Ұлттық ойындар
Қазақтардың ойындарында ежелгі заманнан келе жатқан тастан, ағаштан, аң сүйектерінен, кейін металлдан жасалынған құралдар қолданатын. Кең дамыған халықаралық қарым-қатынастар ойын-сауықтың жаңа түрлерін тудырып, жалпы мәдени бойын көтереді.
Ғасырлар бойы балалар мен жастарды ерте жасынан ұлттық ойындарымен тәрбиелеу, қоғамдағы қарым-қатынасқа, қоршаған айналаға дұрыс қатынасу қалыптасуына әсер етті. Қазақтардың өнегелік-этникалық сұраныстарына сәйкес бозбала жасында күнделікті қоғам өмірінде қарқынды қатынасу тәрбиеленетін.
Қазақтардың салт-дәстүрі бойынша, бозбала тәрбиесімен ерлер айналысатын. Ұлдар ойындарында үлкендерге ұқсасып, олардың шаруашылық әрекеттерін жасайтын, ал қыздардың ойындарында тұрмыстық және отбасылық қатынастар көрінетін.
Көшпенді мал шаруашылығының өмірі жан-жақты денелік дамуды қажет етті. Сондықтан ұлттық ойындар ереже түрінде ойнап тұрып өзінің іскерлігі мен күшін көрсетіп, өте ырықты болды.
Ұлттық ойындар қоршаған ортаға, аңдарға қастерлеу қатынасты тәрбиелеп көрсететін. Халық шаруашылығының бір саласы аң аулау болғандықтан, қазақтарда ежелден аңдар мен құстар дауыстары мен құлықтарына ұқсату өнері атақты болған. Аңдардың құлықтарын имитациялайтын ойындар әліде кездеседі.
Қазақтың тайпалары өзінің тәуелсіздігі үшін күресіп, көптеген соғыстарды жүргізуге мәжбүр болды. Жігіттер өз ойындарында шабуылшы және қорғаушы аттыларға бөлініп, әскери әдістерге ұқсатып жасайтын.
Қазіргі уақытта қазақтардың арасында діни ойды, ырымдылықты ойындары әлі бар. Мысалы: “Мырш-мырш” (лақап атауы), “Ханды-қарабасты” (Періште хан), “Жұмақ-тозақ” және т.б. Бірақ шынында бұлардың діни бағыттылығы туралы атауымен ғана айтуға болады, ал бұл ойындардың нақты мазмұнын жалпыланған түрінде кесірлік пен жақсылықтың арасындағы ғасырлық күресін мінездеуге болады.
Ежелгі заманнан бізге жеткен көптеген ойындардың өздік мазмұны өзгермей сақталды, бірақ тарихи мазмұнының үрдісінде өзінің атауын өзгерткен: “Қарагие” – “Найза лақтыру”, “Аң аулау” – “Құспен аулау”(іскерлік құстармен аулау), “Қақпа тас” – “Бес тас”, “Садақ ату” – “Жамбы ату”(садақпен ату) және т.б.
Сонымен, ұлттық ойындар спорт түрлері сияқты әр түрлі тарихи кезеңдерде халықтың өмірі нақты және объективті болып келді. Ұлттық ойындар дене тәрбиесі бойынша бағдарламасына қосылған. Бұлар демалулар мен дәстүрлі мейрамдардың маңызды бөлігін құрайды. Қазақтың ұлттық ойындарының мазмұны мен түрлілігі біздің күнімізге дейін жетті.
Ғасырлар бойы балалар мен жастарды ерте жасынан ұлттық ойындарымен тәрбиелеу, қоғамдағы қарым-қатынасқа, қоршаған айналаға дұрыс қатынасу қалыптасуына әсер етті. Қазақтардың өнегелік-этникалық сұраныстарына сәйкес бозбала жасында күнделікті қоғам өмірінде қарқынды қатынасу тәрбиеленетін.
Қазақтардың салт-дәстүрі бойынша, бозбала тәрбиесімен ерлер айналысатын. Ұлдар ойындарында үлкендерге ұқсасып, олардың шаруашылық әрекеттерін жасайтын, ал қыздардың ойындарында тұрмыстық және отбасылық қатынастар көрінетін.
Көшпенді мал шаруашылығының өмірі жан-жақты денелік дамуды қажет етті. Сондықтан ұлттық ойындар ереже түрінде ойнап тұрып өзінің іскерлігі мен күшін көрсетіп, өте ырықты болды.
Ұлттық ойындар қоршаған ортаға, аңдарға қастерлеу қатынасты тәрбиелеп көрсететін. Халық шаруашылығының бір саласы аң аулау болғандықтан, қазақтарда ежелден аңдар мен құстар дауыстары мен құлықтарына ұқсату өнері атақты болған. Аңдардың құлықтарын имитациялайтын ойындар әліде кездеседі.
Қазақтың тайпалары өзінің тәуелсіздігі үшін күресіп, көптеген соғыстарды жүргізуге мәжбүр болды. Жігіттер өз ойындарында шабуылшы және қорғаушы аттыларға бөлініп, әскери әдістерге ұқсатып жасайтын.
Қазіргі уақытта қазақтардың арасында діни ойды, ырымдылықты ойындары әлі бар. Мысалы: “Мырш-мырш” (лақап атауы), “Ханды-қарабасты” (Періште хан), “Жұмақ-тозақ” және т.б. Бірақ шынында бұлардың діни бағыттылығы туралы атауымен ғана айтуға болады, ал бұл ойындардың нақты мазмұнын жалпыланған түрінде кесірлік пен жақсылықтың арасындағы ғасырлық күресін мінездеуге болады.
Ежелгі заманнан бізге жеткен көптеген ойындардың өздік мазмұны өзгермей сақталды, бірақ тарихи мазмұнының үрдісінде өзінің атауын өзгерткен: “Қарагие” – “Найза лақтыру”, “Аң аулау” – “Құспен аулау”(іскерлік құстармен аулау), “Қақпа тас” – “Бес тас”, “Садақ ату” – “Жамбы ату”(садақпен ату) және т.б.
Сонымен, ұлттық ойындар спорт түрлері сияқты әр түрлі тарихи кезеңдерде халықтың өмірі нақты және объективті болып келді. Ұлттық ойындар дене тәрбиесі бойынша бағдарламасына қосылған. Бұлар демалулар мен дәстүрлі мейрамдардың маңызды бөлігін құрайды. Қазақтың ұлттық ойындарының мазмұны мен түрлілігі біздің күнімізге дейін жетті.
Кіріспе
Қазақтардың ойындарында ежелгі заманнан келе жатқан тастан, ағаштан, аң сүйектерінен, кейін металлдан жасалынған құралдар қолданатын. Кең дамыған халықаралық қарым-қатынастар ойын-сауықтың жаңа түрлерін тудырып, жалпы мәдени бойын көтереді.
Ғасырлар бойы балалар мен жастарды ерте жасынан ұлттық ойындарымен тәрбиелеу, қоғамдағы қарым-қатынасқа, қоршаған айналаға дұрыс қатынасу қалыптасуына әсер етті. Қазақтардың өнегелік-этникалық сұраныстарына сәйкес бозбала жасында күнделікті қоғам өмірінде қарқынды қатынасу тәрбиеленетін.
Қазақтардың салт-дәстүрі бойынша, бозбала тәрбиесімен ерлер айналысатын. Ұлдар ойындарында үлкендерге ұқсасып, олардың шаруашылық әрекеттерін жасайтын, ал қыздардың ойындарында тұрмыстық және отбасылық қатынастар көрінетін.
Көшпенді мал шаруашылығының өмірі жан-жақты денелік дамуды қажет етті. Сондықтан ұлттық ойындар ереже түрінде ойнап тұрып өзінің іскерлігі мен күшін көрсетіп, өте ырықты болды.
Ұлттық ойындар қоршаған ортаға, аңдарға қастерлеу қатынасты тәрбиелеп көрсететін. Халық шаруашылығының бір саласы аң аулау болғандықтан, қазақтарда ежелден аңдар мен құстар дауыстары мен құлықтарына ұқсату өнері атақты болған. Аңдардың құлықтарын имитациялайтын ойындар әліде кездеседі.
Қазақтың тайпалары өзінің тәуелсіздігі үшін күресіп, көптеген соғыстарды жүргізуге мәжбүр болды. Жігіттер өз ойындарында шабуылшы және қорғаушы аттыларға бөлініп, әскери әдістерге ұқсатып жасайтын.
Қазіргі уақытта қазақтардың арасында діни ойды, ырымдылықты ойындары әлі бар. Мысалы: "Мырш-мырш" (лақап атауы), "Ханды-қарабасты" (Періште хан), "Жұмақ-тозақ" және т.б. Бірақ шынында бұлардың діни бағыттылығы туралы атауымен ғана айтуға болады, ал бұл ойындардың нақты мазмұнын жалпыланған түрінде кесірлік пен жақсылықтың арасындағы ғасырлық күресін мінездеуге болады.
Ежелгі заманнан бізге жеткен көптеген ойындардың өздік мазмұны өзгермей сақталды, бірақ тарихи мазмұнының үрдісінде өзінің атауын өзгерткен: "Қарагие" - "Найза лақтыру", "Аң аулау" - "Құспен аулау"(іскерлік құстармен аулау), "Қақпа тас" - "Бес тас", "Садақ ату" - "Жамбы ату"(садақпен ату) және т.б.
Сонымен, ұлттық ойындар спорт түрлері сияқты әр түрлі тарихи кезеңдерде халықтың өмірі нақты және объективті болып келді. Ұлттық ойындар дене тәрбиесі бойынша бағдарламасына қосылған. Бұлар демалулар мен дәстүрлі мейрамдардың маңызды бөлігін құрайды. Қазақтың ұлттық ойындарының мазмұны мен түрлілігі біздің күнімізге дейін жетті.
Аламан бәйге
Әр түрлі табиғи кедергілері бар, қиылысқан жергілігі бойынша өтетін ұзын және өте ұзын қашықтыққа ат жарысын аламан бәйге деп атайды. Спортшының тактикалық шеберлігі үлкен маңызды болып келеді. Кейде төзімді жылқылары бар спортшылар жеңіске жетпейді, керісінше, жарыс тактикасын дұрыс өткізе білетін, жағдайды жылдам бағалайтын, жылқыны жарысқа дайындайтын, қашықтықта жылқының күшін дұрыс реттейтін спортшы жеңеді. Қостанайлық тегінің жылқылары ұзын қашықтықтарға жақсы шабады. 50-ші жылдарында жарыс жылқылырының ұзын қашықтыққа шабу сынауы өткізілді. 1953 жылы бүкіл кеңестік жоғарғы жетістік қойылған болатын. К. Рахметжанов (Алматы облысының Қастек қой совхозы) бір тәулікте 311, 6 ш шауып өтті.
Бәйге
Ең танымал және кең тараған қазақтың ат үстіндегі спорт түрлерінің бірі және жалпы сөреден басталатын қысқа және ұзын қашықтықтарға ат шабысты бәйге деп атайды. Классификациялық қашықтықтар: 7, 12 және 16 ш. 7 ш бәйге бүкіл кеңестік жылқы зауыттардын, совхоздардын, колхоздардын ат спортты жарыстарының міндетті қашықтықтарға кірді.
Біркүт салу, құс салу
Іскерлікті құстармен ойын, бірнеше түрлері бар және біркүттің қатысуымен ең тарағаны. Жарысты өткізу үшін түзу алаң таңдалады, қайда жабайы аңдар, соның ішінде қасқыр да жіберіледі. Кімнің бүркіті бірінші ұстайды, сол жеңімпаз аталады.
Жамбы ату
Жамбы ату немесе нысанаға садақпен ату бұл Қазақстанда революцияға дейін ең тараған спорт түрі. Қазақтардың арасында көптеген мықты мергендер болды, өйткені нағыз жігітке іскерлік, күш және батылдық сапаларымен қатар дәлме-дәл тигізушілік ажырамайтын бөлігі боп саналатын. Жерде тұрып ату, ат үстінде отырып ату және атпен шауып келе жатқанда ату садақпен атудың бірнеше варианттары бар. Ақырғы уақытта жерде ату ең тараған болатын. Атудың нысанасы жамбы (күміс дөңгелек) қызмет ететін, қайсысын жұқа жіппен (аттын жалынан) үлкен бағананың кермесіне іліп қоятын. Нысанаға сирек мергендер ғана тигізетін. Жіпке көздеу ең рационалды болып саналатын. Ілініп тұрған дөңгелекті жерге құлату үшін жіпке дәлме-дәл атумен тигізу керек болатын. Қазіргі уақытта садақпен ату жарыстары Республикамыздың мемлекеттік спорттық комитетімен бекітілген ережелер бойынша өткізеді. Олар (садақтан атудан көрі) нысанаға найзаны лақтырумен ат шабысты жөн көреді.
Жаяу жарыс
Қиылысқан жергілік бойынша жүгіріс ежелгі заманнан бастап спорттық мейрамның бағдарламасына кіреді. Революцияға дейін кедей халықтарының арасында үлкен таралумен қолданған, қайсылардың бағалы жүлделері бар жарыстарды ұйымдастыруға мүмкіншіліктері жоқ. Бұл жүгірістің кросстан айырмашылықтары мүлдем аз.
Жорға жарыс
Жорғалап жүретін жылқылармен шабу жарысы. Жүрісі және шабысы кезіңдегі өзінің ритмикасымен, жұмсақтығымен, табасын ерекше қоюымен қолданатын жылқылар үшін өзара түрі. Жорға жүргенде жылқының алдынғы және артқы оң жақ (алдынғы және артқы сол жақ) аяқтары алға қарай бірдей қойылады. Жарыс кезінде жақсы жорғалар жай шабысқа ауысып кетпейді. Осы ереженің әрбір бұзылуы үшін жорғаларға айып салынады және ережені үшінші рет бұзған үшін жарыстан шығарылады. Әдетте жорғалар жарысында ұлттық мейрамды киімдерді киген жас салт атты қыздар мен әйелдер қатысады. Әйелдер үшін, 2,3 ш және ерлер үшін, 4,6 ш классификациялық қашықтықтар болып келеді.
Көкпар
Салт аттылардың ешкінің денесін алу үшін ат спортының күресін көкпар деп атайды, ал көк бөрі қазақша көк қасқырды білдіреді. Көшпенділерге қасқыр ең кесір дұшпаны болатын, егер біреуге жыртқышты өлтіру сәтті болса, онда ол қасқырдың денесін жиналған қауымға беретін. Қасқырды өлтіру күні біртүрлі мейрам сияқты болатын. Қауымдағы әрбіреуі қасқырдың денесін өз ауылына әкетпекші болатын және осы үшін күрес пайда болатын. Бірақ қасқырлар әрқашанда өлік болмайтын және осы уақытта жабайы аңның денесін басы кесілген ешкінің денесі ауыстыратын. Бізге дейін тек "көк қасқыр" аты ғана жетті, ал ойынның мазмұны мен түрі өмірдің әлеуметтік-экономикалық жағдайларымен сәйкес өзгерілді. Біздің күндерде көкпар халқымыздың ат спорты ойындарының ең сүйіктісі болып келеді және олсыз ешқандай көпшілік және салтанатты сауықтар өтпейді. Ойынның екі варианты бар - ең таралғаны жалпы-тартыс болып келеді, қайда ойында көптеген салт аттылар қатысады, қайсылардың әрбірі ешкінің денесін өзара алу үшін күреседі. Екінші вариант - дода-тартыс, қайда анықталған салт аттылардың санынан тұратын топтар арасында күрес жүріп жатады. 1958 жылдан бастап жарыстар ипподромның шабу жолында өтеді. Ойын уақыты - 8 және 15 минут. 1957 жылға дейін көкпар бекітілген ережелерісіз мейрамдарда, ауылдарда өткізілген болатын. Бірінші бүкіл кеңестік ат спорты жарыстарында көкпар сайыстар бағдарламасының негізгі түрлерінің бірі боп қосылған.
Күміс алу
Жігіттерге арналған спорт түрі. Салт атты жігіт, жылқының толық жылдам шабысы уақытында жерде, орамалдарға түйіліп жатқан тиындарды бірінен соң оң жаққа және сол жаққа шапшаң еңкейіп көтеріп алады. Әрбір сәтсіз мүмкіндік үшін айып уақыты беріледі. Кім бір шабыстан ең көп орамалдар саның жинап алса, сол жеңімпаз атанады.
Қыз қуу
Ипподромның 300-400 м қашықтық шабыс жолында өткізілетін халық ат спорттық ойыны. Сөреде бір-бірінен 10 м қашықтықта екі жылжытып ауыстырылатын жалаушалар қойылады. Бірінші жалаушадан қыз бастайды. Екінші жалаушаның сызығын өткен соң жігітке қызды қуып жетуге рұқсат беріледі. Ыңғайлы үшін бүкіл жұптарды бір жаққа бірінен соң бірі жіберу керек. Кейін, осы ретпен артқа келеді, бірақ осы жолы керісінше, қызға жігітті қуып жетуге рұқсат беріледі. Ойынның бірінші кезеңнің мазмұны жігітке қызды қуып жету керек. Егер жігіт қызды қуып жетсе, онда оған шабыс кезінде қызды сүйіп алуға болады және жеңімпаз деп аталады. Егер бірінші кезеңде жігіт қызды қуып жете алмаса, онда екінші кезеңде, кері қайтқанда, қыз, жете алмаған үшін жігітті қуып жетіп оны қамшымен соғуға рұқсаты болып соға алады, сонымен жеңімпаз деп аталады. Ойын басқа халықтар арасында шапшаң тарап кетті. 1957 жылы Мәскеуде, бірінші бүкіл кеңестік ат спорты жарыстарында қазақ спортшылары қыз қууды бірінші рет көрсетті, ал бес жылдан кейін бұл түрді республиканың бүкіл жылқы ұстау мекемелерінде жүргізіп жатты.
Қыз жарыс
Тек қана қыздар қатысатын 1600 м және 2000 м қашықтыққа шабыс. Қыз жарыс ойыны 1958 жылы С. М. Буденныйдің ұсынысы бойынша алғашқы рет Мәскеуде өтті.
Сайыс
Екі салт атқа отырғандардың күресі. Бұрын Қазақстанда сайыс бойынша жарыстар топас найзаның көмегімен өткізілетін. Ақырғы рет бұндай жарыстар 1929 жылы Алматы облысы Ұзынағаш ауданында Қазақстан және Қырғызстан өкілдері арасында өткен болатын. Найзаны қолданып сайыс бойынша жарыстар көптеген жараларға ұшырататын және сайыстын ең қарапайым түрі келешекте жақсы дамыған. Бұнда екі салт атты жігіттер қолдарымен бір-бірін жылқы ертоқымы үстінен сырып түсіруге талаптанады. Қазақстанның кейбір облыстарында бұл түрді аударыспақ деп атайды.
Бұғнай
Ойын 10-нан 25-ке дейін жететін барлық ойнаушылардың саны шеңбер бойынша тұрып қалатын әркез жерде өткізіледі. Кіші мектеп жасындағы балалар ойнайды.
Ойнаушылар шеңбер бойынша қазақша отырады. Жүргізуші (жіребе бойынша тандалады) ойнаушыларды: "бірінші бұғнай, екінші бұғнай, үшінші бұғнай..." және т.с. - ақырғысына дейін санай бастайды. Сосың жүргізуші әркез бір нөмірді кенет айтып қалады (мысалы, "алтыншы бұғнай!"), айтылған орыннан шапшаң тұрып, өзі бір нөмірді айтып қайта шапшаң қазақша отырады. Айтылған нөмір тұрады және әркез бір нөмірді атайды. Дәл солай әркез рет: айтылған шапшаң тұрады, нөмір атайды және шапшаң отырады. Егерде біреудің нөмірін атағанда, ал ол тұрмай және оның орнына басқа бір ойнаушы тұрса, онда оған әркез тапсырма беріледі (сұраққа жауап беру, билеу, өлең айту, бір аяқпен секіру, жұмбақты шешу және т.б.). Осыдан кейін ол өз еркінімен жаңа нөмерді атайды.
Ойын аяғында қателеспегендерді белгілейді.
Ережелер: 1) әрбір ойнаушы өз нөмірін есте сақтау керек және шақырғанға дейін тұрмау керек;
2) шақырғаннан кейін ойнаушы өзінің орнына қазақша отырады.
7.13 Қасқұлақ (қасқыр)
Ойын далада өткізіледі (алаңда, есік алдында), көбінесе кешке қарай. 10-нан бастап 20-ға дейін жоғарғы сынып оқушылары қатысады.
"Қасқыр" және "түнгі күзетші" тандалады. Қалған ойнаушылар "қойларды" бейнелейді. Олар не "күзетші", не "қасқыр" көрмеу үшін жанжаққа таралып тығылады. "Қасқыр" көріну үшін басың ақ орамалмен байлайды. Тығылғандарды іздеумен, ол "күзетшінің" көзіне түспеуге тырысады. "Күзетшінің" тапсырмасы - "қасқырды" андап жүріп оны қуады. Тығылғандар қимылдамауға тырысады. Егер "қасқыр" ойнаушылардың біреуін ұстаса және оны "күзетші" көрмей қалса, онда "қасқыр", "күзетшінің" орнына тұрады, ал ұсталынған ойнаушы "қасқыр" болады. "Күзетші" болған ойнаушы енді қойдың рөлін атқарып тығылады. Егер "күзетші", "қасқырды" көрсе, өзінің "отарын" қорғап оны қуады. Ойын уақыты белгіленбеген. Ойын аяғында ең жақсы "қасқырларды", "күзетшілерді" және "қойларды" белгілейді.
Ережелер: 1) егер "қасқыр" ойнаушыны көріп қойса, оған оны қуып жетуі қажет емес, атын атаса болғаны;
2) егер "қасқыр" тығылғанның атын дұрыс атаса, онда тығылған орында қалу керек (қашпау керек);
3) "қасқыр" мен "күзетші" рөлдерімен ауысқанда, "қасқыр" және "күзетші" кім болғаның қатты бақырып айту керек, және ойнаушылар орындарында қалу керек.
Тартыс
Ойын жасыл алаңда, спортзалда (маттарда немесе кілемде) өткізіледі. 4-тен бастап 30-ға дейін жететін ұлдар, жасөспірімдер мен бозбалалар ойнайды. Ойнаушылар тең күштері бойынша екі құрамаға бөлініп, жұптасып тұрады. Әрбір құраманың бірінші жұптарында "жоғарғысы" өз серіктесінің арқасына отырады. Сигнал бойынша жұптар бір-біріне жақындайды және "жоғарғылар" бір-бірін құлата бастайды. Ойнаушылардың біреуі денесінің әрбір бөлігімен жерге тигізсе, онда бұл жұпқа ұтылыс саналады. Бірінші жұптардан кейін екінші жұптар және т.б. күреседі.
Ең көп жеңіске жеткен құрама жеңімпаз аталады. Сосың ойнаушылар рөлдерімен ауыса алады.
Ережелер: 1) қарсыласты киімінен тартуға рұқсат етілмейді;
2) егер екі минуттың ішінде "жоғарғылар" бір-бірін құлатпаса, онда тең ойын саналады және кілемге келесі жұптар шығады.
Қандық-сандық - сайыс
Бүкіл жастағы оқушы ұлдар ойнайды. Ойнаушылардың саны 2-ден бастап 40 адамға дейін.
Ойын ойнаушылары капитандармен екі құрамаға бөлінеді, қайсылары ережелерді сақтауын байқап тұрады. Алаң ортасына әрбір құрамадан бір-бір ойнаушыдан бірінші жұп шақырылады. Бір-біріне арқасымен қарама-қарсы тұрып, олар шыңтақтармен ұстасады. Жүргізушінің бұйрығы бойынша әрқайсысы өзінің қарсыласының аяқтарын жерден (едеңнен) көтеріп алуға тырысады. Бұны жасауға оңай емес, өйткені жүргізушінің белгісі бойынша екеуі жартылай отыру қалпына отырады. Қарсыласын көтеріп алған жеңіске жетеді. Көп жеңіске жеткен құрама жеңімпаз атанады.
Ережелер: 1) құрама капитандары күштерімен ақырғы болып санасады;
2) әрбір сайыс басқарушының белгісі бойынша басталады.
Себет
Бұрын осы ойын өте кең тараған болатын. Бұл ойында от жағып үлкен хор әң айтқан және барлығы моңшақтармен әшекейленген ескі киімдерін киетін күні қыздар бастайтын. Жасыл алаңда 3х3 м көлемімен төртбұрышты, аса биік емес қоршау орнатылады. Бұған кеуіп қалған шыршалар мен шөпті салады. Кешкіде, оттарды жаққанда осы "себетте" жағылады. Орманнан ертоқымсыз жылқыларда отырған қыздар шығып, осы от "себет" арқылы секіреді. Секіретін жылқының өз алдындағы итерген ауасы от пен түтінді ашып жіберетін, сондықтан от не жылқыға, не жылқы үстінде отырған қызға қауіпті болмайды.
Әйгөлек
Әйгөлек қазақ халқының ұлттық ойындарынан ең кең тараған түрі. Әйгөлекті гүлдеңген, жазиралы көктемде және жазда ыстық басылғанда және күннің көзі түскенде және ызғарлы, желді күзде ашық алаңда ойнайды. Сауыққа жиналған қыздар мен жігіттердің саны көп болғанымен, соншама да көп қызықтарымен өтеді. Халықта кең тараған осы ойында балалар, жасөспірімдер, бозбалалар мен бойжеткендер ойнай алады.
Жиналғандар тең санды топтарға бөлінеді. Бір-бірілерінен 15-20 қадам қашықтықта, қолдарынан ұстасып, екі қатарға тұрады. Әрбір жақ өздерінен бір жігіттен таңдайды және таңдалғандарына ойынды басқару міндетті беріледі. Сосың бірінші бастайтын топтың ойнаушысы белгі беріп, барлық топ "әйгөлек" атты өлеңін бірдей айтады және аяқ шенінде өз топтарынан кім керек екенің сұрайды. Ал екінші топтың ойнаушылары осы өлеңді жалғастырып біреудің атын атайды.
Аты айтылған ойнаушы жүгіріп келіп қарама-қарсы тұрған топтың қатарын үзіп жіберу керек. Егер ол қатарды үзіп алмаса, онда ол сол топта қалады, ал егер үзіп жіберсе, онда өзімен бірге бір ойнаушыны ала келеді. Бір жақ топтың ойнаушылары бітпегенше дейін ойын жалғаса береді. Бір топ белгіленген ойын уақытқа дейін санымен көп болса, онда сол топ жеңімпаз деп аталады.
Ақ сүйек
Қазақ жастарының арасында ең кең тараған ежелгі ойын, өйткені оны түнде ойнайды. Аылй түнде ойнағанда жасыл шөпті жерде, ал қараңғы түнде түзу алаңда ойнайды. Бұрын ойын үшін кептірілген қойдың жауырын сүйегің қолданған. Енді бұл қажет емес. Ұзындығы 20 см және иені 5 см таяқты ақ бояумен бояп қоюы ғана жетеді және жай ғана мәрлімен орап қоюы жеткілікті. Ойнаушылар саны тым көп болса, соншама қызық болады.
Ең алдымен ойнаушылар келісіп, жеңіске жеткен топқа жүлдені анықтайды. Сосың екі топқа бөлінеді. Топ басшылары таяқ бойынша астынан үстіне қарай кезекпен қысады және сүйекті кім бірінші лақтыратының анықтайды. Лақтырған кезде сүйек қай жаққа ұшқаның көрмеу үшін ойнаушылар кері бұрылып тұру керек. Сүйек құлағаннан кейін, барлық ойын қатысушылары оны іздей бастайды. Сүйекті тапқан оны көтеріп алып, көмбеге, ойын алаңының біту белгісіне қарай абайлап ақырын ғана өтеді. Егер қарсылас біліп қойса, сүйекті одан алып қойып қашуға тырысады. Сондықтан сүйекті бір-біріне лақтырып ойын белгісіне қарай жылжиды. Сонымен ақ сүйекті көмбеге бірінші жеткізген құрама жеңімпаз атанып, жүлдені ұтып алады. Келесі турда сүйекті келесі топ лақтырады және бұл кезекпен ойын жалғаса береді.
Егер бір ойнаушы сүйекпен қашқан қарсыласты қуып жетіп оған қолымен тигізсе, онда қашқан ойнаушы сүйек беруге міндет. Бірақ қуып жеткеннен кейін, қарсылас оны киімнен тартып, зорлануды қолданып құқығы жоқ. Ойын барысы құрамалар басшыларының қатаң бақылауымен өтеді.
Аңшылар
Бұл ойын үшін үй алдындағы әркез алаң немесе жай ғана үлкен бөлме де жарайды. Әдетте балалар мен жасөспірімдер ойнайды. Жүргізуші доптармен бірге үш ұл баланы әрбір жерге кояды - бұлар "аңшылар". Қалғандары - "үйректер" - жүргізушінің белгісі бойынша шеңберге жүгіреді және бұйрықтан кейін орындарына тұрып қалады. Осы уқытта "аңшылар" өз доптарымен "үйректер" бойынша атады. Жерге жабысып тұрған "үйректер" оқтардан қашуға, жылжуға құқысы жоқ, олар тек денесімен, не басымен жанжаққа бұрылып ауытқиды. "Өлген үйректер" енді "аңшылар" болады, ал тигізе алмаған "аңшылар" қайтадан атады.
Сонымен қатар "аңшылар" бір минуттін ішінде қанша "үйректі" атқаның анықтайды. Кейін, аман қалған "үйректер" енді "аңшылар" рөлін атқарады. Ойын осылай ойнаушылар қажымағанша дейін жүргізіледі.
Арқан тартыс
8-10 м ұзындығы мықты арқанды алады. Арқан ортасынан орамалды байлайды. Осы орамалдан бастап 1-1,5 м қашықтықта екі жаққа да жылжып орамалдар байлайды. Ойнаушылар екі топқа (10-15 адамнан) бөлінеді. Бөліну реті осындай: ойнаушылар бой ұзындығы бойынша қатарға тұрады, кейін жүргізушінің белгісі бойынша оң жақтан бастап сол жаққа қарай саналады, жұп сандылар орында қалады, ал тақ сандылар алға шығады, сонымен екі құрама болып шығады. Қатысушылардың саны 10-нан кем болмау керек.
Бұрын-ақ жерде немесе едеңде түзу көлденең сызығын жасайды. Арқанның ортасындағы орамал байланған жерін осы сызықпен сәйкес келу керектей тартып қояды. Кейін, екі топтың ойнаушылары орамал ортасынан бірдей қашықтықта байланған жерден бастап, арқанды қолға алады. Жүргізушінің белгісі бойынша екі жақ арқанды өзіне қарай тартады. Арқанды аз жағына қарай тартып алуы ойын тапсырмасы болып келеді.
Ойын аяғында ұтылғандар жеңімпаздардың алдында ән айтып билеу керек.
Арынды арқан
Арынды арқанды жастар кешінде ойнайды. Ойнаушылар көп болса, ойын соншама қызықты болады.
Ойнаушылар шеңбер жасап тұрғаннан кейін, жүргізуші 2-3 м ұзындығы жіппен шеңбер ортасына тұрады және ойын басталуын хабарлайды. Сосың арқанның байланбаған шетінен ұстап, оны шеңбер бойынша айналдырады, ойнаушылар оны секіріп, аяқ астынан өткізіп тұрады. Егер біреу жіпті басып қалса, онда оны "жазалайды", ал "жазаны" қалған ойнаушылар ойлап табады.
Айыпталғандар ортаға шығып ән айтады, би билейді.
Асау местек
Ойын түзу жерде өтеді. Оны өткізу үшін бір-бірінен 1,5-2 м қашықтықта, биіктігі 1 м бөренені жерге қағады. Бөренелер арасынан арқанды тартып, оған отыруға болатындықтан орамалды іледі. Сол орын астына жерге бір жұп тақияларды лақтырады. Осы құрастыруды асау местек деп атайды.
Жүргізуші ойнаушыларға: "Егер батыл болсаң,
Ешкіні саған сойып беремін!
Батыл екеніне сенем,
Егер енкейіп, құламай
Тақияны көтеріп аласың!" - деп айтады.
Бұны бірнеше рет айтады. Ойында, баста бұйрығынан кейін, әрқайсысы асау местекке отыра алады. Жүргізуші ойын жағдайларын түсіндіреді. Жылқыға отырғандай асау местекке отырған ойнаушы жерден тақияны көтеруге тырысады. Әрбір ойнаушы осыны бірнеше рет жасау мүмкін.
Кім үш рет қана ережелерді бұзбай енкейіп, тақияларды бәрінен көп көтерсе, сол жеңімпаз болып атанады. Жүргізуші жүлделі орынға ие болғандарды айтады.
Асық ойындары
Асықты тек қана ұлдар ғана ойнайды. Негізгі мақсаты көптеген асықтарды жеңіп алу.
Алшы
Осы алшы (арқасымен астына) деген ойынның негізгісі басқаларға қатынасы бойынша асықтың қалпы.
Ортаға бір асықтан қояды. Сосың бүкіл соққыларды жинайды және ойын кезегін анықтау үшін жерге лақтырады. Егер соққы алшы қалпында жатса, онда оның иесі бірінші соғады, егер тәйке болса - екінші, бүк болса - үшінші, ішік болса - төртінші. Егер бірнеше асықтар бірдей қалпына түссе, оларды қайта лақтырады. Кезекшілік орнатылғаннан кейін, әрбір ойнаушы кімнен кейін соғатынын біледі, осымен ойын басталады және біріншісі өз кезегімен соққысың лақтырады. Егер лақтырғаннан кейін соққы алшы қалпына түссе, ойнаушы ортадан бүкіл асықтарды алады. Қалғандары тағыда бір асықтан қояды. Ал егер соққы ішік қалпына түссе, онда иесі ойыннан шығады және соққысын кезекпен береді. Бұл ойнаушы бірден соққы жасауға құқығы бар. Егер лақтырғаннан кейін соққы мен асық алшы қалпында тұрса немесе соққы алшы қалпында, ал асық әркез қалпында, онда ойнаушы асықты алады және де лақтыра береді. Егер асықтарға соғылған соққы алшы қалпында қалса, ал асық бүк немесе ішік қалпында, онда ол соққыны соғады, ал соққының иесі ойыннан шығып кетеді. Соққыны тәйке қалпында кезекті ойнаушы соғады.
Ережелер: 1) ортадағы асықтарды соққыдан соғады, ал соққы ортадан соғады. Егер ойнаушы тигізе алмаса, ол өзінің ортаға қойылған асығынан ұтылып ойыннан шығып кетеді.
Ктсін біреуі
Бұл ойынды екіге бөлініп ойнайды. Мақсаты - көп асықтарды ұту. Соққыны лақтырады және ойын шарттарын келістіріп, кім бірінші екенің анықтайды. Ойын мақсаты - қарсыластын соққысын соғып жіберу. Лақтырыстың қашықтығын аяқ табанымен өлшейді. Барлығы қалай келіскеніне байланысты. Бір аяқ табаны - бір асық, немесе үш аяқ табаны - бір. Сондықтан бастаушы "бірге", "екіге" және т.б. кеттім деп атайды. Сосың ойын жалғаса береді.
Құмарлық
Бұл үстел ойынына жастармен бірге үлкендерде ойнайды. 2 немесе 4 адам қатыса алады. Бастауы алдында жүлде туралы келіседі. Ойын үшін төрт ойналған асықтар керек.
Ойнаушылар үстел бойында ыңғайлы отырып, кезекпен төрт асықты лақтырады. Егер бүкіл асықтар бір қалыпта, 4 алшы, 4 тәйке және т.б. болса, лақтырған ойнаушы қойылған жүлденің жартысын алады. Егер бүкіл төрт асық әр түрлі қалыпта болса, бүкіл жүлдені алды.
Хан ату
Ойынға көп асықтары бар 2 немесе 4 ұл бала қатыса алады. Үстел алдында отырып, бүкіл асықтарын шығарады (мысалы, 3 адам 10 асықтан). "Хан" түрінде белгі бір асықты тандайды және бір немесе бірнеше асықтарды ортаға қояды, сосың оларды қолға алып, кезекпен едеңге лақтырады. Егер осы уақытта "хан" алшы қалпында болса, онда осы қалпында тұрған асықпен оны соғу керек. Дәл осылай "хан", бүк немесе ішік қалпында болса. Соққан асықты қалтасына салып, қатысушы ойынды жалғастырады. Егер ойнаушы"ханға" көздегенде басқа асыққа тигізсе немесе мүлдем тигізбесе, онда ол ойыннан шығады. Асықтарды келесі жинайды және лақтырады. Ойын асықтары біткенше дейін жалғаса береді.
Бір ережені ескертуі жөн: асықты лақтырғанда, "хан" асықтардын астында қалуы мүмкін және асықтардан тазаланбайды. Сонда лақтырған: "хан талапай" деп бақырады. Ойнаушылардың бәрі, асықтарға жауылып көбірек алуға таласады.
Атқаума
Ойынға таңдалған алаңның ортасына алты ұл бала шығады және үш-үштен екі топқа бөлінеді. Біреуі сол жақ қолмен оң жақ қолды ұстайды. Екі ұл бала қолдарымен орындық сияқты жасап айқастыра ұсталынады, қайда үшінші бала отырады. Оның көздерін орамалмен жауып байлайды және "атқаума, атқаума" атты сөздерімен белгіленген орынға дейін апарады. Сол жерде екеуінің біреуі ойын сөздерін айтады: "Ақ сандық, көк сандық!"
Көздері орамалмен байланған бала жауап береді:
"Көк сандық, аспанда не көрдің?
Жауап: "Жұлдыз көрдім!"
Сұрақ: "Жерден не көрдің?"
Жауап: "Аң көрдім!"
Екі бала: "Мында сусыз қыр,
Мында адам бар,
Мында көл бар!" - деп, қолдарын босатады. Егер қолда отырған бала жерде құлап жатса, онда олар жеңді, ал егер аяқта тұрып қалса, ол жеңеді. Ойын шарттары бойынша, ұтылған жақ жеңгеннің барлық сұраныстарын жасайды. Ойын екінші топпен қайталанады. Ойын шаршағанша дейін жалғасады.
Атынды ата
Бұл ойынды жастар кештерінде жиі ойнайды. Бұл үшін көзді жауып, байлап тұратын орамал және ұзындығы 1-1,5 м таяқ керек. Қатысушылар көп болғанымен ойын қызықты болады.
Жиналғандар қолдарынан ұсталынып шеңберге тұрады. Ортаға көздерін жауып байланған ойнаушы шығады. Ол кез келгенді таяқпен көрсетіп: "атынды ата" - деп айтады. Бұл, таяқтын басқа шетінен ұстасып, танымды болмау үшін өзгерген дауысымен әркез атты айтады. Егер "көзі көрмейтін" таяқпен тигізгенді дұрыс айтса, онда ол сонымен бірге орынымен ауысады, ал егер қателессе, онда қала береді.
Қара сиыр
Кіші және орта жастағы оқушылар ойнайды. Қатысушылардың саны 3-тен 10-ға дейін. Әдетте ойында қара затты (ескі бас киімді, құммен бірге қапты) қолданады.
Ойын жазылуы: бұл ойнаушылар көзді жауып, тығыз шеңберді құрап тұрады. Басқарушының ұсынысы бойынша бір ойнаушы шеңберден шығып, өзімен бірге затты алып, тығылу керек. Ойнаушылардың тапсырмасы - тығылған затты табу. Затты тапқаны туралы қатты бақырып хабарлайды және бәрі табылғанның қасында жиналады. Зат иесі бұны қорғайды, ал қалғандары оны алдау жолдарымен алып қоюға тырысады. Кім алып қояды, сол жүргізуші болады және затты тығуға кетеді, ал қалғандары көздерін жауып, тығыз шеңберге тұрады. Ойын жаңадан басталады.
Ережелер: 1) затты ұстағанда қорғаушыға қарсы дене күшін қолдауға болмайды және мүлдем тиісуге болмайды;
2) басқарушының белгісінен кейін іздеуге болады.
Таяқ жүгірту
Ойын қыс уақытында қарлы алаңда жүргізіледі. Қатысушылар саны 5-тен 20-ға дейін. Орта және үлкен жастағы оқушылар ойнайды. Әрбір қатысушы қалың ағаштан (қайын және т.б.) жасалынған, ұзындығы 1-2 м таяқты (найза) өзіне жасайды. Ағаштан бір шеті шүкірленеді және кептірленеді. Ойнаушылар қардан қалыңдығы 20-40 см, биіктігі 1,5-2 м қабырға жасайды.
Жүргізуші жіребе бойынша тандалады және ол ойнаушылардың ретін орнатады. Бірінші ойнаушы өзінің найзасын 3-5 қадам қашықтығынан (келісу бойынша) қарлы қабырғаға лақтырады. Жүргізуші ең соңғысы болып лақтырады. Ойнаушылардың тапсырмасы - найзаны қарлы қабырғаға тигізу және сол қабырға арқылы найзаны шамасына қарай алысқа лақтыру. Ең алысқа лақтырған ойнаушы жеңімпаз атанады.
Ережелер: 1) ойнаушылар таяқты найзаны сияқты ортасынан ұстап, жүгіріп келіп лақтырады;
2) лақтыру сызығынан басуға болмайды;
3) жеңімпаз келесі турда бірінші лақтырады.
Әуе таяқ
Ойынды далада өткізеді. Қатысушылар саны 2-ден 20-ға дейін. Орта және үлкен жастағы оқушылар ойнайды. Ойынға ойнаушылардың саны бойынша (ұзындығы 80 см, диаметрі 2-3 см) тегіс таяқтар керек.
Ойнаушылар екі жұпқа немесе екі құрамаға бөлінеді. Басқарушы бірінші жұпты немесе құрамалардың бірінші ойнаушыларын шақырады. Шақырғандардың біреуі белгіленген сызықтан 3-4 м артқа қарай жылжып жүгіріп келіп өзінің таяғын жоғарырақ алға қарай лақтырады. Содан кейін екінші ойнаушы өзінің таяғын лақтырып, бірінші ойнаушының таяғына тигізуге ыңталасады. Егер тигізсе, онда 1 ұпай беріледі, кейін екінші жұп шығады. Екінші турда ойнаушылар жұптарында рөлдерімен ауысады. Ең көп ұпай жинаған құралы жеңімпаз аталады.
Ережелер: 1) әрқайсысы қарсылас тигізбеу үшін өз таяқтарын жоғары және алысқа қарай лақтыруға тырысады;
2) таяқты лақтырғанда, белгіленген сызық арқылы басуға болмайды. Басып кеткен ұтылады немесе лақтыруды қайталайды.
Бөрік теппек
Ойын қазақ жастарының арасында кең дамыған. Өзінің атына сәйкес, ойнаушылар алдымен өз бас киімдерін кім алысқа дейін итеретін. Қазіргі уақытта кішкене тастарды немесе ауыр нығыздалған допты итереді. Ойынның ескі аты сақталған. Қатысушылар саны 2-ден 30-ға дейін, жасыл алаңда, тек қана бозбалалар ойнайды. Заттар саны - ойнаушылар саны бойынша тұрады. Оң жақ флангынан кезекпен заттарды қолмен немесе аяқпен шама жеткенше дейін алға қарай итереді. Бәрінен жақын лақтырған бүкіл заттарды жинап алуы міндет және ойнаушыларға тарап беріп ойыннын шығады. Осының бәрін екінші бәрінен жақын лақтырған ойнаушы да жасайды. Ойын бір жеңімпазды анықтағанша дейін жалғаса береді.
Ережелер: 1) итерген кезде немесе лақтырған кезде сызықты өтуге болмайды;
2) лақтырудын алыстағы сызықтан басталып, заттын жерге құлаған орнына дейін өлшенеді;
3) келісімдік бойынша лақтырады немесе итереді.
Сақина салу
Ойында саны 10-ға жететін жастар қатысады.
Қатысушылар шеңбер бойынша қатарға отырады. Алақандарын бір-біріне қысып, қолдарын алдында, тізе үстінде ұстайды. Жүргізуші (жіребе бойынша) шеңбер ортасында тұрып, өз алақандар арасында сақинаны (тиынды) салып, өз алақандарымен сақинаны олардың алақандарын ашып салған сияқты боп, солай бүкіл қатысушыларды өтеді. Сақинаны біреуге салып, ол бірнеше қадамға артқа қарай кетіп: "қайда менім сақинам?" - деп айтады. Сұрақты естіген соң, сақинаның иесі тұру керек. Оң жақта отырған көршінің тапсырмасы оны (сақина иесін) ұстау керек. Егер сақинаға ие болып жүрген ойнаушыны көршісі ұстай алмаса, онда көршісін жазалайды, ал егер сақина иесі тұра алмаса, онда оны өзің жазалайды. Жаза әр түрлі болуы мүмкін: жеңімпазды арқасына отырғызып жүріп келу, бір аяқпен секіру, билеу, ән айту және т.б. Жазаланған тапсырманы жасағаннан кейін жүргізуші болады және ойын жалғаса береді.
Ережелер. 1. сақинаны көрінбейтін қылып салып жіберу керек, ал сақинаны алған ойнаушы білдірмеу керек;
2. айтып жіберуге болмайды.
Сиқырлы таяқ
Қатысушылар саны 40-қа дейін жетеді. Кіші және орта жастағы балалар ойнайды. Ойынға ұзындығы 1м таяқ керек. Диаметрі 4-5 м шеңбер сызылады. Ойнаушылар шеңбер сызығы бойынша тұрады және кезек бойынша нөмірлерді алады. Үлкен шеңбердің ішінде диаметр 2-3 м шеңбер сызылады. Жүргізуші (жіребе бойынша) таяқты (егер мекеме ішінде ойнайтын болса, онда таяқ нығыздалған доптармен немесе басқа заттармен қосып тұрғызады) жерге тығады. Таяқты сақтау үшін "күзетші" тағайындалады, қайсысы кіші шеңберге тұрады. Жүргізуші шеңберлерден тыс тұрып, өз еркіні бойынша ойнаушының нөмірін айтады. Айтылған "күзетшіні" қимыл-әрекеттерімен назарына бөгет жасап таяқты ұстап алу керек. "Күзетші" кіші шеңберде оны ұстап алып оны соғу керек. Егер ойнаушы таяқты ұстап алса, оған ұпай беріледі және орнына қайта келеді. Егер оны "күзетші" ұстап алып оны соқса, онда олар рөлдерімен ауысады. Жүргізуші ойнаушыны екі рет шақыра алады. Кімдер көп ұпай жинады, сол жеңімпаз аталады.
Ережелер: 1) жүргізуші нөмірді қатты және нақты дауысын шығарып айтады;
2) таяқ ұсталынған болатыны, егер ойнаушы оны кіші шеңберден шығарған болса.
Қарагие
Ойын далада немесе спорттық алаңда өткізіледі. Қатысушылар саны 3-тен 8-ге дейін жетеді. Ұл балалар, ер жасөспірімдер немесе бозбалалар ойнайды. Әрқайсысында ағаштан жасалынған (қайын және т.б.), ұзындығы 3-4 м, бір шеті шүкірленген найза-таяғы болу керек. Ойнаушылар саны бойынша сонымен қатар таяқтар мен қалпақтар (ескі бас киімдер, түрлі түсті қаптар және т.б.) болу керек.
Ойын жазылуы: ойнаушылар бір сапқа тұрады. 15-20 м арақашықта қарама-қарсы сызық сызылады, оған әрбір ойнаушыға қарам-қарсы қалпақтары немесе басқа заттар киілген таяқтар тығылады. Жүргізушінің (басқарушының) белгісі бойынша оң жақ флангтағы ойнаушы найзаны нысанаға (өзінің қалпағына) лақтырады. Кейін қасында тұрған ойнаушы лақтырады, сосың келесі ойнаушы және т.б. Ойын үш рет өткізіледі. Кім нысанаға үш рет тигізген болса, сол жеңімпаз аталады.
Ережелер: 1) нысанаға тигізбеген ойыннан шығады;
2) найзаны тек қана сигнал бойынша лақтырады. Бұны жасамаған ойнаушы ойыннан шығады.
Монданақ
Осы ойын қазақ жастарының арасында кең тараған. Қатысушылар саны 10-нан 40-қа дейін жетеді. Ойнаушылар орамалды қолданады.
Ойын жазылуы: ойнаушылар жақын арақашықтықта қазақша отырып, екі қолды тізе астында ұстап, шеңберге отырады. Шеңбер ортасында жүргізуші орналасады. Басқарушы жүргізуші көрмегендей ойнаушылардың біреуіне орамалды береді, ал бұл оны тізе астына тығып, басқарушының "бастадық" бұйырығы бойынша орамалды қасында отырғанға бере қояды. Орамалды алған ойнаушы жүргізуші көрмегендей келесі ойнаушыға береді. Ойнаушылардың бәрі ән айтады: "Қайда кетті монданақ? Анда кетті моданақ. Мында кетті монданақ." Жүргізуші орамалды іздейді. Ол арқасымен қарап тұрғанда, орамалды ұстап тұрған ойнаушы оның арқасынан ақырын соғып жіберуі рұқсатталады. Жүргізуші ойнаушыдан орамалды тапса, сонымен бірге рөлдерімен ауысады.
Ережелер: 1) жүргізушінің басынан орамалмен соғуға болмайды;
2) табылған орамалды әрі қарай беруге болмайды.
Бестас
Ойын, еңбек құралдары: ағаш, тас, сүйектер қызмет еткен уақытында, Қазақстан аумағында көшпенділі тайпалар арасында кең тараған. Бұл үлкендердің ең басты сауығы болды. Қазақстанның көптеген облыстарында ойын үйлену той дәстүріне кіретін. Егер күйеу жігіт жағынан ойнаушы жеңіске жететін болса, онда келің үшін қылындықты бермейтін, ал егер келің жақтағы өкілі жеңіске жетсе, онда күйеу жігіт қалындық төлейді.
Осы ойынның бірнеше варианттары бар. Қазіргі уақытта жастар арасында кең таралғаны төменде айтылады.
Ойын далада, бөлмеде, спортзалында өткізіледі. Қатысушылар саны 5 адамға дейін жетеді. Осы үшін 5 домалақ тас (асықтар) керек.
Ойын жазылуы: ойынға қатысу кезегі жеребімен анықталады. Барлығы шеңбер бойынша орналасады. Ойынды бірінші бастайды және ережені бұзбағанша дейін ойнай береді. Сосың ойынға екінші кіріседі, кейін үшінші және т.б. Бір қолмен ойнайды.
1 әрекет: ойнаушы едеңге 5 тасты лақтырады, біреуі тандап оны бір қолмен жоғары лақтырады және осы лақтырған қолмен едеңде жатқан бір тасты қолға алып, алдын ала лақтырылған тасты лақтырған қолмен ұстап алады, яғни бір алақанда екі тас болады. Едеңнен алынған тасты жеке қояды. Сосың қайтадан бір тас жоғары лақтырылады және екінші, екйін үшінші және төртінші едеңде жатқан тастарды дәл солай бір қолмен жинап алады.
2 әрекет: тастар жан-жаққа лақтырылады. Бір тас жоғары лақтырылады, едеңнен лақтырылған қолмен енді екі тас көтеріледі және осы лақтырған қолмен лақтырылған тасты ұстайды.Сосың келесі екі тас осылай едеңнен көтеріледі.
3 әрекет: тастар жан-жаққа лақтырылады. Біреуі жоғары лақтырылады, енді едеңнен үш тас көтеріледі. Екіншеде қалған бір тас көтеріледі.
4 әрекет: бүкіл тастар қолда. Біреуі жоғары лақтырылады, қалғандары едеңге қойылады, ал лақтырылған тас қолға ұсталынады. Кейін біреуі жоғары лақтырылады, едеңнен төрт тас көтеріледі және лақтырылған тас ұсталынады.
5 әрекет: бір тас жоғары лақтырылады, қалған төрт тас қолда болады. Ойнаушы лақтырылған тасты ұстағанша, көрсету саусағымен 3 рет немесе 5 рет (келісім бойынша) едеңге тигізеді.
6 әрекет: төрт тас квадрат бұрыштары бойынша (20х20 см жақын) орнатылады. Біреуін жоғары лақтырып жіберіп, ойнаушы бүкіл жердегі тастарды жинап алып, лақтырылған тасты лақтырған қолмен ұстап алу керек.
7 әрекет: тастар жан-жаққа лақтырылады. Біреуі жоғары лақтырылады, қалғандары бір-бірден, басқа қолдын алақанына жиналады және лақтырылған тас лақтырған қолмен ұсталынады.
8 әрекет: тастар жан-жаққа лақтырылады. Біреуі жоғары лақтырылады, бір тас едеңнен көтеріледі және лақтырылған тас ұсталынады. Ойнаушының қолында екі тас болады. Біреуін ойнаушы жоғары лақтырады, ал екіншісін едеңде жатқанымен ауыстырады және лақтырылған тасты ұстап алады. Осылай лақтырып, ол тастарды бір жерге жинайды. Ақырғы тасты лақтырып ұстаумен төрт тасты қолға жинайды.
9 әрекет: 1 әрекет жасалынады, бірақ лақтырылған тасты ұстаған кезде қалғандары бір-біріне соғылмау керек.
10 әрекет: 1 әрекет жасалынады, бірақ лақтырылған тасты ұстаған кезде ол едеңнен тасқа соғылу керек.
11 әрекет: сол жақ қолмен үлкен және ортаңғы саусақтарға тіреліп ойнаушы арықты жасаған сияқты. Оң жақ қолмен сол жақ қол арқылы тастарды лақтырады. Біреуін тандап, сол жақ қол арқылы жоғары лақтырады, сосың "арық" арқылы өткізеді. Осы әрекетте ереже бар: ойнаушы лақтырылған тастан басқа тағы бір "үлкен" ("нәби") тасты тандайды. Бұл ен алыс немесе ең жақын тас болуы мүмкін, бұл туралы ойын алдында келіседі. Ол "арықтан" ең соңғы болып өткізіледі.
12 әрекет: алдынғы бүкіл әрекеттерді бітіріп, ойнаушы өзіне екі әдіспен ұпайлар қосады.
Бірінші әдіс: бес тасты жоғары лақтырады, сосың оларды алақан сыртымен ұстайды, тағы да бір рет лақтырады және оларды үстінен ұстайды. Әрбір тас 10 ұпайға бағаланады. Егер ойнаушы бүкіл бес тасты ұстаса, онда ол елу ұпай алады.
Екінші әдіс: ойнаушы қолын сыртқа шығарып, бүкіл тастарды жоғары лақтырады, сосың алақанын ашып, оларды астынан ұстайды. Әрбір тас үшін 10 ұпай алады.
Ережелер: 1) ойнаушылар тастарды едеңнен алған кезде, басқа тастарды қолмен тигізбеу керек. Егер ереже бұзылса, ойынды келесі ойнаушы жалғастырады;
2) әрқашан ойнаушы қай жерде қателесті, сол жерден ойынды жалғастырады.
Жігіт қуалау
Қатысушылар саны 10-нан 40-қа дейін жетеді. Орташа және үлкен жастағы оқушылары ойнайды. Ойынға орамалмен екі жалауша керек.
Ойын жазылуы: бір-бірінен 15-20 м қашықтықта екі сызық өткізіледі. Біреуіне 5 м қашықтықта екі жалауша қойылады. Ойнаушылар екі құрамаға бөлінеді, капитандарды тандайды. Құрамалар жалаушаларға қарама-қарсы бір-бірден сызық алдында қатарға тұрады.
Жеребе бойынша "жігіттер" және "қуғыншылар" құрамын анықтайды. "Жігіттер" капитаны орамалды алады. Тұрақталған белгі бойынша құрамалардың бірініші ойнаушылары өздерінің жалаушаларына жүгіреді. "Жігіттін" тапсырмасы - жалауша алдында орамалды лақтыру, жалаушаны айналып артқа жүгіріп келу. "Қуғыншының" тапсырмасы - жалаушаға дейін жүгіріп келіп, орамалды қолға алып және кері жолда "жігітті" қуып жетіп оны орамалмен соғу. Егер бұл жете жасалса, ол жеңімпаз аталады, кері жағдайда "жігіт" жеңеді. "Құғыншы", "жігітті" жете алмаса, жылдамдығын түсірмей орамалды келесі "жігітті" қуатын құрама бойынша жолдасына беріп жібереді. Ойынды орындарымен ауыстырып екі рет өткізеді. Кімде көп жеңімпаздары бар құрама жеңіске жетеді.
Ережелер: 1) ойнаушылар жалаушаны оң жақтан айналып өтеді;
2) келесі ойнаушыларға сызық арқылы ерте шығуға болмайды. Олар тек алдындағы ойнаушыны қолмен, не орамалмен тигізсе ғана жүгіріп шыға алады.
Ойын варианты.
Ойнаушылардың тұрулары сол. Тек бір жалауша қолданады.
Ойын жазылуы: басқарушы бір құраманың бірінші ойнаушысына орамалды береді. "Алға" бұйырығы бойынша қарсыластар сөре сызығынан жалаушаға жүгіреді. Орамалмен жүгірген ойнаушы қарсыласты осы орамалмен соғып кетуге, жалаушаға дейін жүгіруге, жалаушаны айналған кезде орамалды тастап кетуге және қайта келуге тырысады. Қарсылас орамалды жерден көтеріп алып, қашқанды соғу үшін қуып жетуге тырысады.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақтардың ойындарында ежелгі заманнан келе жатқан тастан, ағаштан, аң сүйектерінен, кейін металлдан жасалынған құралдар қолданатын. Кең дамыған халықаралық қарым-қатынастар ойын-сауықтың жаңа түрлерін тудырып, жалпы мәдени бойын көтереді.
Ғасырлар бойы балалар мен жастарды ерте жасынан ұлттық ойындарымен тәрбиелеу, қоғамдағы қарым-қатынасқа, қоршаған айналаға дұрыс қатынасу қалыптасуына әсер етті. Қазақтардың өнегелік-этникалық сұраныстарына сәйкес бозбала жасында күнделікті қоғам өмірінде қарқынды қатынасу тәрбиеленетін.
Қазақтардың салт-дәстүрі бойынша, бозбала тәрбиесімен ерлер айналысатын. Ұлдар ойындарында үлкендерге ұқсасып, олардың шаруашылық әрекеттерін жасайтын, ал қыздардың ойындарында тұрмыстық және отбасылық қатынастар көрінетін.
Көшпенді мал шаруашылығының өмірі жан-жақты денелік дамуды қажет етті. Сондықтан ұлттық ойындар ереже түрінде ойнап тұрып өзінің іскерлігі мен күшін көрсетіп, өте ырықты болды.
Ұлттық ойындар қоршаған ортаға, аңдарға қастерлеу қатынасты тәрбиелеп көрсететін. Халық шаруашылығының бір саласы аң аулау болғандықтан, қазақтарда ежелден аңдар мен құстар дауыстары мен құлықтарына ұқсату өнері атақты болған. Аңдардың құлықтарын имитациялайтын ойындар әліде кездеседі.
Қазақтың тайпалары өзінің тәуелсіздігі үшін күресіп, көптеген соғыстарды жүргізуге мәжбүр болды. Жігіттер өз ойындарында шабуылшы және қорғаушы аттыларға бөлініп, әскери әдістерге ұқсатып жасайтын.
Қазіргі уақытта қазақтардың арасында діни ойды, ырымдылықты ойындары әлі бар. Мысалы: "Мырш-мырш" (лақап атауы), "Ханды-қарабасты" (Періште хан), "Жұмақ-тозақ" және т.б. Бірақ шынында бұлардың діни бағыттылығы туралы атауымен ғана айтуға болады, ал бұл ойындардың нақты мазмұнын жалпыланған түрінде кесірлік пен жақсылықтың арасындағы ғасырлық күресін мінездеуге болады.
Ежелгі заманнан бізге жеткен көптеген ойындардың өздік мазмұны өзгермей сақталды, бірақ тарихи мазмұнының үрдісінде өзінің атауын өзгерткен: "Қарагие" - "Найза лақтыру", "Аң аулау" - "Құспен аулау"(іскерлік құстармен аулау), "Қақпа тас" - "Бес тас", "Садақ ату" - "Жамбы ату"(садақпен ату) және т.б.
Сонымен, ұлттық ойындар спорт түрлері сияқты әр түрлі тарихи кезеңдерде халықтың өмірі нақты және объективті болып келді. Ұлттық ойындар дене тәрбиесі бойынша бағдарламасына қосылған. Бұлар демалулар мен дәстүрлі мейрамдардың маңызды бөлігін құрайды. Қазақтың ұлттық ойындарының мазмұны мен түрлілігі біздің күнімізге дейін жетті.
Аламан бәйге
Әр түрлі табиғи кедергілері бар, қиылысқан жергілігі бойынша өтетін ұзын және өте ұзын қашықтыққа ат жарысын аламан бәйге деп атайды. Спортшының тактикалық шеберлігі үлкен маңызды болып келеді. Кейде төзімді жылқылары бар спортшылар жеңіске жетпейді, керісінше, жарыс тактикасын дұрыс өткізе білетін, жағдайды жылдам бағалайтын, жылқыны жарысқа дайындайтын, қашықтықта жылқының күшін дұрыс реттейтін спортшы жеңеді. Қостанайлық тегінің жылқылары ұзын қашықтықтарға жақсы шабады. 50-ші жылдарында жарыс жылқылырының ұзын қашықтыққа шабу сынауы өткізілді. 1953 жылы бүкіл кеңестік жоғарғы жетістік қойылған болатын. К. Рахметжанов (Алматы облысының Қастек қой совхозы) бір тәулікте 311, 6 ш шауып өтті.
Бәйге
Ең танымал және кең тараған қазақтың ат үстіндегі спорт түрлерінің бірі және жалпы сөреден басталатын қысқа және ұзын қашықтықтарға ат шабысты бәйге деп атайды. Классификациялық қашықтықтар: 7, 12 және 16 ш. 7 ш бәйге бүкіл кеңестік жылқы зауыттардын, совхоздардын, колхоздардын ат спортты жарыстарының міндетті қашықтықтарға кірді.
Біркүт салу, құс салу
Іскерлікті құстармен ойын, бірнеше түрлері бар және біркүттің қатысуымен ең тарағаны. Жарысты өткізу үшін түзу алаң таңдалады, қайда жабайы аңдар, соның ішінде қасқыр да жіберіледі. Кімнің бүркіті бірінші ұстайды, сол жеңімпаз аталады.
Жамбы ату
Жамбы ату немесе нысанаға садақпен ату бұл Қазақстанда революцияға дейін ең тараған спорт түрі. Қазақтардың арасында көптеген мықты мергендер болды, өйткені нағыз жігітке іскерлік, күш және батылдық сапаларымен қатар дәлме-дәл тигізушілік ажырамайтын бөлігі боп саналатын. Жерде тұрып ату, ат үстінде отырып ату және атпен шауып келе жатқанда ату садақпен атудың бірнеше варианттары бар. Ақырғы уақытта жерде ату ең тараған болатын. Атудың нысанасы жамбы (күміс дөңгелек) қызмет ететін, қайсысын жұқа жіппен (аттын жалынан) үлкен бағананың кермесіне іліп қоятын. Нысанаға сирек мергендер ғана тигізетін. Жіпке көздеу ең рационалды болып саналатын. Ілініп тұрған дөңгелекті жерге құлату үшін жіпке дәлме-дәл атумен тигізу керек болатын. Қазіргі уақытта садақпен ату жарыстары Республикамыздың мемлекеттік спорттық комитетімен бекітілген ережелер бойынша өткізеді. Олар (садақтан атудан көрі) нысанаға найзаны лақтырумен ат шабысты жөн көреді.
Жаяу жарыс
Қиылысқан жергілік бойынша жүгіріс ежелгі заманнан бастап спорттық мейрамның бағдарламасына кіреді. Революцияға дейін кедей халықтарының арасында үлкен таралумен қолданған, қайсылардың бағалы жүлделері бар жарыстарды ұйымдастыруға мүмкіншіліктері жоқ. Бұл жүгірістің кросстан айырмашылықтары мүлдем аз.
Жорға жарыс
Жорғалап жүретін жылқылармен шабу жарысы. Жүрісі және шабысы кезіңдегі өзінің ритмикасымен, жұмсақтығымен, табасын ерекше қоюымен қолданатын жылқылар үшін өзара түрі. Жорға жүргенде жылқының алдынғы және артқы оң жақ (алдынғы және артқы сол жақ) аяқтары алға қарай бірдей қойылады. Жарыс кезінде жақсы жорғалар жай шабысқа ауысып кетпейді. Осы ереженің әрбір бұзылуы үшін жорғаларға айып салынады және ережені үшінші рет бұзған үшін жарыстан шығарылады. Әдетте жорғалар жарысында ұлттық мейрамды киімдерді киген жас салт атты қыздар мен әйелдер қатысады. Әйелдер үшін, 2,3 ш және ерлер үшін, 4,6 ш классификациялық қашықтықтар болып келеді.
Көкпар
Салт аттылардың ешкінің денесін алу үшін ат спортының күресін көкпар деп атайды, ал көк бөрі қазақша көк қасқырды білдіреді. Көшпенділерге қасқыр ең кесір дұшпаны болатын, егер біреуге жыртқышты өлтіру сәтті болса, онда ол қасқырдың денесін жиналған қауымға беретін. Қасқырды өлтіру күні біртүрлі мейрам сияқты болатын. Қауымдағы әрбіреуі қасқырдың денесін өз ауылына әкетпекші болатын және осы үшін күрес пайда болатын. Бірақ қасқырлар әрқашанда өлік болмайтын және осы уақытта жабайы аңның денесін басы кесілген ешкінің денесі ауыстыратын. Бізге дейін тек "көк қасқыр" аты ғана жетті, ал ойынның мазмұны мен түрі өмірдің әлеуметтік-экономикалық жағдайларымен сәйкес өзгерілді. Біздің күндерде көкпар халқымыздың ат спорты ойындарының ең сүйіктісі болып келеді және олсыз ешқандай көпшілік және салтанатты сауықтар өтпейді. Ойынның екі варианты бар - ең таралғаны жалпы-тартыс болып келеді, қайда ойында көптеген салт аттылар қатысады, қайсылардың әрбірі ешкінің денесін өзара алу үшін күреседі. Екінші вариант - дода-тартыс, қайда анықталған салт аттылардың санынан тұратын топтар арасында күрес жүріп жатады. 1958 жылдан бастап жарыстар ипподромның шабу жолында өтеді. Ойын уақыты - 8 және 15 минут. 1957 жылға дейін көкпар бекітілген ережелерісіз мейрамдарда, ауылдарда өткізілген болатын. Бірінші бүкіл кеңестік ат спорты жарыстарында көкпар сайыстар бағдарламасының негізгі түрлерінің бірі боп қосылған.
Күміс алу
Жігіттерге арналған спорт түрі. Салт атты жігіт, жылқының толық жылдам шабысы уақытында жерде, орамалдарға түйіліп жатқан тиындарды бірінен соң оң жаққа және сол жаққа шапшаң еңкейіп көтеріп алады. Әрбір сәтсіз мүмкіндік үшін айып уақыты беріледі. Кім бір шабыстан ең көп орамалдар саның жинап алса, сол жеңімпаз атанады.
Қыз қуу
Ипподромның 300-400 м қашықтық шабыс жолында өткізілетін халық ат спорттық ойыны. Сөреде бір-бірінен 10 м қашықтықта екі жылжытып ауыстырылатын жалаушалар қойылады. Бірінші жалаушадан қыз бастайды. Екінші жалаушаның сызығын өткен соң жігітке қызды қуып жетуге рұқсат беріледі. Ыңғайлы үшін бүкіл жұптарды бір жаққа бірінен соң бірі жіберу керек. Кейін, осы ретпен артқа келеді, бірақ осы жолы керісінше, қызға жігітті қуып жетуге рұқсат беріледі. Ойынның бірінші кезеңнің мазмұны жігітке қызды қуып жету керек. Егер жігіт қызды қуып жетсе, онда оған шабыс кезінде қызды сүйіп алуға болады және жеңімпаз деп аталады. Егер бірінші кезеңде жігіт қызды қуып жете алмаса, онда екінші кезеңде, кері қайтқанда, қыз, жете алмаған үшін жігітті қуып жетіп оны қамшымен соғуға рұқсаты болып соға алады, сонымен жеңімпаз деп аталады. Ойын басқа халықтар арасында шапшаң тарап кетті. 1957 жылы Мәскеуде, бірінші бүкіл кеңестік ат спорты жарыстарында қазақ спортшылары қыз қууды бірінші рет көрсетті, ал бес жылдан кейін бұл түрді республиканың бүкіл жылқы ұстау мекемелерінде жүргізіп жатты.
Қыз жарыс
Тек қана қыздар қатысатын 1600 м және 2000 м қашықтыққа шабыс. Қыз жарыс ойыны 1958 жылы С. М. Буденныйдің ұсынысы бойынша алғашқы рет Мәскеуде өтті.
Сайыс
Екі салт атқа отырғандардың күресі. Бұрын Қазақстанда сайыс бойынша жарыстар топас найзаның көмегімен өткізілетін. Ақырғы рет бұндай жарыстар 1929 жылы Алматы облысы Ұзынағаш ауданында Қазақстан және Қырғызстан өкілдері арасында өткен болатын. Найзаны қолданып сайыс бойынша жарыстар көптеген жараларға ұшырататын және сайыстын ең қарапайым түрі келешекте жақсы дамыған. Бұнда екі салт атты жігіттер қолдарымен бір-бірін жылқы ертоқымы үстінен сырып түсіруге талаптанады. Қазақстанның кейбір облыстарында бұл түрді аударыспақ деп атайды.
Бұғнай
Ойын 10-нан 25-ке дейін жететін барлық ойнаушылардың саны шеңбер бойынша тұрып қалатын әркез жерде өткізіледі. Кіші мектеп жасындағы балалар ойнайды.
Ойнаушылар шеңбер бойынша қазақша отырады. Жүргізуші (жіребе бойынша тандалады) ойнаушыларды: "бірінші бұғнай, екінші бұғнай, үшінші бұғнай..." және т.с. - ақырғысына дейін санай бастайды. Сосың жүргізуші әркез бір нөмірді кенет айтып қалады (мысалы, "алтыншы бұғнай!"), айтылған орыннан шапшаң тұрып, өзі бір нөмірді айтып қайта шапшаң қазақша отырады. Айтылған нөмір тұрады және әркез бір нөмірді атайды. Дәл солай әркез рет: айтылған шапшаң тұрады, нөмір атайды және шапшаң отырады. Егерде біреудің нөмірін атағанда, ал ол тұрмай және оның орнына басқа бір ойнаушы тұрса, онда оған әркез тапсырма беріледі (сұраққа жауап беру, билеу, өлең айту, бір аяқпен секіру, жұмбақты шешу және т.б.). Осыдан кейін ол өз еркінімен жаңа нөмерді атайды.
Ойын аяғында қателеспегендерді белгілейді.
Ережелер: 1) әрбір ойнаушы өз нөмірін есте сақтау керек және шақырғанға дейін тұрмау керек;
2) шақырғаннан кейін ойнаушы өзінің орнына қазақша отырады.
7.13 Қасқұлақ (қасқыр)
Ойын далада өткізіледі (алаңда, есік алдында), көбінесе кешке қарай. 10-нан бастап 20-ға дейін жоғарғы сынып оқушылары қатысады.
"Қасқыр" және "түнгі күзетші" тандалады. Қалған ойнаушылар "қойларды" бейнелейді. Олар не "күзетші", не "қасқыр" көрмеу үшін жанжаққа таралып тығылады. "Қасқыр" көріну үшін басың ақ орамалмен байлайды. Тығылғандарды іздеумен, ол "күзетшінің" көзіне түспеуге тырысады. "Күзетшінің" тапсырмасы - "қасқырды" андап жүріп оны қуады. Тығылғандар қимылдамауға тырысады. Егер "қасқыр" ойнаушылардың біреуін ұстаса және оны "күзетші" көрмей қалса, онда "қасқыр", "күзетшінің" орнына тұрады, ал ұсталынған ойнаушы "қасқыр" болады. "Күзетші" болған ойнаушы енді қойдың рөлін атқарып тығылады. Егер "күзетші", "қасқырды" көрсе, өзінің "отарын" қорғап оны қуады. Ойын уақыты белгіленбеген. Ойын аяғында ең жақсы "қасқырларды", "күзетшілерді" және "қойларды" белгілейді.
Ережелер: 1) егер "қасқыр" ойнаушыны көріп қойса, оған оны қуып жетуі қажет емес, атын атаса болғаны;
2) егер "қасқыр" тығылғанның атын дұрыс атаса, онда тығылған орында қалу керек (қашпау керек);
3) "қасқыр" мен "күзетші" рөлдерімен ауысқанда, "қасқыр" және "күзетші" кім болғаның қатты бақырып айту керек, және ойнаушылар орындарында қалу керек.
Тартыс
Ойын жасыл алаңда, спортзалда (маттарда немесе кілемде) өткізіледі. 4-тен бастап 30-ға дейін жететін ұлдар, жасөспірімдер мен бозбалалар ойнайды. Ойнаушылар тең күштері бойынша екі құрамаға бөлініп, жұптасып тұрады. Әрбір құраманың бірінші жұптарында "жоғарғысы" өз серіктесінің арқасына отырады. Сигнал бойынша жұптар бір-біріне жақындайды және "жоғарғылар" бір-бірін құлата бастайды. Ойнаушылардың біреуі денесінің әрбір бөлігімен жерге тигізсе, онда бұл жұпқа ұтылыс саналады. Бірінші жұптардан кейін екінші жұптар және т.б. күреседі.
Ең көп жеңіске жеткен құрама жеңімпаз аталады. Сосың ойнаушылар рөлдерімен ауыса алады.
Ережелер: 1) қарсыласты киімінен тартуға рұқсат етілмейді;
2) егер екі минуттың ішінде "жоғарғылар" бір-бірін құлатпаса, онда тең ойын саналады және кілемге келесі жұптар шығады.
Қандық-сандық - сайыс
Бүкіл жастағы оқушы ұлдар ойнайды. Ойнаушылардың саны 2-ден бастап 40 адамға дейін.
Ойын ойнаушылары капитандармен екі құрамаға бөлінеді, қайсылары ережелерді сақтауын байқап тұрады. Алаң ортасына әрбір құрамадан бір-бір ойнаушыдан бірінші жұп шақырылады. Бір-біріне арқасымен қарама-қарсы тұрып, олар шыңтақтармен ұстасады. Жүргізушінің бұйрығы бойынша әрқайсысы өзінің қарсыласының аяқтарын жерден (едеңнен) көтеріп алуға тырысады. Бұны жасауға оңай емес, өйткені жүргізушінің белгісі бойынша екеуі жартылай отыру қалпына отырады. Қарсыласын көтеріп алған жеңіске жетеді. Көп жеңіске жеткен құрама жеңімпаз атанады.
Ережелер: 1) құрама капитандары күштерімен ақырғы болып санасады;
2) әрбір сайыс басқарушының белгісі бойынша басталады.
Себет
Бұрын осы ойын өте кең тараған болатын. Бұл ойында от жағып үлкен хор әң айтқан және барлығы моңшақтармен әшекейленген ескі киімдерін киетін күні қыздар бастайтын. Жасыл алаңда 3х3 м көлемімен төртбұрышты, аса биік емес қоршау орнатылады. Бұған кеуіп қалған шыршалар мен шөпті салады. Кешкіде, оттарды жаққанда осы "себетте" жағылады. Орманнан ертоқымсыз жылқыларда отырған қыздар шығып, осы от "себет" арқылы секіреді. Секіретін жылқының өз алдындағы итерген ауасы от пен түтінді ашып жіберетін, сондықтан от не жылқыға, не жылқы үстінде отырған қызға қауіпті болмайды.
Әйгөлек
Әйгөлек қазақ халқының ұлттық ойындарынан ең кең тараған түрі. Әйгөлекті гүлдеңген, жазиралы көктемде және жазда ыстық басылғанда және күннің көзі түскенде және ызғарлы, желді күзде ашық алаңда ойнайды. Сауыққа жиналған қыздар мен жігіттердің саны көп болғанымен, соншама да көп қызықтарымен өтеді. Халықта кең тараған осы ойында балалар, жасөспірімдер, бозбалалар мен бойжеткендер ойнай алады.
Жиналғандар тең санды топтарға бөлінеді. Бір-бірілерінен 15-20 қадам қашықтықта, қолдарынан ұстасып, екі қатарға тұрады. Әрбір жақ өздерінен бір жігіттен таңдайды және таңдалғандарына ойынды басқару міндетті беріледі. Сосың бірінші бастайтын топтың ойнаушысы белгі беріп, барлық топ "әйгөлек" атты өлеңін бірдей айтады және аяқ шенінде өз топтарынан кім керек екенің сұрайды. Ал екінші топтың ойнаушылары осы өлеңді жалғастырып біреудің атын атайды.
Аты айтылған ойнаушы жүгіріп келіп қарама-қарсы тұрған топтың қатарын үзіп жіберу керек. Егер ол қатарды үзіп алмаса, онда ол сол топта қалады, ал егер үзіп жіберсе, онда өзімен бірге бір ойнаушыны ала келеді. Бір жақ топтың ойнаушылары бітпегенше дейін ойын жалғаса береді. Бір топ белгіленген ойын уақытқа дейін санымен көп болса, онда сол топ жеңімпаз деп аталады.
Ақ сүйек
Қазақ жастарының арасында ең кең тараған ежелгі ойын, өйткені оны түнде ойнайды. Аылй түнде ойнағанда жасыл шөпті жерде, ал қараңғы түнде түзу алаңда ойнайды. Бұрын ойын үшін кептірілген қойдың жауырын сүйегің қолданған. Енді бұл қажет емес. Ұзындығы 20 см және иені 5 см таяқты ақ бояумен бояп қоюы ғана жетеді және жай ғана мәрлімен орап қоюы жеткілікті. Ойнаушылар саны тым көп болса, соншама қызық болады.
Ең алдымен ойнаушылар келісіп, жеңіске жеткен топқа жүлдені анықтайды. Сосың екі топқа бөлінеді. Топ басшылары таяқ бойынша астынан үстіне қарай кезекпен қысады және сүйекті кім бірінші лақтыратының анықтайды. Лақтырған кезде сүйек қай жаққа ұшқаның көрмеу үшін ойнаушылар кері бұрылып тұру керек. Сүйек құлағаннан кейін, барлық ойын қатысушылары оны іздей бастайды. Сүйекті тапқан оны көтеріп алып, көмбеге, ойын алаңының біту белгісіне қарай абайлап ақырын ғана өтеді. Егер қарсылас біліп қойса, сүйекті одан алып қойып қашуға тырысады. Сондықтан сүйекті бір-біріне лақтырып ойын белгісіне қарай жылжиды. Сонымен ақ сүйекті көмбеге бірінші жеткізген құрама жеңімпаз атанып, жүлдені ұтып алады. Келесі турда сүйекті келесі топ лақтырады және бұл кезекпен ойын жалғаса береді.
Егер бір ойнаушы сүйекпен қашқан қарсыласты қуып жетіп оған қолымен тигізсе, онда қашқан ойнаушы сүйек беруге міндет. Бірақ қуып жеткеннен кейін, қарсылас оны киімнен тартып, зорлануды қолданып құқығы жоқ. Ойын барысы құрамалар басшыларының қатаң бақылауымен өтеді.
Аңшылар
Бұл ойын үшін үй алдындағы әркез алаң немесе жай ғана үлкен бөлме де жарайды. Әдетте балалар мен жасөспірімдер ойнайды. Жүргізуші доптармен бірге үш ұл баланы әрбір жерге кояды - бұлар "аңшылар". Қалғандары - "үйректер" - жүргізушінің белгісі бойынша шеңберге жүгіреді және бұйрықтан кейін орындарына тұрып қалады. Осы уқытта "аңшылар" өз доптарымен "үйректер" бойынша атады. Жерге жабысып тұрған "үйректер" оқтардан қашуға, жылжуға құқысы жоқ, олар тек денесімен, не басымен жанжаққа бұрылып ауытқиды. "Өлген үйректер" енді "аңшылар" болады, ал тигізе алмаған "аңшылар" қайтадан атады.
Сонымен қатар "аңшылар" бір минуттін ішінде қанша "үйректі" атқаның анықтайды. Кейін, аман қалған "үйректер" енді "аңшылар" рөлін атқарады. Ойын осылай ойнаушылар қажымағанша дейін жүргізіледі.
Арқан тартыс
8-10 м ұзындығы мықты арқанды алады. Арқан ортасынан орамалды байлайды. Осы орамалдан бастап 1-1,5 м қашықтықта екі жаққа да жылжып орамалдар байлайды. Ойнаушылар екі топқа (10-15 адамнан) бөлінеді. Бөліну реті осындай: ойнаушылар бой ұзындығы бойынша қатарға тұрады, кейін жүргізушінің белгісі бойынша оң жақтан бастап сол жаққа қарай саналады, жұп сандылар орында қалады, ал тақ сандылар алға шығады, сонымен екі құрама болып шығады. Қатысушылардың саны 10-нан кем болмау керек.
Бұрын-ақ жерде немесе едеңде түзу көлденең сызығын жасайды. Арқанның ортасындағы орамал байланған жерін осы сызықпен сәйкес келу керектей тартып қояды. Кейін, екі топтың ойнаушылары орамал ортасынан бірдей қашықтықта байланған жерден бастап, арқанды қолға алады. Жүргізушінің белгісі бойынша екі жақ арқанды өзіне қарай тартады. Арқанды аз жағына қарай тартып алуы ойын тапсырмасы болып келеді.
Ойын аяғында ұтылғандар жеңімпаздардың алдында ән айтып билеу керек.
Арынды арқан
Арынды арқанды жастар кешінде ойнайды. Ойнаушылар көп болса, ойын соншама қызықты болады.
Ойнаушылар шеңбер жасап тұрғаннан кейін, жүргізуші 2-3 м ұзындығы жіппен шеңбер ортасына тұрады және ойын басталуын хабарлайды. Сосың арқанның байланбаған шетінен ұстап, оны шеңбер бойынша айналдырады, ойнаушылар оны секіріп, аяқ астынан өткізіп тұрады. Егер біреу жіпті басып қалса, онда оны "жазалайды", ал "жазаны" қалған ойнаушылар ойлап табады.
Айыпталғандар ортаға шығып ән айтады, би билейді.
Асау местек
Ойын түзу жерде өтеді. Оны өткізу үшін бір-бірінен 1,5-2 м қашықтықта, биіктігі 1 м бөренені жерге қағады. Бөренелер арасынан арқанды тартып, оған отыруға болатындықтан орамалды іледі. Сол орын астына жерге бір жұп тақияларды лақтырады. Осы құрастыруды асау местек деп атайды.
Жүргізуші ойнаушыларға: "Егер батыл болсаң,
Ешкіні саған сойып беремін!
Батыл екеніне сенем,
Егер енкейіп, құламай
Тақияны көтеріп аласың!" - деп айтады.
Бұны бірнеше рет айтады. Ойында, баста бұйрығынан кейін, әрқайсысы асау местекке отыра алады. Жүргізуші ойын жағдайларын түсіндіреді. Жылқыға отырғандай асау местекке отырған ойнаушы жерден тақияны көтеруге тырысады. Әрбір ойнаушы осыны бірнеше рет жасау мүмкін.
Кім үш рет қана ережелерді бұзбай енкейіп, тақияларды бәрінен көп көтерсе, сол жеңімпаз болып атанады. Жүргізуші жүлделі орынға ие болғандарды айтады.
Асық ойындары
Асықты тек қана ұлдар ғана ойнайды. Негізгі мақсаты көптеген асықтарды жеңіп алу.
Алшы
Осы алшы (арқасымен астына) деген ойынның негізгісі басқаларға қатынасы бойынша асықтың қалпы.
Ортаға бір асықтан қояды. Сосың бүкіл соққыларды жинайды және ойын кезегін анықтау үшін жерге лақтырады. Егер соққы алшы қалпында жатса, онда оның иесі бірінші соғады, егер тәйке болса - екінші, бүк болса - үшінші, ішік болса - төртінші. Егер бірнеше асықтар бірдей қалпына түссе, оларды қайта лақтырады. Кезекшілік орнатылғаннан кейін, әрбір ойнаушы кімнен кейін соғатынын біледі, осымен ойын басталады және біріншісі өз кезегімен соққысың лақтырады. Егер лақтырғаннан кейін соққы алшы қалпына түссе, ойнаушы ортадан бүкіл асықтарды алады. Қалғандары тағыда бір асықтан қояды. Ал егер соққы ішік қалпына түссе, онда иесі ойыннан шығады және соққысын кезекпен береді. Бұл ойнаушы бірден соққы жасауға құқығы бар. Егер лақтырғаннан кейін соққы мен асық алшы қалпында тұрса немесе соққы алшы қалпында, ал асық әркез қалпында, онда ойнаушы асықты алады және де лақтыра береді. Егер асықтарға соғылған соққы алшы қалпында қалса, ал асық бүк немесе ішік қалпында, онда ол соққыны соғады, ал соққының иесі ойыннан шығып кетеді. Соққыны тәйке қалпында кезекті ойнаушы соғады.
Ережелер: 1) ортадағы асықтарды соққыдан соғады, ал соққы ортадан соғады. Егер ойнаушы тигізе алмаса, ол өзінің ортаға қойылған асығынан ұтылып ойыннан шығып кетеді.
Ктсін біреуі
Бұл ойынды екіге бөлініп ойнайды. Мақсаты - көп асықтарды ұту. Соққыны лақтырады және ойын шарттарын келістіріп, кім бірінші екенің анықтайды. Ойын мақсаты - қарсыластын соққысын соғып жіберу. Лақтырыстың қашықтығын аяқ табанымен өлшейді. Барлығы қалай келіскеніне байланысты. Бір аяқ табаны - бір асық, немесе үш аяқ табаны - бір. Сондықтан бастаушы "бірге", "екіге" және т.б. кеттім деп атайды. Сосың ойын жалғаса береді.
Құмарлық
Бұл үстел ойынына жастармен бірге үлкендерде ойнайды. 2 немесе 4 адам қатыса алады. Бастауы алдында жүлде туралы келіседі. Ойын үшін төрт ойналған асықтар керек.
Ойнаушылар үстел бойында ыңғайлы отырып, кезекпен төрт асықты лақтырады. Егер бүкіл асықтар бір қалыпта, 4 алшы, 4 тәйке және т.б. болса, лақтырған ойнаушы қойылған жүлденің жартысын алады. Егер бүкіл төрт асық әр түрлі қалыпта болса, бүкіл жүлдені алды.
Хан ату
Ойынға көп асықтары бар 2 немесе 4 ұл бала қатыса алады. Үстел алдында отырып, бүкіл асықтарын шығарады (мысалы, 3 адам 10 асықтан). "Хан" түрінде белгі бір асықты тандайды және бір немесе бірнеше асықтарды ортаға қояды, сосың оларды қолға алып, кезекпен едеңге лақтырады. Егер осы уақытта "хан" алшы қалпында болса, онда осы қалпында тұрған асықпен оны соғу керек. Дәл осылай "хан", бүк немесе ішік қалпында болса. Соққан асықты қалтасына салып, қатысушы ойынды жалғастырады. Егер ойнаушы"ханға" көздегенде басқа асыққа тигізсе немесе мүлдем тигізбесе, онда ол ойыннан шығады. Асықтарды келесі жинайды және лақтырады. Ойын асықтары біткенше дейін жалғаса береді.
Бір ережені ескертуі жөн: асықты лақтырғанда, "хан" асықтардын астында қалуы мүмкін және асықтардан тазаланбайды. Сонда лақтырған: "хан талапай" деп бақырады. Ойнаушылардың бәрі, асықтарға жауылып көбірек алуға таласады.
Атқаума
Ойынға таңдалған алаңның ортасына алты ұл бала шығады және үш-үштен екі топқа бөлінеді. Біреуі сол жақ қолмен оң жақ қолды ұстайды. Екі ұл бала қолдарымен орындық сияқты жасап айқастыра ұсталынады, қайда үшінші бала отырады. Оның көздерін орамалмен жауып байлайды және "атқаума, атқаума" атты сөздерімен белгіленген орынға дейін апарады. Сол жерде екеуінің біреуі ойын сөздерін айтады: "Ақ сандық, көк сандық!"
Көздері орамалмен байланған бала жауап береді:
"Көк сандық, аспанда не көрдің?
Жауап: "Жұлдыз көрдім!"
Сұрақ: "Жерден не көрдің?"
Жауап: "Аң көрдім!"
Екі бала: "Мында сусыз қыр,
Мында адам бар,
Мында көл бар!" - деп, қолдарын босатады. Егер қолда отырған бала жерде құлап жатса, онда олар жеңді, ал егер аяқта тұрып қалса, ол жеңеді. Ойын шарттары бойынша, ұтылған жақ жеңгеннің барлық сұраныстарын жасайды. Ойын екінші топпен қайталанады. Ойын шаршағанша дейін жалғасады.
Атынды ата
Бұл ойынды жастар кештерінде жиі ойнайды. Бұл үшін көзді жауып, байлап тұратын орамал және ұзындығы 1-1,5 м таяқ керек. Қатысушылар көп болғанымен ойын қызықты болады.
Жиналғандар қолдарынан ұсталынып шеңберге тұрады. Ортаға көздерін жауып байланған ойнаушы шығады. Ол кез келгенді таяқпен көрсетіп: "атынды ата" - деп айтады. Бұл, таяқтын басқа шетінен ұстасып, танымды болмау үшін өзгерген дауысымен әркез атты айтады. Егер "көзі көрмейтін" таяқпен тигізгенді дұрыс айтса, онда ол сонымен бірге орынымен ауысады, ал егер қателессе, онда қала береді.
Қара сиыр
Кіші және орта жастағы оқушылар ойнайды. Қатысушылардың саны 3-тен 10-ға дейін. Әдетте ойында қара затты (ескі бас киімді, құммен бірге қапты) қолданады.
Ойын жазылуы: бұл ойнаушылар көзді жауып, тығыз шеңберді құрап тұрады. Басқарушының ұсынысы бойынша бір ойнаушы шеңберден шығып, өзімен бірге затты алып, тығылу керек. Ойнаушылардың тапсырмасы - тығылған затты табу. Затты тапқаны туралы қатты бақырып хабарлайды және бәрі табылғанның қасында жиналады. Зат иесі бұны қорғайды, ал қалғандары оны алдау жолдарымен алып қоюға тырысады. Кім алып қояды, сол жүргізуші болады және затты тығуға кетеді, ал қалғандары көздерін жауып, тығыз шеңберге тұрады. Ойын жаңадан басталады.
Ережелер: 1) затты ұстағанда қорғаушыға қарсы дене күшін қолдауға болмайды және мүлдем тиісуге болмайды;
2) басқарушының белгісінен кейін іздеуге болады.
Таяқ жүгірту
Ойын қыс уақытында қарлы алаңда жүргізіледі. Қатысушылар саны 5-тен 20-ға дейін. Орта және үлкен жастағы оқушылар ойнайды. Әрбір қатысушы қалың ағаштан (қайын және т.б.) жасалынған, ұзындығы 1-2 м таяқты (найза) өзіне жасайды. Ағаштан бір шеті шүкірленеді және кептірленеді. Ойнаушылар қардан қалыңдығы 20-40 см, биіктігі 1,5-2 м қабырға жасайды.
Жүргізуші жіребе бойынша тандалады және ол ойнаушылардың ретін орнатады. Бірінші ойнаушы өзінің найзасын 3-5 қадам қашықтығынан (келісу бойынша) қарлы қабырғаға лақтырады. Жүргізуші ең соңғысы болып лақтырады. Ойнаушылардың тапсырмасы - найзаны қарлы қабырғаға тигізу және сол қабырға арқылы найзаны шамасына қарай алысқа лақтыру. Ең алысқа лақтырған ойнаушы жеңімпаз атанады.
Ережелер: 1) ойнаушылар таяқты найзаны сияқты ортасынан ұстап, жүгіріп келіп лақтырады;
2) лақтыру сызығынан басуға болмайды;
3) жеңімпаз келесі турда бірінші лақтырады.
Әуе таяқ
Ойынды далада өткізеді. Қатысушылар саны 2-ден 20-ға дейін. Орта және үлкен жастағы оқушылар ойнайды. Ойынға ойнаушылардың саны бойынша (ұзындығы 80 см, диаметрі 2-3 см) тегіс таяқтар керек.
Ойнаушылар екі жұпқа немесе екі құрамаға бөлінеді. Басқарушы бірінші жұпты немесе құрамалардың бірінші ойнаушыларын шақырады. Шақырғандардың біреуі белгіленген сызықтан 3-4 м артқа қарай жылжып жүгіріп келіп өзінің таяғын жоғарырақ алға қарай лақтырады. Содан кейін екінші ойнаушы өзінің таяғын лақтырып, бірінші ойнаушының таяғына тигізуге ыңталасады. Егер тигізсе, онда 1 ұпай беріледі, кейін екінші жұп шығады. Екінші турда ойнаушылар жұптарында рөлдерімен ауысады. Ең көп ұпай жинаған құралы жеңімпаз аталады.
Ережелер: 1) әрқайсысы қарсылас тигізбеу үшін өз таяқтарын жоғары және алысқа қарай лақтыруға тырысады;
2) таяқты лақтырғанда, белгіленген сызық арқылы басуға болмайды. Басып кеткен ұтылады немесе лақтыруды қайталайды.
Бөрік теппек
Ойын қазақ жастарының арасында кең дамыған. Өзінің атына сәйкес, ойнаушылар алдымен өз бас киімдерін кім алысқа дейін итеретін. Қазіргі уақытта кішкене тастарды немесе ауыр нығыздалған допты итереді. Ойынның ескі аты сақталған. Қатысушылар саны 2-ден 30-ға дейін, жасыл алаңда, тек қана бозбалалар ойнайды. Заттар саны - ойнаушылар саны бойынша тұрады. Оң жақ флангынан кезекпен заттарды қолмен немесе аяқпен шама жеткенше дейін алға қарай итереді. Бәрінен жақын лақтырған бүкіл заттарды жинап алуы міндет және ойнаушыларға тарап беріп ойыннын шығады. Осының бәрін екінші бәрінен жақын лақтырған ойнаушы да жасайды. Ойын бір жеңімпазды анықтағанша дейін жалғаса береді.
Ережелер: 1) итерген кезде немесе лақтырған кезде сызықты өтуге болмайды;
2) лақтырудын алыстағы сызықтан басталып, заттын жерге құлаған орнына дейін өлшенеді;
3) келісімдік бойынша лақтырады немесе итереді.
Сақина салу
Ойында саны 10-ға жететін жастар қатысады.
Қатысушылар шеңбер бойынша қатарға отырады. Алақандарын бір-біріне қысып, қолдарын алдында, тізе үстінде ұстайды. Жүргізуші (жіребе бойынша) шеңбер ортасында тұрып, өз алақандар арасында сақинаны (тиынды) салып, өз алақандарымен сақинаны олардың алақандарын ашып салған сияқты боп, солай бүкіл қатысушыларды өтеді. Сақинаны біреуге салып, ол бірнеше қадамға артқа қарай кетіп: "қайда менім сақинам?" - деп айтады. Сұрақты естіген соң, сақинаның иесі тұру керек. Оң жақта отырған көршінің тапсырмасы оны (сақина иесін) ұстау керек. Егер сақинаға ие болып жүрген ойнаушыны көршісі ұстай алмаса, онда көршісін жазалайды, ал егер сақина иесі тұра алмаса, онда оны өзің жазалайды. Жаза әр түрлі болуы мүмкін: жеңімпазды арқасына отырғызып жүріп келу, бір аяқпен секіру, билеу, ән айту және т.б. Жазаланған тапсырманы жасағаннан кейін жүргізуші болады және ойын жалғаса береді.
Ережелер. 1. сақинаны көрінбейтін қылып салып жіберу керек, ал сақинаны алған ойнаушы білдірмеу керек;
2. айтып жіберуге болмайды.
Сиқырлы таяқ
Қатысушылар саны 40-қа дейін жетеді. Кіші және орта жастағы балалар ойнайды. Ойынға ұзындығы 1м таяқ керек. Диаметрі 4-5 м шеңбер сызылады. Ойнаушылар шеңбер сызығы бойынша тұрады және кезек бойынша нөмірлерді алады. Үлкен шеңбердің ішінде диаметр 2-3 м шеңбер сызылады. Жүргізуші (жіребе бойынша) таяқты (егер мекеме ішінде ойнайтын болса, онда таяқ нығыздалған доптармен немесе басқа заттармен қосып тұрғызады) жерге тығады. Таяқты сақтау үшін "күзетші" тағайындалады, қайсысы кіші шеңберге тұрады. Жүргізуші шеңберлерден тыс тұрып, өз еркіні бойынша ойнаушының нөмірін айтады. Айтылған "күзетшіні" қимыл-әрекеттерімен назарына бөгет жасап таяқты ұстап алу керек. "Күзетші" кіші шеңберде оны ұстап алып оны соғу керек. Егер ойнаушы таяқты ұстап алса, оған ұпай беріледі және орнына қайта келеді. Егер оны "күзетші" ұстап алып оны соқса, онда олар рөлдерімен ауысады. Жүргізуші ойнаушыны екі рет шақыра алады. Кімдер көп ұпай жинады, сол жеңімпаз аталады.
Ережелер: 1) жүргізуші нөмірді қатты және нақты дауысын шығарып айтады;
2) таяқ ұсталынған болатыны, егер ойнаушы оны кіші шеңберден шығарған болса.
Қарагие
Ойын далада немесе спорттық алаңда өткізіледі. Қатысушылар саны 3-тен 8-ге дейін жетеді. Ұл балалар, ер жасөспірімдер немесе бозбалалар ойнайды. Әрқайсысында ағаштан жасалынған (қайын және т.б.), ұзындығы 3-4 м, бір шеті шүкірленген найза-таяғы болу керек. Ойнаушылар саны бойынша сонымен қатар таяқтар мен қалпақтар (ескі бас киімдер, түрлі түсті қаптар және т.б.) болу керек.
Ойын жазылуы: ойнаушылар бір сапқа тұрады. 15-20 м арақашықта қарама-қарсы сызық сызылады, оған әрбір ойнаушыға қарам-қарсы қалпақтары немесе басқа заттар киілген таяқтар тығылады. Жүргізушінің (басқарушының) белгісі бойынша оң жақ флангтағы ойнаушы найзаны нысанаға (өзінің қалпағына) лақтырады. Кейін қасында тұрған ойнаушы лақтырады, сосың келесі ойнаушы және т.б. Ойын үш рет өткізіледі. Кім нысанаға үш рет тигізген болса, сол жеңімпаз аталады.
Ережелер: 1) нысанаға тигізбеген ойыннан шығады;
2) найзаны тек қана сигнал бойынша лақтырады. Бұны жасамаған ойнаушы ойыннан шығады.
Монданақ
Осы ойын қазақ жастарының арасында кең тараған. Қатысушылар саны 10-нан 40-қа дейін жетеді. Ойнаушылар орамалды қолданады.
Ойын жазылуы: ойнаушылар жақын арақашықтықта қазақша отырып, екі қолды тізе астында ұстап, шеңберге отырады. Шеңбер ортасында жүргізуші орналасады. Басқарушы жүргізуші көрмегендей ойнаушылардың біреуіне орамалды береді, ал бұл оны тізе астына тығып, басқарушының "бастадық" бұйырығы бойынша орамалды қасында отырғанға бере қояды. Орамалды алған ойнаушы жүргізуші көрмегендей келесі ойнаушыға береді. Ойнаушылардың бәрі ән айтады: "Қайда кетті монданақ? Анда кетті моданақ. Мында кетті монданақ." Жүргізуші орамалды іздейді. Ол арқасымен қарап тұрғанда, орамалды ұстап тұрған ойнаушы оның арқасынан ақырын соғып жіберуі рұқсатталады. Жүргізуші ойнаушыдан орамалды тапса, сонымен бірге рөлдерімен ауысады.
Ережелер: 1) жүргізушінің басынан орамалмен соғуға болмайды;
2) табылған орамалды әрі қарай беруге болмайды.
Бестас
Ойын, еңбек құралдары: ағаш, тас, сүйектер қызмет еткен уақытында, Қазақстан аумағында көшпенділі тайпалар арасында кең тараған. Бұл үлкендердің ең басты сауығы болды. Қазақстанның көптеген облыстарында ойын үйлену той дәстүріне кіретін. Егер күйеу жігіт жағынан ойнаушы жеңіске жететін болса, онда келің үшін қылындықты бермейтін, ал егер келің жақтағы өкілі жеңіске жетсе, онда күйеу жігіт қалындық төлейді.
Осы ойынның бірнеше варианттары бар. Қазіргі уақытта жастар арасында кең таралғаны төменде айтылады.
Ойын далада, бөлмеде, спортзалында өткізіледі. Қатысушылар саны 5 адамға дейін жетеді. Осы үшін 5 домалақ тас (асықтар) керек.
Ойын жазылуы: ойынға қатысу кезегі жеребімен анықталады. Барлығы шеңбер бойынша орналасады. Ойынды бірінші бастайды және ережені бұзбағанша дейін ойнай береді. Сосың ойынға екінші кіріседі, кейін үшінші және т.б. Бір қолмен ойнайды.
1 әрекет: ойнаушы едеңге 5 тасты лақтырады, біреуі тандап оны бір қолмен жоғары лақтырады және осы лақтырған қолмен едеңде жатқан бір тасты қолға алып, алдын ала лақтырылған тасты лақтырған қолмен ұстап алады, яғни бір алақанда екі тас болады. Едеңнен алынған тасты жеке қояды. Сосың қайтадан бір тас жоғары лақтырылады және екінші, екйін үшінші және төртінші едеңде жатқан тастарды дәл солай бір қолмен жинап алады.
2 әрекет: тастар жан-жаққа лақтырылады. Бір тас жоғары лақтырылады, едеңнен лақтырылған қолмен енді екі тас көтеріледі және осы лақтырған қолмен лақтырылған тасты ұстайды.Сосың келесі екі тас осылай едеңнен көтеріледі.
3 әрекет: тастар жан-жаққа лақтырылады. Біреуі жоғары лақтырылады, енді едеңнен үш тас көтеріледі. Екіншеде қалған бір тас көтеріледі.
4 әрекет: бүкіл тастар қолда. Біреуі жоғары лақтырылады, қалғандары едеңге қойылады, ал лақтырылған тас қолға ұсталынады. Кейін біреуі жоғары лақтырылады, едеңнен төрт тас көтеріледі және лақтырылған тас ұсталынады.
5 әрекет: бір тас жоғары лақтырылады, қалған төрт тас қолда болады. Ойнаушы лақтырылған тасты ұстағанша, көрсету саусағымен 3 рет немесе 5 рет (келісім бойынша) едеңге тигізеді.
6 әрекет: төрт тас квадрат бұрыштары бойынша (20х20 см жақын) орнатылады. Біреуін жоғары лақтырып жіберіп, ойнаушы бүкіл жердегі тастарды жинап алып, лақтырылған тасты лақтырған қолмен ұстап алу керек.
7 әрекет: тастар жан-жаққа лақтырылады. Біреуі жоғары лақтырылады, қалғандары бір-бірден, басқа қолдын алақанына жиналады және лақтырылған тас лақтырған қолмен ұсталынады.
8 әрекет: тастар жан-жаққа лақтырылады. Біреуі жоғары лақтырылады, бір тас едеңнен көтеріледі және лақтырылған тас ұсталынады. Ойнаушының қолында екі тас болады. Біреуін ойнаушы жоғары лақтырады, ал екіншісін едеңде жатқанымен ауыстырады және лақтырылған тасты ұстап алады. Осылай лақтырып, ол тастарды бір жерге жинайды. Ақырғы тасты лақтырып ұстаумен төрт тасты қолға жинайды.
9 әрекет: 1 әрекет жасалынады, бірақ лақтырылған тасты ұстаған кезде қалғандары бір-біріне соғылмау керек.
10 әрекет: 1 әрекет жасалынады, бірақ лақтырылған тасты ұстаған кезде ол едеңнен тасқа соғылу керек.
11 әрекет: сол жақ қолмен үлкен және ортаңғы саусақтарға тіреліп ойнаушы арықты жасаған сияқты. Оң жақ қолмен сол жақ қол арқылы тастарды лақтырады. Біреуін тандап, сол жақ қол арқылы жоғары лақтырады, сосың "арық" арқылы өткізеді. Осы әрекетте ереже бар: ойнаушы лақтырылған тастан басқа тағы бір "үлкен" ("нәби") тасты тандайды. Бұл ен алыс немесе ең жақын тас болуы мүмкін, бұл туралы ойын алдында келіседі. Ол "арықтан" ең соңғы болып өткізіледі.
12 әрекет: алдынғы бүкіл әрекеттерді бітіріп, ойнаушы өзіне екі әдіспен ұпайлар қосады.
Бірінші әдіс: бес тасты жоғары лақтырады, сосың оларды алақан сыртымен ұстайды, тағы да бір рет лақтырады және оларды үстінен ұстайды. Әрбір тас 10 ұпайға бағаланады. Егер ойнаушы бүкіл бес тасты ұстаса, онда ол елу ұпай алады.
Екінші әдіс: ойнаушы қолын сыртқа шығарып, бүкіл тастарды жоғары лақтырады, сосың алақанын ашып, оларды астынан ұстайды. Әрбір тас үшін 10 ұпай алады.
Ережелер: 1) ойнаушылар тастарды едеңнен алған кезде, басқа тастарды қолмен тигізбеу керек. Егер ереже бұзылса, ойынды келесі ойнаушы жалғастырады;
2) әрқашан ойнаушы қай жерде қателесті, сол жерден ойынды жалғастырады.
Жігіт қуалау
Қатысушылар саны 10-нан 40-қа дейін жетеді. Орташа және үлкен жастағы оқушылары ойнайды. Ойынға орамалмен екі жалауша керек.
Ойын жазылуы: бір-бірінен 15-20 м қашықтықта екі сызық өткізіледі. Біреуіне 5 м қашықтықта екі жалауша қойылады. Ойнаушылар екі құрамаға бөлінеді, капитандарды тандайды. Құрамалар жалаушаларға қарама-қарсы бір-бірден сызық алдында қатарға тұрады.
Жеребе бойынша "жігіттер" және "қуғыншылар" құрамын анықтайды. "Жігіттер" капитаны орамалды алады. Тұрақталған белгі бойынша құрамалардың бірініші ойнаушылары өздерінің жалаушаларына жүгіреді. "Жігіттін" тапсырмасы - жалауша алдында орамалды лақтыру, жалаушаны айналып артқа жүгіріп келу. "Қуғыншының" тапсырмасы - жалаушаға дейін жүгіріп келіп, орамалды қолға алып және кері жолда "жігітті" қуып жетіп оны орамалмен соғу. Егер бұл жете жасалса, ол жеңімпаз аталады, кері жағдайда "жігіт" жеңеді. "Құғыншы", "жігітті" жете алмаса, жылдамдығын түсірмей орамалды келесі "жігітті" қуатын құрама бойынша жолдасына беріп жібереді. Ойынды орындарымен ауыстырып екі рет өткізеді. Кімде көп жеңімпаздары бар құрама жеңіске жетеді.
Ережелер: 1) ойнаушылар жалаушаны оң жақтан айналып өтеді;
2) келесі ойнаушыларға сызық арқылы ерте шығуға болмайды. Олар тек алдындағы ойнаушыны қолмен, не орамалмен тигізсе ғана жүгіріп шыға алады.
Ойын варианты.
Ойнаушылардың тұрулары сол. Тек бір жалауша қолданады.
Ойын жазылуы: басқарушы бір құраманың бірінші ойнаушысына орамалды береді. "Алға" бұйырығы бойынша қарсыластар сөре сызығынан жалаушаға жүгіреді. Орамалмен жүгірген ойнаушы қарсыласты осы орамалмен соғып кетуге, жалаушаға дейін жүгіруге, жалаушаны айналған кезде орамалды тастап кетуге және қайта келуге тырысады. Қарсылас орамалды жерден көтеріп алып, қашқанды соғу үшін қуып жетуге тырысады.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz