.Б. “Cтратегическое планирования и анализ эффективности инвестиций” М:1998 г.
12. Инвестиций в Казахстане: Материалы научно-практи¬чес¬кой конференций // Под.ред. Н.К. Мамырова – Алматы: Экономика, 1997 г.
13. Инвестиционная деятельность в Республике Казахстан: Статистический сборник // Под.ред.А.А. Смаилова. –Алматы: Агенство РК по статистике, 2001 г.
14. Инвестиционная привликательност: Южно-Казахстан¬ская область – Investment Attractiveness: Soutth Kazakhstan oblast; Информационный справочник. Алматы: Нурлы алем, 2000 г.
15. Карамендин Т. Роль иностранных инвестиций в экономике Казахстана // Евразийское сообщество. 2002. –N2. с.56-74.
16. Кирюхин Ю. Инвестиционная политика в области, Анализ и предложения // Южный Казахстан. –2000. –7июля. –с.1,3.
17. Кирин А.В. Регулирование иностранных инвестиций в экономический развитых странах. М:Изд-во МГУ, 2001. –72 с.
18. Концепция государственной политики РК (проект). –Алматы. –1996.
19. Кочуров Н.И. Государственное регулирование инвес¬ти¬ци¬он¬ной деятельности в условиях рынка. //Пи¬щевая про¬мыш¬ленность. –2002. –N12. –с.10-11.
20. Кэмпбелл Р. Макконел, Стэнли Л., Брю Экономикс. Т.2. –М: Республика. 1992. С.204.
21. Мамырова М.К. Эффективность инвестиций в промыш¬ленном производстве: Монография. –Алматы: Экономика, 2001. –230 с.
22. Майлин Б. Иностранные инвестиции в экономике Казахстана: анализ, объемы, структура // Казахстанская правда. –2002. –29 дек. –с.3.
23. Мухетдинова Н. Инвестиции и государственная инвес¬ти¬ци-онная политика // Российский экономический журнал. -–2002. N8. –с.50-60.
24. Назарбеков К. Особенности инвсетиционного рынка в Южно-Казахстанской области // Аль-Пари. –2001. N5-6. с.32-37.
25. Назарбеков К. Имидж уже создан. Инвесторы проявляют интерес // Южный Казахстан. –2001. N10, 26 января. –с.4.
26. ОІО-ның әлеуметтiк-экономикалық дамуы, қаңтар-желтоқсан 2002 ж. Шымкент 2003 ж.
27. Омаров А.Д. Инвестиционные целевые концепции развития и совершенствования государственной и общественоой политики Казахстана // Вестник Казахской Академии транспорта и коммуникаций. –2002. –N6. –с.3-6.
28. Шалгимбаев К. Релизуя государственную инвестицион¬ную политику //Казахстанская правда. –2002. –6 дек. –с.4.
29. Статистический ежегодник Казахстана, 2001. Алматы: Агенство Республики Казахстан по статистике, 2001.
30. Региональный статистический ежегодник Казахстана. Статистический сборник // Под.ред. Смаилова А.А. Алматы:2001.
31. Казахсан: 1991-2001 годы. Стат.сборник, Агенство Республики Казахстан по статистике, 2001.
2. ІР “Инвестициялар туралы” Заңы // Егемен Қазақстан 19 қаңтар 2003 ж.
3. “Тiкелей инвестицияларды мемлекеттiк қолдау туралы” ІР Заңы. // “Егемен Қазақстан”, 1 наурыз, 1997 ж.
4. Закон РК “О государственной поддержке прямых инвестиций” Қазақстан Республика Парламентiнiң жаршысы. 1997. N47. –с.49-56.
5. Закон РК “Об инвестиционных фондах в РК” //Казахстанская правда, 1997, 12 марта.
6. Закон РК “О внешнем заимствовании и управлении внешним долгом” //Казахстанская правда, 1997, 12 апреля.
7. Бочаров Р.В. Финансово-кредитные методы регулирование рынка инвестиций. –М: Финансы и статистика. 1999. –с.7.
8. Давильбекова Ж. Роль иностранных инвестиций в экономике Казахстана // Аль-Пари. –2001. N1-1. -.73-77.
9. Еспенбетова Б. Обоснование инвестиционной политики накопительных пенсионных фондов // Банки Казахстана. –2002. –N11. –с.56-63.
10. Ихданов Ж., Орманбеков Ә. Экономиканы мемлекеттiк реттеудiң мәселелерi. Алматы: Экономика, 2002 ж.
11. Идрисов А.Б. “Cтратегическое планирования и анализ эффективности инвестиций” М:1998 г.
12. Инвестиций в Казахстане: Материалы научно-практи¬чес¬кой конференций // Под.ред. Н.К. Мамырова – Алматы: Экономика, 1997 г.
13. Инвестиционная деятельность в Республике Казахстан: Статистический сборник // Под.ред.А.А. Смаилова. –Алматы: Агенство РК по статистике, 2001 г.
14. Инвестиционная привликательност: Южно-Казахстан¬ская область – Investment Attractiveness: Soutth Kazakhstan oblast; Информационный справочник. Алматы: Нурлы алем, 2000 г.
15. Карамендин Т. Роль иностранных инвестиций в экономике Казахстана // Евразийское сообщество. 2002. –N2. с.56-74.
16. Кирюхин Ю. Инвестиционная политика в области, Анализ и предложения // Южный Казахстан. –2000. –7июля. –с.1,3.
17. Кирин А.В. Регулирование иностранных инвестиций в экономический развитых странах. М:Изд-во МГУ, 2001. –72 с.
18. Концепция государственной политики РК (проект). –Алматы. –1996.
19. Кочуров Н.И. Государственное регулирование инвес¬ти¬ци¬он¬ной деятельности в условиях рынка. //Пи¬щевая про¬мыш¬ленность. –2002. –N12. –с.10-11.
20. Кэмпбелл Р. Макконел, Стэнли Л., Брю Экономикс. Т.2. –М: Республика. 1992. С.204.
21. Мамырова М.К. Эффективность инвестиций в промыш¬ленном производстве: Монография. –Алматы: Экономика, 2001. –230 с.
22. Майлин Б. Иностранные инвестиции в экономике Казахстана: анализ, объемы, структура // Казахстанская правда. –2002. –29 дек. –с.3.
23. Мухетдинова Н. Инвестиции и государственная инвес¬ти¬ци-онная политика // Российский экономический журнал. -–2002. N8. –с.50-60.
24. Назарбеков К. Особенности инвсетиционного рынка в Южно-Казахстанской области // Аль-Пари. –2001. N5-6. с.32-37.
25. Назарбеков К. Имидж уже создан. Инвесторы проявляют интерес // Южный Казахстан. –2001. N10, 26 января. –с.4.
26. ОІО-ның әлеуметтiк-экономикалық дамуы, қаңтар-желтоқсан 2002 ж. Шымкент 2003 ж.
27. Омаров А.Д. Инвестиционные целевые концепции развития и совершенствования государственной и общественоой политики Казахстана // Вестник Казахской Академии транспорта и коммуникаций. –2002. –N6. –с.3-6.
28. Шалгимбаев К. Релизуя государственную инвестицион¬ную политику //Казахстанская правда. –2002. –6 дек. –с.4.
29. Статистический ежегодник Казахстана, 2001. Алматы: Агенство Республики Казахстан по статистике, 2001.
30. Региональный статистический ежегодник Казахстана. Статистический сборник // Под.ред. Смаилова А.А. Алматы:2001.
31. Казахсан: 1991-2001 годы. Стат.сборник, Агенство Республики Казахстан по статистике, 2001.
Дипломдық жұмыс
Аймақты дамытудағы жүргiзiлген инвестициялық саясаттың тиiмдiлiгi.
МАЗМҰНЫ
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
I тарау. Аймақта жүргiзiлген инвестициялық саясаттың теориялық және
методологиялық негiздерi.
1.1. Инвестициялық iс-әрекеттiң экономикалық мазмұны және оны
ұйымдастырудың концептуалды негiздерi ... ... ... ... ... .. 5
1.2. Инвестициялық саясатты мемлекеттiк реттеу: принциптерi, әдiстерi
мен формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 15
1.3. Мемлекеттiң құрылымдық-инвестициялық саясатын қалыптастыру
негiздерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
1.4. Инвестициялық саясаттың заңды – құқықтық негiзлерi
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
II тарау. Қазақстан экономикасындағы инвестициялық процестердiң
тиiмдiлiгiн талдау.
2.1. Қазақстан Республикасында инвестициялық iс-әрекеттiң қазiргi
жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 45
2.2. Қазақстан экономикасын дамытудағы шетелдiк инвестициялық
рөлi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
2.3. Қазақстан Республикасына шетел инвестицияларын тартуды
жандандыру мәселелерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
III тарау. Оңтүстiк Қазақстан облысындағы инвестициялық iс-әрекеттiң
қазiргi жағдайы мен даму болашағы.
3.1. Оңтүстiк Қазақстан облысындағы инвестициялық процестердi
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
3.2. Оңтүстiк Қазақстан облысындағы инвестициялық iс-әрекеттердi
дамыту бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 90
Пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 93
Кiрiспе
Әлемдiк тәжiрибенiң дәлелдеуi бойынша, инвестициялар кез-келген елдiң
өркендеуiнiң маңызды факторы ретiнде қарастырылады.
Қазақстан халқына ел Президентiнiң жолдаған “Қазақстан-2030”
Жолдауында республика экономикасына инвестицияларды тарту маңызды
стратегиялық мәселе ретiнде қарастырылған. Қазiргi таңда Қазақстан жан
басына шаққандағы инвестиция тарту ауқымы алғанда ТМД елдерiнiң арасында
көш басында келедi. Шетелдiк тiкелей инвестициялардың жыл сайынғы таза
салмақ түсiмi орташа алғанда ЖIґ-нiң 8-10% құрайды. Ендi инвестициялар
бiздiң қарыштап алға дамуымызға соңғы серпiн беретiн күшке айналып отыр.
Инвестицияларды экономикаға тарту iшкi жинақтардың және қаражаттардың
жетiспушiлiгiнен құтылуға, өндiрiстiң өсуiне, экспорттың жоғарылауына,
импорттың төмендеуiне, тауарлық тапшылықтың қысқаруына және өндiрiстi
ұйымдастырудың тиiмдiлiгiн жоғарылатуға көмектеседi.
Жалпы қазiргi кезде адамдар экономикаға салынған инвестициялардың
нақты тиiмiдiлiгiн көруi тиiс, ол жұмыс орындарының көбеюiнен, жаңа
өндiрiстердiң пайда болуынан, еңбек өнiмдiлiгi артуы үшiн жағдайдың
жақсаруынан танылады.
Осыған орай Оңтүстiк Қазақстан облысында инвестиция саласында
аймақтық саясатты одан әрi жетiлдiру мәселесiнiң маңызы артуда.
Облыс экономикасын дамыту процесiнде тiкелей инвестициялар саласында
мемлекеттiк саясатты жетiлдiру мен оны дәйектi түрде жүзеге асыру үлкен
мәнге ие болып отыр. Зерттеуге алынған тақырыптың өзектiлiгi, актуальдығы
осы жағдайлармен түсiндiрiледi.
Ғылыми дипломдық жұмыстың мақсаты облыс экономикасын дамытуға
инвестициялар тартаудың теориялық және методологиялық негiздерiн зерттеу,
аймақты дамытудағы инвестициялық саясаттың тиiмдiлiгiн талдау және
инвестициялық саясатты жетiлдiру жолдарын қарастыру болып табылады.
Дипломдық жұмыстың бiрiншi тарауында инвестициялық iс-әрекеттiң
мазмұны, инвестициялық саясатты мемлекеттiк реттеу механизмi, әдiстерi мен
формалары, заңды құқықтық негiздерi қарастырылады.
Ғылыми жұмыстың талдау бөлiмiнде Қазақстан экономикасындағы және
Оңтүстiк Қазақстан облысындағы инвестициялық процестердiң тиiмдiлiгiне
талдау жүргiзiлген. Сондай-ақ, талдау нәтижелерi бойынша облыстағы
инвестициялық қызметтегi белсендiлiктi арттыру үшiн iс-шаралар ұсынылған.
I тарау. Аймақты дамытудағы жүргiзiлген инвестициялық саясаттың теориялық
және методологиялық негiздерi.
1.1. Инвестициялық iс-әрекеттiң экономикалық мазмұны және оны
ұйымдастырудың концептуальды негiздерi.
Экономика дамуының құрылымдық өзгерiстерiн табысты iске асырудың,
жаңа ғылыми-техникалық негiзде өндiрiстiк потенциалды құрудың әлемдiк
нарықта бәсекелестiк позицияны күшейтудiң негiзгi шарты жоғары
инвестициялық белсендiлiк болып табылады. Оңтүстiк-Шығыс Азияда “жаңа
индустриалды елдер” атты экономикалық феноменнiң пайда болуы, қазiргi
заманғы ғылымды қажет ететiн салалардың тез дамуы осы елдер экономикасына
тартылатын инвестициялардың тез өсуiнiң арқасында мүмкiн болды.
Нарықтық қарым-қатынастар жағдайында республикадағы өнеркәсiптiк
өндiрiстiң дамуына инвестициялардың әсерiн анықтау үшiн, алдымен,
“инвестициялар” категориясының әлеуметтiк-экономикалық мәнiн анықтап алу
қажет.
Инвестициялар – бұл, нарықтық экономикаға өту кезеңiнде пайда болған,
Қазақстандық экономика үшiн бiршама жаңа термин. Орталықтандырылған
жоспарлы жүйеде негiзгi қорларды қайта өндiруге, оларды жөндеуге жұмсалатын
шығыстардың барлығын қосатын “жалпы күрделi салымдар” түсiнiгi қолданылады.
“Инвестиция” терминi (латын тiлiнiң investio- киiндiремiн) ғылыми
және публисцистикалық әдебиеттерде кең қолданылады. Ғылыми әдебиеттерде
инвестицияны анықтауда көптеген пiкiрлер бар. Пол Самуэльсон: “Таза
инвестициялау” немесе капиталды құру деп, бiз қоғамның нақты капиталының
(ғимараттар, құрал-жабдықтар, материалды-өндiрiстiк қорлар және т.б.) таза
өсiмiн айтамыз. Тұрғын адам “инвестициялау” деп, өзiнiң жер учаскесiн,
айналымда жүрген бағалы қағаздарды немесе басқа да меншiк объектiсiн сатып
алғанын айтады. Бiрақ таза инвестициялау тек қана жаңа нақты капитал
құрылған кезде ғана орын алады деп жазған.1
Әйгiлi “Экономикстiң” авторлары инвестиция түсiнiгiн кең түрде
түсiндiрдi. Олардың анықтамалары бойынша инвестиция- “өндiрiс шығындары
және өндiрiс құралдарын жинақтау және материалды қорларды ұлғайту”, яғни
өндiрiс шығындарының және жинақтардың барлық жиынтығы.2
Инвестиция көзi болып, жинақ қаражаттары табылатыны белгiлi. Бiрақ
жинақтар бiр шаруашылық агентпен iске асырылады, ол инвестициялауды тiптi
басқа адамдар тобы немесе шаруашылық субъектiлерi iске асыруы мүмкiн.
Сондықтан ғалымдар тобы түсiнiктi анықтау кезiнде инвестицияның мәнiне ғана
емес, оның мақсатты бағытталуына да көңiл аударады. В.Бочаров инвестицияны
тұтынуға қолданылмайтын табыстың бiр бөлiгi деп түсiндiредi. Инвестициялық
қорлар инвестициялық iс-әрекеттiң белгiлi объектiлерiне жұмсалады. Мұнда
капиталдық құнның өсiмi табыс түрiнде немесе әлеуметтiк эффект түрiнде
болады.
В. Фельзенбаум, инвестиция түсiнiгiн мағынасы бойынша “күрделi
салымдар” және “қаржылық” (портфельдi) инвестициялар түсiнiктерiне, яғни
меншiктен табыс алуға құқық беретiн акцияларға, облигацияларға және басқа
да бағалы қағаздарға салынған салымдарға жақын келетiн нақты
инвестицияларды қамтиды деп атап өткен.
Инвестицияға анықтама бергенде, инвестицияның тек қана мазмұндылық
сипаттамасына ғана емес, сонымен қатар олардың мақсатты бағытталуына да аса
назар аудару қажет. Осы көзқарастан қарайтын болсақ, инвестиция жалпы
ұлттық өнiмдi өндiруге жұмсалынатын табыстардың маңызды бөлiгiн құрайды,
яғни капитал құрумен, физикалық капиталды кеңейтумен байланысты өндiрiстi
кеңейтуге және жаңартуға кеткен шығындар болып саналады.
lс-тәжiрибеде әр түрлi зерттеушiлер инвестиция түсiнiгiне әр түрлi
мағына бередi. Жалпы тұрмыстық сана-сезiм деңгейiнде инвестицияны жер сатып
алуға, қозғалмайтын мүлiк, акциялар сатып алуға, құрылысқа, техникаға,
пайдалы қазбалары бар кен орындарына және т.б. қаржылық салымдарды салу деп
түсiндiредi.
Инвестицияларды нақты (капитал құрушы) – жаңа кәсiпорын құруға, iс-
әрекеттегi кәсiпорынды қайта құруға немесе техникалық жарақтандыруға
бағытталған салымдар және қаржылық (портфельдi) – мемлекеттiң, әртүрлi
кәсiпорындардың, инвестициялық қорлардың бағалы қағаздары мен акцияларын
сатып алуға жұмсалған салымдар деп бөлуге болады. Бiрiншi жағдайда қаржы
салымдарын жасайтын салымдар деп бөлуге болады. Бiрiншi жағдайда қаржы
салымдарын жасайтын кәсiпорын-инвестор, өзiнiң өндiрiстiк өзiнiң өндiрiстiк
капиталын – негiзгi өндiрiстiк қорларды және олардың жұмыс iстеуiне қажеттi
айнымалы бағалы қағаздардан табыс-дивидендтер алу арқылы ұлғайтады. Мұнда
өндiрiстi құруға ақша қаражаттары салымдарын, инвестициялық жобаларды iске
асыруға қаржы құралдарын тарту үшiн акцияларды шығарған басқа кәсiпорындар
мен ұйымдар жасайды.
Сонымен қатар, тiкелей және жанама инвестициялар болады. “Тiкелей
инвестицияларды мемлекеттiк қолдау туралы” Қазақстан Республикасының
Заңында тiкелей инвестициялар – бұл Қазақстан Республикасының
кепiлдiктерiне байланысты және Қазақстан Республикасына берiлетiн ресми
техникалық көмек немесе гранттар шеңберiне кiретiн инвестицияларды
қоспағанда, инвестициялардың барлық түрi. Ал жанама инвестициялар – бұл
бағалы қағаздар немесе мүлiктiк құнды заттар жиынтығына жасалған салымдар,
деп көрсетiлген.
Инвестициялардың барлық түрлерiнiң кәсiпорынның тiршiлiкке
қабiлеттiлiгiн сақтада және оның дамуында маңызы зор.
Нақты активтерге инвестициялауды дайындау және талдау,
инвестициялардың түрлерiне, яғни олар арқылы кәсiпорын алдында, тұрған
қандай мәселелердi шешу қажет екендiгiне байланысты. Осы позициядан
инвестициялардың барлық мүмкiн түрлерiн келесi негiзгi топтарға
топтастыруға болады:
1) Тиiмдiлiктi арттыруға бағытталған инвестициялар. Олардың мақсаты
ең алдымен құрал-жабдықтарды ауыстыру, персоналды оқыту немесе өндiрiстiк
қуатты, өндiрiс жағдайлары тиiмдi аймақтарға ауыстыру арқылы фирманың
шығындарын төмендету болып табылады;
2) ґндiрiстi кеңейтуге бағытталған инвестициялар. Мұндай
инвестициялардың мақсаты – iс-әрекеттегi өндiрiстер шеңберiнде ертеректе
құрылған нарықтар үшiн тауар өндiру мүмкiндiктерiн кеңейту;
3) Жаңа өндiрiстердi құруға бағытталған инвестициялар. Мұндай
инвестициялар кәсiпорында бұрындары өндiрiлмеген тауарларды шығаратын
немесе жаңа қызмет түрiн көрсететiн мүлде жаңа кәсiпорындарды құруды
қамтамасыз етедi немесе кәсiпорында өндiрiсте жүрген тауарлармен жаңа
нарықтарға шығуға әрекет жасауға мүмкiндiк бередi.
4) Мемлекеттiк басқару органдарының талаптарын қанағаттандыру
мақсатына бағытталған инвестициялар. Инвестициялардың бұл түрлерi
экологиялық стандарттар, өнiмнiң қауiпсiздiгi және iс-әрекет шарттары
жөнiнен үкiметтiң талаптарын орындау қажеттiгi кәсiпорын алдында тұрған
жағдайда қолданылады.
Инвестициялардың осылай топтастырылу себебi, олармен байланысты
тәуекелдiлiктiң деңгейiнiң әртүрлiлiгi болып табылады. Инвестиция түрi мен
тәуекелдiлiк деңгейiнiң арасындағы тәуелдiлiктi келесi схема түрiнде
көрсетуге болады (сурет1).
Жаңа ґндiрiстi Тиiмдiлiктi Мемлекеттiк
өндiрiстi кеңейтуге арттыруға басқару
құруға бағытталған бағытталған органдарының
бағытталған инвестицияла инвестицияла талаптарын
инвестициялар р р орындауға
бағытталған
инвестициялар
Тәуекелдiлiктiң жоғары Тәуекелдiлiктiң төмен
дегейi деңгейi
1-сурет. Инвестиция түрi мен тәуекелдiлiк деңгейi арасындағы байланыс.
Инвестиция түрi мен тәуекелдiлiк деңгейiнiң арасындағы мұндай
тәуелдiлiк логикасы айқын: ол инвестициялау аяқталғаннан кейiн фирма
жұмысының нәтижелерiнiң өзгеруiне нақыртың мүмкiн реакциясын дұрыс болжай
алмау қаупi деңгейiмен анықталмайды. Мақсаты нарыққа белгiсiз өнiм шығару
болып табылатын жаңа өндiрiстi ұйымдастыру жоғары дәрежелi белгiсiздiкпен
байланысты, ал нарықпен қабыл алынған тауар өндiрiсiнiң тиiмдiлiгiн
жоғарылату (шыныдарды төмендету), инвестициялау нәтижесiнiң минималды қауiп
әкелетiндiгi түсiнiктi. Осы сияқты, мемлекеттiк басқару мекемелерiнiң
талаптарын қанағаттандыру мақсатымен жасалған инвестициялар да
тәуекелдiлiктiң төмен деңгейiмен байланысты.
Толық ғылыми-техникалық өндiрiстiк циклдi инвестициялауға болады
немесе оның элементтерiн (сатыларын) - ғылыми зерттеулер, жобалық –
конструкторлық жұмыстар, iс-әрекеттегi өндiрiстi кеңейту немесе қайта құру,
жаңа өндiрiстi ұйымдастыру немесе жаңа өнiмдi шығару және т.б. iс-
әрекеттердi инвестициялауға болады.
ґндiрiстiк-экономикалық потенциалды сақтау және дамыту – кәсiпорынның
өндiрiстiк – шаруашылық iс-әрекеттiң маңызды бөлiгi болып табылады. Осы
бағыттағы кәсiпорынның iс-әрекетi инвестициялық iс-әрекет деп аталады.
“Тiкелей инвестицияларды мемлекеттiк қолдау туралы” Қазақстан
Республикасының Заңына сәйкес, инвестициялық iс-әрекет деп, инвестициялауды
iмке асыру процесiмен байланысты кәсiпкерлiк iс-әрекеттi айтамыз.
Инвесторлар (инвестициялық iс-әрекеттi iәске асырушы немесе заңды
тұлғалар), тапсырыс берушiлер, жұмысты орындаушылар, инвестициялық iс-
әрекет объектiлерiн пайдаланушылар, жабдықтаушылар, инвестициялық қорлар)
және инвестициялық процестiң басқа да қатысушылары – инвестициялық iс-
әрекет субъектiлерi болып табылады. Тапсырыс берушiлер ретiнде инвесторлар
немесе инвестициялық жобаны iске асыру жөнiнде инвестордан алған жеке және
заңды тұлғалар болуы мүмкiн.
Инвестициялық iс-әрекеттiң субъектiлерi ретiнде жеке және заңды
тұлғалар, соның iшiнде, шетелдiк тұлғалар, мемлекеттер және халықаралық
ұйымдар болуы мүмкiн.
Инвестициялық iс-әрекеттiң объектiлерiн пайдаланушылар ретiнде
инвесторлар және басқа да жеке және заңды тұлғалар, мемлекеттiк және
жергiлiктi мекемелер, шет мемлекеттер және халықаралық ұйымдар болуы орта
құрылмына мыналар кiредi:
- күрделi құрылысы ортасы, мұнда салалардың негiзгi және айнымалы
өндiрiстiк қорларға инвестиция салу жүргiзiледi;
- инновациялық орта, мұнда ғылыми-техникалық өнiм және интеллектуады
потенциал iске асырылады;
- қаржылық капитал айналымы ортасы (әртүрлi түрдегi ақшалай, қаржылық
және қарыздық мiндеттемелер).
Инвесторларды қаржыландыру көздерiн қарастырайық.
Нақты инвестицияларды қаржыландыру көздерiн жалпы барлық экономика
деңгейiнде (макродейңгей) және шаруашылық (микродеңгей) қарастыру қажет.
Макродеңгейде мұндай қаржыландыру көзi ретiнде жалпы жинақтар, яғни
тұрғындардың жеке жинақтары, бизнес жинақтары және мемлекеттiк бюджеттiң
сальдосы қарастырылады.
Жалпы жинақтар – бұл тұтынуға жұмсалмаған (тұтынуға мемлекеттiк
шығындар да жатады) барлық қоғамның ағымдағы табысының бiр бөлiгi және бұл
инвестициялаудың қаржылық негiзiн құрайды.
Жалпы мемлекет көлемiнде жалпы инвестициялар мен жинақтар бiрдей
деуге болады. Жалпы жинақтар мен инвестициялардың бiрдейлiлiлiгi, бөлек
экономика секторларында басқаша болуы мүмкiн. Дамыған несиелiк-қаржылық
жүйе жағдайында жинақтардың иесi кiс екендiгiнiң принципиалды маңызы жоқ,
себебi, бұл қаражаттар қаржы қорларында несиелеу операцияларында
мобилизацияланады.
Қазiргi жағдайда қаржылық қамтамасыз етудiң маңызды көздерiнiң бiрi
халықаралық экономикалық байланыстар арқылы келетiн қорлар болып табылады.
Нарықтық экономика жағдайында негiзгi инвестициялық шешiмдер
шаруашылық субъект деңгейiнде қабылданады. Кәсiпорында қаржы салымдарын
жасау үшiн бiрнешесе альтернативтi қаржыландыру мүмкiндiктерi бар. Бiр-
бiрiне ұқсамайтын бұл қаржыландыру көздерi бiрге қолдануы мүмкiн.
Тәжiрибеде солай жиi болады.
Қаржыландыру көздерiн топтастыру.
Кесте 1.1.
Қаржы ресурстары Кәсiпорындағы инвестициялау көзi
1 2
1. Жеке
Амортизациялық қаржы бөлiнулер (негiзгiґткiзуден түскен түсiм (өзiндiк
қорлар мен материалды емес активтерге құн)
салынған тозу қаржылары)
Жалпы пайда
Тауарлар мен қызмет көрсетулердi
өткiзуден түскен пайда (кәсiпкерлiк ґткiзуден түскен түсiм
табыс. Басқа да өткiзулерден түскен табыс
Басқа да өткiзулерден түскн табыс.
ґткiзуден тыс нәтижелердiң (табыстар)
сальдосы. ґткiзуден тыс табыстар
Резервтiк қор ґткiзуден тыс табыстар
Жөндеу қоры.
Сақтандыру резервтерi Жалпы пайда
Бақалар ґзiндiк құн
ґзiндiк құн емес таза пайда
2. Тартылған қаражаттар. Сәйкес инвесторлардың қорлары
2.1. Аығмадағы инвестициялық қызметтегi
үлестiк қатысу қаражаттары.
2.2. Бағалы қағаздарды эмиссиялаудан
түскен қаражаттар.
2.3. Еңбек ұжымының мүшелерiнiң жеке
және заңды тұлғалардың пайдалық және
басқа да жарналары.
2.4. Сақтандыру төлемдерi.
2.5. Франчайзинг, селенг, аренда бойынша
төлемдердiң түсуi
2.6. Басқалары
3. Бюджеттiк қаржы бөлiнулер Бюджеттiк қаржыландыру қаражаттары
4. Бюджеттiк емес қорлардан түскен Бюджеттiк емес қорлардың
түсiмдер қаражаттары.
5. Қарыздық қаражаттар. Несие берушiлердiң қорлары
5.1. Банк несиесi
5.2. Басқа да қаржылық институттардың
несиелерi
5.3. Бюджеттiк несие
5.4. Коммерциялық несие
5.6. Басқалары
6. Тартылған қаражатар Сәйкес инвесторлардың қорлары
6.1. Аығмадағы инвестициялық қызметтегi
үлестiк қатысу қаражаттары.
6.2.Бағалы қағаздарды эмиссиялаудан
түскен қаражаттар.
6.3. Еңбек ұжымының мүшелерiнiң жеке
және заңды тұлғалардың пайдалық және
басқа да жанрлары.
6.4. Сақтандыру төлемдерi.
6.5. Франчайзинг, селенг, аренда бойынша
төлемдердiң түсуi.
6.6. Басқалары
7. Бюджеттiк қаржы бөлiнулер. Бюджеттiк қаржыландыру қаражаттары
8. Бюджеттiк емес қорлардан түскен Бюджеттiк емес қорлардың
тұсiмдер. қаражаттары
Кәсiпорынның меншiктi қаржы қорлары өзiне құрылтайшылардың бастапқы
жанырларын және капиталды салымдарды қаржыландыруға кеткен шаруашылық iс-
әрекет нәтижелерi есебiнен жиналған жинақтарды қосады.
Кәсiпорында инвестицияларды қаржыландырудың iрi көзiне амортизациялық
қаржы бөлiнулер жатады. Осы бөлiнулер нәтижесiнде кәсiпорынның негiзгi
капиталын ұдайы өндiрiсiн кеңейтуге қолданылатын бос ақша қаражатары
қалыптасады.
Пайдадан төленетiн салықтар мен басқа да төлемдер төленгеннен кейiн
кәсiпорында таза пайда қалады. Оның бiр бөлiгiн өндiрiстiк және әлеуметтiк
сипатты капиталдық салымдар ретiнде қолдануы мүмкiн.
Несиелiк қаражаттар несие берушiлер есебiнен құралады. Қазiргi кезде
инвесторлар тез эффект беретiн кәсiпкерлiк iс-әрекет беретiн кәсiпкерлiк iс-
әрекет сфераларын несиелеуге тырысады.
Инвестициялаудың перспективтi бағыттарының бiрi ретiнде лизингi
айтуға болады. Лизинг деп машиналардың, құрал-жабдықтардың, көлiк
құралдарының және де өндiрiстiк мағынасы бар ғимараттардың ұзақ мерзiмдi
арендасын айтамыз. Осында айта кету керек, дамыған нарықтық қатынастар
жағдайында лизингтiң құрал-жабдықтарды инвестициялаудағы үлесi 25% құрайды.
Бюджеттiк қаржы бөлiнiдiлер – бұл бюджеттiк қаржыландыру қаражаттары.
Қазақстан Республикасының бюджетiнен қайтарымсыз негiзде мемлекеттiк
орталықтандырылған капиталды салымдарды қаржыландыру, егер объектiлер
құрылыс жұмыстарының бекiтiлген тiзiмiне және мемлекеттiк қажеттiлiгi бар
объектiлер қатарына енгiзiлсе ғана жүргiзiледi.
1.2. Инвестициялық саясатты мемлекеттiк реттеу: принциптерi,
әдiстерi мен түрлерi.
Инвестициялаудың әр түрлi түрлерiн тарту және қолдану мақсатында
мемлекеттiң және мемлекеттiк реттеудiң рөлi тiкелей бақылау мен реттеуге
(мемлекеттiк кәсiпорындарды басқаруға беру, халықаралыө несие үшiн), және
экономикалық рычагтар арқылы жанама әсер етуге (халықаралық кәсiпкерлiктiң
тiкелей және портфельдi әдiстерi) саяды.
Реттеу дәрежесi инвестиция объектiлiгiмен анықталады және мысалы,
несиелiк инвестиция объектi мемлекет болып табылатындықтан, ол несиенi
аралық иемдену құқығына ие, сондықтан да инвестицияның тiкелей қолданылуын
бақылау жасауға мiндеттi. Инвестициялаудың коммерциялық түрiнде мемлекет
тiкелей бақыламайды, оның рөлi тек жанама түрде ғана болады, негiзiнен заң
механизмi (салық жүйесi және т.б.) және қаржы-экономикалық саясат арқылы
реттейдi.
Инвестициялық саясаттағы мемлекеттiң маңызын нарықтық экономиканың
iшкi тұрақсыздығы туралы алғышартты негiздей отырып, экономикалық саясаттың
Кейсиандық теориясы анықтайды. Мүндай тұрақсыздық өндiрiс факторларын
жеткiлiксiз қолдану және тұрғындардың жұмыспен толық қатылмау салдарынан
туындайтын ресурстарға сұраныстың жеткiлiксiздiгiмен көрсетiледi. Сондықтан
Кейнс бойынша сакроэкономикалық саясаттың негiзгi мақсаты төлеуге араласуы
көмегiмен қол жеткiзетiн толық жұмысбастылық болып табылады. Осылардың құн
өсiмiн қамтамасыз етедi және соның нәтижесiнде жалпы iшкi өнiм динамикасына
әсер етедi.
Басқаша айтқанда Кейнс бойынша инвестициялық сұраныс динамикасы
экономиканың дамуының циклдiгiнiң басты себебi болып табылады. ґз кезегiнде
бұл сұраныс динамикасы салынған капиталдың өсiм ақысы (проценттiк ставка)
деңгейiне байланысты болады. Осыдан келiп баға динамикасы мен өсiм ақы
дңгейiне әсер ету мемлекеттiң ақша несие саясатының өзара байланысын
келесiдей тiзбек арқылы көрсетуге болады: ақша массасы – пайыз мөлшерi –
инвестиция – жапы iшкi өнiм. Мүндай схема Батыстың көптеген елдерiнде 50-60-
ыншы жылдары тиiмдi жұмыс iстедi.
Елде ақша-несие саясатын қалыптастыра отырып, мемлекет (Орталық банк)
ұлттық ақша және өсiм ақының валюталық құнын анықтайды. Мемлекет (Орталық
банк) өсiм ақыны құрудың мұндай факторлар қатынасын нарықтық күштер және
мемлекеттiк реттеу арқылы анықтайды.
Шетел капиталын тарту мақсатындағы өсiм ақыны реттеу тек дамушы
елдерде ғана емес, сонымен қатар экономикасы дамыған елдер де қолданады.
Мысалы, 80-iншi жылдардың бiрiншi жартысында АІШ төлем балансының
жеткiлiксiздiлiгiн қаржыландыру үшiн өсiм ақыны көтердi. Нәтижесiнде елге,
әсiресе Батыс Европа елдерiнен капитал ағыны тез өстi. Сол кездегi
күрделенген жағдай экономикалық әдебиеттерде “өсiм ақыс соғысы” деп атала
бастады.
Бiрақ мұндай саясат бiр қарағанға қарапайым емес. ґсiм ақыны
төмендетуден экономикалық белсендiлiктiң төмендеуi және халықтың жұмыс
бастылық жағдайының нашарлауы және т.б. қолайсыз жағдайлар туады. Мұндай
саясат құнсыздануды күшейтуге қабiлеттi, себебi несиенiң қымбаттауы өнiм
құнының өсуiне әкеледi. Сондықтан өсiм ақы сферасында мемлекеттiң көбi
курсты жасанды көтермелеуге қарағанда нарық факторына сүйенедi.
Мемлекеттiк реттеу проблемасы мына себептер бойынша реттеудiң бiр
факторлы моделi ретiнде қарастырылмайды, бiрiншiден, өсiм ақының өзi көп
факторлы, күрделi нарықтық категория болып табылады. Екiншiден, өсiм ақы
(реттеушi ретiнде, бiрақ инфляция жағдайында емес) несие ағынына үлкен
дәрежеде әсер етедi.
Инвестицияның әр түрлi түрлерiн мемлекеттiк реттеудiң қызметтерiн,
түрлерiн және әдiстерiн қаратстырайық.
Шетел капиталымен жұмыс iстеуде, оны екi кезеңге бөлiп көрсеткен жөн:
1) Шетелдiк капиталды тарту кезеңi;
2) Тартылған капиталды қолдану кезеңi;
Шетелдiк капиталмен жұмыс iстеудiң әр кезiнде мемлекет қызметтерi мен
реттеу принциптерi ерекшеленедi. Мемлекеттiк несиелеу және акционерлiк емес
кәсiпкерлiк түрiнiң сфералары жеке шетелдiк капиталды халықаралық
кәсiпкерлiк (тiкелей және портфельдi шетелдiк инвестиция) түрiнде тарату
және қолдану сферасына қарағанда мемлекет тарапынан көбiрек реттеудi талап
етедi. Мемлекеттiк қазыналық мiндеттемелер маңызы артады. Осы ерекшелiкке
байланысты шетелдiк капитал аумағындағы заңдылықтар сыртқа заем беру және
шетелдiк инвестиция заңдылықтарына бөлiнген. 2-суретте шетелдiк капиталды
тарту және қолдану кезiндегi мемлекеттiк реттеу қызметтеру көрсетiлген.
Реттеу әдiстерi сондай-ақ шетелдiк капитал және инвестиция түрiне
байланысты жiтеледi. Оларды кеңiрек қарастырамыз.
1. Халықаралық мемлекеттiк және банктiк несие беру. Бұл жағдайда
реттеу дәрежесi мемлекет халықаралық несиенiң аралық заемщигi болып
табылумен анықталады. Мемлекет несиелiк келiсiмге қол қояды, үкiметтiк
кепiлдiк берумен оның жабылуын қамтамасыз етедi. Мемлекет (кiмет) несиенi
заемге берушi (заемщик) ретiнде бiрнеше қызметердi атқарады (сурет- 3).
Бұл жағдайда мемлекет ролi мынамен анықталады:
- ол кредитор, донор, гарант және заем берушi рөлiн атқара отырып,
халықаралық несиелiк қатынастың белсендi қатысушысы болып табылады;
- мемлекеттiк несие беру бюджет құралдарын жинақтау жолдарымен жүзеге
асырылады;
- көптеген елдерде мемлекеттiк бюджет есебiнен фирмалар мен банктерге
экспорттық несиелер берiледi;
- әлемдiк нарыққа сый көрсету үшiн жеке банктiк экспорттық
несиелерiне кепiлдiк беретiн сыртқы саудалық операцияларды несиеге
беру және сақтандыруды көздейтiн мемлекеттiк немесе жартылай
мемлекеттiк экспортты – импортты банктер құрылады. Мысалы,
ЭКСИМБАНК США – шетелдiк мемлекеттереге барлық несиенiң 40%-ын,
Жапонияның ЭКСИМБАНК-i – 80%-ын қамтамасыз етедi.
Қазақстанда “Сыртқы қарыздарды басқару” туралы жаңа заң жобасына
сәйкес инвестициялық жобаларды iрiктеудiң келесiдей механизмi қабылданды.
Негiзiнен бұл Қазақстан Республикасы мемлекетi тарапынан кепiлдiкке ие
несиелер арқылы қаржыландырылуын талап ететiн жобалар.
Мемлекеттiк кепiлдiктер Қазақстан Республикасының мемлекеттiк
кепiлдiгiмен мемлекеттiк емес сыртқы заемдердiң есебiнен қаржыландыруға
ұйғарылатын, Қазақстан Республикасының кiметiн жыл сайын бекiтiлетiн
экономиканың басым секторларының тiзiмiне сәйкес берiледi. Бұл тiзiм
баршаны хабардар ету үшiн мiндеттi түрде жариялануы тиiс.
Егер өтiнiш беретiн тұлғаның сәйкес несиелiк рейтингi және
инвестициялық жоба бойынша кепiлдiк мiндеттемесi болса, онда өтiнiш беретiн
тұлға Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлiгiне Мемлекеттiк кепiлдiк
беру туралы өтiнуге құқылы. Несиелiк рейтинг деңгейi, рейтингтiк агенттiк
тiзiмi және контргаранттарға қойылатын талаптарды кiмет белгiлейдi. Егер
өтiнiш беретiн тұлғаның сәйкес несиелiк рейтингi және инвестициялық жоба
бойынша кепiлдiк мiндеттемесi болса, онда өтiнiш беретiн тұлға Қазақстан
Республикасының Қаржы Министрлiгiне Мемлекеттiк кепiлдiк беру туралы
өтiнуге құқылы. Несиелiк рейтинг деңгейi, рейтингтiк агенттiк тiзiмi және
контргаранттарға қойылатын талаптарды кiмет белгiлейдi.
2. Кәсiпкерлiктiң акционерлiк емес әдiстерiн реттеу. Бұл процесс
әлемде және тiптi ТМД-нiң көптеген елдерiнде танымалы емес, бiрақ
Қазақстанда үлкен өрiс ала отырып, мемлекет тарапынан әсiресе
шетелфирмаларын тарту кезеңiнде тиянақты жұмысты талап етедi. Мемлекеттiк
реттеу басқарылуға берiлетiн кәсiпорындарды өзiн iрiктеуден басталады.
Кәсiпорын өзiнiң көтерiлуi үшiн аса көп инвестициялық ресурстарды талап
ететiн және зиянды (убыточный) болу керек. Реттеудiң негiзгi механизмi iрi
эксперттердi тартумен өтетiн конкурстың ашық механизмi болып табылады.
Кәсiпорынды басқаруға беру туралы шешiм тек инвесторлардың ұсынып отырған
шарттары және оның мемекетке пайдалылығы тиянақты өлшенгеннен кейiн
қабылданады.
3. Халықаралық кәсiпкерлiктiң тiкелей және портфельдi түрлерiн реттеу
ақша-несие, қаржы және экономикалық саясат рычагтары және де шетелдiк
инвестиция бойынша арнайы заң көмегiмен жүзеге асырылады. Осы факторлар
мемлекетте инвестициялық хал-ахуалды түзедi. Экономикалық практикада кең
тараған рычаг шетелдiк инвестицияны ынталандырудың салықтық механизмiн
қолдану боып табылады.
Күштi бюрократтық аппараты бар мемлекет инвесторлардың тәуелсiздiк
жағдайымен кейде келiсе алмайды және жасырын түрде тiкелей шетелдiк
инвестиция процесiне араласады. Бұл көбiнесе мемлекет және инвестор
арасындағы қатынаста көрiнедi.
Шетелдiк капитал мен инвестицияны тарту және қолдану саясаты
негiзiнде нақты экономикалық жағдай және мiндетке байланысты әр түрлi
формада жүзеге асырылатын базалы принциптер жатыр.
Бұл принциптер келесiлер:
1. Экономикалық қауiпсiздiк принципi. Халықаралық мемлекеттiк және
банктiк несиенi (сыртқы қарыз беру) тарту және қолдану үшiн бұл принцип
сыртқы борышты және терiс сальдоны ұлғайтуға әсерi сияқты экономикалық
қауiпсiздiк параметрлерiн секеру керектiгiн бiлдiредi.
ґзiнiң табиғаты бойынша жеке капитал – бұл тиiмдi сфераны iздеушi
капитал және дамушы елдерде бұл үшiн тиiмдi сфера ретiнде табиғи ресурстар,
шикiзат салалары болып табылады. Бiрақ осы салада өндiрiстiң бiр жақты
дамуы тек халық шаруашылығында үйлеспеудi күшейтiп қана қоймай, сонымен
қатар әлемдiк нарықта зияндылықты және бағаның тербелуiне тәуелдiлiктi
күшейтедi, бұл жағдай да елдiң экономикалық қауiпсiздiгiн төмендетедi.
2. Мемлекеттiң инвестициялық мақсаттарын iске асыру принципi.
Шетелдiк инвестициялар мемлекетпен реттелуi керек және келесi
макроэкономикалық мiндеттердi шешуге бағытталуы керек: ЖIґ өсiмi; төлем
балансын жоғарылату; өндiрiстiң және жұмыс бастылықтың тербелуiн басу;
бағаны тұрақтандыру және инфляцияны төмендету; мемлекеттiк бюджет
тапшылығын төмендету және басқалар. Осында шетелдiк инвестициялардың
тиiмдiлiк критерийi экономиканың бәсекелеске қабiлеттiлiгiн жоғарылату
болып табылады.
3. Шетелдiк капиталды қолдану бағыттарының сатылығы мен
приоритеттiлiгi принципi. Шетелдiк капиталды және инвестицияны қолдану
бағытының дамуы оның жеткiлiксiз және дағдарыстық жағдайынан жоғары даму
деңгейiне дейiн экономиканың дамуының жалпы мiндеттерiне бағынады. Бұл даму
келесi стадияларды қамтиды:
а) импортты алмастыру
б) экспортқа бағытталу
в) ғылым сиымды технология негiзiнде экономиканы құру.
4. Несиенi қолданудың жобалық әдiсi принципi. Сыртқы заем берудi
(мемлекеттiң халықаралық несиесi) қолдану және бақылауды тиiмдi ұйымдастыру
мақсатында мемлекет приоритеттi бағыттар мен жобалардың тiзiмiн жасау
керек. Қаржыландырудың жобалық әдiсi кез-келген несие берудiң негiзiнде
жатуы керек.
5. Несие құнынан iшкi қор жинау нормасының асуы принципi. Несиенi
қолданудың экономикалық эффектi тек мына жағдайда болады, егер елде негiзгi
сома мен проценттi төлеу түрiнде кредиторға қайтарылатын несие құнына
қарағанда, қаржы немесе материалдық байлық көп болатын болса. Керi жағдайда
несие зиян әкеледi деп саналады.
6. Жобамен несиенi тарту принципi. Бұл принцип төртiншi принциппен
ұқсас, бiрақ айырмашылығы – ол қолдануға емес, жан-жақты талдау жүргiзiлген
инвестициялық жобаны iске асыруға және оның өсiмiн жылдамдатуға қажеттi
несие тарту саясатына бағытталған. ґкiнiшке орай, тарту процесi ТМД-ның
көптеген елдерiнде аясы тар мақсатқа айналды. Алдымен қаражат тартылады,
кейiн жобаны несиелiк линиямен iрiктеу басталады. Мұндай тәртiп тарту
процесiн анық концептуалды негiзi және механизмi жоқ
астанкестенгеайландырады. Жоба несиемен iрiктелмей, керiсiнше несие жобаға
сәйкес тартылуы керек.
7. Жобаны iрiктеу кезiндегi конкурстылық принципi. ЖОбалар арасында
приоритеттi бағыттар бойынша конкурстар жүргiзiлуi керектiгiн бiлдiредi.
8. Сыртқы заем берудiң әрттүрлi формаларын салыстырмалы бағалау
принципi. Мемлекеттiк саясатты жасау кезiнде ұсынғанды ала беру принципiмен
жетекшiлiк етуге болмайды. Мысалы, ұзақ мерзiмдi несиелер қысқа мерзiмдiге
қарағанда артықшылығы бар, егер мемлекет қысқа мерзiмдi несиенiң үлкен
көлемiн алатын болса, онда ол борыштылық тәуелдiлiкке ұшырауы мүмкiн,
себебi мұндай несиенi қолданудың тиiмдiлiгi аз.
9. Инвестициялық хал-ахуалды жақсарту принципi.
10. Шетелдiк капиталдың стратегиялық және басымды салаларға кiруiн
шектеу принципi. Әлемдiк тәжiрибе көрсеткендей, ресурстық немесе
экономикалық базасы бар кез-келген дамушы ел инвесторларды тек
экономикалық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету үшiн ғана емес, сондай-ақ қалыпты
ұзақ мерзiмдi экономикалық даму мақсатында басымды салаларға кiруiн шектеу
керек.
11. Шетелдiк инвесторлар үшiн тең құқылы жағдай принципi. Шетелдiк
инвесторлар өз инвестициялық қорларын қосымша салықтық жеңiлдiксiз де
дамушы елдерге салуға ынталы (өткiзу нарығының сиымдылығы, өндiрiс
факторларының құнының төмендiгi және т.б.). Жеңiлдiк жағдайларды жасау
шетелдiк капитал қйылуы бойынша күтiлген тиiмдiлiктi бермей жергiлiктi
инвесторлардың инвестициялық белсендiлiгiне керi әсерiн тигiзедi.
12. Табысты аударуға уақытша шектеу принципi. ТМД-ның кейбiр
елдерiнiң заң актiлерiне енген және кең тараған пiкiр табысты шет елге
аударуға шектеу болмау керек – деген пiкiр кателiк болып табылады. Алғашқы
табысынан бастап пайданы шетелге шектеусiз аудару жағдайында мемлекет
ешқандай пайда көрмейдi. Басқа дамушы ел тәжiрибесi көрсеткендей, олардың
көбiсi шектеу рычагын қолданады. Чили, Боливия, Мексика заңдарына сәйкес
шетелдiк компания бес жылдан ерте пайданы аударуға құқығы жоқ.
Мемлекеттiк саясат принциптерi жүзеге асыру кезiнде маңызды жағдай
несие - инвестициялық саясатты реттеудiң ұйымдық механизмi болып табылады.
Мемлекеттiк механизм шетелдiк капитал мен инвестицияны тарту және
қолданудың ұлттық концепциясын жасауға негiзделуi керек. Концепция шетелдiк
капитал және инвестиция жөнiнде мемлекеттiк саясат принциптерiнен басқа
бағдарламалық шаралар мен оны орындауды бақылау механизмiн қамтуы тиiс.
Мысалы, сыртқы заем беру (халықаралық, мемлекеттiк, банктiк несие)
бағдарламасы бөлiмiнде көлемi, түрi, қолдану бағыттары сияқты бөлiмдер
болуы керек.
Қазақстанда кпиталды тарту тәжiрибесiнiң тағы бiр кемшiлiгi туарлары
несиенi кең қолдануы болып табылады. Бұндай несиенiң түрiн қолдану икемсiз,
сонымен қатар елдiң халықаралық беделiн түсiретiндiгiн ескеру керек.
Тауарлы несиелер тұрмыс деңгейi өте төмен елдерге тән (тауар түрiнде
көбiнесе азық-түлiк шығарылады).
Несие түрiн таңдау кезiнде ұзақ мерзiмдi несиенi таңдау керек, себебi
олар ғана өндiрiстi көтеру мiндетiн шешуге қабiлеттi.
Ұйымдық механизм шетелдiк капитал және инвестиция түрiне байланысты.
Халықаралық, мемлекеттiк және банктiк несие беру өзiнiң табиғаты
бойынша ұлттық шектеулерсiз болғандықтан, дамушы елдерге көмектi үйлестiру,
кейбiр саяси режимдер үшiн несиелендiру шарттарын стандарттау және т.с.с.
мәселелердi реттеудiң екi дейңгейлi моделi бар – мемлекетаралық және
мемлекеттiк.
Халықаралық мемлекеттiк және банктiк несие берудi реттеудiң мемлекет
аралық жүйесiнiң мақсаттары:
- төлем балансы, валюталық курс, ссудалық капитал нарығына әсер ету
үшiн ссудалық капиталдың халықаралық қозғалысын реттеу;
- дағдарыстық құбылыстардан шығару үшiн бiрлескен мемлекет аралық
шараларды қабылдау;
- белгiлi бiр заемщикке қатысы несие саясатының келiсiлуi;
Мемлекетаралық реттеудiң формалары ретiнде мыналарды бөлiп көрсетуге
болады:
- экспорттық несиелер мен кепiлдiк шарттарын үйлестiру;
- дамушы елдерге көмек мөлшерiн келiсу;
- халықаралық валюталық-несиелiк және қаржылық ұйымдардың қызметiн
регламенттеу.
Мемлкетаралық реттеу жүйесiнiң рөлi үздiксiз өсуде. Бүгiн халықаралық
несие алу туралы шешiм қабылданған кез-келген мемлекет мемлекетаралық
реттеу жүйесiне енуге мәжбүр болады. Ал мемлекет iшiлiк реттеуде де белгiлi
бiр дәрежеде мемлекетаралық реттеу жүйесiнiң әсерi сезiледi.
Мемлекетаралық реттеу институтының рөлi Европалық Одақтың құрылуымен
өстi. Европалық Одақ елдерi, мысалы, бүгiнгi күнге экспортты несиелеу
жағдайы, минимальды өсiм ақы және максимальды мерзiмi туралы келiсiм
жасады.
Соңғы жылдары мемлекетаралық реттеудiң маңызды институттары әртүрлi
халықаралық кеңестер, халықаралық банктiк клубтар болып табылады. Жоғарғы
жақтағы кеңестерде астық, мұнай, әскери технологияны аудару және әлемдiк
саяси тепе-теңдiкке әсерiн тигiзетiн басқа да сұрақтар бойынша глобальды
мәселелер шешiледi. Банктiк клубтар халықаралық масштабта олардың саясатын
үйлестiру мақсатымен құрылтын банктер бiрлестiгiнiң бiртүрi болып табылады.
Мсыалы, Forex club әлемнiң iрi банктерi және несие-қаржы ұйымдардың өкiлi
болып табылатын 1600 банкирдi бiрiктiредi.
Мемлекеттiк механизмнiң мақсаты шетелдiк инвестициялар мен капиталды
мемлекеттiк реттеудiң тиiмдiлiгiн жоғарылату болып табылады.
Мемлекеттiк реттеу механизмнi заң және ұйыидық механизмнен тұрады.
Заң механизмi келесi принциптерге бағынуы керек:
1. Түсiнiктiң бiр мағыналық принципi. Шетелдiк инвестиция және капитал
жөнiнде ел заңдары айқын, анық және кемiсдi болуы керек.
2. йлесiмдiк және кесiмдiк принципi. Белгiлi бiр экономикалық
қатынастарды реттейтiн заңдардың көбiсi бiр-бiрiмен үйлеспеген
шатасқан болуы мүмкiн. Осы тұрғыдан олардың арасындағы
қайшылықтарды бодырмау үшiн экономикалық ведомство, министрлiк,
банк және ұйымдардың сыртқы көмектерiн үйлестiру сұрақтарымен
айналысатын мемлекеттiк басқару органдары тиянақты сараптамалық
бағалау жүргiзулерi керек.
3. Жергiлiктi және шетелдiк инвесторлар жағдайының теңдiгi принципi.
Тiкелей инвестицияға қатысты заң актiлерiн қабылдау кезiнде
жергiлiктi инвесторларға қрағанда шетелдiк инвесторларға қолайлы
жағдай жасауды мейлiнше болдырмау.
4. Даму принципi. Заң механизмi әлемде, макроэкономикалық
ситуациялардың өзгерiсiн ескере отырып, үнемi дамып жетiлдiрiлуi
керек.
Ұйымдық механизм шетелдiк капитал және инвестицияны тарту және
қолдану процесiн ұйымдық басқару жүйесi болып табылады. Дамушы ел осы
облыста өзiнiң қызметiн үйлестiру үшiн арнайы мемлекеттiк органдарды
құрады.
Бiздiң көзқарасымыз бойынша, Қазақстан республикасында ұйымдық
механизма өзiнiң сферасына тiкелей шетелдiк инвестиция түрiнде халықаралық
кәсiпкерлiкке жататын сұрақтарды реттеудi енгiзбек керек және осы тұрғыда
арнайы органдарды құру мақсатқа лайықсыз. Шетелдiк инвестиция көлемi және
бағыттары тек заң механизiмiмен реттелуi керек.
Мемлекеттiк құрылымның ұйымдық дайындау нұсқалары әртүрлi болуы
мүмкiн. Басқарудың арнайы құрылымын құрудың төрт нұсқасы бар:
- Министрлi немесе Министрлер Кабинетiнiң жанынан құрылған комитет;
- Министрлiкте немесе басқа мемлекеттiк басқару органындағы басқарма;
- Тәуелсiз мемлекеттiк ұйым;
- Менеджмент саласындағы шетелдiк кеңесшiлер (арнайы басқару органын
құрмай-ақ)
Кейбiр елдерде инвестицияны тартудың жоғарыда көрсетiлген барлық төрт
түрiде қолданылады. Ендi әрқайсысының артықшылықтары мен кемшiлiктерiн
қарастырайық:
1) Министрлiк немесе Министрлер Кабинетi жанынан құрылған комитет.
Мүндай құрылымның арқтықшылықтары: несиенi тарту және қолданумен байланысты
сұрақтарды тез шешу мүмкiндiгi; заем беру, кредитор және мемлекет
арасындағы әрекеттердiң жоғары үйлесiмдiгi. Кемшiлiктерi: штаттың көбеюi,
кеңсешiлдiктiң жоғары деңгейi, инвестицияны реттеу қызметiн
орталықтандыруға ұмтылу.
2) Басқарма немесе министрлiктегi бөлiм.
Мүндай құрылымының артықшылықтары болып төмендегiлердi айтуға болады:
- арнайы заңның болуын және оның қызметiн қамтамасыз етуге негiзгi
персоналды табуды талап етпейтiн, қарапайым схема;
- Министрлiк шегiндегi қызмет елдегi саясатты жүргiзуге жауап беретiн
құрылыммен тығыз байланысты болуы. Бұл шешiм қабылдауға әсер етуге
және тiптi шетелдiк инвесторларды тарту үшiн экономикалық ортаны
жақсарту мақсатымен заң жобаларын енгiзуге мүмкiндiк бередi.
- Министрлiк шегiндегi қызмет жекелеген салалардың даму жоспарларына
әсер ету мүмкiндiгiн қамтамасыз етедi.
Бiрақ мұндай құрылымға кемшiлiктер тән, соның iшiнде:
1. Шешiмдi қабылдаудың жеткiлiксiз жылдамдығы. Дәл осы деңгейде
көптеген инвестициялық жобалар қабылданады немесе қабылданбайды. Әдетте
Министрлiк шешiм қабылдау жылдамдығын анықтамайды. Министрлiкте және
кеңесшiл ұйымдарда басқару статусы жоғары емес, құжатқа қол қою министр
арқылы өтедi, бұл шешiм қабыдау жылдамдығын ұстап қалады.
2. Елге капитал салуға мүдделi инвесторлар кейде бизнес шарттарына
қатысты арнайы ақпаратты қажет етедi. Шенеуiктердiң бизнестiң практикалық
сұрақтардан хабары аз, сондықтан да оларға нақты көмек көрсете алмайды.
Келiссөздi жүргiзуге қабiлетсiздiктiң екi негiзгi кемшiлiгi бар:
а) Ел туралы терiс түсiнiк бередi;
б) кiмет өкiлi жағынан келiссөз процесiнде қатерлi қателiктердi
жiберуге әкелуi мүмкiн.
3. Министрлiк кез-келген басқа мемлекеттiк құрылым ретiнде
қызметкерлердi ынталандыруға жататын жоғары еңбек ақыны қамтамасыз етуге
қабiлетсiз. Бұл жұмыстың төмен сапасына, қызметкерлер арасында коррупцияға
және пара алушылыққа әкеледi.
4. кiметтiң ауысуы Министрлiк штатына өзгерiстер әкелуi мүмкiн, ал
ол өз кезегiнде шетелдiк инвестиция сферасында кiметтiң тұрақсыз саясатына
әкелуi мүмкiн.
3) Тәуелсiз мемлекеттiк ұйымды құру.
Мүндай ұйымдардың артықшылығы жоғарыда аталған кемшiлiктердi
болдырмауға ұмтылу. Бұл ұйымдар аз уақытша шешiм қабылдай алады және де
еңбекақы деңгейiн өз бетiнше белгiлеуге ерiктi болғандықтан, жоғары бiлiмдi
мамандарды жұмысқа тарта алады. кiмет ауысса да, оның штаты тұрақты болып
қалатындықтан, шетелдiк инвестицияларға байланысты тұрақты саясатты
жүргiзуге мүмкiндiгi үлкен.
4) Шетелдiк кеңесшiлер қызметiн қолдану.
Мүндай жолдың артықшылығы ұзақ мерзiмдi оқытудың қажет еместiгi болып
табылады. Себебi шетелдiк консультанттарды iрiктеу олардың
қабiлеттiлiктерi негiзiнде жүргiзiледi. Олар инвестициялауға көмектесу және
өткiзудi ұйымдастыру жұмысын тез бастауы және инвестормен келiссөз процесiн
жылдамдатуы мүмкiн ґздерiнiң тәжiрибесi арқасында олар презентацияны жоғары
кәсiби деңгейде ұйымдастыруға, жақсы көрнектi материалдарды дайындауға және
шетелдiк инвесторлармен бiрдей деңгейде келiссөз жүргiзуге мүмкiндщiктерi
бар.
Мемлекеттiк құрылымның бұл нұсқасының бiрнеше кемшiлiктерi бар, атап
айтқанда:
1. лкен шығындар келтiредi;
2. Елдiң престижiнiң жоғарылауына мүмкiндiк бермейдi, бұл мемлекетте
жеткiлiктi бiлiктi мамандардың жоқтығын көрсетедi.
Сонымен, шетелдiк капитал және инвестицияны тарту мен қолдануды
мемлекеттiк реттеу мемлекет қызметiнiң маңызды сферасы болып табылады.
Бағдарламалық-концептуалдық негiзiнде және экономикалық принциптерге сәйкес
жүргiзiлетiн халықаралық несиелендiру мен кәсiпкерлiктi реттеу саясаты ғана
елдiң экономикалық дамуына септiгiн тигiзедi.
1.3. Мемлекеттiң құрылымдық-инвестициялық саясатын қалыптастыру негiздерi.
кiмет басшысы Иманғали Тасмағамбетов Тәуелсiздiктiң 11 жылдығына
арналған салтанатты жиналыста жасаған баяндамасында Қазақстанның бүгiнгi
жағдайын былай сипайттайды: “ґнеркәсiптiң барлық шешушi салаларында
экономикалық, әлеуметтiк-саяси тұрақтылыққа, өндiрiстiң өсуiне, ауылдарда
оң iлгерiлеушiлiкке қол жеткiзе отырып, бiз өзiмiзге шикiзаттық бағдардағы
экономиканы жоғары технологиялы және бәсекеге қабiлеттi тауарлар шығаруға
негiзделген қазiргi заманғы экономикаға қайта бағдарлау есебiнен
тәуелсiздiгiмiздi нығайтуға мүмкiндiк жасадық”1.
Осы қол жеткен жетiстiктерiмiздi, мүмкiндiктерiмiздi сақтап,
пайдалану үшiн мемлекеттiң ғылыми негiзделген құрылымдық-инвестициялық
саясатын қалыптастыру қажет. Жалпы мемлекеттiк экономикалық саясат –
макроэкономикалық, салық және аймақтық деңгейлерде құрылымдық саясатты
қалыптастыру негiзi болып табылады.
Макроэкономикалық салада оңтайландыру iсi халық шаруашылығының
салалық құрылымына да әсер етедi. ґйткенi мұндай өзгерiстердi жүзеге
асырудың маңызды тетiгi-макроэкономикалық жағдайға айтарлықтай әсер ететiн
салалық басымдықтарды ғылыми негiздеу болып табылады. Республикамыздың
жағдайында салалық құрылымның тиiмдi жағдайын анықтау-экономиканың
шикiзаттық бағытын жою және өнеркәсiптi дамыту мәселелерiен тығыз
байланысты.
Болашақтағы салалық өзгерiстердi негiздеуде ескерiлетiн маңызды
фактор – жиынтық сұраныс құрылымы жайлы болжамды мәлiметтер. Олар iшкi
қорлар мен импортты алмастыратын өндiрiстi ұйымдастыру есебiнен жиынтық
ұсыныс құрылымын қажет етедi. Әлемдiк тәжiрибе, басқа елдерден алынатын
ресурстар экономикалық егемндiктi нығайтуға септiгiн тигiзбейтiндiгiн
дәлелдеп отыр. Ал, егер мәсле азық-түлiк өнiмдерiне деген сұранысты өтеу
жөнiнде болса, онда импортқа бағытталу елдiң азық-түлiк бойынша
қауiпсiздiгiн айтарлықтай нашарлатады.
Дағдарысты жағдайдан шығу және экономиканы дамыту – ұлттық табыстағы
өндiрiстiк қор жинау үлесiн арттыруға байланысты. Ал бұл, өз кезегiнде,
әсiресе барынша жетiлдiрiлген өндiрiс құралдарын шығаратын салаларда
өндiрiстiң өсу қарқынын арттыруды қажет етедi. Мұнда да шетелдiк
технологиялық инвестицияларға бағытталуға болады және бағытталу керек деген
жаңсақ пiкiрлер абр. Шетелдiк технологиялық инвестицияларға толықтай
бағытталу, бiрiншiден, отандық машина жасау және өндiрiс процесiн
механизацияландыру мен автоматтандыру қамтамасыз ететiн салалардың
мүддесiне шек келтiруi мүмкiн; екiншiден, елде техникалық процестiң негiзгi
бағыттары бойынша күрделi және қолданбалы ғылыми зертеулер жүргiзуге
қажеттiлiк төмендеуi мүмкiн. Бұл екi жағдайда да өндiрiсте интеллектуалдық
ұтылыс анық байқалады, ал оны болдырмау үшiн мемлекеттiң құрылымдық
саясатын қалыптастыруда халық шаруашылығының инфрақұрылымдық және
әлеуметтiк салаларының өндiрiстiк негiзiн жаңарту мен пайдалану тиiмдiлiгiн
арттыру мүдделерi көзделуi тиiс.
Мұндай саясатты қалыптастыру қалдықсыз технолгияларды кеңiнен ендiре
отырып, елдiң табиғи байлықтарын тиiдi игеру мүдделерiне де негiзделедi.
Бұл, республиканың экспорттық әлеуетiн арттыру – шетелдерге барлық жағынан
әлемдiк стандарттарға сәйкес келетiн дайын өнiм шығаруға мүмкiндiк беруi
қажет. Сол арқылы экономиканың, оның iшiнде өнеркәсiптiң шикiзаттық бағытын
толық жою мүмкiн болар едi.
Егер әлемдiк шаруашылық байланыстарда өз орнымызды таппасақ, сондай-
ақ халықаралық еңбек бөлiнiсiне қатысу мәселесi назарға алынбаса, онда
құрылымдық саясат ғылыми негiзделген болмайды. Аталған жағдайда “өз
орнымызды табу” дегенiмiз экспортқы бағытталған салаларды дамыту, ол “еңбек
бөлiнiсiне қатысу” – маманданған салалардың пайда болуы мен дамуын
бiлдiредi.
Бұл жерде бiз халық шарашылығы салалық құрылымының тиiмдiлiгiн
арттыру саласындағы мемлекеттiк саясатты қалыптастырудың негiзгi
факторларына ғана тоқталдық. Сондай-ақ, ең алдымен елдiң өндiргiш күштерiн
орналастыруды оңтайландыру мәселесiн қамтитын халық шаруашылығының аймақтық
құрылымын тиiмдi ету iсi де маңызды екендiгiн атап өту керек. Бұл тұста,
экономиканың салалық және аймақтық құрылымдарын оңтайландыруда шешушi рөл
атқаратын екi факторды бөлiп қарастыруға болады. Мәселе табиғиқорларды
тиiмдi игеруде және қоғамдық өндiрiс пен халықтың өмiр сүру деңгейiнiң
тиiмдiлiгiн арттыруға қол жеткiзуде болып отыр.
Алайда, халық шаруашылығының аймақтық құрылымын ғылыми негiдеуде
ерекше сипаттағы факторлар да ескерiледi. Атап айтқанда, әр түрлi
аймақтардағы халықтың өмiр сүру деңгейiн теңестiру қажеттiгi жөнiнде,
өйткенi, егерде аймақаралық ауытқулар деңгейi жоғары болса, әлеуметтiк
иеленiсу мәселелерi күшейе түседi.
Аталған жағдайдан аймақтық құрылымды қалыптастырудың келесi факторы –
жергiлiктi халықтың жұмыспен қамтылу коэффициентiнiң мөлшерiн арттыру
арқылы экономикалық және әлеуметтiк тиiмдiлiкке қол жеткiзудiң жалпы
мемлекеттiк мүделiлiгi туындайды. Аймақтық жұмыспен қамтылудың әртүрлiлiгiн
талдау және есепке алу әрқашанда мемлекеттiң аймақтық саясатын
қалыптастыруда бастапқы негiз болуы шарт. Бұл мәселе бiздiң
республикамыздың жағдайында өте өзектi болып отыр. Себебi, материалдық
өндiрiстiң аса маңызды салаларында аймақтық ерекшелiктердi ескерместен
әкiмшiлiк әдiстермен Жекешелендiру шараларын жүзеге асыру түптеп келгенде
жұмыссыздықтың өсуiне, халықтың ауылдан қалаға көшуiн күшейтiп,
экономиканың аграрлық секторының материалдық-техникалық және ғылыми-
интеллектуалдық базасының құлдыруаына алып келедi.
Халық шаруашылығы аймақтық құрылымының өзгерiсi көбiнесе
республиканың әкiмшiлiк аумақтары мен iрiлендiрiлген аудандарының
әлеуметтiк-экономикалық дамуынан кешендiлiк қағиданысна байланысты. Аталған
қағида аймақтық құрылымды қалыптастырудың маңызды факторалырының бiрi.
Жоғарыда, мемлекеттiң құрылымдық саясаты, ең алдымен
макроэкономикалық деңгейде инвестициялық шешiмдер қабылдап, жүзеге асыру
арқылы, яғни құрылымдық және инвестициялық саясаттарды тығыз
байланыстырғанда ғана шынайы болатындығы айталады.
Инвестициялық саясат маңызды үш бағытта жүргiзiледi:
- мемлекеттiк бюджеттiк қорларды пайдалану арқылы;
- iшкi несие қорлары мен жеке заңды тұлғалардың өзiндiк қаражаттарын
тиiмдi қолдануды ынталандыру арқылы;
- шетелдiк инвестициялар тарту мен тиiмдi пайдалану механизмi арқылы.
Осы бағыттар iшiнен басымдысын таңдап алу және халық шаруашылығының
барынша тиiмдi аймақтық-салалық құрылымын қолдау мақсатында олардың
үйлесiмiн қамтамасыз ету – мемлекеттiң инвестициялық саясатының негiзiн
құрайды. Оны қалыптастыру барысында Қазақстан Республикасының Президентi
бекiтетiн күрделi ұлттық бағдарламаларды iске асыру қажеттiгi де
ескерiледi.
Iс жүзiнде, белгiлi мақсатқа қол жеткiзудi көздейтiн мемлекеттiң
құрылымдық-инвестициялық саясатының бағытары мен көрсткiштерi сандық
жағынан айқындалы, атқарылатын мерзiмi бойынша анықталуы тиiс.
Ал бұл, өз кезегiнде, мүдделер, ресурстық база, механизмдер, объектi
мен осы саясатты жүзеге асыру процесiнiң өзi де саллалардың, аймақтардың
тұстастай халық шаруашылығының орта және ұзақ мерзiмдiк даму жоспарларында
көрiнiс табатындығын бiлдiредi.
Қазiргi жағдайларда Қазақстан Республикасының кiетiнiң құрылымдық
саясаты бiздiң ойымызша келесiдей мәселелердi қамтуы тиiс:
- дайын өнiм шығару арқылы экспортық әлеуеттi арттыратын салалар
дамуына басымдық беру;
- iшкi нарық талаптарын қанағаттандыратын және импорттық алмастыратын
өнiм өндiрiсiн кеңейту;
- негiзiнен отандық өндiрiс есебiнен халық шаруашылығы барлық
салаларының өндiрiстiк аппаратын жаңарту;
- халық қажеттiлiктерiн қанағаттандыруға бағытталған салалар дамуын
қамтамасыз ету;
- экономиканың аграрлық секторының дамуын тездетуге бағытталған қаржы
және несие қорларын арттыру және т.б.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе келесiдей негiзгi тұжырым
жасауға болады: мемлекеттiң құрылымдық-инвестициялық саясатын алдын-ала
асырудың механизмдерiн дұрыс таңдамайынша құрылымдық өзгерiстердi қажеттi
бағытта қамтамасыз ету мүмкiн емес. Сұраныс пен ұсынысты сәйкестендiрудiң
нарықтық заңы бойынша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Аймақты дамытудағы жүргiзiлген инвестициялық саясаттың тиiмдiлiгi.
МАЗМҰНЫ
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
I тарау. Аймақта жүргiзiлген инвестициялық саясаттың теориялық және
методологиялық негiздерi.
1.1. Инвестициялық iс-әрекеттiң экономикалық мазмұны және оны
ұйымдастырудың концептуалды негiздерi ... ... ... ... ... .. 5
1.2. Инвестициялық саясатты мемлекеттiк реттеу: принциптерi, әдiстерi
мен формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 15
1.3. Мемлекеттiң құрылымдық-инвестициялық саясатын қалыптастыру
негiздерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
1.4. Инвестициялық саясаттың заңды – құқықтық негiзлерi
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
II тарау. Қазақстан экономикасындағы инвестициялық процестердiң
тиiмдiлiгiн талдау.
2.1. Қазақстан Республикасында инвестициялық iс-әрекеттiң қазiргi
жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 45
2.2. Қазақстан экономикасын дамытудағы шетелдiк инвестициялық
рөлi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
2.3. Қазақстан Республикасына шетел инвестицияларын тартуды
жандандыру мәселелерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
III тарау. Оңтүстiк Қазақстан облысындағы инвестициялық iс-әрекеттiң
қазiргi жағдайы мен даму болашағы.
3.1. Оңтүстiк Қазақстан облысындағы инвестициялық процестердi
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
3.2. Оңтүстiк Қазақстан облысындағы инвестициялық iс-әрекеттердi
дамыту бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 90
Пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 93
Кiрiспе
Әлемдiк тәжiрибенiң дәлелдеуi бойынша, инвестициялар кез-келген елдiң
өркендеуiнiң маңызды факторы ретiнде қарастырылады.
Қазақстан халқына ел Президентiнiң жолдаған “Қазақстан-2030”
Жолдауында республика экономикасына инвестицияларды тарту маңызды
стратегиялық мәселе ретiнде қарастырылған. Қазiргi таңда Қазақстан жан
басына шаққандағы инвестиция тарту ауқымы алғанда ТМД елдерiнiң арасында
көш басында келедi. Шетелдiк тiкелей инвестициялардың жыл сайынғы таза
салмақ түсiмi орташа алғанда ЖIґ-нiң 8-10% құрайды. Ендi инвестициялар
бiздiң қарыштап алға дамуымызға соңғы серпiн беретiн күшке айналып отыр.
Инвестицияларды экономикаға тарту iшкi жинақтардың және қаражаттардың
жетiспушiлiгiнен құтылуға, өндiрiстiң өсуiне, экспорттың жоғарылауына,
импорттың төмендеуiне, тауарлық тапшылықтың қысқаруына және өндiрiстi
ұйымдастырудың тиiмдiлiгiн жоғарылатуға көмектеседi.
Жалпы қазiргi кезде адамдар экономикаға салынған инвестициялардың
нақты тиiмiдiлiгiн көруi тиiс, ол жұмыс орындарының көбеюiнен, жаңа
өндiрiстердiң пайда болуынан, еңбек өнiмдiлiгi артуы үшiн жағдайдың
жақсаруынан танылады.
Осыған орай Оңтүстiк Қазақстан облысында инвестиция саласында
аймақтық саясатты одан әрi жетiлдiру мәселесiнiң маңызы артуда.
Облыс экономикасын дамыту процесiнде тiкелей инвестициялар саласында
мемлекеттiк саясатты жетiлдiру мен оны дәйектi түрде жүзеге асыру үлкен
мәнге ие болып отыр. Зерттеуге алынған тақырыптың өзектiлiгi, актуальдығы
осы жағдайлармен түсiндiрiледi.
Ғылыми дипломдық жұмыстың мақсаты облыс экономикасын дамытуға
инвестициялар тартаудың теориялық және методологиялық негiздерiн зерттеу,
аймақты дамытудағы инвестициялық саясаттың тиiмдiлiгiн талдау және
инвестициялық саясатты жетiлдiру жолдарын қарастыру болып табылады.
Дипломдық жұмыстың бiрiншi тарауында инвестициялық iс-әрекеттiң
мазмұны, инвестициялық саясатты мемлекеттiк реттеу механизмi, әдiстерi мен
формалары, заңды құқықтық негiздерi қарастырылады.
Ғылыми жұмыстың талдау бөлiмiнде Қазақстан экономикасындағы және
Оңтүстiк Қазақстан облысындағы инвестициялық процестердiң тиiмдiлiгiне
талдау жүргiзiлген. Сондай-ақ, талдау нәтижелерi бойынша облыстағы
инвестициялық қызметтегi белсендiлiктi арттыру үшiн iс-шаралар ұсынылған.
I тарау. Аймақты дамытудағы жүргiзiлген инвестициялық саясаттың теориялық
және методологиялық негiздерi.
1.1. Инвестициялық iс-әрекеттiң экономикалық мазмұны және оны
ұйымдастырудың концептуальды негiздерi.
Экономика дамуының құрылымдық өзгерiстерiн табысты iске асырудың,
жаңа ғылыми-техникалық негiзде өндiрiстiк потенциалды құрудың әлемдiк
нарықта бәсекелестiк позицияны күшейтудiң негiзгi шарты жоғары
инвестициялық белсендiлiк болып табылады. Оңтүстiк-Шығыс Азияда “жаңа
индустриалды елдер” атты экономикалық феноменнiң пайда болуы, қазiргi
заманғы ғылымды қажет ететiн салалардың тез дамуы осы елдер экономикасына
тартылатын инвестициялардың тез өсуiнiң арқасында мүмкiн болды.
Нарықтық қарым-қатынастар жағдайында республикадағы өнеркәсiптiк
өндiрiстiң дамуына инвестициялардың әсерiн анықтау үшiн, алдымен,
“инвестициялар” категориясының әлеуметтiк-экономикалық мәнiн анықтап алу
қажет.
Инвестициялар – бұл, нарықтық экономикаға өту кезеңiнде пайда болған,
Қазақстандық экономика үшiн бiршама жаңа термин. Орталықтандырылған
жоспарлы жүйеде негiзгi қорларды қайта өндiруге, оларды жөндеуге жұмсалатын
шығыстардың барлығын қосатын “жалпы күрделi салымдар” түсiнiгi қолданылады.
“Инвестиция” терминi (латын тiлiнiң investio- киiндiремiн) ғылыми
және публисцистикалық әдебиеттерде кең қолданылады. Ғылыми әдебиеттерде
инвестицияны анықтауда көптеген пiкiрлер бар. Пол Самуэльсон: “Таза
инвестициялау” немесе капиталды құру деп, бiз қоғамның нақты капиталының
(ғимараттар, құрал-жабдықтар, материалды-өндiрiстiк қорлар және т.б.) таза
өсiмiн айтамыз. Тұрғын адам “инвестициялау” деп, өзiнiң жер учаскесiн,
айналымда жүрген бағалы қағаздарды немесе басқа да меншiк объектiсiн сатып
алғанын айтады. Бiрақ таза инвестициялау тек қана жаңа нақты капитал
құрылған кезде ғана орын алады деп жазған.1
Әйгiлi “Экономикстiң” авторлары инвестиция түсiнiгiн кең түрде
түсiндiрдi. Олардың анықтамалары бойынша инвестиция- “өндiрiс шығындары
және өндiрiс құралдарын жинақтау және материалды қорларды ұлғайту”, яғни
өндiрiс шығындарының және жинақтардың барлық жиынтығы.2
Инвестиция көзi болып, жинақ қаражаттары табылатыны белгiлi. Бiрақ
жинақтар бiр шаруашылық агентпен iске асырылады, ол инвестициялауды тiптi
басқа адамдар тобы немесе шаруашылық субъектiлерi iске асыруы мүмкiн.
Сондықтан ғалымдар тобы түсiнiктi анықтау кезiнде инвестицияның мәнiне ғана
емес, оның мақсатты бағытталуына да көңiл аударады. В.Бочаров инвестицияны
тұтынуға қолданылмайтын табыстың бiр бөлiгi деп түсiндiредi. Инвестициялық
қорлар инвестициялық iс-әрекеттiң белгiлi объектiлерiне жұмсалады. Мұнда
капиталдық құнның өсiмi табыс түрiнде немесе әлеуметтiк эффект түрiнде
болады.
В. Фельзенбаум, инвестиция түсiнiгiн мағынасы бойынша “күрделi
салымдар” және “қаржылық” (портфельдi) инвестициялар түсiнiктерiне, яғни
меншiктен табыс алуға құқық беретiн акцияларға, облигацияларға және басқа
да бағалы қағаздарға салынған салымдарға жақын келетiн нақты
инвестицияларды қамтиды деп атап өткен.
Инвестицияға анықтама бергенде, инвестицияның тек қана мазмұндылық
сипаттамасына ғана емес, сонымен қатар олардың мақсатты бағытталуына да аса
назар аудару қажет. Осы көзқарастан қарайтын болсақ, инвестиция жалпы
ұлттық өнiмдi өндiруге жұмсалынатын табыстардың маңызды бөлiгiн құрайды,
яғни капитал құрумен, физикалық капиталды кеңейтумен байланысты өндiрiстi
кеңейтуге және жаңартуға кеткен шығындар болып саналады.
lс-тәжiрибеде әр түрлi зерттеушiлер инвестиция түсiнiгiне әр түрлi
мағына бередi. Жалпы тұрмыстық сана-сезiм деңгейiнде инвестицияны жер сатып
алуға, қозғалмайтын мүлiк, акциялар сатып алуға, құрылысқа, техникаға,
пайдалы қазбалары бар кен орындарына және т.б. қаржылық салымдарды салу деп
түсiндiредi.
Инвестицияларды нақты (капитал құрушы) – жаңа кәсiпорын құруға, iс-
әрекеттегi кәсiпорынды қайта құруға немесе техникалық жарақтандыруға
бағытталған салымдар және қаржылық (портфельдi) – мемлекеттiң, әртүрлi
кәсiпорындардың, инвестициялық қорлардың бағалы қағаздары мен акцияларын
сатып алуға жұмсалған салымдар деп бөлуге болады. Бiрiншi жағдайда қаржы
салымдарын жасайтын салымдар деп бөлуге болады. Бiрiншi жағдайда қаржы
салымдарын жасайтын кәсiпорын-инвестор, өзiнiң өндiрiстiк өзiнiң өндiрiстiк
капиталын – негiзгi өндiрiстiк қорларды және олардың жұмыс iстеуiне қажеттi
айнымалы бағалы қағаздардан табыс-дивидендтер алу арқылы ұлғайтады. Мұнда
өндiрiстi құруға ақша қаражаттары салымдарын, инвестициялық жобаларды iске
асыруға қаржы құралдарын тарту үшiн акцияларды шығарған басқа кәсiпорындар
мен ұйымдар жасайды.
Сонымен қатар, тiкелей және жанама инвестициялар болады. “Тiкелей
инвестицияларды мемлекеттiк қолдау туралы” Қазақстан Республикасының
Заңында тiкелей инвестициялар – бұл Қазақстан Республикасының
кепiлдiктерiне байланысты және Қазақстан Республикасына берiлетiн ресми
техникалық көмек немесе гранттар шеңберiне кiретiн инвестицияларды
қоспағанда, инвестициялардың барлық түрi. Ал жанама инвестициялар – бұл
бағалы қағаздар немесе мүлiктiк құнды заттар жиынтығына жасалған салымдар,
деп көрсетiлген.
Инвестициялардың барлық түрлерiнiң кәсiпорынның тiршiлiкке
қабiлеттiлiгiн сақтада және оның дамуында маңызы зор.
Нақты активтерге инвестициялауды дайындау және талдау,
инвестициялардың түрлерiне, яғни олар арқылы кәсiпорын алдында, тұрған
қандай мәселелердi шешу қажет екендiгiне байланысты. Осы позициядан
инвестициялардың барлық мүмкiн түрлерiн келесi негiзгi топтарға
топтастыруға болады:
1) Тиiмдiлiктi арттыруға бағытталған инвестициялар. Олардың мақсаты
ең алдымен құрал-жабдықтарды ауыстыру, персоналды оқыту немесе өндiрiстiк
қуатты, өндiрiс жағдайлары тиiмдi аймақтарға ауыстыру арқылы фирманың
шығындарын төмендету болып табылады;
2) ґндiрiстi кеңейтуге бағытталған инвестициялар. Мұндай
инвестициялардың мақсаты – iс-әрекеттегi өндiрiстер шеңберiнде ертеректе
құрылған нарықтар үшiн тауар өндiру мүмкiндiктерiн кеңейту;
3) Жаңа өндiрiстердi құруға бағытталған инвестициялар. Мұндай
инвестициялар кәсiпорында бұрындары өндiрiлмеген тауарларды шығаратын
немесе жаңа қызмет түрiн көрсететiн мүлде жаңа кәсiпорындарды құруды
қамтамасыз етедi немесе кәсiпорында өндiрiсте жүрген тауарлармен жаңа
нарықтарға шығуға әрекет жасауға мүмкiндiк бередi.
4) Мемлекеттiк басқару органдарының талаптарын қанағаттандыру
мақсатына бағытталған инвестициялар. Инвестициялардың бұл түрлерi
экологиялық стандарттар, өнiмнiң қауiпсiздiгi және iс-әрекет шарттары
жөнiнен үкiметтiң талаптарын орындау қажеттiгi кәсiпорын алдында тұрған
жағдайда қолданылады.
Инвестициялардың осылай топтастырылу себебi, олармен байланысты
тәуекелдiлiктiң деңгейiнiң әртүрлiлiгi болып табылады. Инвестиция түрi мен
тәуекелдiлiк деңгейiнiң арасындағы тәуелдiлiктi келесi схема түрiнде
көрсетуге болады (сурет1).
Жаңа ґндiрiстi Тиiмдiлiктi Мемлекеттiк
өндiрiстi кеңейтуге арттыруға басқару
құруға бағытталған бағытталған органдарының
бағытталған инвестицияла инвестицияла талаптарын
инвестициялар р р орындауға
бағытталған
инвестициялар
Тәуекелдiлiктiң жоғары Тәуекелдiлiктiң төмен
дегейi деңгейi
1-сурет. Инвестиция түрi мен тәуекелдiлiк деңгейi арасындағы байланыс.
Инвестиция түрi мен тәуекелдiлiк деңгейiнiң арасындағы мұндай
тәуелдiлiк логикасы айқын: ол инвестициялау аяқталғаннан кейiн фирма
жұмысының нәтижелерiнiң өзгеруiне нақыртың мүмкiн реакциясын дұрыс болжай
алмау қаупi деңгейiмен анықталмайды. Мақсаты нарыққа белгiсiз өнiм шығару
болып табылатын жаңа өндiрiстi ұйымдастыру жоғары дәрежелi белгiсiздiкпен
байланысты, ал нарықпен қабыл алынған тауар өндiрiсiнiң тиiмдiлiгiн
жоғарылату (шыныдарды төмендету), инвестициялау нәтижесiнiң минималды қауiп
әкелетiндiгi түсiнiктi. Осы сияқты, мемлекеттiк басқару мекемелерiнiң
талаптарын қанағаттандыру мақсатымен жасалған инвестициялар да
тәуекелдiлiктiң төмен деңгейiмен байланысты.
Толық ғылыми-техникалық өндiрiстiк циклдi инвестициялауға болады
немесе оның элементтерiн (сатыларын) - ғылыми зерттеулер, жобалық –
конструкторлық жұмыстар, iс-әрекеттегi өндiрiстi кеңейту немесе қайта құру,
жаңа өндiрiстi ұйымдастыру немесе жаңа өнiмдi шығару және т.б. iс-
әрекеттердi инвестициялауға болады.
ґндiрiстiк-экономикалық потенциалды сақтау және дамыту – кәсiпорынның
өндiрiстiк – шаруашылық iс-әрекеттiң маңызды бөлiгi болып табылады. Осы
бағыттағы кәсiпорынның iс-әрекетi инвестициялық iс-әрекет деп аталады.
“Тiкелей инвестицияларды мемлекеттiк қолдау туралы” Қазақстан
Республикасының Заңына сәйкес, инвестициялық iс-әрекет деп, инвестициялауды
iмке асыру процесiмен байланысты кәсiпкерлiк iс-әрекеттi айтамыз.
Инвесторлар (инвестициялық iс-әрекеттi iәске асырушы немесе заңды
тұлғалар), тапсырыс берушiлер, жұмысты орындаушылар, инвестициялық iс-
әрекет объектiлерiн пайдаланушылар, жабдықтаушылар, инвестициялық қорлар)
және инвестициялық процестiң басқа да қатысушылары – инвестициялық iс-
әрекет субъектiлерi болып табылады. Тапсырыс берушiлер ретiнде инвесторлар
немесе инвестициялық жобаны iске асыру жөнiнде инвестордан алған жеке және
заңды тұлғалар болуы мүмкiн.
Инвестициялық iс-әрекеттiң субъектiлерi ретiнде жеке және заңды
тұлғалар, соның iшiнде, шетелдiк тұлғалар, мемлекеттер және халықаралық
ұйымдар болуы мүмкiн.
Инвестициялық iс-әрекеттiң объектiлерiн пайдаланушылар ретiнде
инвесторлар және басқа да жеке және заңды тұлғалар, мемлекеттiк және
жергiлiктi мекемелер, шет мемлекеттер және халықаралық ұйымдар болуы орта
құрылмына мыналар кiредi:
- күрделi құрылысы ортасы, мұнда салалардың негiзгi және айнымалы
өндiрiстiк қорларға инвестиция салу жүргiзiледi;
- инновациялық орта, мұнда ғылыми-техникалық өнiм және интеллектуады
потенциал iске асырылады;
- қаржылық капитал айналымы ортасы (әртүрлi түрдегi ақшалай, қаржылық
және қарыздық мiндеттемелер).
Инвесторларды қаржыландыру көздерiн қарастырайық.
Нақты инвестицияларды қаржыландыру көздерiн жалпы барлық экономика
деңгейiнде (макродейңгей) және шаруашылық (микродеңгей) қарастыру қажет.
Макродеңгейде мұндай қаржыландыру көзi ретiнде жалпы жинақтар, яғни
тұрғындардың жеке жинақтары, бизнес жинақтары және мемлекеттiк бюджеттiң
сальдосы қарастырылады.
Жалпы жинақтар – бұл тұтынуға жұмсалмаған (тұтынуға мемлекеттiк
шығындар да жатады) барлық қоғамның ағымдағы табысының бiр бөлiгi және бұл
инвестициялаудың қаржылық негiзiн құрайды.
Жалпы мемлекет көлемiнде жалпы инвестициялар мен жинақтар бiрдей
деуге болады. Жалпы жинақтар мен инвестициялардың бiрдейлiлiлiгi, бөлек
экономика секторларында басқаша болуы мүмкiн. Дамыған несиелiк-қаржылық
жүйе жағдайында жинақтардың иесi кiс екендiгiнiң принципиалды маңызы жоқ,
себебi, бұл қаражаттар қаржы қорларында несиелеу операцияларында
мобилизацияланады.
Қазiргi жағдайда қаржылық қамтамасыз етудiң маңызды көздерiнiң бiрi
халықаралық экономикалық байланыстар арқылы келетiн қорлар болып табылады.
Нарықтық экономика жағдайында негiзгi инвестициялық шешiмдер
шаруашылық субъект деңгейiнде қабылданады. Кәсiпорында қаржы салымдарын
жасау үшiн бiрнешесе альтернативтi қаржыландыру мүмкiндiктерi бар. Бiр-
бiрiне ұқсамайтын бұл қаржыландыру көздерi бiрге қолдануы мүмкiн.
Тәжiрибеде солай жиi болады.
Қаржыландыру көздерiн топтастыру.
Кесте 1.1.
Қаржы ресурстары Кәсiпорындағы инвестициялау көзi
1 2
1. Жеке
Амортизациялық қаржы бөлiнулер (негiзгiґткiзуден түскен түсiм (өзiндiк
қорлар мен материалды емес активтерге құн)
салынған тозу қаржылары)
Жалпы пайда
Тауарлар мен қызмет көрсетулердi
өткiзуден түскен пайда (кәсiпкерлiк ґткiзуден түскен түсiм
табыс. Басқа да өткiзулерден түскен табыс
Басқа да өткiзулерден түскн табыс.
ґткiзуден тыс нәтижелердiң (табыстар)
сальдосы. ґткiзуден тыс табыстар
Резервтiк қор ґткiзуден тыс табыстар
Жөндеу қоры.
Сақтандыру резервтерi Жалпы пайда
Бақалар ґзiндiк құн
ґзiндiк құн емес таза пайда
2. Тартылған қаражаттар. Сәйкес инвесторлардың қорлары
2.1. Аығмадағы инвестициялық қызметтегi
үлестiк қатысу қаражаттары.
2.2. Бағалы қағаздарды эмиссиялаудан
түскен қаражаттар.
2.3. Еңбек ұжымының мүшелерiнiң жеке
және заңды тұлғалардың пайдалық және
басқа да жарналары.
2.4. Сақтандыру төлемдерi.
2.5. Франчайзинг, селенг, аренда бойынша
төлемдердiң түсуi
2.6. Басқалары
3. Бюджеттiк қаржы бөлiнулер Бюджеттiк қаржыландыру қаражаттары
4. Бюджеттiк емес қорлардан түскен Бюджеттiк емес қорлардың
түсiмдер қаражаттары.
5. Қарыздық қаражаттар. Несие берушiлердiң қорлары
5.1. Банк несиесi
5.2. Басқа да қаржылық институттардың
несиелерi
5.3. Бюджеттiк несие
5.4. Коммерциялық несие
5.6. Басқалары
6. Тартылған қаражатар Сәйкес инвесторлардың қорлары
6.1. Аығмадағы инвестициялық қызметтегi
үлестiк қатысу қаражаттары.
6.2.Бағалы қағаздарды эмиссиялаудан
түскен қаражаттар.
6.3. Еңбек ұжымының мүшелерiнiң жеке
және заңды тұлғалардың пайдалық және
басқа да жанрлары.
6.4. Сақтандыру төлемдерi.
6.5. Франчайзинг, селенг, аренда бойынша
төлемдердiң түсуi.
6.6. Басқалары
7. Бюджеттiк қаржы бөлiнулер. Бюджеттiк қаржыландыру қаражаттары
8. Бюджеттiк емес қорлардан түскен Бюджеттiк емес қорлардың
тұсiмдер. қаражаттары
Кәсiпорынның меншiктi қаржы қорлары өзiне құрылтайшылардың бастапқы
жанырларын және капиталды салымдарды қаржыландыруға кеткен шаруашылық iс-
әрекет нәтижелерi есебiнен жиналған жинақтарды қосады.
Кәсiпорында инвестицияларды қаржыландырудың iрi көзiне амортизациялық
қаржы бөлiнулер жатады. Осы бөлiнулер нәтижесiнде кәсiпорынның негiзгi
капиталын ұдайы өндiрiсiн кеңейтуге қолданылатын бос ақша қаражатары
қалыптасады.
Пайдадан төленетiн салықтар мен басқа да төлемдер төленгеннен кейiн
кәсiпорында таза пайда қалады. Оның бiр бөлiгiн өндiрiстiк және әлеуметтiк
сипатты капиталдық салымдар ретiнде қолдануы мүмкiн.
Несиелiк қаражаттар несие берушiлер есебiнен құралады. Қазiргi кезде
инвесторлар тез эффект беретiн кәсiпкерлiк iс-әрекет беретiн кәсiпкерлiк iс-
әрекет сфераларын несиелеуге тырысады.
Инвестициялаудың перспективтi бағыттарының бiрi ретiнде лизингi
айтуға болады. Лизинг деп машиналардың, құрал-жабдықтардың, көлiк
құралдарының және де өндiрiстiк мағынасы бар ғимараттардың ұзақ мерзiмдi
арендасын айтамыз. Осында айта кету керек, дамыған нарықтық қатынастар
жағдайында лизингтiң құрал-жабдықтарды инвестициялаудағы үлесi 25% құрайды.
Бюджеттiк қаржы бөлiнiдiлер – бұл бюджеттiк қаржыландыру қаражаттары.
Қазақстан Республикасының бюджетiнен қайтарымсыз негiзде мемлекеттiк
орталықтандырылған капиталды салымдарды қаржыландыру, егер объектiлер
құрылыс жұмыстарының бекiтiлген тiзiмiне және мемлекеттiк қажеттiлiгi бар
объектiлер қатарына енгiзiлсе ғана жүргiзiледi.
1.2. Инвестициялық саясатты мемлекеттiк реттеу: принциптерi,
әдiстерi мен түрлерi.
Инвестициялаудың әр түрлi түрлерiн тарту және қолдану мақсатында
мемлекеттiң және мемлекеттiк реттеудiң рөлi тiкелей бақылау мен реттеуге
(мемлекеттiк кәсiпорындарды басқаруға беру, халықаралыө несие үшiн), және
экономикалық рычагтар арқылы жанама әсер етуге (халықаралық кәсiпкерлiктiң
тiкелей және портфельдi әдiстерi) саяды.
Реттеу дәрежесi инвестиция объектiлiгiмен анықталады және мысалы,
несиелiк инвестиция объектi мемлекет болып табылатындықтан, ол несиенi
аралық иемдену құқығына ие, сондықтан да инвестицияның тiкелей қолданылуын
бақылау жасауға мiндеттi. Инвестициялаудың коммерциялық түрiнде мемлекет
тiкелей бақыламайды, оның рөлi тек жанама түрде ғана болады, негiзiнен заң
механизмi (салық жүйесi және т.б.) және қаржы-экономикалық саясат арқылы
реттейдi.
Инвестициялық саясаттағы мемлекеттiң маңызын нарықтық экономиканың
iшкi тұрақсыздығы туралы алғышартты негiздей отырып, экономикалық саясаттың
Кейсиандық теориясы анықтайды. Мүндай тұрақсыздық өндiрiс факторларын
жеткiлiксiз қолдану және тұрғындардың жұмыспен толық қатылмау салдарынан
туындайтын ресурстарға сұраныстың жеткiлiксiздiгiмен көрсетiледi. Сондықтан
Кейнс бойынша сакроэкономикалық саясаттың негiзгi мақсаты төлеуге араласуы
көмегiмен қол жеткiзетiн толық жұмысбастылық болып табылады. Осылардың құн
өсiмiн қамтамасыз етедi және соның нәтижесiнде жалпы iшкi өнiм динамикасына
әсер етедi.
Басқаша айтқанда Кейнс бойынша инвестициялық сұраныс динамикасы
экономиканың дамуының циклдiгiнiң басты себебi болып табылады. ґз кезегiнде
бұл сұраныс динамикасы салынған капиталдың өсiм ақысы (проценттiк ставка)
деңгейiне байланысты болады. Осыдан келiп баға динамикасы мен өсiм ақы
дңгейiне әсер ету мемлекеттiң ақша несие саясатының өзара байланысын
келесiдей тiзбек арқылы көрсетуге болады: ақша массасы – пайыз мөлшерi –
инвестиция – жапы iшкi өнiм. Мүндай схема Батыстың көптеген елдерiнде 50-60-
ыншы жылдары тиiмдi жұмыс iстедi.
Елде ақша-несие саясатын қалыптастыра отырып, мемлекет (Орталық банк)
ұлттық ақша және өсiм ақының валюталық құнын анықтайды. Мемлекет (Орталық
банк) өсiм ақыны құрудың мұндай факторлар қатынасын нарықтық күштер және
мемлекеттiк реттеу арқылы анықтайды.
Шетел капиталын тарту мақсатындағы өсiм ақыны реттеу тек дамушы
елдерде ғана емес, сонымен қатар экономикасы дамыған елдер де қолданады.
Мысалы, 80-iншi жылдардың бiрiншi жартысында АІШ төлем балансының
жеткiлiксiздiлiгiн қаржыландыру үшiн өсiм ақыны көтердi. Нәтижесiнде елге,
әсiресе Батыс Европа елдерiнен капитал ағыны тез өстi. Сол кездегi
күрделенген жағдай экономикалық әдебиеттерде “өсiм ақыс соғысы” деп атала
бастады.
Бiрақ мұндай саясат бiр қарағанға қарапайым емес. ґсiм ақыны
төмендетуден экономикалық белсендiлiктiң төмендеуi және халықтың жұмыс
бастылық жағдайының нашарлауы және т.б. қолайсыз жағдайлар туады. Мұндай
саясат құнсыздануды күшейтуге қабiлеттi, себебi несиенiң қымбаттауы өнiм
құнының өсуiне әкеледi. Сондықтан өсiм ақы сферасында мемлекеттiң көбi
курсты жасанды көтермелеуге қарағанда нарық факторына сүйенедi.
Мемлекеттiк реттеу проблемасы мына себептер бойынша реттеудiң бiр
факторлы моделi ретiнде қарастырылмайды, бiрiншiден, өсiм ақының өзi көп
факторлы, күрделi нарықтық категория болып табылады. Екiншiден, өсiм ақы
(реттеушi ретiнде, бiрақ инфляция жағдайында емес) несие ағынына үлкен
дәрежеде әсер етедi.
Инвестицияның әр түрлi түрлерiн мемлекеттiк реттеудiң қызметтерiн,
түрлерiн және әдiстерiн қаратстырайық.
Шетел капиталымен жұмыс iстеуде, оны екi кезеңге бөлiп көрсеткен жөн:
1) Шетелдiк капиталды тарту кезеңi;
2) Тартылған капиталды қолдану кезеңi;
Шетелдiк капиталмен жұмыс iстеудiң әр кезiнде мемлекет қызметтерi мен
реттеу принциптерi ерекшеленедi. Мемлекеттiк несиелеу және акционерлiк емес
кәсiпкерлiк түрiнiң сфералары жеке шетелдiк капиталды халықаралық
кәсiпкерлiк (тiкелей және портфельдi шетелдiк инвестиция) түрiнде тарату
және қолдану сферасына қарағанда мемлекет тарапынан көбiрек реттеудi талап
етедi. Мемлекеттiк қазыналық мiндеттемелер маңызы артады. Осы ерекшелiкке
байланысты шетелдiк капитал аумағындағы заңдылықтар сыртқа заем беру және
шетелдiк инвестиция заңдылықтарына бөлiнген. 2-суретте шетелдiк капиталды
тарту және қолдану кезiндегi мемлекеттiк реттеу қызметтеру көрсетiлген.
Реттеу әдiстерi сондай-ақ шетелдiк капитал және инвестиция түрiне
байланысты жiтеледi. Оларды кеңiрек қарастырамыз.
1. Халықаралық мемлекеттiк және банктiк несие беру. Бұл жағдайда
реттеу дәрежесi мемлекет халықаралық несиенiң аралық заемщигi болып
табылумен анықталады. Мемлекет несиелiк келiсiмге қол қояды, үкiметтiк
кепiлдiк берумен оның жабылуын қамтамасыз етедi. Мемлекет (кiмет) несиенi
заемге берушi (заемщик) ретiнде бiрнеше қызметердi атқарады (сурет- 3).
Бұл жағдайда мемлекет ролi мынамен анықталады:
- ол кредитор, донор, гарант және заем берушi рөлiн атқара отырып,
халықаралық несиелiк қатынастың белсендi қатысушысы болып табылады;
- мемлекеттiк несие беру бюджет құралдарын жинақтау жолдарымен жүзеге
асырылады;
- көптеген елдерде мемлекеттiк бюджет есебiнен фирмалар мен банктерге
экспорттық несиелер берiледi;
- әлемдiк нарыққа сый көрсету үшiн жеке банктiк экспорттық
несиелерiне кепiлдiк беретiн сыртқы саудалық операцияларды несиеге
беру және сақтандыруды көздейтiн мемлекеттiк немесе жартылай
мемлекеттiк экспортты – импортты банктер құрылады. Мысалы,
ЭКСИМБАНК США – шетелдiк мемлекеттереге барлық несиенiң 40%-ын,
Жапонияның ЭКСИМБАНК-i – 80%-ын қамтамасыз етедi.
Қазақстанда “Сыртқы қарыздарды басқару” туралы жаңа заң жобасына
сәйкес инвестициялық жобаларды iрiктеудiң келесiдей механизмi қабылданды.
Негiзiнен бұл Қазақстан Республикасы мемлекетi тарапынан кепiлдiкке ие
несиелер арқылы қаржыландырылуын талап ететiн жобалар.
Мемлекеттiк кепiлдiктер Қазақстан Республикасының мемлекеттiк
кепiлдiгiмен мемлекеттiк емес сыртқы заемдердiң есебiнен қаржыландыруға
ұйғарылатын, Қазақстан Республикасының кiметiн жыл сайын бекiтiлетiн
экономиканың басым секторларының тiзiмiне сәйкес берiледi. Бұл тiзiм
баршаны хабардар ету үшiн мiндеттi түрде жариялануы тиiс.
Егер өтiнiш беретiн тұлғаның сәйкес несиелiк рейтингi және
инвестициялық жоба бойынша кепiлдiк мiндеттемесi болса, онда өтiнiш беретiн
тұлға Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлiгiне Мемлекеттiк кепiлдiк
беру туралы өтiнуге құқылы. Несиелiк рейтинг деңгейi, рейтингтiк агенттiк
тiзiмi және контргаранттарға қойылатын талаптарды кiмет белгiлейдi. Егер
өтiнiш беретiн тұлғаның сәйкес несиелiк рейтингi және инвестициялық жоба
бойынша кепiлдiк мiндеттемесi болса, онда өтiнiш беретiн тұлға Қазақстан
Республикасының Қаржы Министрлiгiне Мемлекеттiк кепiлдiк беру туралы
өтiнуге құқылы. Несиелiк рейтинг деңгейi, рейтингтiк агенттiк тiзiмi және
контргаранттарға қойылатын талаптарды кiмет белгiлейдi.
2. Кәсiпкерлiктiң акционерлiк емес әдiстерiн реттеу. Бұл процесс
әлемде және тiптi ТМД-нiң көптеген елдерiнде танымалы емес, бiрақ
Қазақстанда үлкен өрiс ала отырып, мемлекет тарапынан әсiресе
шетелфирмаларын тарту кезеңiнде тиянақты жұмысты талап етедi. Мемлекеттiк
реттеу басқарылуға берiлетiн кәсiпорындарды өзiн iрiктеуден басталады.
Кәсiпорын өзiнiң көтерiлуi үшiн аса көп инвестициялық ресурстарды талап
ететiн және зиянды (убыточный) болу керек. Реттеудiң негiзгi механизмi iрi
эксперттердi тартумен өтетiн конкурстың ашық механизмi болып табылады.
Кәсiпорынды басқаруға беру туралы шешiм тек инвесторлардың ұсынып отырған
шарттары және оның мемекетке пайдалылығы тиянақты өлшенгеннен кейiн
қабылданады.
3. Халықаралық кәсiпкерлiктiң тiкелей және портфельдi түрлерiн реттеу
ақша-несие, қаржы және экономикалық саясат рычагтары және де шетелдiк
инвестиция бойынша арнайы заң көмегiмен жүзеге асырылады. Осы факторлар
мемлекетте инвестициялық хал-ахуалды түзедi. Экономикалық практикада кең
тараған рычаг шетелдiк инвестицияны ынталандырудың салықтық механизмiн
қолдану боып табылады.
Күштi бюрократтық аппараты бар мемлекет инвесторлардың тәуелсiздiк
жағдайымен кейде келiсе алмайды және жасырын түрде тiкелей шетелдiк
инвестиция процесiне араласады. Бұл көбiнесе мемлекет және инвестор
арасындағы қатынаста көрiнедi.
Шетелдiк капитал мен инвестицияны тарту және қолдану саясаты
негiзiнде нақты экономикалық жағдай және мiндетке байланысты әр түрлi
формада жүзеге асырылатын базалы принциптер жатыр.
Бұл принциптер келесiлер:
1. Экономикалық қауiпсiздiк принципi. Халықаралық мемлекеттiк және
банктiк несиенi (сыртқы қарыз беру) тарту және қолдану үшiн бұл принцип
сыртқы борышты және терiс сальдоны ұлғайтуға әсерi сияқты экономикалық
қауiпсiздiк параметрлерiн секеру керектiгiн бiлдiредi.
ґзiнiң табиғаты бойынша жеке капитал – бұл тиiмдi сфераны iздеушi
капитал және дамушы елдерде бұл үшiн тиiмдi сфера ретiнде табиғи ресурстар,
шикiзат салалары болып табылады. Бiрақ осы салада өндiрiстiң бiр жақты
дамуы тек халық шаруашылығында үйлеспеудi күшейтiп қана қоймай, сонымен
қатар әлемдiк нарықта зияндылықты және бағаның тербелуiне тәуелдiлiктi
күшейтедi, бұл жағдай да елдiң экономикалық қауiпсiздiгiн төмендетедi.
2. Мемлекеттiң инвестициялық мақсаттарын iске асыру принципi.
Шетелдiк инвестициялар мемлекетпен реттелуi керек және келесi
макроэкономикалық мiндеттердi шешуге бағытталуы керек: ЖIґ өсiмi; төлем
балансын жоғарылату; өндiрiстiң және жұмыс бастылықтың тербелуiн басу;
бағаны тұрақтандыру және инфляцияны төмендету; мемлекеттiк бюджет
тапшылығын төмендету және басқалар. Осында шетелдiк инвестициялардың
тиiмдiлiк критерийi экономиканың бәсекелеске қабiлеттiлiгiн жоғарылату
болып табылады.
3. Шетелдiк капиталды қолдану бағыттарының сатылығы мен
приоритеттiлiгi принципi. Шетелдiк капиталды және инвестицияны қолдану
бағытының дамуы оның жеткiлiксiз және дағдарыстық жағдайынан жоғары даму
деңгейiне дейiн экономиканың дамуының жалпы мiндеттерiне бағынады. Бұл даму
келесi стадияларды қамтиды:
а) импортты алмастыру
б) экспортқа бағытталу
в) ғылым сиымды технология негiзiнде экономиканы құру.
4. Несиенi қолданудың жобалық әдiсi принципi. Сыртқы заем берудi
(мемлекеттiң халықаралық несиесi) қолдану және бақылауды тиiмдi ұйымдастыру
мақсатында мемлекет приоритеттi бағыттар мен жобалардың тiзiмiн жасау
керек. Қаржыландырудың жобалық әдiсi кез-келген несие берудiң негiзiнде
жатуы керек.
5. Несие құнынан iшкi қор жинау нормасының асуы принципi. Несиенi
қолданудың экономикалық эффектi тек мына жағдайда болады, егер елде негiзгi
сома мен проценттi төлеу түрiнде кредиторға қайтарылатын несие құнына
қарағанда, қаржы немесе материалдық байлық көп болатын болса. Керi жағдайда
несие зиян әкеледi деп саналады.
6. Жобамен несиенi тарту принципi. Бұл принцип төртiншi принциппен
ұқсас, бiрақ айырмашылығы – ол қолдануға емес, жан-жақты талдау жүргiзiлген
инвестициялық жобаны iске асыруға және оның өсiмiн жылдамдатуға қажеттi
несие тарту саясатына бағытталған. ґкiнiшке орай, тарту процесi ТМД-ның
көптеген елдерiнде аясы тар мақсатқа айналды. Алдымен қаражат тартылады,
кейiн жобаны несиелiк линиямен iрiктеу басталады. Мұндай тәртiп тарту
процесiн анық концептуалды негiзi және механизмi жоқ
астанкестенгеайландырады. Жоба несиемен iрiктелмей, керiсiнше несие жобаға
сәйкес тартылуы керек.
7. Жобаны iрiктеу кезiндегi конкурстылық принципi. ЖОбалар арасында
приоритеттi бағыттар бойынша конкурстар жүргiзiлуi керектiгiн бiлдiредi.
8. Сыртқы заем берудiң әрттүрлi формаларын салыстырмалы бағалау
принципi. Мемлекеттiк саясатты жасау кезiнде ұсынғанды ала беру принципiмен
жетекшiлiк етуге болмайды. Мысалы, ұзақ мерзiмдi несиелер қысқа мерзiмдiге
қарағанда артықшылығы бар, егер мемлекет қысқа мерзiмдi несиенiң үлкен
көлемiн алатын болса, онда ол борыштылық тәуелдiлiкке ұшырауы мүмкiн,
себебi мұндай несиенi қолданудың тиiмдiлiгi аз.
9. Инвестициялық хал-ахуалды жақсарту принципi.
10. Шетелдiк капиталдың стратегиялық және басымды салаларға кiруiн
шектеу принципi. Әлемдiк тәжiрибе көрсеткендей, ресурстық немесе
экономикалық базасы бар кез-келген дамушы ел инвесторларды тек
экономикалық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету үшiн ғана емес, сондай-ақ қалыпты
ұзақ мерзiмдi экономикалық даму мақсатында басымды салаларға кiруiн шектеу
керек.
11. Шетелдiк инвесторлар үшiн тең құқылы жағдай принципi. Шетелдiк
инвесторлар өз инвестициялық қорларын қосымша салықтық жеңiлдiксiз де
дамушы елдерге салуға ынталы (өткiзу нарығының сиымдылығы, өндiрiс
факторларының құнының төмендiгi және т.б.). Жеңiлдiк жағдайларды жасау
шетелдiк капитал қйылуы бойынша күтiлген тиiмдiлiктi бермей жергiлiктi
инвесторлардың инвестициялық белсендiлiгiне керi әсерiн тигiзедi.
12. Табысты аударуға уақытша шектеу принципi. ТМД-ның кейбiр
елдерiнiң заң актiлерiне енген және кең тараған пiкiр табысты шет елге
аударуға шектеу болмау керек – деген пiкiр кателiк болып табылады. Алғашқы
табысынан бастап пайданы шетелге шектеусiз аудару жағдайында мемлекет
ешқандай пайда көрмейдi. Басқа дамушы ел тәжiрибесi көрсеткендей, олардың
көбiсi шектеу рычагын қолданады. Чили, Боливия, Мексика заңдарына сәйкес
шетелдiк компания бес жылдан ерте пайданы аударуға құқығы жоқ.
Мемлекеттiк саясат принциптерi жүзеге асыру кезiнде маңызды жағдай
несие - инвестициялық саясатты реттеудiң ұйымдық механизмi болып табылады.
Мемлекеттiк механизм шетелдiк капитал мен инвестицияны тарту және
қолданудың ұлттық концепциясын жасауға негiзделуi керек. Концепция шетелдiк
капитал және инвестиция жөнiнде мемлекеттiк саясат принциптерiнен басқа
бағдарламалық шаралар мен оны орындауды бақылау механизмiн қамтуы тиiс.
Мысалы, сыртқы заем беру (халықаралық, мемлекеттiк, банктiк несие)
бағдарламасы бөлiмiнде көлемi, түрi, қолдану бағыттары сияқты бөлiмдер
болуы керек.
Қазақстанда кпиталды тарту тәжiрибесiнiң тағы бiр кемшiлiгi туарлары
несиенi кең қолдануы болып табылады. Бұндай несиенiң түрiн қолдану икемсiз,
сонымен қатар елдiң халықаралық беделiн түсiретiндiгiн ескеру керек.
Тауарлы несиелер тұрмыс деңгейi өте төмен елдерге тән (тауар түрiнде
көбiнесе азық-түлiк шығарылады).
Несие түрiн таңдау кезiнде ұзақ мерзiмдi несиенi таңдау керек, себебi
олар ғана өндiрiстi көтеру мiндетiн шешуге қабiлеттi.
Ұйымдық механизм шетелдiк капитал және инвестиция түрiне байланысты.
Халықаралық, мемлекеттiк және банктiк несие беру өзiнiң табиғаты
бойынша ұлттық шектеулерсiз болғандықтан, дамушы елдерге көмектi үйлестiру,
кейбiр саяси режимдер үшiн несиелендiру шарттарын стандарттау және т.с.с.
мәселелердi реттеудiң екi дейңгейлi моделi бар – мемлекетаралық және
мемлекеттiк.
Халықаралық мемлекеттiк және банктiк несие берудi реттеудiң мемлекет
аралық жүйесiнiң мақсаттары:
- төлем балансы, валюталық курс, ссудалық капитал нарығына әсер ету
үшiн ссудалық капиталдың халықаралық қозғалысын реттеу;
- дағдарыстық құбылыстардан шығару үшiн бiрлескен мемлекет аралық
шараларды қабылдау;
- белгiлi бiр заемщикке қатысы несие саясатының келiсiлуi;
Мемлекетаралық реттеудiң формалары ретiнде мыналарды бөлiп көрсетуге
болады:
- экспорттық несиелер мен кепiлдiк шарттарын үйлестiру;
- дамушы елдерге көмек мөлшерiн келiсу;
- халықаралық валюталық-несиелiк және қаржылық ұйымдардың қызметiн
регламенттеу.
Мемлкетаралық реттеу жүйесiнiң рөлi үздiксiз өсуде. Бүгiн халықаралық
несие алу туралы шешiм қабылданған кез-келген мемлекет мемлекетаралық
реттеу жүйесiне енуге мәжбүр болады. Ал мемлекет iшiлiк реттеуде де белгiлi
бiр дәрежеде мемлекетаралық реттеу жүйесiнiң әсерi сезiледi.
Мемлекетаралық реттеу институтының рөлi Европалық Одақтың құрылуымен
өстi. Европалық Одақ елдерi, мысалы, бүгiнгi күнге экспортты несиелеу
жағдайы, минимальды өсiм ақы және максимальды мерзiмi туралы келiсiм
жасады.
Соңғы жылдары мемлекетаралық реттеудiң маңызды институттары әртүрлi
халықаралық кеңестер, халықаралық банктiк клубтар болып табылады. Жоғарғы
жақтағы кеңестерде астық, мұнай, әскери технологияны аудару және әлемдiк
саяси тепе-теңдiкке әсерiн тигiзетiн басқа да сұрақтар бойынша глобальды
мәселелер шешiледi. Банктiк клубтар халықаралық масштабта олардың саясатын
үйлестiру мақсатымен құрылтын банктер бiрлестiгiнiң бiртүрi болып табылады.
Мсыалы, Forex club әлемнiң iрi банктерi және несие-қаржы ұйымдардың өкiлi
болып табылатын 1600 банкирдi бiрiктiредi.
Мемлекеттiк механизмнiң мақсаты шетелдiк инвестициялар мен капиталды
мемлекеттiк реттеудiң тиiмдiлiгiн жоғарылату болып табылады.
Мемлекеттiк реттеу механизмнi заң және ұйыидық механизмнен тұрады.
Заң механизмi келесi принциптерге бағынуы керек:
1. Түсiнiктiң бiр мағыналық принципi. Шетелдiк инвестиция және капитал
жөнiнде ел заңдары айқын, анық және кемiсдi болуы керек.
2. йлесiмдiк және кесiмдiк принципi. Белгiлi бiр экономикалық
қатынастарды реттейтiн заңдардың көбiсi бiр-бiрiмен үйлеспеген
шатасқан болуы мүмкiн. Осы тұрғыдан олардың арасындағы
қайшылықтарды бодырмау үшiн экономикалық ведомство, министрлiк,
банк және ұйымдардың сыртқы көмектерiн үйлестiру сұрақтарымен
айналысатын мемлекеттiк басқару органдары тиянақты сараптамалық
бағалау жүргiзулерi керек.
3. Жергiлiктi және шетелдiк инвесторлар жағдайының теңдiгi принципi.
Тiкелей инвестицияға қатысты заң актiлерiн қабылдау кезiнде
жергiлiктi инвесторларға қрағанда шетелдiк инвесторларға қолайлы
жағдай жасауды мейлiнше болдырмау.
4. Даму принципi. Заң механизмi әлемде, макроэкономикалық
ситуациялардың өзгерiсiн ескере отырып, үнемi дамып жетiлдiрiлуi
керек.
Ұйымдық механизм шетелдiк капитал және инвестицияны тарту және
қолдану процесiн ұйымдық басқару жүйесi болып табылады. Дамушы ел осы
облыста өзiнiң қызметiн үйлестiру үшiн арнайы мемлекеттiк органдарды
құрады.
Бiздiң көзқарасымыз бойынша, Қазақстан республикасында ұйымдық
механизма өзiнiң сферасына тiкелей шетелдiк инвестиция түрiнде халықаралық
кәсiпкерлiкке жататын сұрақтарды реттеудi енгiзбек керек және осы тұрғыда
арнайы органдарды құру мақсатқа лайықсыз. Шетелдiк инвестиция көлемi және
бағыттары тек заң механизiмiмен реттелуi керек.
Мемлекеттiк құрылымның ұйымдық дайындау нұсқалары әртүрлi болуы
мүмкiн. Басқарудың арнайы құрылымын құрудың төрт нұсқасы бар:
- Министрлi немесе Министрлер Кабинетiнiң жанынан құрылған комитет;
- Министрлiкте немесе басқа мемлекеттiк басқару органындағы басқарма;
- Тәуелсiз мемлекеттiк ұйым;
- Менеджмент саласындағы шетелдiк кеңесшiлер (арнайы басқару органын
құрмай-ақ)
Кейбiр елдерде инвестицияны тартудың жоғарыда көрсетiлген барлық төрт
түрiде қолданылады. Ендi әрқайсысының артықшылықтары мен кемшiлiктерiн
қарастырайық:
1) Министрлiк немесе Министрлер Кабинетi жанынан құрылған комитет.
Мүндай құрылымның арқтықшылықтары: несиенi тарту және қолданумен байланысты
сұрақтарды тез шешу мүмкiндiгi; заем беру, кредитор және мемлекет
арасындағы әрекеттердiң жоғары үйлесiмдiгi. Кемшiлiктерi: штаттың көбеюi,
кеңсешiлдiктiң жоғары деңгейi, инвестицияны реттеу қызметiн
орталықтандыруға ұмтылу.
2) Басқарма немесе министрлiктегi бөлiм.
Мүндай құрылымының артықшылықтары болып төмендегiлердi айтуға болады:
- арнайы заңның болуын және оның қызметiн қамтамасыз етуге негiзгi
персоналды табуды талап етпейтiн, қарапайым схема;
- Министрлiк шегiндегi қызмет елдегi саясатты жүргiзуге жауап беретiн
құрылыммен тығыз байланысты болуы. Бұл шешiм қабылдауға әсер етуге
және тiптi шетелдiк инвесторларды тарту үшiн экономикалық ортаны
жақсарту мақсатымен заң жобаларын енгiзуге мүмкiндiк бередi.
- Министрлiк шегiндегi қызмет жекелеген салалардың даму жоспарларына
әсер ету мүмкiндiгiн қамтамасыз етедi.
Бiрақ мұндай құрылымға кемшiлiктер тән, соның iшiнде:
1. Шешiмдi қабылдаудың жеткiлiксiз жылдамдығы. Дәл осы деңгейде
көптеген инвестициялық жобалар қабылданады немесе қабылданбайды. Әдетте
Министрлiк шешiм қабылдау жылдамдығын анықтамайды. Министрлiкте және
кеңесшiл ұйымдарда басқару статусы жоғары емес, құжатқа қол қою министр
арқылы өтедi, бұл шешiм қабыдау жылдамдығын ұстап қалады.
2. Елге капитал салуға мүдделi инвесторлар кейде бизнес шарттарына
қатысты арнайы ақпаратты қажет етедi. Шенеуiктердiң бизнестiң практикалық
сұрақтардан хабары аз, сондықтан да оларға нақты көмек көрсете алмайды.
Келiссөздi жүргiзуге қабiлетсiздiктiң екi негiзгi кемшiлiгi бар:
а) Ел туралы терiс түсiнiк бередi;
б) кiмет өкiлi жағынан келiссөз процесiнде қатерлi қателiктердi
жiберуге әкелуi мүмкiн.
3. Министрлiк кез-келген басқа мемлекеттiк құрылым ретiнде
қызметкерлердi ынталандыруға жататын жоғары еңбек ақыны қамтамасыз етуге
қабiлетсiз. Бұл жұмыстың төмен сапасына, қызметкерлер арасында коррупцияға
және пара алушылыққа әкеледi.
4. кiметтiң ауысуы Министрлiк штатына өзгерiстер әкелуi мүмкiн, ал
ол өз кезегiнде шетелдiк инвестиция сферасында кiметтiң тұрақсыз саясатына
әкелуi мүмкiн.
3) Тәуелсiз мемлекеттiк ұйымды құру.
Мүндай ұйымдардың артықшылығы жоғарыда аталған кемшiлiктердi
болдырмауға ұмтылу. Бұл ұйымдар аз уақытша шешiм қабылдай алады және де
еңбекақы деңгейiн өз бетiнше белгiлеуге ерiктi болғандықтан, жоғары бiлiмдi
мамандарды жұмысқа тарта алады. кiмет ауысса да, оның штаты тұрақты болып
қалатындықтан, шетелдiк инвестицияларға байланысты тұрақты саясатты
жүргiзуге мүмкiндiгi үлкен.
4) Шетелдiк кеңесшiлер қызметiн қолдану.
Мүндай жолдың артықшылығы ұзақ мерзiмдi оқытудың қажет еместiгi болып
табылады. Себебi шетелдiк консультанттарды iрiктеу олардың
қабiлеттiлiктерi негiзiнде жүргiзiледi. Олар инвестициялауға көмектесу және
өткiзудi ұйымдастыру жұмысын тез бастауы және инвестормен келiссөз процесiн
жылдамдатуы мүмкiн ґздерiнiң тәжiрибесi арқасында олар презентацияны жоғары
кәсiби деңгейде ұйымдастыруға, жақсы көрнектi материалдарды дайындауға және
шетелдiк инвесторлармен бiрдей деңгейде келiссөз жүргiзуге мүмкiндщiктерi
бар.
Мемлекеттiк құрылымның бұл нұсқасының бiрнеше кемшiлiктерi бар, атап
айтқанда:
1. лкен шығындар келтiредi;
2. Елдiң престижiнiң жоғарылауына мүмкiндiк бермейдi, бұл мемлекетте
жеткiлiктi бiлiктi мамандардың жоқтығын көрсетедi.
Сонымен, шетелдiк капитал және инвестицияны тарту мен қолдануды
мемлекеттiк реттеу мемлекет қызметiнiң маңызды сферасы болып табылады.
Бағдарламалық-концептуалдық негiзiнде және экономикалық принциптерге сәйкес
жүргiзiлетiн халықаралық несиелендiру мен кәсiпкерлiктi реттеу саясаты ғана
елдiң экономикалық дамуына септiгiн тигiзедi.
1.3. Мемлекеттiң құрылымдық-инвестициялық саясатын қалыптастыру негiздерi.
кiмет басшысы Иманғали Тасмағамбетов Тәуелсiздiктiң 11 жылдығына
арналған салтанатты жиналыста жасаған баяндамасында Қазақстанның бүгiнгi
жағдайын былай сипайттайды: “ґнеркәсiптiң барлық шешушi салаларында
экономикалық, әлеуметтiк-саяси тұрақтылыққа, өндiрiстiң өсуiне, ауылдарда
оң iлгерiлеушiлiкке қол жеткiзе отырып, бiз өзiмiзге шикiзаттық бағдардағы
экономиканы жоғары технологиялы және бәсекеге қабiлеттi тауарлар шығаруға
негiзделген қазiргi заманғы экономикаға қайта бағдарлау есебiнен
тәуелсiздiгiмiздi нығайтуға мүмкiндiк жасадық”1.
Осы қол жеткен жетiстiктерiмiздi, мүмкiндiктерiмiздi сақтап,
пайдалану үшiн мемлекеттiң ғылыми негiзделген құрылымдық-инвестициялық
саясатын қалыптастыру қажет. Жалпы мемлекеттiк экономикалық саясат –
макроэкономикалық, салық және аймақтық деңгейлерде құрылымдық саясатты
қалыптастыру негiзi болып табылады.
Макроэкономикалық салада оңтайландыру iсi халық шаруашылығының
салалық құрылымына да әсер етедi. ґйткенi мұндай өзгерiстердi жүзеге
асырудың маңызды тетiгi-макроэкономикалық жағдайға айтарлықтай әсер ететiн
салалық басымдықтарды ғылыми негiздеу болып табылады. Республикамыздың
жағдайында салалық құрылымның тиiмдi жағдайын анықтау-экономиканың
шикiзаттық бағытын жою және өнеркәсiптi дамыту мәселелерiен тығыз
байланысты.
Болашақтағы салалық өзгерiстердi негiздеуде ескерiлетiн маңызды
фактор – жиынтық сұраныс құрылымы жайлы болжамды мәлiметтер. Олар iшкi
қорлар мен импортты алмастыратын өндiрiстi ұйымдастыру есебiнен жиынтық
ұсыныс құрылымын қажет етедi. Әлемдiк тәжiрибе, басқа елдерден алынатын
ресурстар экономикалық егемндiктi нығайтуға септiгiн тигiзбейтiндiгiн
дәлелдеп отыр. Ал, егер мәсле азық-түлiк өнiмдерiне деген сұранысты өтеу
жөнiнде болса, онда импортқа бағытталу елдiң азық-түлiк бойынша
қауiпсiздiгiн айтарлықтай нашарлатады.
Дағдарысты жағдайдан шығу және экономиканы дамыту – ұлттық табыстағы
өндiрiстiк қор жинау үлесiн арттыруға байланысты. Ал бұл, өз кезегiнде,
әсiресе барынша жетiлдiрiлген өндiрiс құралдарын шығаратын салаларда
өндiрiстiң өсу қарқынын арттыруды қажет етедi. Мұнда да шетелдiк
технологиялық инвестицияларға бағытталуға болады және бағытталу керек деген
жаңсақ пiкiрлер абр. Шетелдiк технологиялық инвестицияларға толықтай
бағытталу, бiрiншiден, отандық машина жасау және өндiрiс процесiн
механизацияландыру мен автоматтандыру қамтамасыз ететiн салалардың
мүддесiне шек келтiруi мүмкiн; екiншiден, елде техникалық процестiң негiзгi
бағыттары бойынша күрделi және қолданбалы ғылыми зертеулер жүргiзуге
қажеттiлiк төмендеуi мүмкiн. Бұл екi жағдайда да өндiрiсте интеллектуалдық
ұтылыс анық байқалады, ал оны болдырмау үшiн мемлекеттiң құрылымдық
саясатын қалыптастыруда халық шаруашылығының инфрақұрылымдық және
әлеуметтiк салаларының өндiрiстiк негiзiн жаңарту мен пайдалану тиiмдiлiгiн
арттыру мүдделерi көзделуi тиiс.
Мұндай саясатты қалыптастыру қалдықсыз технолгияларды кеңiнен ендiре
отырып, елдiң табиғи байлықтарын тиiдi игеру мүдделерiне де негiзделедi.
Бұл, республиканың экспорттық әлеуетiн арттыру – шетелдерге барлық жағынан
әлемдiк стандарттарға сәйкес келетiн дайын өнiм шығаруға мүмкiндiк беруi
қажет. Сол арқылы экономиканың, оның iшiнде өнеркәсiптiң шикiзаттық бағытын
толық жою мүмкiн болар едi.
Егер әлемдiк шаруашылық байланыстарда өз орнымызды таппасақ, сондай-
ақ халықаралық еңбек бөлiнiсiне қатысу мәселесi назарға алынбаса, онда
құрылымдық саясат ғылыми негiзделген болмайды. Аталған жағдайда “өз
орнымызды табу” дегенiмiз экспортқы бағытталған салаларды дамыту, ол “еңбек
бөлiнiсiне қатысу” – маманданған салалардың пайда болуы мен дамуын
бiлдiредi.
Бұл жерде бiз халық шарашылығы салалық құрылымының тиiмдiлiгiн
арттыру саласындағы мемлекеттiк саясатты қалыптастырудың негiзгi
факторларына ғана тоқталдық. Сондай-ақ, ең алдымен елдiң өндiргiш күштерiн
орналастыруды оңтайландыру мәселесiн қамтитын халық шаруашылығының аймақтық
құрылымын тиiмдi ету iсi де маңызды екендiгiн атап өту керек. Бұл тұста,
экономиканың салалық және аймақтық құрылымдарын оңтайландыруда шешушi рөл
атқаратын екi факторды бөлiп қарастыруға болады. Мәселе табиғиқорларды
тиiмдi игеруде және қоғамдық өндiрiс пен халықтың өмiр сүру деңгейiнiң
тиiмдiлiгiн арттыруға қол жеткiзуде болып отыр.
Алайда, халық шаруашылығының аймақтық құрылымын ғылыми негiдеуде
ерекше сипаттағы факторлар да ескерiледi. Атап айтқанда, әр түрлi
аймақтардағы халықтың өмiр сүру деңгейiн теңестiру қажеттiгi жөнiнде,
өйткенi, егерде аймақаралық ауытқулар деңгейi жоғары болса, әлеуметтiк
иеленiсу мәселелерi күшейе түседi.
Аталған жағдайдан аймақтық құрылымды қалыптастырудың келесi факторы –
жергiлiктi халықтың жұмыспен қамтылу коэффициентiнiң мөлшерiн арттыру
арқылы экономикалық және әлеуметтiк тиiмдiлiкке қол жеткiзудiң жалпы
мемлекеттiк мүделiлiгi туындайды. Аймақтық жұмыспен қамтылудың әртүрлiлiгiн
талдау және есепке алу әрқашанда мемлекеттiң аймақтық саясатын
қалыптастыруда бастапқы негiз болуы шарт. Бұл мәселе бiздiң
республикамыздың жағдайында өте өзектi болып отыр. Себебi, материалдық
өндiрiстiң аса маңызды салаларында аймақтық ерекшелiктердi ескерместен
әкiмшiлiк әдiстермен Жекешелендiру шараларын жүзеге асыру түптеп келгенде
жұмыссыздықтың өсуiне, халықтың ауылдан қалаға көшуiн күшейтiп,
экономиканың аграрлық секторының материалдық-техникалық және ғылыми-
интеллектуалдық базасының құлдыруаына алып келедi.
Халық шаруашылығы аймақтық құрылымының өзгерiсi көбiнесе
республиканың әкiмшiлiк аумақтары мен iрiлендiрiлген аудандарының
әлеуметтiк-экономикалық дамуынан кешендiлiк қағиданысна байланысты. Аталған
қағида аймақтық құрылымды қалыптастырудың маңызды факторалырының бiрi.
Жоғарыда, мемлекеттiң құрылымдық саясаты, ең алдымен
макроэкономикалық деңгейде инвестициялық шешiмдер қабылдап, жүзеге асыру
арқылы, яғни құрылымдық және инвестициялық саясаттарды тығыз
байланыстырғанда ғана шынайы болатындығы айталады.
Инвестициялық саясат маңызды үш бағытта жүргiзiледi:
- мемлекеттiк бюджеттiк қорларды пайдалану арқылы;
- iшкi несие қорлары мен жеке заңды тұлғалардың өзiндiк қаражаттарын
тиiмдi қолдануды ынталандыру арқылы;
- шетелдiк инвестициялар тарту мен тиiмдi пайдалану механизмi арқылы.
Осы бағыттар iшiнен басымдысын таңдап алу және халық шаруашылығының
барынша тиiмдi аймақтық-салалық құрылымын қолдау мақсатында олардың
үйлесiмiн қамтамасыз ету – мемлекеттiң инвестициялық саясатының негiзiн
құрайды. Оны қалыптастыру барысында Қазақстан Республикасының Президентi
бекiтетiн күрделi ұлттық бағдарламаларды iске асыру қажеттiгi де
ескерiледi.
Iс жүзiнде, белгiлi мақсатқа қол жеткiзудi көздейтiн мемлекеттiң
құрылымдық-инвестициялық саясатының бағытары мен көрсткiштерi сандық
жағынан айқындалы, атқарылатын мерзiмi бойынша анықталуы тиiс.
Ал бұл, өз кезегiнде, мүдделер, ресурстық база, механизмдер, объектi
мен осы саясатты жүзеге асыру процесiнiң өзi де саллалардың, аймақтардың
тұстастай халық шаруашылығының орта және ұзақ мерзiмдiк даму жоспарларында
көрiнiс табатындығын бiлдiредi.
Қазiргi жағдайларда Қазақстан Республикасының кiетiнiң құрылымдық
саясаты бiздiң ойымызша келесiдей мәселелердi қамтуы тиiс:
- дайын өнiм шығару арқылы экспортық әлеуеттi арттыратын салалар
дамуына басымдық беру;
- iшкi нарық талаптарын қанағаттандыратын және импорттық алмастыратын
өнiм өндiрiсiн кеңейту;
- негiзiнен отандық өндiрiс есебiнен халық шаруашылығы барлық
салаларының өндiрiстiк аппаратын жаңарту;
- халық қажеттiлiктерiн қанағаттандыруға бағытталған салалар дамуын
қамтамасыз ету;
- экономиканың аграрлық секторының дамуын тездетуге бағытталған қаржы
және несие қорларын арттыру және т.б.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе келесiдей негiзгi тұжырым
жасауға болады: мемлекеттiң құрылымдық-инвестициялық саясатын алдын-ала
асырудың механизмдерiн дұрыс таңдамайынша құрылымдық өзгерiстердi қажеттi
бағытта қамтамасыз ету мүмкiн емес. Сұраныс пен ұсынысты сәйкестендiрудiң
нарықтық заңы бойынша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz