Қазақстандағы моноқалалардың әлеуметтік-экономикалық даму мәселелері
Мазмұны 2
Кіріспе 3
1.Моноқалаларды дамытудың әлемдік және Қазақстандық тәжірибесі 6
1.1 Моноқала туралы түсінік 6
1.2 Қазақстанда моноқалалардың қалыптасу жағдайы 9
2. Қазақстандағы моноқалалардың қазіргі кездегі даму жағдайы мен проблемалары 16
2.1 Өнеркәсіптік қалалар 19
2.2 Ресурстық қалалар 24
2.3 Көліктік маңызы бар қалалар 26
2.4 Моноқалалардың проблемаларын шешудегі әлемдік тәжірибе. 27
3. Қазақстандағы моноқалалардың даму болашағы 29
3.1 Өңірлерді дамыту бағдарламасындағы қаланың маңызы 29
3.2 Индустриялық иновациялық даму бағдарламалары 32
3.3 Моноқалаларды дамытуда жеткен жетістіктер 45
3.4 Моноқалаларды дамыту жөніндегі ұсыныстар 48
Қорытынды 52
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 56
Қосымшалар 59
Кіріспе 3
1.Моноқалаларды дамытудың әлемдік және Қазақстандық тәжірибесі 6
1.1 Моноқала туралы түсінік 6
1.2 Қазақстанда моноқалалардың қалыптасу жағдайы 9
2. Қазақстандағы моноқалалардың қазіргі кездегі даму жағдайы мен проблемалары 16
2.1 Өнеркәсіптік қалалар 19
2.2 Ресурстық қалалар 24
2.3 Көліктік маңызы бар қалалар 26
2.4 Моноқалалардың проблемаларын шешудегі әлемдік тәжірибе. 27
3. Қазақстандағы моноқалалардың даму болашағы 29
3.1 Өңірлерді дамыту бағдарламасындағы қаланың маңызы 29
3.2 Индустриялық иновациялық даму бағдарламалары 32
3.3 Моноқалаларды дамытуда жеткен жетістіктер 45
3.4 Моноқалаларды дамыту жөніндегі ұсыныстар 48
Қорытынды 52
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 56
Қосымшалар 59
Әлемдік қаржы дағдарысы жағдайында экономиканы дамытуға қоғамды басқару мен өндіріс салаларында экономикалық тиімді және озық инновацияларды жетілдіру негіз бола алады.
Ғалымдар мен мамандардың көпшілігі жиі қайталанып жатқан экономикалық дағдарыстар себептерін экономиканы басқару модельдерінен іздейді. Осыған орай, анағұрлым қолайлы басқару құралдарын анықтау мақсатында экономикалық модельдердің батыстық, исламдық және басқа да түрлерін зерттейді.
Ұлттық экономиканы басқару үшін жекелеген елдердің үкіметтері әлемдік тәжірибеден негізінен екі үлгіні қолданатындығын көруге болады. Олардың біріншісі — басқарудың монетарлық үлгісі, ал екіншісі — өндірістік үдерістер технологиясымен басқару үлгісі. Шын мәнінде, бұл үлгілер бір экономикалық жүйенің екі жағы тәрізді, экономиканы басқарудың өзара толықтырушы құралдары болып табылады. Кезінде олардың арасындағы байланыстар өндірістің капиталистік және социалистік тәсілдері дамуының идеологиялық себептері бойынша ажырап қалған болатын. Басқарудың ұштасқан екі үлгісінің арасындағы ажырап қалған байланысты қалпына келтіру арқылы әлем елдерінің көпшілігінде қолайлы экономикалық басқарудың сапалы жаңа технологиясы құрылуы мүмкін.
Қазіргі кезде бірқатар аймақтардың экономикалық баяу дамуы еңбекпен қамтудың қамтамасыз етілмеуіне алып келді. Халықтың кірісінің деңгейі әлі төмен. Осы жағдайда Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында «Қазақстан-2050» стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» нақтылап былай дәлелдеген: «Өтіп бара жатқан жылда біз моноқалаларды дамыту бағдарламасын жүзеге асыруды бастадық. Жаңа жұмыс орындарын ашуға, әлеуметтік мәселелерді шешуге, кәсіпорындарды жұмыспен жетілдіруге айтарлықтай ресурстар бағытталды». Қазақстан экономикасының кеңістіктік дамуы көбінен сараланумен сипатталатыны белгілі. Бұл табиғи-шикізаттық, өндірістік, кадрлық әлеуеттердің үлкен айырмашылығына ғана емес, сонымен бірге аймақтардың қалыптасқан қызмет бағытының деңгейіне, олардың нарықтық қатынастарға бейімделу деңгейіне, ішкі және сыртқы нарықтардағы бәсекеге қабілеттілік шарттарына да байланысты. Сондықтан, республиканың әрбір шағын қаласының мәселелерінің сөзсіз өзіндік ерекшеліктері бар, бірақ олар алғы шарттармен де сипатталады. Қазақстанның шағын қалаларының экономикалық дамуының негізгі мәселелері: өнеркәсіптік бір саласы басым болатын қала мекендерінің болуы, білікті кадрлар мен инвестицияларды қатыстыруда тиімді болмайтын бәсекелес позициялар, өнеркәсптік кәсіпорындарының көпшілігінің технологиялық қалыс қалуы, жастардың неғұрлым ірі қалаларға қоныс аударуы болып табылады. Қазіргі индустриалды – инновациялық жаңғырту жағдайда өзекті мәселенің біреуі шағын қалаларды жандандырудың мемлекеттік бағдарламасын әзірлеу болып тұр.
Ғалымдар мен мамандардың көпшілігі жиі қайталанып жатқан экономикалық дағдарыстар себептерін экономиканы басқару модельдерінен іздейді. Осыған орай, анағұрлым қолайлы басқару құралдарын анықтау мақсатында экономикалық модельдердің батыстық, исламдық және басқа да түрлерін зерттейді.
Ұлттық экономиканы басқару үшін жекелеген елдердің үкіметтері әлемдік тәжірибеден негізінен екі үлгіні қолданатындығын көруге болады. Олардың біріншісі — басқарудың монетарлық үлгісі, ал екіншісі — өндірістік үдерістер технологиясымен басқару үлгісі. Шын мәнінде, бұл үлгілер бір экономикалық жүйенің екі жағы тәрізді, экономиканы басқарудың өзара толықтырушы құралдары болып табылады. Кезінде олардың арасындағы байланыстар өндірістің капиталистік және социалистік тәсілдері дамуының идеологиялық себептері бойынша ажырап қалған болатын. Басқарудың ұштасқан екі үлгісінің арасындағы ажырап қалған байланысты қалпына келтіру арқылы әлем елдерінің көпшілігінде қолайлы экономикалық басқарудың сапалы жаңа технологиясы құрылуы мүмкін.
Қазіргі кезде бірқатар аймақтардың экономикалық баяу дамуы еңбекпен қамтудың қамтамасыз етілмеуіне алып келді. Халықтың кірісінің деңгейі әлі төмен. Осы жағдайда Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында «Қазақстан-2050» стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» нақтылап былай дәлелдеген: «Өтіп бара жатқан жылда біз моноқалаларды дамыту бағдарламасын жүзеге асыруды бастадық. Жаңа жұмыс орындарын ашуға, әлеуметтік мәселелерді шешуге, кәсіпорындарды жұмыспен жетілдіруге айтарлықтай ресурстар бағытталды». Қазақстан экономикасының кеңістіктік дамуы көбінен сараланумен сипатталатыны белгілі. Бұл табиғи-шикізаттық, өндірістік, кадрлық әлеуеттердің үлкен айырмашылығына ғана емес, сонымен бірге аймақтардың қалыптасқан қызмет бағытының деңгейіне, олардың нарықтық қатынастарға бейімделу деңгейіне, ішкі және сыртқы нарықтардағы бәсекеге қабілеттілік шарттарына да байланысты. Сондықтан, республиканың әрбір шағын қаласының мәселелерінің сөзсіз өзіндік ерекшеліктері бар, бірақ олар алғы шарттармен де сипатталады. Қазақстанның шағын қалаларының экономикалық дамуының негізгі мәселелері: өнеркәсіптік бір саласы басым болатын қала мекендерінің болуы, білікті кадрлар мен инвестицияларды қатыстыруда тиімді болмайтын бәсекелес позициялар, өнеркәсптік кәсіпорындарының көпшілігінің технологиялық қалыс қалуы, жастардың неғұрлым ірі қалаларға қоныс аударуы болып табылады. Қазіргі индустриалды – инновациялық жаңғырту жағдайда өзекті мәселенің біреуі шағын қалаларды жандандырудың мемлекеттік бағдарламасын әзірлеу болып тұр.
1. Послание Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева народу Казахстана «Социально-экономическая модернизация – главный вектор развития Казахстана». //Казахстанская правда, №32 (26851) - 28 января 2012г.
2. Коновалова Т. А. Государственные механизмы повышения эффективности развития монопромышленных городов стратегического значения // Молодой ученый. — 2013. — №3. — С. 229-234.
3. Вишевская Н.Т. Реформа законодательства о защите занятости в странах с развитой рыночной экономикой // «Труд за рубежом», № 1, 2002. С. 88-108.
4. Гранберг А.Г. Основы региональной экономики. 3-е изд. М.: ГУ ВШЭ, 2003. 495 с.
5. Дёшина С.П. Диверсификация экономики моногорода как фактор снижения социальной напряженности // Вестник Ижевского государственного технического университета. 2010. № 1. С. 69-72.
6. Карпов Е.В. Концепция стратегического плана социально-экономического развития крупного промышленного моногорода (на примере Магнитогорска)// Научный вестник Уральской академии государственной службы: политология, экономика, социология, право. 2007. № 1. С. 63-66.
7. Реструктуризация градообразующих предприятий: уроки и передовой опыт Восточной Германии // Исследовательский центр ИПМ, Немецкая экономическая группа в Беларуси. Интернетресурс: http://www. research.by/
8. Тарасюк В.М. Как развивать моногорода// Дайджест-финансы. 2010. № 3. С. 41-45.
9. Ткачук С.Н. Малый бизнес - важный резерв развития моногорода // Экономические и социальные перемены: факты, тенденции, прогноз. 2010. Т. 11. № 3. С. 34-42.
10. Алушкин Ю.А. Моногорода в региональной экономике России: основные характеристики и новые условия развития (Россия, Санкт-Петербург) Евразийский международный научно-аналитический журнал "Проблемы современной экономики" №3 2010
11. Лыскова Е. А. Основа построения модели развития моногородов // Молодой ученый. — 2011. — №1. — С. 95-97.
12. Пыткина С.А., Бедрий А.И. Особенности развития промышленных моногородов на современном этапе // Российское предпринимательство. — 2013. — № 4 (226). — c. 124-129. — Управленец. – 2009. – № 1–2. – С. 46–53.
13. Бедрий А.И., Ковалева Е.Б. О со держании понятия «трансформация промышленного моногорода» // Российское предпринимательство. – 2013. – № 1.
14. Гонтмахер Е.Ш. Самый тонкий элемент экономики // Русские новости. – 2009. – 9 июля. – [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http://russianews.ru/newspaper/25081/25113.
15. Загоруйко И.Ю., Главацкий В.Б. Определение понятия «город» как концептуальная основа разработки механизмов устойчивого развития моногородов // Национальные интересы: приоритеты и безопасность. – 2010. – № 15. – С. 29–32.
16. Ивашина Н.С., Улякина Н.А. Развитие монопрофильных городов регионов России: проблемы и перспективы // Инновационный вестник Регион. – 2012. – № 1. – С. 54–59.
17. Петрикова Е.М. Системно-динамическая модель развития моногорода / Материалы Общероссийской конференции «Моногорода: современные решения». – Москва, 21 мая 2010 г.
18. Пыткин А.Н., Загоруйко И.Ю. Постановка проблемы моногородов: поиск решений органами власти и корпоративным сообществом // Российское предпринимательство. – 2010. – № 8 (2). – С. 154–158.
19. Татаркин А.И. Проблема моногородов должна решаться на государственном уровне // Управленец. – 2009. – № 1–2. – С. 45.
20. Модели в географии/ Под ред. П. Хаггета, Дж. Чорли.- М.: Прогресс, 2001. W. Cristaller. 1933
21. Экономическая география. 2002г. http://vocable.ru/dictionary/767/word/modeli-v-yekonomicheskoi-geografi
22. Маслова А.Н. экономическая база монопромышленных городов: особенности, конкурентоспособность, потенциал //Международная интернет-конференция «Фктуальные вопросы современной науки». Сб.научн. трудов. – М., «Спутник+»,2008. –С.160-164.
23. Пути активизации социально-экономического развития монопрофильных городов России. – М., 2004. – С.8.
24. Васиян Р.И. О проблемах развития монопрофильных городов России. //Всероссийский экономический журнал ЭКО. – 2011. -№8. – С.132-135.
25. Петрикова Е.М. Коиплексная инвестиционная программа экономики моногорода //Региональная экономика: теория и практика. – 2010. - №43 (178). –С 19-33.
26. ДемидоваЕ. Проблемы и перспективы развития малых городов России. - Екатеринбург. – 2009. //http://mmj.ru/economics.html?&article;.
27. http://kungur-info.ru/articles/econom/151.html
28. http://ru.wikipedia.org/wiki/ города Казахстана.
2. Коновалова Т. А. Государственные механизмы повышения эффективности развития монопромышленных городов стратегического значения // Молодой ученый. — 2013. — №3. — С. 229-234.
3. Вишевская Н.Т. Реформа законодательства о защите занятости в странах с развитой рыночной экономикой // «Труд за рубежом», № 1, 2002. С. 88-108.
4. Гранберг А.Г. Основы региональной экономики. 3-е изд. М.: ГУ ВШЭ, 2003. 495 с.
5. Дёшина С.П. Диверсификация экономики моногорода как фактор снижения социальной напряженности // Вестник Ижевского государственного технического университета. 2010. № 1. С. 69-72.
6. Карпов Е.В. Концепция стратегического плана социально-экономического развития крупного промышленного моногорода (на примере Магнитогорска)// Научный вестник Уральской академии государственной службы: политология, экономика, социология, право. 2007. № 1. С. 63-66.
7. Реструктуризация градообразующих предприятий: уроки и передовой опыт Восточной Германии // Исследовательский центр ИПМ, Немецкая экономическая группа в Беларуси. Интернетресурс: http://www. research.by/
8. Тарасюк В.М. Как развивать моногорода// Дайджест-финансы. 2010. № 3. С. 41-45.
9. Ткачук С.Н. Малый бизнес - важный резерв развития моногорода // Экономические и социальные перемены: факты, тенденции, прогноз. 2010. Т. 11. № 3. С. 34-42.
10. Алушкин Ю.А. Моногорода в региональной экономике России: основные характеристики и новые условия развития (Россия, Санкт-Петербург) Евразийский международный научно-аналитический журнал "Проблемы современной экономики" №3 2010
11. Лыскова Е. А. Основа построения модели развития моногородов // Молодой ученый. — 2011. — №1. — С. 95-97.
12. Пыткина С.А., Бедрий А.И. Особенности развития промышленных моногородов на современном этапе // Российское предпринимательство. — 2013. — № 4 (226). — c. 124-129. — Управленец. – 2009. – № 1–2. – С. 46–53.
13. Бедрий А.И., Ковалева Е.Б. О со держании понятия «трансформация промышленного моногорода» // Российское предпринимательство. – 2013. – № 1.
14. Гонтмахер Е.Ш. Самый тонкий элемент экономики // Русские новости. – 2009. – 9 июля. – [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http://russianews.ru/newspaper/25081/25113.
15. Загоруйко И.Ю., Главацкий В.Б. Определение понятия «город» как концептуальная основа разработки механизмов устойчивого развития моногородов // Национальные интересы: приоритеты и безопасность. – 2010. – № 15. – С. 29–32.
16. Ивашина Н.С., Улякина Н.А. Развитие монопрофильных городов регионов России: проблемы и перспективы // Инновационный вестник Регион. – 2012. – № 1. – С. 54–59.
17. Петрикова Е.М. Системно-динамическая модель развития моногорода / Материалы Общероссийской конференции «Моногорода: современные решения». – Москва, 21 мая 2010 г.
18. Пыткин А.Н., Загоруйко И.Ю. Постановка проблемы моногородов: поиск решений органами власти и корпоративным сообществом // Российское предпринимательство. – 2010. – № 8 (2). – С. 154–158.
19. Татаркин А.И. Проблема моногородов должна решаться на государственном уровне // Управленец. – 2009. – № 1–2. – С. 45.
20. Модели в географии/ Под ред. П. Хаггета, Дж. Чорли.- М.: Прогресс, 2001. W. Cristaller. 1933
21. Экономическая география. 2002г. http://vocable.ru/dictionary/767/word/modeli-v-yekonomicheskoi-geografi
22. Маслова А.Н. экономическая база монопромышленных городов: особенности, конкурентоспособность, потенциал //Международная интернет-конференция «Фктуальные вопросы современной науки». Сб.научн. трудов. – М., «Спутник+»,2008. –С.160-164.
23. Пути активизации социально-экономического развития монопрофильных городов России. – М., 2004. – С.8.
24. Васиян Р.И. О проблемах развития монопрофильных городов России. //Всероссийский экономический журнал ЭКО. – 2011. -№8. – С.132-135.
25. Петрикова Е.М. Коиплексная инвестиционная программа экономики моногорода //Региональная экономика: теория и практика. – 2010. - №43 (178). –С 19-33.
26. ДемидоваЕ. Проблемы и перспективы развития малых городов России. - Екатеринбург. – 2009. //http://mmj.ru/economics.html?&article;.
27. http://kungur-info.ru/articles/econom/151.html
28. http://ru.wikipedia.org/wiki/ города Казахстана.
Пән: Экономикалық география
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 58 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 58 бет
Таңдаулыға:
Қазақстандағы моноқалалардың әлеуметтік-экономикалық даму мәселелері
Мазмұны
Мазмұны 2
Кіріспе 3
1.Моноқалаларды дамытудың әлемдік және Қазақстандық тәжірибесі 6
1.1 Моноқала туралы түсінік 6
1.2 Қазақстанда моноқалалардың қалыптасу жағдайы 9
2. Қазақстандағы моноқалалардың қазіргі кездегі даму жағдайы мен проблемалары 16
2.1 Өнеркәсіптік қалалар 19
2.2 Ресурстық қалалар 24
2.3 Көліктік маңызы бар қалалар 26
2.4 Моноқалалардың проблемаларын шешудегі әлемдік тәжірибе. 27
3. Қазақстандағы моноқалалардың даму болашағы 29
3.1 Өңірлерді дамыту бағдарламасындағы қаланың маңызы 29
3.2 Индустриялық иновациялық даму бағдарламалары 32
3.3 Моноқалаларды дамытуда жеткен жетістіктер 45
3.4 Моноқалаларды дамыту жөніндегі ұсыныстар 48
Қорытынды 52
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 56
Қосымшалар 59
Кіріспе
Әлемдік қаржы дағдарысы жағдайында экономиканы дамытуға қоғамды басқару мен өндіріс салаларында экономикалық тиімді және озық инновацияларды жетілдіру негіз бола алады.
Ғалымдар мен мамандардың көпшілігі жиі қайталанып жатқан экономикалық дағдарыстар себептерін экономиканы басқару модельдерінен іздейді. Осыған орай, анағұрлым қолайлы басқару құралдарын анықтау мақсатында экономикалық модельдердің батыстық, исламдық және басқа да түрлерін зерттейді.
Ұлттық экономиканы басқару үшін жекелеген елдердің үкіметтері әлемдік тәжірибеден негізінен екі үлгіні қолданатындығын көруге болады. Олардың біріншісі -- басқарудың монетарлық үлгісі, ал екіншісі -- өндірістік үдерістер технологиясымен басқару үлгісі. Шын мәнінде, бұл үлгілер бір экономикалық жүйенің екі жағы тәрізді, экономиканы басқарудың өзара толықтырушы құралдары болып табылады. Кезінде олардың арасындағы байланыстар өндірістің капиталистік және социалистік тәсілдері дамуының идеологиялық себептері бойынша ажырап қалған болатын. Басқарудың ұштасқан екі үлгісінің арасындағы ажырап қалған байланысты қалпына келтіру арқылы әлем елдерінің көпшілігінде қолайлы экономикалық басқарудың сапалы жаңа технологиясы құрылуы мүмкін.
Қазіргі кезде бірқатар аймақтардың экономикалық баяу дамуы еңбекпен қамтудың қамтамасыз етілмеуіне алып келді. Халықтың кірісінің деңгейі әлі төмен. Осы жағдайда Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында Қазақстан-2050 стратегиясы - қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты нақтылап былай дәлелдеген: Өтіп бара жатқан жылда біз моноқалаларды дамыту бағдарламасын жүзеге асыруды бастадық. Жаңа жұмыс орындарын ашуға, әлеуметтік мәселелерді шешуге, кәсіпорындарды жұмыспен жетілдіруге айтарлықтай ресурстар бағытталды. Қазақстан экономикасының кеңістіктік дамуы көбінен сараланумен сипатталатыны белгілі. Бұл табиғи-шикізаттық, өндірістік, кадрлық әлеуеттердің үлкен айырмашылығына ғана емес, сонымен бірге аймақтардың қалыптасқан қызмет бағытының деңгейіне, олардың нарықтық қатынастарға бейімделу деңгейіне, ішкі және сыртқы нарықтардағы бәсекеге қабілеттілік шарттарына да байланысты. Сондықтан, республиканың әрбір шағын қаласының мәселелерінің сөзсіз өзіндік ерекшеліктері бар, бірақ олар алғы шарттармен де сипатталады. Қазақстанның шағын қалаларының экономикалық дамуының негізгі мәселелері: өнеркәсіптік бір саласы басым болатын қала мекендерінің болуы, білікті кадрлар мен инвестицияларды қатыстыруда тиімді болмайтын бәсекелес позициялар, өнеркәсптік кәсіпорындарының көпшілігінің технологиялық қалыс қалуы, жастардың неғұрлым ірі қалаларға қоныс аударуы болып табылады. Қазіргі индустриалды - инновациялық жаңғырту жағдайда өзекті мәселенің біреуі шағын қалаларды жандандырудың мемлекеттік бағдарламасын әзірлеу болып тұр. Сол себепті моноқалалардың бәсекеге қабілетті артықшылықтарын ескере отырып, нақты қаланың даму стратегиясын әзірлеу, шағын және орта қалалардың әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштерінің мониторингісін жүргізу, әлеуетті анықтау өзекті болып тұр. Бұл жағдай моноқалалардың дамуында тағы бір қырын көрсетті - ол әлеуметтік тұрақты дамуын сақтау. Әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз ету моноқалалардың әлеуметтік қауымын құрайтын тұрғындардың барлық топтарын әлеуметтік қолдау жүргізбей мүмкін болмайды. Ең алдымен, табысының деңгейі төмен болатын, тұтыну әлеуеті төмен болатын және әлеуметтік қызметтердің қолжетімділігі төмен болатын азаматтар ерекше қолдау көрсетуді қажет етеді. Осындай саясатты іске асыру үшін зерттеушілер нақты ұсыныстар береді. Жағдайы төмен отбасыларын әлеуметтік қолдаудың көрсетілуін қамтамасыз ету үшін және мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар мен төлемдердің мөлшерін анықтаған кезде, ең алдымен, табыс пен еңбекақы төлеу саласында, әлеуметтік норматив ретінде тамақтану үлесі жалпы құнның 45%-нан артпайтын, тұтыну кәрзеңкесінің неғұрлым прогрессивті құрылымымен күнкөріс минимумын пайдалану қажет. Моноқалалардың дамуына және оның халқының әлеуметтік деңгейін көтеру жолында азық-түлік көмек, медициналық көмек және әлеуметтік қамтамасыз ету, тұрғын үй көмегі, білім алу және кәсіби даярлыққа ықпал жасауды жатқызуға болады.
Тақырыптың өзекті мәселенің біреуі - моноқалаларда еңбек қатынастарын реттеу болып табылады. Республикада қалалық келісімге қол қою тәжірибесінің болмауы қала аймағында ұжымдық - шарттық реттеуге жататын еңбек қатынастарының параметр тізімдерін есепке алып келісім жасаудың ғылыми-әдістемелік негіздерін дайындау қажеттілігі бар екендігін көрсетеді. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев халыққа арнаған өзінің кезекті Жолдауында үкіметке жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту тұжырымдамасын әзірлеуді және моноқалаларды дамыту бағдарламасын дайындауды тапсырды. Осы жағдайға сәйкес Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігінің Ғылыми Қазына бағдарламасында моноқалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуы қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстандағы моноқалалардың әлеуметтік экономикалық даму мәселелерін зерттеу.
Алға қойылған міндеттер:
Моноқалалар туралы жазылған әдебиеттермен танысу
Диссертациялық жұмыстар мен әлемге әйгілі тәжірибелермен танысу
Аталған моноқалаларды картаға түсіру
Басты жолдарды (теміржол, тас жолдарды) картадан көрсету
Моноқалалардың шаруашылықтағы маңызын картаға түсіру
Кестеге халық санын, өнімін және ресурстарын толтыру
Жұмыстың жаңалығы: Қазақстанда бүгінгі таңда моноқалалардың дамуы мен гүлденуіне, экономикасының жоғары көтерілуіне, жаңа жұмыс орындарының ашылуына жоспар құрылып көптеген миллион қаржы бөлініп жатыр. Қазіргі кезде моноқалалардың дамуы бірінші жолға қойылып отыр, зерттеу жұмыстары әлі де болса толығымен бітпеген. Сондықтан бұл жұмыста жүргізілетін зерттеу жұмысы өте маңызды.
1.Моноқалаларды дамытудың әлемдік және Қазақстандық тәжірибесі
1.1 Моноқала туралы түсінік
Моноқала - бұл бір немесе бірнеше қала құраушы, бір бейінді және шикізаттық бағыттағы қаланың экономикалық және әлеуметтік жағдайын айқындайтын кәсiпорындарда еңбекке жарамды халықтың және өнеркәсіп өндірісінің негізгі бөлігі (20 пайыздан астамы) шоғырландырылған қала.
Моноқалаларды дамыту жөніндегі шараларды әзірлеу барысында монобейінді елді мекендердің проблемаларын шешудегі әлемдік тәжірибе ескерілді.
Әлемнің әртүрлі елдеріндегі және әртүрлі кезеңдердегі кейбір моноқалалардың проблемалары мен жағдайлары көбінесе қазіргі кездегі Қазақстанның моноқалаларындағы жағдаймен ұқсас.
Қалалардың монобейінділігі Қазақстан экономикасының бірегей сипаты емес. Бір салалық мамандандырылған қалалар әлемнің басқа елдерінде де кең таралған.
Әртүрлі елдер өздерінің моноқалаларының проблемаларын шешудің түрлі жолдарын таңдады. Біздегі жағдайға ең жақыны Германия, Австралия, Жапония және АҚШ сияқты елдердің моноқалаларының проблемалары.
Мысалы, Германияда Рур алабының көмір өнеркәсібіндегі құлдырауға байланысты проблемаларды шешу үшін мемлекет көмір саласын субсидиялау үшін көмір пфенингі салығын енгізді.
Әлемдік моноқалаларды дамыту практикасында Теннант-Крик қаласы (Австралия) тәжірибесінің орны ерекше. Қала шахталарындағы көмір шахталары сарқылғаннан кейін жұмыспен қамту деңгейін сақтау үшін мемлекет және қала құраушы кәсіпорын мамандар мен шахтерларды басқа кен орындарына көшіруді ұйымдастырды, бұл жұмыс орындарын ғана емес, кадр әлеуетін сақтап қалуға да мүмкіндік берді.
Жапонияда моноқалалардың проблемаларын шешуді мемлекет пен қала құраушы кәсіпорын бірлесе жүзеге асырып отырды. Бұл жерде қызметкерлердің бір бөлігін компанияның басқа қалалардағы өндірістік қуаттарына ауыстыру ұйымдастырылды. Бұл ретте қала құраушы кәсіпорын экономиканың әртүрлі салаларында жаңа шағын кәсіпорындар құрды (электроника және ақпараттық жүйелер, өмірге қажетті тауарлар мен азық-түлік өндіру, технопарк құру).
Моноқаланың экономикасын әртараптандырудың табысты мысалдарының бірі ретінде Бирмингем қаласының (АҚШ) тәжірибесі саналады. Қаланың табиғи артықшылықтарын және инвестициялар тарту бойынша үкіметтің ойластырылған саясатын (мысалы, ұсақ өндірушілерге бос өндіріс алаңдарын беру, жоғары білім инфрақұрылымын дамыту және басқа шаралар) пайдалана отырып, қала металлургиялық қала құраушы кәсіпорындарының жабылуына байланысты проблемаларды шеше алды.
Әлемдік тәжірибе көрсеткеніндей, мемлекет тарапынан да, қала құраушы кәсіпорын тарапынан да бірлескен мүдделестік жоғары болған қалалар өздерінің проблемаларын шешуде неғұрлым табысты болды.
Қайта даярлау қурстарын, бизнес-инкубаторларды ұйымдастыру, қала құраушы кәсіпорынның жаңа өндірістерді құруы, салық жеңілдіктері сияқты негізгі күштер кәсіпкерлікті ынталандыруға бағытталған моноқалаларда едәуір алға басу байқалады.
Сонымен қатар, моноқалалардың проблемаларын шешу жолдарының бірі - қалалар экономикасын ұзақ мерзімдік әртараптандыруға бағытталған балама өндірістерді орналастыру бойынша зәкірлік деп аталатын жобалар болып табылады.
Моноқалалар санатына тұрғындарының саны 10 мыңнан 200 мыңға дейін адамы бар:
қаланың негізінен өңдеу секторының қала құраушы кәсіпорындарының өнеркәсіп өндірісінің көлемі жалпы қалалық өндіріс көлемінің 20 пайыздан астамын құрайтын (мономамандандыру);
қаланың қала құраушы кәсіпорындарында жұмыспен қамтылған халықтың 20 пайыздан астамы жұмыс істейтін;
қала құраушы кәсіпорындары жартылай істейтін немесе мүлдем істемейтін өлшемдердің бірімен сипатталатын қалалар кіреді.
Бұл ретте көптеген моноқалаларға қаламен экономикалық тығыз байланыстағы қала маңындағы кенттер мен ауылдық елді мекендер әкімшілік бағыныста.
Қазақстандағы моноқалалар
Қазақстан Республикасында қазіргі уақытта қала мәртебесі бар 86 елді мекеннің 27-сі моноқала болып саналады. (Қосымша №1 Қазақстанның ірі қалалары.)
Қазақстандағы моноқалалардың тізбесін негізінен халық саны 100 мыңнан асатын 4 қаланы (Теміртау, Рудный, Жаңаөзен, Екібастұз) қоспағанда халық саны 50 мың адамға дейін шағын қалалар құрайды.
Қалалардың, олардың салалық құрылымдарының экономикалық базаларын талдау, негізгі қала құраушы кәсіпорындар туралы деректер қалаларды мынадай үш функционалдық типке бөлуге мүмкіндік берді:
Өндіру өнеркәсіптері басым дамыған - 21 қала:
көмір өндіру - Абай, Сораң, Шахтинск, Екібастұз;
мұнай және газ өндіру - Ақсай, Құлсары, Жаңаөзен;
металлкенінөндіру Арқалық, Балқаш, Зыряновск, Қаражал, Кентау,
Лисаковск, Риддер, Рудный, Текелі, Хромтау;
шикізат ресурстарының өзге түрлерін өндіру - Жаңатас, Қаратау, Жітіқара;
Өңдеу өндірісі басым дамыған 6 қала:
химия өнеркәсібі - Серебрянск;
машина жасау, металлургия өнеркәсібі (алтын), уран өндірісі - Степногорск;
металлургия өнеркәсібі - Ақсу, Жезқазған, Сәтбаев, Теміртау;
Ғылыми-өнеркәсіптік орталық - Курчатов қаласы.
Қала құраушы кәсіпорындардың ағымдағы жағдайларына қарай моноқалалар мынадай болып бөлінеді:
қала құраушы кәсіпорындар жұмыс істейтін моноқалалар (19 қала) - Абай, Ақсай, Ақсу, Балқаш, Жаңаөзен, Жезқазған, Жітіқара, Зыряновск, Қаражал, Құлсары, Курчатов, Лисаковск, Риддер, Рудный, Сәтбаев, Теміртау, Хромтау, Шахтинск, Екібастұз;
қала құраушы кәсіпорындар ішінара жұмыс істейтін моноқалалар (5 қала) - Арқалық, Жаңатас, Қаратау, Сораң, Степногорск;
қала құраушы кәсіпорындар мүлдем жұмыс істемейтін қалалар (3 қала) - Кентау, Серебрянск, Текелі.
1.2 Қазақстанда моноқалалардың қалыптасу жағдайы
Моноқалаларды дамыту - тек өңірлердегі әлеуметтік, экономикалық мәселелердің шешілуіне ғана емес, ең бастысы, өндірістік күштерді орналастыру мәселелерін де шешуге мүмкіндік береді. Моноқалаларды дамыту арқылы тұрақты дамудың үш негізгі мақсатына қол жеткізуге болады: экономиканың тиімділігі, әлеуметтік тепе-теңдік және қоршаған ортаның тұрақтылығы. Себебі Қазақстандағы өндірістік күштер мен еңбек күшінің оннан бірі осы қалаларда орналасқан.
Қазақстанда жоғары деңгейде ұйымдастырылған урбандалған зоналардың болмауы (заманауи қалалық инфрақұрылымдардың шоғырлануы, ақпарат каналдары, елді мекендердегі экологиялық қолайлы өмір т.б.) болашақ ресурстардың, яғни біліктілігі жоғары, мобильді жұмыс күшінің, инновациялық технологиялардың, ақпарат көздерінің шоғырлануына кедергі келтіруде.
Осыған байланысты 2012 жылдың 25 мамырында Үкіметте Моноқалаларды дамытудың 2012-2020 жылдарға арналған бағдарламасы қабылданды. Аталған бағдарлама бойынша, моноқала дегеніміз - бұл бір немесе бірнеше (көп емес) қала құраушы, бір бейінді және шикізаттық бағыттағы қаланың экономикалық және әлеуметтік жағдайын айқындайтын кәсiпорындарда еңбекке жарамды халықтың және өнеркәсіп өндірісінің негізгі бөлігі (20 пайыздан астамы) шоғырландырылған қала.
Моноқалалар санатына тұрғындарының саны 10 мыңнан 200 мыңға дейін адамы бар:
қаланың негізінен өңдеу секторының қала құраушы кәсіпорындарының өнеркәсіп өндірісінің көлемі жалпы қалалық өндіріс көлемінің 20 пайыздан астамын құрайтын (мономамандандыру);
қаланың қала құраушы кәсіпорындарында жұмыспен қамтылған халықтың 20 пайыздан астамы жұмыс істейтін;
қала құраушы кәсіпорындары жартылай істейтін немесе мүлдем істемейтін өлшемдердің бірімен сипатталатын қалалар кіреді.
Бағдарламаның бір артықшылығы - жүзеге асуы тиіс мерзім аралығында дамытылуы тиіс қалалар санының оңтайлы мөлшері таңдалып алынған. Себебі мұндай қысқа уақыт аралығында республикадағы барлық 87 қаланың дамуын қамтамасыз ету мүмкін емес болар еді. Моноқалаларды дамыту аймақтардың өзіндік ұйымдастырылуына, ресурстарын тиімді іске асыруына, экономикалық өсу зоналарының қалыптасуына, ұзақ мерзімді дамуда барлық инфрақұрылымдардың жақсаруына жағдай жасайды.
Қазақстандағы өндірістік күштерді шоғырландырудағы ең басты мәселе - елдің аймақтары түрлі деңгейде дамыған, экономикалық, әлеуметтік даму деңгейлеріндені алшақтық күн санап өсуде. Кеңестік дәуірдегі және өтпелі кезеңдегі Қазақстанның аймақтық саясатында теңестіруші қағида басым болды. Алайда, әлемдік тәжірибе көрсеткендей, экономикалық дамуды ынталандыру арқылы аймақтарды теңестіру нәтиже бермейді. Мемлекет емес, бизнес бәсекелік қабілеті бар аймақтарды таңдайды. Өз таңдауында ол масштаб әсеріне (агломерациялар), алшақ емес экономикалық қашықтық (тиімді орналасу), даму кедергілерін азайтатын жақсы институттар, жоғары дамыған адам капиталына сүйенеді. Сондықтан, Моноқалаларды дамыту бағдарламасының басты мақсаты - аймақтардағы экономикалық тіршілікті белсендіру, яғни тек ірі өндіруші ғана емес, өңдеуші шағын және орта бизнестің де аймақтарға баруына жағдай жасау болуы тиіс.
Қазақстанда түрлі бағдарламалар жасауда әлі де ескі жүйенің қалдықтары кездесіп отыратынын мойындауымыз керек. Себебі, еліміздегі шағын қалаларды дамыту әлі де ескі өндіріс түрлерін дамытуға негізделген. Мұны жоғарыда аталған бағдарламадан да көруге болады. Мысалы, бағдарламада өңдеуші сала бойынша 27 моноқаланың тек алтауы дамытылады, олар: химия өнеркәсібі бойынша - Серебрянск, металлургия бойынша - Ақсу, Жезқазған, Сәтпаев, Теміртау, машина жасау бойынша - Степногорск. Және бір моноқала - Курчатов ғылыми-эксперименталдық орталық ретінде танылған. Ал бағдарламаға енген басқа 21 моноқаланың барлығы да өндіруші өнеркәсіп орындары жұмыс істейтін қалалар болып табылады.
Атақты американдық әлеуметтанушы Э.Тоффлер өзінің Үшінші толқын еңбегінде Ақпарат пен білім басты стратегиялық ресурстарға айналуда. Бұл, ең біріншіден, өндірістік күштерді аумақтық орналастырудағы күрделі өзгерістерге алып келеді. Егер индустриалдыққа дейінгі дәуірде қалалар сауда жолдарының түйісу нүктелерінде пайда болса, индустриалдық дәуірде - шикізат пен энергия көздері маңында, ал постиндустриалдық дәуірде - ғылыми орталықтар мен ірі зерттеушілік орталықтарының маңында орналасады деген болатын. Бұған бір дәлел - АҚШ-тағы Кремний алқабы.
Сондықтан, ел аймақтарындағы күрделенген әлеуметтік, экономикалық мәселелердің шешімін табу үшін тек ескі өндіріс түрлерін дамытуға басымдық беру аз, аймақтық қалаларда, әсіресе, шағын қалаларда шын мәнінде инновациялық болып табылатын өнім түрлерін шығаруды және осы талапқа сай адам капиталын аймақтарда қалыптастыруды қазірден қолға алу қажет.
Моноқалаларды дамыту бағдарламасында бұл мәселе аз қозғалған. Бұл қалалардағы өндіріс орындарында жұмыс істейтін мамандарды даярлаудағы басымдық облыс орталықтарындағы жоғарғы оқу орындарына берілген. Ал моноқалаларда жаңа оқу орнын ашу тек Текелі қаласында (Ағахан университеті) шетелдік демеушілердің көмегімен жүзеге асатын сыңайлы және қай салада маманданатыны әлі белгісіз.
Қазақстандағы моноқалалардың негізгі қордаланған мәселелерін мынадай үш топқа біріктіруге болады:
1. Экономикалық мәселелер:
Негізгі қала құраушы кәсіпорындардың жұмысының тоқтауы немесе оған қауіп төнуі (өндіруші кәсіпорындардың кен орындарының тозуы, бәсекеге қабілетсіз өнім);
қала экономикасының төмен деңгейде әртараптануы;
қала тұрғындарының қала құраушы кәсіпорындардан жоғары деңгейдегі тәуелділігі;
қала бюджетінің қала құраушы негізгі кәсіпорыннан түсетін салықтардан тәуелді болуы.
2. Әлеуметтік мәселелер:
жұмыссыздық пен өзін-өзі жұмыспен қамту деңгейінің жоғары болуы;
көптеген моноқалалардағы халықтың табыс деңгейінің төмен болуы;
халық санының азаюы;
әлеуметтік тұрақсыздықтардың өсуі.
3. Өмірлік маңызы бар инфрақұрылымдар мәселесі:
инженерлік және әлеуметтік инфрақұрылымдардың тозуы;
моноқалалардың аумағындағы экологиялық мәселелердің ушығуы.
Бір айта кетерлігі, моноқалалардың көпшілігінде жылу және су жүйелері, электр, байланыс желілерінің тозығы жеткен.
Бұл мәселелердің барлығы әр аймақтағы моноқалаларды өз ерекшеліктері бойынша дамыту арқылы шешілуі тиіс. Көріп отырғанымыздай, моноқалалардан халықтың ірі қалаларға қарай көшуі тұрақты жұмыс орнының жоқтығынан, осыған байланысты әлеуметтік жағдайдың өршуінен болып отыр. Тіпті, тұрақты жұмыс жасап тұрған кәсіпорындары бар қалалардың өзінде де халықтың басқа жаққа қоныс аудару тенденциясы байқалады. Бұл, өз кезегінде, осы қалалардағы экологиялық жағдайдың төмендігі мен жұмыс орындарының тозығы жетіп, бүгінгі күн талаптарына сай келмеуімен, сондай-ақ, шет аймақтардағы жалақының төмендігі мен уақытында төленбеуі мәселелерімен түсіндіріледі. Моноқалалардың жағдайын жақсарту үшін тек сол қаланың өзі емес, сонымен қатар, моноқалалар үшін негізгі мәдени және әлеуметтік орталық болып табылатын облыс орталықтары мен негізгі азық-түлік пен жұмыс күшінің көзі болып табылатын елді-мекендерді де дамыту қажет. Әсіресе, соңғыларының даму болашағы ешқандай бағдарламамен толыққанды қарастырылмауда. Моноқалалардың маңындағы елді-мекендер де осы қалалармен бірге дамудың кешенді бағдарламасына қосылса, еліміздің кеңістіктік дамуындағы, өндірістік күштерді тиімді шоғырландырудағы көптеген түйіткілді мәселелер өз шешімін табар еді.
Моноқала проблемасы - бұл бір немесе бірнеше (көп емес) қала құраушы, бір бейінді және шикізаттық бағыттағы қаланың экономикалық және әлеуметтік жағдайын айқындайтын кәсiпорындарда еңбекке жарамды халықтың және өнеркәсіп өндірісінің негізгі бөлігінің шоғырландырылуы, ол өзіндік ерекше Қарағанды облысында және облыс орталығының маңында орналасқан көптеген серіктес-қалаларда кездеседі.
Моноқалаларды дамыту мемлекеттік бағдарламасының басты бағыты - экономиканы әртараптандыру (диверсификациялау) мен шағын және орта бизнесті дамыту болып табылады. Осы үшін, якорлық деп аталатын жоба жүзеге асырылмақшы. Осындай якорлық жобалар тек қана қайта құралған кәсіпорындар ғана емес, қалпына келтірілген кәсіпорындар да болуы мүмкін. Бұл үшін инвестор табуылу керек. Бұл сұрақты жергілікті органдар облыстық және республикалық органдармен бірлесе шешіп жатыр.
Жобаларды іске асыру қалай жүріп жатыр, қандай өзекті мәселе бар анықтап, министрліктер мен ведомстволарға ұсыныстар әзірлейміз. Осының барлығы Елбасының тапсырмаларының орындалуын бақылауды қамтамасыз етуге бағытталған.
Мемлекет тарапынан ынталандыру жолымен тұрғындарының тегіс іскерлік белсенділігі арттырылып, жаппай бизнесмен жасалатын, оған құлқы жоқтарға мемлекет есебінен даму орталықтарына көшуге мүмкіндік берілетін, миллиардтар салынып, көшелері, бүкіл бейне-көркі абаттандырылатын, сөйтіп, бір кәсіпорынға күні қараған қазіргі құқы тірлігінен құтылатын қалалардың тізімі мынадай: Ақмола облысында - Степногор, Ақтөбе облысында - Хромтау, Алматы облысында - Текелі, Атырау облысында - Құлсары, Батыс Қазақстанда - Ақсай, Жамбыл облысында - Қаратау мен Жаңатас, Қарағанды облысында - Балқаш, Жезқазған, Қаражал, Сарань, Сәтбаев, Теміртау, Шахтинск және Абай, Қостанай облысында - Арқалық, Жітіқара, Лисаковск және Рудный, Маңғыстау облысында - Жаңаөзен, Павлодар облысында - Ақсу мен Екібастұз, Шығыс Қазақстан облысында - Зыряновск, Курчатов, Риддер және Серебрянск, ал Оңтүстік Қазақстан облысында - Кентау.
Біздің сөздік қорымызда жуықта моноқалалар атты жаңа түсінік пайда болды. Құбылыс ретінде оны жаңа деу аса күрделі болғанымен, сөздің жақында пайда болғаны рас. Өкінішке қарай, бұл біздің экономикамыздың әзірше аз зерттелген шынайы фактісі. Қазақстан Республикасы Президентінің 2012 жылдың 30 қаңтарындағы №261 Мемлекет басшысының Қазақстан халқына арнаған Әлеуметтік-экономикалық жаңғыру -- Қазақстан дамуының басты бағыты атты Жолдауын жүзеге асыру жөніндегі шаралар туралы Жарлығын орындауға байланысты Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылдың 25 қаңтарындағы №683 қаулысымен 2012-2020 жылдарға арналған моноқалаларды дамыту Бағдарламасы бекітілген болатын. Бағдарлама елді 2020 жылға дейін территориялық-кеңістіктік дамытудың Болжамдық сызбасын (схемасын) іске асыру тетіктерінің бірі болып табылады. Болжамдық сызба (схема) мемлекеттік жоспарлау Жүйесін құрайтын құжаттардың бірі болып табылады және экономика салаларын, инфрақұрылым мен аймақтық дамыту мәселелерін кешенді түрде қарастырған Қазақстан Республикасын 2020 жылға дейін дамытудың Стратегиялық жоспарын жүзеге асырудың маңызды құралы болып саналады. Аталған бағдарлама моноқалаларды әртараптандыру арқылы халықтың еңбекпен қамтылуын, шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың тиімді құрылымын қамтамасыз етуге бағытталған. Соған сәйкес, экономикалық күш-қуаты жоғары, орта, төмен моноқалалар анықталады. Сонымен бірге құжат Аймақтарды дамыту, Бизнес жол картасы, 2020 жылға дейін еңбекпен қамту Бағдарламасы, т.б. бағдарламалар аясында аймақтардың дамуына мемлекеттік қолдау көрсету бойынша атқарылатын шаралардың ойлы жалғасы болып табылады және монопрофильдік (әрі қарай -- моноқалалар) қалаларды ұзақмерзімдік негізде елді постдағдарыстық даму жағдайында дамытуға бағытталған шараларға назар аудара отырып толықтырады.
Моноқала (1 сурет) -- бұл -- негізгі бөлігі (20%) өнеркәсіптік өндіріс, еңбекке қабілетті халқы, әдетте, бір профильдегі және шикізаттық бағыттағы (мономамандандырылған) бір немесе бірнеше қала құрушы кәсіпорындарда шоғырланған, соған байланысты қалада болып жатқан барлық экономикалық және әлеуметтік процестерді айқындайтын қала.
1 сурет Қазақстанның моноқалалары
Моноқалалар санатына халқының саны 10-нан 200 мың адамға дейін жететін қалалар енгізілген, олар төмендегідей белгілермен сипатталады, атап айтқанда:
1. Қала құраушы кәсіпорынның өнеркәсіптік өндіріс көлемі негізгі өндіруші секторда жалпықалалық өндіріс көлемінен (мономамандандырылған) 20 пайыздан жоғары болса;
2. Қала құрушы кәсіпорындарда еңбекпен қамту халықтың жалпы санының 20 пайыздан астамын құраса;
3. Қала құрушы кәсіпорындар жартылай жұмыс істесе немесе іс-қызметін мүлде тоқтатса.
Қала құрушы кәсіпорындармен және моноқалалармен байланысты Қазақстан үшін аса маңызды мәселені зерттеу Қазақстан моноқалаларын дамыту Бағдарламасы аясында жүргізілді. Аталған бағдарламаға белгілері бойынша халқының саны 1,53 миллион адамды немесе қала халқының 16,8 пайызын құрайтын 27 моноқалалар өтті, солардың ішінде 16 қала тиісті аудандардағы әкімшілік орталығы болса, 11 қала аудан орталығы болып табылады, олар: Степногорск, Текелі, Серебрянск, Курчатов, Шахтинск, Сарань, Қаражал, Лисаковск, Арқалық, Ақсу, Жаңаөзен. Олардың бір бөлігі облыстық маңызға ие қалалар болса, енді бір бөлігі аудандардың қосылуына байланысты аудан орталығы мәртебесін жоғалтқандар. Қазақстан моноқалалары санын негізінен халқы 50 мың адамнан тұратын шағын қалалар құрайды, төрт қала -- Теміртау, Рудный, Жаңаөзен, Екібастұз бұларға кірмейді, оларда халық саны 100 мыңнан жоғары. 27 моноқалалардың 19-ында қала құрушы кәсіпорындар жұмыс істейді, 5-уінде -- жартылай, 3-уінде мүлде жұмыс істемейді. Қарағанды облысында 8 моноқала, Шығыс Қазақстан мен Қостанай облыстарында 4, Жамбыл мен
Павлодар облыстарында 2 моноқала бар. Елді алғашқы дағдарыс толқыны келіп ұрған кезде одан негізінен халқының экономикалық белсенділігі төмен моноқалалар үлкен зардап шекті. Мысалы, дағдарысқа дейін моноқалалардағы өнеркәсіптік өндірістің үлесі 43-44 пайызды құраса, дағдарыстан кейін бұл көрсеткіш 25 пайызға дейін төмендеп кетті. Жүргізілген жұмыстар аталған қалалардың дамуына кедергі келтіретін себептерді анықтап, қала құрушы кәсіпорындардың, жалпы қалалардың бизнесінің даму жолдарын қарастыруға мүмкіндік берді. Сарапшылар пікірінше, төмендегідей белгілері бар болса, қаланы монопрофильді деп те атауға болады екен, атап айтқанда:
-- қалада бір салаға жататын бір немесе бірнеше біртекті кәсіпорындар болса немесе салалық рыноктың тар сегментіне қызмет көрсетсе, ал қаланың басқа кәсіпорындары тек қаланың ішкі қажетін өтеуге иә сонда тұратын адамдарға ғана қызмет көрсетсе;
-- қалада қаланың ішкі қажетін өтеуге қызмет көрсететін кәсіпорыннан басқа бір ақтық рынокқа жұмыс істейтін технологиялық тізбекпен байланысқан ел -- қала бюджетінің табыс бөлігі бір (немесе бірнеше) ірі кәсіпорынның іс-қызметіне соншалық тәуелді болса;
-- қала халқын жұмыспен қамту саласы нашар әртараптандырылса (кәсіби құрам біртекті болса);
-- қала едәуір ірі елді мекендерден әжептәуір қашықта орналасса (бұл тұрғындардың жинақылық мүмкіндіктерін төмендетеді), қалада алғашқы екі белгі бар болса немесе қаланы сыртқы әлеммен байланыстыратын дамыған инфрақұрылым (автокөлік жолдары, теміржол, телефон желісі, т.б) жоқ болса.
Шағын қалалардың пайда болуы
Қайсыбір түсінікте моноқала сөзі монофильдік қалалық білім, монофильді экономикалы қала, шағын қалалар т.б. осы сынды сөздердің синонимі, ол бізге Кеңес Одағынан мұраға қалған. Өйткені дәл сол кезде елдің ірі республикасы аймақтарының бірінің дамуында негізгі салмақ құрылыс пен монопрофильді қалалық білімге, шағын қалалар мен қалалық типтегі поселкелерге салынып, бұлар елдегі салалардың біріндегі базбір кәсіпорынға қатаң телініп, соларға тәуелді болды. Бірінші кезекте назарды шағын қалаларға бөліп, Кеңес басшылары өз кезегінде халықтың монопрофильді қалаларға деген қызығушылығын жоғалтпас үшін ірі қалалардың өсуіне үнсіз шектеу қойды. Бірақ, КСРО-ның ыдырауынан кейін оның кеңістігінде жаңа тәуелсіз мемлекеттер пайда болып, моноқалалар мәселесі өзекті маңызға ие бола бастады. Көпшілік жағдайда бұл ірі бизнес пен инвесторлар, сондай-ақ қаржылық институттар еш толқусыз мегаполистерді таңдап алып, шағын қалаларды назардан тыс қалдыруына байланысты болатын.
Бұл кезде ауқымды экономикалық дағдарыс ірі бизнестің ірі қалаларда орнығуға деген ниетін одан әрмен күшейте түсті. Соның арқасында жақсы өмірді іздеумен шағын қалаларды тастап, мегаполистерге қоныс аударуға талпынған халықтың көші-қон белсенділігінің артуы туралы мәселе барған сайын жиі көтеріле бастады. Бұл өз кезегінде елдің әртүрлі аймақтарында үйлері қаңырап бос қалған, инфрақұрылымы қираған, болашағы жоқ елес-қалалардың пайда болуына ықпал етті.
Осылайша моноқала санатына негізгі белгісі халықтың тұрақты қоныстануымен ерекшеленетін халықтың ықшам өмір сүруі жүйесін жатқызамыз. Заманауи моноқала -- әдетте саны 50 мың шамасында тұрғыны бар, ұйымдастырушылық-басқарушылық қызмет атқаратын, белгілі дәрежеде дамыған өндірістік базасы бар қала. Оларға инфрақұрылымның жекелеген элементтері мен абаттандыру, көпқабатты құрылыстар, жер телімі жақын орналасқан үй шаруашылығы тән. Моноқалалар территориясы жөнінен біртұтас, халқы ықшам орналасқан, қала халқы үшін керектінің бәрін өндіруге және қала территориясындағы кез келген адамның өмірлік тұтынуын қанағаттандыру үшін қажеттінің баршасымен жабдықталған болып келеді. Кеңес Одағында елді мекеннің тек экономикалық қана емес, әлеуметтік қызмет те атқаратын, сол арқылы халықтың өмір сүру жағдайын қамтамасыз ететін қала құрушы кәсіпорындармен тығыз байланыстылығы -- моноқалалардың өзіндік ерекшелігі болатын. Көп жағдайда қала құрушы кәсіпорындардың жұмысшылары ведомстволық тұрғын үйлерде тұрса, қазандық, балабақшалар, ауруханалар мен білім мекемелері де кәсіпорын балансында болатын. Соған сәйкес әлеуметтік инфрақұрылымдарды ұстап тұруға шығатын шығындар өнімнің өзіндік құнына енгізілетін, бұл оны көпшілік жағдайда нарықтық экономика кезінде бәсекеге қабілетсіз ететін-ді.
2. Қазақстандағы моноқалалардың қазіргі кездегі даму жағдайы мен проблемалары
Экономикалық даму және сауда министрлігі кәсіпорындары бір бағытта жұмыс істейтін қалалардың жағдайына зерттеу жүргізді. Және оның қорытындысы бойынша Қазақстанда жалпы тұрғындарының саны 1,5 млн. адамды (жалпы қала тұрғындарының 16 пайызы) құрап отырған 27 шағын қала анықталып отыр. Шағын қалалардың көп көп шоғырланған өңірі - Қарағанды облысы (8 қала). Ал Шығыс Қазақстан және Қостанай облыстарында моноқалалар төртеуден болса, Жамбыл және Павлодар облыстарында - екеуден.
Шағын қалалардың орнықты әлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз ету мақсатында экономиканы әртараптандыру және шағын және орта бизнесті дамыту, экономикалық өсу нүктелеріндегі еңбек ресурстарының жинақылығын арттыру арқылы еңбек әлеуетін шоғырландыру сияқты іс-шаралар атқару жоспарлануда.
Айта кету керек, шағын қалалардың проблемаларын шешу бойынша тиімді шаралар қабылдау үшін әлемдік тәжірибе зерделенді. Шетелдердің тәжірибесі көрсетіп отырғандай, моноқалалардың проблемаларының шешудің негізгі жолдары - олардың экономикаларын әртараптандыру, көші-қонды ынтыландыру, жекелеген жағдайларда - жұмысшылар мен мамандарды басқа өңірлердегі осындай өндірістерге ауыстыру шаралары болып табылады.
Шағын қалалардың экономикаларын әртараптандырудың аясында зәкір инвестициялық жобалар іске асырылатын болатын. Оған қоса, Индустрияландыру картасы бойынша әр шағын қалада жоқ дегенде 1 жоба іске асыру жоспарлануда. Сондай-ақ қара құрушы кәсіпорындарға қосалқы және қызмет көрсетуші кәсіпорындар құрылатын, әр қалада бизнес-инкубаторлар ашылатын болады.
Моноқалаларда шағын және орта бизнестің дамуын ынталандыру мақсатында Бизнестің жол картасы - 2020 және Жұмыспен қамту-2020 бағдарламаларының барлық тетіктері пайдаланылмақ. Қазіргі таңда 20 шағын қалада Индустрияландыру картасы мен Бизнестің жол картасы-2020 бағдарламасының аясында 114 жоба іске асырылуда.
Бағдарлама аясында сондай-ақ, орнықты жұмыс істеп жатқан кәсіпорындардың өндірістік сыйымдылығына байланысты шағын қалаларды оңтайландыру, экономиканы әртараптандыру және шағын және орта бизнесті дамыту, экономикалық өсу нүктелеріндегі еңбек ресурстарының жинақылығын арттыру арқылы еңбек әлеуетін шоғырландыру, қалалардың әлеуметтік және инженерлік инфрақұрылымдарына қолдау көрсету сияқты міндеттерді іске асыру ұсынылуда.
Қазіргі уақытта моноқалалардағы жағдайды өзін-өзі айқындау дағдарысы ретінде сипаттауға болады: бір жағынан, қала, сөз жоқ, оның тұрғындары үшін әлдебір құндылық болып саналса, оған көмектесу қажет әрі мүмкін, екінші жағынан, тұрғындардың қала тағдырына жеке қатыспаушылығы ұстанымы жиі бой көрсете бастады. Қалалықтың бетін қалаға бұру керек-ақ, бірақ ол қазірдің өзінде одан тыс қалған.
Моноқалалар мәселесі шын мәнінде әлдебір жоғалтып алған ірі және алып кәсіпорындардың мәселесі болып табылады. Бұл жерде аталған кәсіпорынның шағын иә ірі қалада орналасқандығы маңызды емес. Бұған тек қабылданатын шаралардың жеделділігі мен мәселенің өткірлігі ғана тәуелді. Ірі қалаларда да, тіпті көп жағдайда қала мәртебесі жоқ шағын елді мекендерде де шамамен бірдей шаралар қабылдануы керек. Егер кәсіпорын жай қала құраушы ғана емес, моноқала экономикасында басымдыққа ие болса, аталған мәселе ерекше өзекті бола түседі. Бас кәсіпорын іс-қызметіндегі кез келген мәселе моноқаланың барлығына кері әсерін тигізеді: мәселен, қала бюджетінің табысына, еңбек нарығындағы жағдайға т.б. Қаржы дағдарысы монотерриторияны бүкіл посткеңестік кеңістікте әлеуметтік-экономикалық мәселеге айналдырды да, халықты жағдайдың аманаттары етті. Шетелдік мемлекеттердің тәжірибесі моноқалалар мәселесінің негізгі шешімі олардың экономикасын әртараптандыру, өңдеу өнеркәсібінің үлесін арттыру, экономиканың шикізаттық емес салаларын дамыту екендігін көрсетіп отыр. Моноөнеркәсіптік қалаларды қайта құру саласында Германияның тәжірибесі айтарлықтай қызығушылық тудырады. Атап өткен жөн, моноқалаларды жаңғыртудың кешенді бағдарламаларын жасаумен Германияда айтарлықтай талдау және ұйымдастырушылық күш-қуатқа ие, сондай-ақ мемлекеттік органдар мен қаржылық шеңберлерде беделі бар ірі консалтингтік фирмалар айналысады. Осындай ірі құрылымдардың біріне бірнеше ондаған жылдар бойы моноқалаларды қайта құру мәселесімен айналысып келе жатқан AS P (Альберт Шпеер және серіктестері) жатады.
Жалпы орын алған мәселені шешудегі әлемдік тәжірибе мен талдауды есепке ала отырып, Бағдарлама аясында моноқалаларды приотеризация әдісімен үш бағыт бойынша мемлекеттік қолдау көрсету шаралары қабылданатын болады. Бірінші бағыт: моноқалаларды тұрақты жұмыс істеп тұрған кәсіпорынның өндірістік сыйымдылығына қатысты оңтайландыру. Аталған бағыт аясында әрбір моноқаланың экономикалық күш-қуаты, оларды дамытуға кері әсер ететін факторлар, сондай-ақ моноқалаларды болашағы зор жаңа мамандандыру жағы анықталатын болады.
Екінші бағыт: моноқалалар халқын еңбекпен қамтудың тиімді құрылымын қамтамасыз ету үшін экономиканы әртараптандырып, орта және шағын кәсіпкерлікті дамыту. Аталған бағыт аясында Бағдарламаны іске асыруда жергілікті атқарушы органдар индустриялық-инновациялық іс-қызметке мемлекеттік қолдау көрсету саласындағы құзырлы органдармен бірлесе отырып әрбір моноқалада жүзеге асыру үшін 1-3 зәкірлік (якорлық) инвестициялық жобаларды таңдап алатын болады.
Үшінші бағыт: моноқалалардың еңбек ресурстарының оңтайлылығын көтеру, халықты әлеуметтік-экономикалық даму күш-қуаты жоғары елді мекендер мен экономикалық өсу орталықтарына өз еркімен қоныс аударуға ынталандыру. Бұл бағыт халықтың еңбекпен қамтылуына ықпал ететіндей белсенді шараларды іске асыру жолымен еңбек ресурстарының оңтайлылығын көтеру шараларын қарастырады. Бұл оқыту және моноқалалар тұрғындарын еңбекке орналастыруға көмек көрсету, сондай-ақ, моноқалалар жастарының техникалық оқу мекемелері мен кәсіби білім салаларында оқуына жағдай жасау. Моноқалалардың тұрғындарын оқыту мен еңбекке орналастыруғакөмектесу, өзін-өзі жұмыспен қамтығандарды, жұмыссыздар мен әлеуметтік жағынан аз қамтылғандарды еңбекке орналастыруға ықпал ету Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылдың 18 шілдесінде бекіткен №815 қаулысына сәйкес, оқуды ұйымдастыру және қаржыландыру Ережелері аясында жүзеге асырылады.
Төртінші бағыт: моноқалалардың әлеуметтік және инженерлік инфрақұрылымын халықтың тиімді санын есепке ала отырып дамыту. Бюджеттік шығындардың тиімділігін арттыру мақсатында моноқалалардың әлеуметтік және инженерлік инфрақұрылымдарын дамыту оларды дамытудың ұзақмерзімдік болашағын ескере отырып, моноқаланың даму күш-қуаты дәрежесіне байланысты іске асырылатын болады. Әлемдік тәжірибе мәселені шешудің екі жолы бар екенін көрсетеді. Біріншісі (американдық) -- қашан тұрғындар жұмыс бар басқа жерлерге қоныс аударғанда. Сол кезде қала ауқымы қысылғанымен, қала өзінің қалалық қызметін сақтап қалады. Екінші жол (еуропалық) -- бұл территорияны санациялаудың мемлекеттік және аймақтық бағдарламалары. Оған экологиялық тазарту, инфрақұрылымды дамыту жобалары мен ескі салаларда жұмыс істейтіндерді жаңа мамандықтарға оқыту кіреді. Қазақстан үшін мәселені шешудің төмендегідей жолдары анағұрлым тиімді сынды: біріншісі -- мемлекеттің ауқымды көмегімен, екіншісі -- қала қызметінің эволюциясы. Бірінші жол бойынша моноқаладағы жұмыс істемей тұрған кәсіпорындарды жаңа бизнесті дамыту үшін дайын өндірістік алаң ретінде пайдалануға болады. Мұндай жағдайда мемлекетке аталған территорияға кәсіпорынды тарту үшін бірқатар жеңілдіктер беруге тура келеді. Екіншісі -- қала өзінің негізгі қызметін ауыстырады. Негізгі кәсіпорынды жапқан кезде, ол өндірістік мәртебесін жоғалтады, бірақ ауылдық жердің орталығы болып қала береді. Моноқалалар мәселесі тез шешіле қоймайды. Бұл жерде тұрғындардың өздерінің атқаратын ролі зор. Оларға да тәуекелді бағалап, бейімделудің өздеріне тиімді отбасылық стратегиясын табуға тура келеді.
2.1 Өнеркәсіптік қалалар
Қазақстан Республикасындағы жоспарлы экономика мұраларының бірі - өндірістік циклдері (өндірістік құрамдауышы) бөлінбестей кәсіпорындардың халық алдындағы әлеуметтік және экологиялық жауапкершіліктерімен тұтас байланысты аумақтық-өнеркәсіптік кешендерді дамыту қағидаттары бойынша құрылған монобейіндегі елді мекендер.
Қазақстанда моноқалалар тізбесі халық саны 1,53 млн. адамды немесе елдің қалаларындағы халық санының 16,8 пайызын (1-қосымша) құрайтын 27 қаланы қамтиды, олардың ішінде 16 қала тиісті аудандардың әкімшілік орталықтары болып табылады, 11 қала аудан орталықтары болып табылмайды - Степногорск, Текелі, Серебрянск, Курчатов, Шахтинск, Сораң, Қаражал, Лисаковск, Арқалық, Ақсу, Жаңаөзен. Олардың бір бөлігі облыстық маңызы бар қалалар болып табылады, бір бөлігі аудандардың бірігуі нәтижесінде аудан орталығы мәртебесін жоғалтты.
2 сурет Моноқала тізбесінің халық саны
Қазақстандағы моноқалалардың тізбесін негізінен халық саны 100 мыңнан асатын 4 қаланы (Теміртау, Рудный, Жаңаөзен, Екібастұз) қоспағанда халық саны 50 мың адамға дейін шағын қалалар құрайды.
Қалалардың, олардың салалық құрылымдарының экономикалық базаларын талдау, негізгі қала құраушы кәсіпорындар туралы деректер қалаларды мынадай үш функционалдық типке бөлуге мүмкіндік берді:
1) өндіру өнеркәсіптері басым дамыған - 21 қала:
көмір өндіру - Абай, Сораң, Шахтинск, Екібастұз;
мұнай және газ өндіру - Ақсай, Құлсары, Жаңаөзен;
металл кенін өндіру - Арқалық, Балқаш, Зыряновск, Қаражал, Кентау, Лисаковск, Риддер, Рудный, Текелі, Хромтау;
шикізат ресурстарының өзге түрлерін өндіру - Жаңатас, Қаратау, Жітіқара;
2) өңдеу өндірісі басым дамыған 6 қала:
химия өнеркәсібі - Серебрянск; машина жасау, металлургия өнеркәсібі (алтын), уран өндірісі - Степногорск; металлургия өнеркәсібі - Ақсу, Жезқазған, Сәтбаев, Теміртау;
3) ғылыми-өнеркәсіптік орталық - Курчатов қаласы.
Қала құраушы кәсіпорындардың ағымдағы жағдайларына қарай моноқалалар мынадай болып бөлінеді:
1) қала құраушы кәсіпорындар жұмыс істейтін моноқалалар (19 қала) - Абай, Ақсай, Ақсу, Балқаш, Жаңаөзен, Жезқазған, Жітіқара, Зыряновск, Қаражал, Құлсары, Курчатов, Лисаковск, Риддер, Рудный, Сәтбаев, Теміртау, Хромтау, Шахтинск, Екібастұз;
3 сурет Жаңаөзен қаласының дамуына - 11 млн теңге бөлініп отыр
2) қала құраушы кәсіпорындар ішінара жұмыс істейтін моноқалалар (5 қала) - Арқалық, Жаңатас, Қаратау, Сораң, Степногорск;
3) қала құраушы кәсіпорындар мүлдем жұмыс істемейтін қалалар (3 қала) - Кентау, Серебрянск, Текелі.
Ауданға бағынатын моноқаланың дербес бюджеті жоқ және қаржыландыру жоспары бойынша ауданнан қаржыландырылады. Бұл ретте ауданның бюджеттері негізінен дотациялық сипатта болып келеді.
Өндіру өнеркәсіптері басым дамыған - 21 қала
Көмір өндіру - Абай, Сораң, Шахтинск, Екібастұз;
Орталық Қазақстан өнеркәсіптік даму деңгейі тұрғысында республика аймақтары арасында бірінші орын алады. Онда қуатты екі өнеркәсіптік торап құрылған. Бірі Қарағанды-Теміртаукөмір-металлургия лық кешені, оған Қарағанды, Теміртау, Саран, Абай, Шахтинск, Ақтау, Жезқазған қалаларындағы электр энергетикасы, машине жасау, металл өңдеу, химия, жеңіл, азық-түлік өнеркәсібінің көптеген кәсіпорындары кіреді, екіншісі Балқаш түсті металлургия өнеркәсіптік кешені, ол негізінен мыс кендерін өндіру және өңдеуге тазартылмаған және тазартылған мысты, түсті прокатты, сондай-ақ марганец, қорғасын, мырыш және басқа полиметалл концентраттарын шығаруга маманданған. Осынау кәсілорындық торап Жезқазган, Балқаш, Сәтпаев, Қаражал қалаларының,Жәйрем, Жезді, Қоңырат, Саяқ, Ақшатау кенттерінін кеніштері мең шахталарын, байыту фабрикаларын, мыс қорыту зауыттарын, өнеркәсіптін химия, азық-түлік және басқа салаларын біріктірген.
Облыс экономикасының қазіргі жағдайы экономикалық және әлеуметтік құрылымдардағы елеулі өзгерістермен сипатталады. Облыстың республикадағы өнеркәсіптік өндірістің жалпы көлеміндегі үлес салмағы 15% пайыздан асып жығылады. Бүгінде аймақта 300-ден астам бірлескен және шетелдік кәсіпорындар жұмыс істейді. Олардың ішіндегі ең ірілері мыналар: Қазақмыс корпорациясы ААҚ, ол көп қырлы, өндірісі аяқталған циклды кен-металлургия кәсіпорны, әрі бірқатар зауыттар, кеніштер және энергетикалық нысаңдардьі біріктіреді; Арселор Миттал ААҚ, ол толық металлургиялық циклді кәсіпорындардын барлығының Қарағанды бассейнінің көмір шахталарының ЖЭО, қосалқы және басқа да қызмет көрсететін өндірістік инфрақұрылымының басын қосқан.
Марганецтің ірі өндірушісі Жәйрем КБК ААҚ болып табылады. Мәшине жасау және металл өңдеудегі жетекші кәсіпорындар Пархоменко атындағы мәшине жасау зауыты, Қарағандыкенмаш НТЭК ЖАҚ, Қарағанды құю-мәшине жасау зауыты ААҚ, Техол ЗПХ ЖАҚ, Қазкарметавтоматика ААҚ және басқа кәсіпорындар есептеледі. Резеңке және пластмасса бұйымдар шығаратын негізгі өнеркәсіптік кәсіпорындар қатарына Қарағанды резеңке техника ЖШС, Саранрезеңкетехника ААҚ, Восход ЖШС жатады.
Химиялык өнеркәсіпте Теміртау химия-металлургиялық зауыт, Монета Дитерджентс жуғыш заттары зауыты ЖШС жұмыс істейді. Құрылыс материалдарды өндірумен Сеntral Аzia Cement ААҚ және Қарағанды асбоцементтік бұйымдары ЖШС айналысады.
Жеңіл өнеркәсіптің ірі кәсіпорындары Гүлден ЖШС және Тоmiris ЖШС, азық-түлік өндірісінде Тұлпар фирмасы саналады.
Өндірістік мәселелерді шешу және тұрғындардың қажеттіліктерін қанағаттандыру, сондай-ақ жаңа технологияларды енгізу үшін тың өндірістік куаттар және нысандар іске қосылуда, әртүрлі мәшинелер мен тау-кен және өңдеу өнеркәсібінің техникалық жабдықтарына қосалқы бөлшектер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Мазмұны 2
Кіріспе 3
1.Моноқалаларды дамытудың әлемдік және Қазақстандық тәжірибесі 6
1.1 Моноқала туралы түсінік 6
1.2 Қазақстанда моноқалалардың қалыптасу жағдайы 9
2. Қазақстандағы моноқалалардың қазіргі кездегі даму жағдайы мен проблемалары 16
2.1 Өнеркәсіптік қалалар 19
2.2 Ресурстық қалалар 24
2.3 Көліктік маңызы бар қалалар 26
2.4 Моноқалалардың проблемаларын шешудегі әлемдік тәжірибе. 27
3. Қазақстандағы моноқалалардың даму болашағы 29
3.1 Өңірлерді дамыту бағдарламасындағы қаланың маңызы 29
3.2 Индустриялық иновациялық даму бағдарламалары 32
3.3 Моноқалаларды дамытуда жеткен жетістіктер 45
3.4 Моноқалаларды дамыту жөніндегі ұсыныстар 48
Қорытынды 52
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 56
Қосымшалар 59
Кіріспе
Әлемдік қаржы дағдарысы жағдайында экономиканы дамытуға қоғамды басқару мен өндіріс салаларында экономикалық тиімді және озық инновацияларды жетілдіру негіз бола алады.
Ғалымдар мен мамандардың көпшілігі жиі қайталанып жатқан экономикалық дағдарыстар себептерін экономиканы басқару модельдерінен іздейді. Осыған орай, анағұрлым қолайлы басқару құралдарын анықтау мақсатында экономикалық модельдердің батыстық, исламдық және басқа да түрлерін зерттейді.
Ұлттық экономиканы басқару үшін жекелеген елдердің үкіметтері әлемдік тәжірибеден негізінен екі үлгіні қолданатындығын көруге болады. Олардың біріншісі -- басқарудың монетарлық үлгісі, ал екіншісі -- өндірістік үдерістер технологиясымен басқару үлгісі. Шын мәнінде, бұл үлгілер бір экономикалық жүйенің екі жағы тәрізді, экономиканы басқарудың өзара толықтырушы құралдары болып табылады. Кезінде олардың арасындағы байланыстар өндірістің капиталистік және социалистік тәсілдері дамуының идеологиялық себептері бойынша ажырап қалған болатын. Басқарудың ұштасқан екі үлгісінің арасындағы ажырап қалған байланысты қалпына келтіру арқылы әлем елдерінің көпшілігінде қолайлы экономикалық басқарудың сапалы жаңа технологиясы құрылуы мүмкін.
Қазіргі кезде бірқатар аймақтардың экономикалық баяу дамуы еңбекпен қамтудың қамтамасыз етілмеуіне алып келді. Халықтың кірісінің деңгейі әлі төмен. Осы жағдайда Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында Қазақстан-2050 стратегиясы - қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты нақтылап былай дәлелдеген: Өтіп бара жатқан жылда біз моноқалаларды дамыту бағдарламасын жүзеге асыруды бастадық. Жаңа жұмыс орындарын ашуға, әлеуметтік мәселелерді шешуге, кәсіпорындарды жұмыспен жетілдіруге айтарлықтай ресурстар бағытталды. Қазақстан экономикасының кеңістіктік дамуы көбінен сараланумен сипатталатыны белгілі. Бұл табиғи-шикізаттық, өндірістік, кадрлық әлеуеттердің үлкен айырмашылығына ғана емес, сонымен бірге аймақтардың қалыптасқан қызмет бағытының деңгейіне, олардың нарықтық қатынастарға бейімделу деңгейіне, ішкі және сыртқы нарықтардағы бәсекеге қабілеттілік шарттарына да байланысты. Сондықтан, республиканың әрбір шағын қаласының мәселелерінің сөзсіз өзіндік ерекшеліктері бар, бірақ олар алғы шарттармен де сипатталады. Қазақстанның шағын қалаларының экономикалық дамуының негізгі мәселелері: өнеркәсіптік бір саласы басым болатын қала мекендерінің болуы, білікті кадрлар мен инвестицияларды қатыстыруда тиімді болмайтын бәсекелес позициялар, өнеркәсптік кәсіпорындарының көпшілігінің технологиялық қалыс қалуы, жастардың неғұрлым ірі қалаларға қоныс аударуы болып табылады. Қазіргі индустриалды - инновациялық жаңғырту жағдайда өзекті мәселенің біреуі шағын қалаларды жандандырудың мемлекеттік бағдарламасын әзірлеу болып тұр. Сол себепті моноқалалардың бәсекеге қабілетті артықшылықтарын ескере отырып, нақты қаланың даму стратегиясын әзірлеу, шағын және орта қалалардың әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштерінің мониторингісін жүргізу, әлеуетті анықтау өзекті болып тұр. Бұл жағдай моноқалалардың дамуында тағы бір қырын көрсетті - ол әлеуметтік тұрақты дамуын сақтау. Әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз ету моноқалалардың әлеуметтік қауымын құрайтын тұрғындардың барлық топтарын әлеуметтік қолдау жүргізбей мүмкін болмайды. Ең алдымен, табысының деңгейі төмен болатын, тұтыну әлеуеті төмен болатын және әлеуметтік қызметтердің қолжетімділігі төмен болатын азаматтар ерекше қолдау көрсетуді қажет етеді. Осындай саясатты іске асыру үшін зерттеушілер нақты ұсыныстар береді. Жағдайы төмен отбасыларын әлеуметтік қолдаудың көрсетілуін қамтамасыз ету үшін және мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар мен төлемдердің мөлшерін анықтаған кезде, ең алдымен, табыс пен еңбекақы төлеу саласында, әлеуметтік норматив ретінде тамақтану үлесі жалпы құнның 45%-нан артпайтын, тұтыну кәрзеңкесінің неғұрлым прогрессивті құрылымымен күнкөріс минимумын пайдалану қажет. Моноқалалардың дамуына және оның халқының әлеуметтік деңгейін көтеру жолында азық-түлік көмек, медициналық көмек және әлеуметтік қамтамасыз ету, тұрғын үй көмегі, білім алу және кәсіби даярлыққа ықпал жасауды жатқызуға болады.
Тақырыптың өзекті мәселенің біреуі - моноқалаларда еңбек қатынастарын реттеу болып табылады. Республикада қалалық келісімге қол қою тәжірибесінің болмауы қала аймағында ұжымдық - шарттық реттеуге жататын еңбек қатынастарының параметр тізімдерін есепке алып келісім жасаудың ғылыми-әдістемелік негіздерін дайындау қажеттілігі бар екендігін көрсетеді. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев халыққа арнаған өзінің кезекті Жолдауында үкіметке жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту тұжырымдамасын әзірлеуді және моноқалаларды дамыту бағдарламасын дайындауды тапсырды. Осы жағдайға сәйкес Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігінің Ғылыми Қазына бағдарламасында моноқалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуы қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстандағы моноқалалардың әлеуметтік экономикалық даму мәселелерін зерттеу.
Алға қойылған міндеттер:
Моноқалалар туралы жазылған әдебиеттермен танысу
Диссертациялық жұмыстар мен әлемге әйгілі тәжірибелермен танысу
Аталған моноқалаларды картаға түсіру
Басты жолдарды (теміржол, тас жолдарды) картадан көрсету
Моноқалалардың шаруашылықтағы маңызын картаға түсіру
Кестеге халық санын, өнімін және ресурстарын толтыру
Жұмыстың жаңалығы: Қазақстанда бүгінгі таңда моноқалалардың дамуы мен гүлденуіне, экономикасының жоғары көтерілуіне, жаңа жұмыс орындарының ашылуына жоспар құрылып көптеген миллион қаржы бөлініп жатыр. Қазіргі кезде моноқалалардың дамуы бірінші жолға қойылып отыр, зерттеу жұмыстары әлі де болса толығымен бітпеген. Сондықтан бұл жұмыста жүргізілетін зерттеу жұмысы өте маңызды.
1.Моноқалаларды дамытудың әлемдік және Қазақстандық тәжірибесі
1.1 Моноқала туралы түсінік
Моноқала - бұл бір немесе бірнеше қала құраушы, бір бейінді және шикізаттық бағыттағы қаланың экономикалық және әлеуметтік жағдайын айқындайтын кәсiпорындарда еңбекке жарамды халықтың және өнеркәсіп өндірісінің негізгі бөлігі (20 пайыздан астамы) шоғырландырылған қала.
Моноқалаларды дамыту жөніндегі шараларды әзірлеу барысында монобейінді елді мекендердің проблемаларын шешудегі әлемдік тәжірибе ескерілді.
Әлемнің әртүрлі елдеріндегі және әртүрлі кезеңдердегі кейбір моноқалалардың проблемалары мен жағдайлары көбінесе қазіргі кездегі Қазақстанның моноқалаларындағы жағдаймен ұқсас.
Қалалардың монобейінділігі Қазақстан экономикасының бірегей сипаты емес. Бір салалық мамандандырылған қалалар әлемнің басқа елдерінде де кең таралған.
Әртүрлі елдер өздерінің моноқалаларының проблемаларын шешудің түрлі жолдарын таңдады. Біздегі жағдайға ең жақыны Германия, Австралия, Жапония және АҚШ сияқты елдердің моноқалаларының проблемалары.
Мысалы, Германияда Рур алабының көмір өнеркәсібіндегі құлдырауға байланысты проблемаларды шешу үшін мемлекет көмір саласын субсидиялау үшін көмір пфенингі салығын енгізді.
Әлемдік моноқалаларды дамыту практикасында Теннант-Крик қаласы (Австралия) тәжірибесінің орны ерекше. Қала шахталарындағы көмір шахталары сарқылғаннан кейін жұмыспен қамту деңгейін сақтау үшін мемлекет және қала құраушы кәсіпорын мамандар мен шахтерларды басқа кен орындарына көшіруді ұйымдастырды, бұл жұмыс орындарын ғана емес, кадр әлеуетін сақтап қалуға да мүмкіндік берді.
Жапонияда моноқалалардың проблемаларын шешуді мемлекет пен қала құраушы кәсіпорын бірлесе жүзеге асырып отырды. Бұл жерде қызметкерлердің бір бөлігін компанияның басқа қалалардағы өндірістік қуаттарына ауыстыру ұйымдастырылды. Бұл ретте қала құраушы кәсіпорын экономиканың әртүрлі салаларында жаңа шағын кәсіпорындар құрды (электроника және ақпараттық жүйелер, өмірге қажетті тауарлар мен азық-түлік өндіру, технопарк құру).
Моноқаланың экономикасын әртараптандырудың табысты мысалдарының бірі ретінде Бирмингем қаласының (АҚШ) тәжірибесі саналады. Қаланың табиғи артықшылықтарын және инвестициялар тарту бойынша үкіметтің ойластырылған саясатын (мысалы, ұсақ өндірушілерге бос өндіріс алаңдарын беру, жоғары білім инфрақұрылымын дамыту және басқа шаралар) пайдалана отырып, қала металлургиялық қала құраушы кәсіпорындарының жабылуына байланысты проблемаларды шеше алды.
Әлемдік тәжірибе көрсеткеніндей, мемлекет тарапынан да, қала құраушы кәсіпорын тарапынан да бірлескен мүдделестік жоғары болған қалалар өздерінің проблемаларын шешуде неғұрлым табысты болды.
Қайта даярлау қурстарын, бизнес-инкубаторларды ұйымдастыру, қала құраушы кәсіпорынның жаңа өндірістерді құруы, салық жеңілдіктері сияқты негізгі күштер кәсіпкерлікті ынталандыруға бағытталған моноқалаларда едәуір алға басу байқалады.
Сонымен қатар, моноқалалардың проблемаларын шешу жолдарының бірі - қалалар экономикасын ұзақ мерзімдік әртараптандыруға бағытталған балама өндірістерді орналастыру бойынша зәкірлік деп аталатын жобалар болып табылады.
Моноқалалар санатына тұрғындарының саны 10 мыңнан 200 мыңға дейін адамы бар:
қаланың негізінен өңдеу секторының қала құраушы кәсіпорындарының өнеркәсіп өндірісінің көлемі жалпы қалалық өндіріс көлемінің 20 пайыздан астамын құрайтын (мономамандандыру);
қаланың қала құраушы кәсіпорындарында жұмыспен қамтылған халықтың 20 пайыздан астамы жұмыс істейтін;
қала құраушы кәсіпорындары жартылай істейтін немесе мүлдем істемейтін өлшемдердің бірімен сипатталатын қалалар кіреді.
Бұл ретте көптеген моноқалаларға қаламен экономикалық тығыз байланыстағы қала маңындағы кенттер мен ауылдық елді мекендер әкімшілік бағыныста.
Қазақстандағы моноқалалар
Қазақстан Республикасында қазіргі уақытта қала мәртебесі бар 86 елді мекеннің 27-сі моноқала болып саналады. (Қосымша №1 Қазақстанның ірі қалалары.)
Қазақстандағы моноқалалардың тізбесін негізінен халық саны 100 мыңнан асатын 4 қаланы (Теміртау, Рудный, Жаңаөзен, Екібастұз) қоспағанда халық саны 50 мың адамға дейін шағын қалалар құрайды.
Қалалардың, олардың салалық құрылымдарының экономикалық базаларын талдау, негізгі қала құраушы кәсіпорындар туралы деректер қалаларды мынадай үш функционалдық типке бөлуге мүмкіндік берді:
Өндіру өнеркәсіптері басым дамыған - 21 қала:
көмір өндіру - Абай, Сораң, Шахтинск, Екібастұз;
мұнай және газ өндіру - Ақсай, Құлсары, Жаңаөзен;
металлкенінөндіру Арқалық, Балқаш, Зыряновск, Қаражал, Кентау,
Лисаковск, Риддер, Рудный, Текелі, Хромтау;
шикізат ресурстарының өзге түрлерін өндіру - Жаңатас, Қаратау, Жітіқара;
Өңдеу өндірісі басым дамыған 6 қала:
химия өнеркәсібі - Серебрянск;
машина жасау, металлургия өнеркәсібі (алтын), уран өндірісі - Степногорск;
металлургия өнеркәсібі - Ақсу, Жезқазған, Сәтбаев, Теміртау;
Ғылыми-өнеркәсіптік орталық - Курчатов қаласы.
Қала құраушы кәсіпорындардың ағымдағы жағдайларына қарай моноқалалар мынадай болып бөлінеді:
қала құраушы кәсіпорындар жұмыс істейтін моноқалалар (19 қала) - Абай, Ақсай, Ақсу, Балқаш, Жаңаөзен, Жезқазған, Жітіқара, Зыряновск, Қаражал, Құлсары, Курчатов, Лисаковск, Риддер, Рудный, Сәтбаев, Теміртау, Хромтау, Шахтинск, Екібастұз;
қала құраушы кәсіпорындар ішінара жұмыс істейтін моноқалалар (5 қала) - Арқалық, Жаңатас, Қаратау, Сораң, Степногорск;
қала құраушы кәсіпорындар мүлдем жұмыс істемейтін қалалар (3 қала) - Кентау, Серебрянск, Текелі.
1.2 Қазақстанда моноқалалардың қалыптасу жағдайы
Моноқалаларды дамыту - тек өңірлердегі әлеуметтік, экономикалық мәселелердің шешілуіне ғана емес, ең бастысы, өндірістік күштерді орналастыру мәселелерін де шешуге мүмкіндік береді. Моноқалаларды дамыту арқылы тұрақты дамудың үш негізгі мақсатына қол жеткізуге болады: экономиканың тиімділігі, әлеуметтік тепе-теңдік және қоршаған ортаның тұрақтылығы. Себебі Қазақстандағы өндірістік күштер мен еңбек күшінің оннан бірі осы қалаларда орналасқан.
Қазақстанда жоғары деңгейде ұйымдастырылған урбандалған зоналардың болмауы (заманауи қалалық инфрақұрылымдардың шоғырлануы, ақпарат каналдары, елді мекендердегі экологиялық қолайлы өмір т.б.) болашақ ресурстардың, яғни біліктілігі жоғары, мобильді жұмыс күшінің, инновациялық технологиялардың, ақпарат көздерінің шоғырлануына кедергі келтіруде.
Осыған байланысты 2012 жылдың 25 мамырында Үкіметте Моноқалаларды дамытудың 2012-2020 жылдарға арналған бағдарламасы қабылданды. Аталған бағдарлама бойынша, моноқала дегеніміз - бұл бір немесе бірнеше (көп емес) қала құраушы, бір бейінді және шикізаттық бағыттағы қаланың экономикалық және әлеуметтік жағдайын айқындайтын кәсiпорындарда еңбекке жарамды халықтың және өнеркәсіп өндірісінің негізгі бөлігі (20 пайыздан астамы) шоғырландырылған қала.
Моноқалалар санатына тұрғындарының саны 10 мыңнан 200 мыңға дейін адамы бар:
қаланың негізінен өңдеу секторының қала құраушы кәсіпорындарының өнеркәсіп өндірісінің көлемі жалпы қалалық өндіріс көлемінің 20 пайыздан астамын құрайтын (мономамандандыру);
қаланың қала құраушы кәсіпорындарында жұмыспен қамтылған халықтың 20 пайыздан астамы жұмыс істейтін;
қала құраушы кәсіпорындары жартылай істейтін немесе мүлдем істемейтін өлшемдердің бірімен сипатталатын қалалар кіреді.
Бағдарламаның бір артықшылығы - жүзеге асуы тиіс мерзім аралығында дамытылуы тиіс қалалар санының оңтайлы мөлшері таңдалып алынған. Себебі мұндай қысқа уақыт аралығында республикадағы барлық 87 қаланың дамуын қамтамасыз ету мүмкін емес болар еді. Моноқалаларды дамыту аймақтардың өзіндік ұйымдастырылуына, ресурстарын тиімді іске асыруына, экономикалық өсу зоналарының қалыптасуына, ұзақ мерзімді дамуда барлық инфрақұрылымдардың жақсаруына жағдай жасайды.
Қазақстандағы өндірістік күштерді шоғырландырудағы ең басты мәселе - елдің аймақтары түрлі деңгейде дамыған, экономикалық, әлеуметтік даму деңгейлеріндені алшақтық күн санап өсуде. Кеңестік дәуірдегі және өтпелі кезеңдегі Қазақстанның аймақтық саясатында теңестіруші қағида басым болды. Алайда, әлемдік тәжірибе көрсеткендей, экономикалық дамуды ынталандыру арқылы аймақтарды теңестіру нәтиже бермейді. Мемлекет емес, бизнес бәсекелік қабілеті бар аймақтарды таңдайды. Өз таңдауында ол масштаб әсеріне (агломерациялар), алшақ емес экономикалық қашықтық (тиімді орналасу), даму кедергілерін азайтатын жақсы институттар, жоғары дамыған адам капиталына сүйенеді. Сондықтан, Моноқалаларды дамыту бағдарламасының басты мақсаты - аймақтардағы экономикалық тіршілікті белсендіру, яғни тек ірі өндіруші ғана емес, өңдеуші шағын және орта бизнестің де аймақтарға баруына жағдай жасау болуы тиіс.
Қазақстанда түрлі бағдарламалар жасауда әлі де ескі жүйенің қалдықтары кездесіп отыратынын мойындауымыз керек. Себебі, еліміздегі шағын қалаларды дамыту әлі де ескі өндіріс түрлерін дамытуға негізделген. Мұны жоғарыда аталған бағдарламадан да көруге болады. Мысалы, бағдарламада өңдеуші сала бойынша 27 моноқаланың тек алтауы дамытылады, олар: химия өнеркәсібі бойынша - Серебрянск, металлургия бойынша - Ақсу, Жезқазған, Сәтпаев, Теміртау, машина жасау бойынша - Степногорск. Және бір моноқала - Курчатов ғылыми-эксперименталдық орталық ретінде танылған. Ал бағдарламаға енген басқа 21 моноқаланың барлығы да өндіруші өнеркәсіп орындары жұмыс істейтін қалалар болып табылады.
Атақты американдық әлеуметтанушы Э.Тоффлер өзінің Үшінші толқын еңбегінде Ақпарат пен білім басты стратегиялық ресурстарға айналуда. Бұл, ең біріншіден, өндірістік күштерді аумақтық орналастырудағы күрделі өзгерістерге алып келеді. Егер индустриалдыққа дейінгі дәуірде қалалар сауда жолдарының түйісу нүктелерінде пайда болса, индустриалдық дәуірде - шикізат пен энергия көздері маңында, ал постиндустриалдық дәуірде - ғылыми орталықтар мен ірі зерттеушілік орталықтарының маңында орналасады деген болатын. Бұған бір дәлел - АҚШ-тағы Кремний алқабы.
Сондықтан, ел аймақтарындағы күрделенген әлеуметтік, экономикалық мәселелердің шешімін табу үшін тек ескі өндіріс түрлерін дамытуға басымдық беру аз, аймақтық қалаларда, әсіресе, шағын қалаларда шын мәнінде инновациялық болып табылатын өнім түрлерін шығаруды және осы талапқа сай адам капиталын аймақтарда қалыптастыруды қазірден қолға алу қажет.
Моноқалаларды дамыту бағдарламасында бұл мәселе аз қозғалған. Бұл қалалардағы өндіріс орындарында жұмыс істейтін мамандарды даярлаудағы басымдық облыс орталықтарындағы жоғарғы оқу орындарына берілген. Ал моноқалаларда жаңа оқу орнын ашу тек Текелі қаласында (Ағахан университеті) шетелдік демеушілердің көмегімен жүзеге асатын сыңайлы және қай салада маманданатыны әлі белгісіз.
Қазақстандағы моноқалалардың негізгі қордаланған мәселелерін мынадай үш топқа біріктіруге болады:
1. Экономикалық мәселелер:
Негізгі қала құраушы кәсіпорындардың жұмысының тоқтауы немесе оған қауіп төнуі (өндіруші кәсіпорындардың кен орындарының тозуы, бәсекеге қабілетсіз өнім);
қала экономикасының төмен деңгейде әртараптануы;
қала тұрғындарының қала құраушы кәсіпорындардан жоғары деңгейдегі тәуелділігі;
қала бюджетінің қала құраушы негізгі кәсіпорыннан түсетін салықтардан тәуелді болуы.
2. Әлеуметтік мәселелер:
жұмыссыздық пен өзін-өзі жұмыспен қамту деңгейінің жоғары болуы;
көптеген моноқалалардағы халықтың табыс деңгейінің төмен болуы;
халық санының азаюы;
әлеуметтік тұрақсыздықтардың өсуі.
3. Өмірлік маңызы бар инфрақұрылымдар мәселесі:
инженерлік және әлеуметтік инфрақұрылымдардың тозуы;
моноқалалардың аумағындағы экологиялық мәселелердің ушығуы.
Бір айта кетерлігі, моноқалалардың көпшілігінде жылу және су жүйелері, электр, байланыс желілерінің тозығы жеткен.
Бұл мәселелердің барлығы әр аймақтағы моноқалаларды өз ерекшеліктері бойынша дамыту арқылы шешілуі тиіс. Көріп отырғанымыздай, моноқалалардан халықтың ірі қалаларға қарай көшуі тұрақты жұмыс орнының жоқтығынан, осыған байланысты әлеуметтік жағдайдың өршуінен болып отыр. Тіпті, тұрақты жұмыс жасап тұрған кәсіпорындары бар қалалардың өзінде де халықтың басқа жаққа қоныс аудару тенденциясы байқалады. Бұл, өз кезегінде, осы қалалардағы экологиялық жағдайдың төмендігі мен жұмыс орындарының тозығы жетіп, бүгінгі күн талаптарына сай келмеуімен, сондай-ақ, шет аймақтардағы жалақының төмендігі мен уақытында төленбеуі мәселелерімен түсіндіріледі. Моноқалалардың жағдайын жақсарту үшін тек сол қаланың өзі емес, сонымен қатар, моноқалалар үшін негізгі мәдени және әлеуметтік орталық болып табылатын облыс орталықтары мен негізгі азық-түлік пен жұмыс күшінің көзі болып табылатын елді-мекендерді де дамыту қажет. Әсіресе, соңғыларының даму болашағы ешқандай бағдарламамен толыққанды қарастырылмауда. Моноқалалардың маңындағы елді-мекендер де осы қалалармен бірге дамудың кешенді бағдарламасына қосылса, еліміздің кеңістіктік дамуындағы, өндірістік күштерді тиімді шоғырландырудағы көптеген түйіткілді мәселелер өз шешімін табар еді.
Моноқала проблемасы - бұл бір немесе бірнеше (көп емес) қала құраушы, бір бейінді және шикізаттық бағыттағы қаланың экономикалық және әлеуметтік жағдайын айқындайтын кәсiпорындарда еңбекке жарамды халықтың және өнеркәсіп өндірісінің негізгі бөлігінің шоғырландырылуы, ол өзіндік ерекше Қарағанды облысында және облыс орталығының маңында орналасқан көптеген серіктес-қалаларда кездеседі.
Моноқалаларды дамыту мемлекеттік бағдарламасының басты бағыты - экономиканы әртараптандыру (диверсификациялау) мен шағын және орта бизнесті дамыту болып табылады. Осы үшін, якорлық деп аталатын жоба жүзеге асырылмақшы. Осындай якорлық жобалар тек қана қайта құралған кәсіпорындар ғана емес, қалпына келтірілген кәсіпорындар да болуы мүмкін. Бұл үшін инвестор табуылу керек. Бұл сұрақты жергілікті органдар облыстық және республикалық органдармен бірлесе шешіп жатыр.
Жобаларды іске асыру қалай жүріп жатыр, қандай өзекті мәселе бар анықтап, министрліктер мен ведомстволарға ұсыныстар әзірлейміз. Осының барлығы Елбасының тапсырмаларының орындалуын бақылауды қамтамасыз етуге бағытталған.
Мемлекет тарапынан ынталандыру жолымен тұрғындарының тегіс іскерлік белсенділігі арттырылып, жаппай бизнесмен жасалатын, оған құлқы жоқтарға мемлекет есебінен даму орталықтарына көшуге мүмкіндік берілетін, миллиардтар салынып, көшелері, бүкіл бейне-көркі абаттандырылатын, сөйтіп, бір кәсіпорынға күні қараған қазіргі құқы тірлігінен құтылатын қалалардың тізімі мынадай: Ақмола облысында - Степногор, Ақтөбе облысында - Хромтау, Алматы облысында - Текелі, Атырау облысында - Құлсары, Батыс Қазақстанда - Ақсай, Жамбыл облысында - Қаратау мен Жаңатас, Қарағанды облысында - Балқаш, Жезқазған, Қаражал, Сарань, Сәтбаев, Теміртау, Шахтинск және Абай, Қостанай облысында - Арқалық, Жітіқара, Лисаковск және Рудный, Маңғыстау облысында - Жаңаөзен, Павлодар облысында - Ақсу мен Екібастұз, Шығыс Қазақстан облысында - Зыряновск, Курчатов, Риддер және Серебрянск, ал Оңтүстік Қазақстан облысында - Кентау.
Біздің сөздік қорымызда жуықта моноқалалар атты жаңа түсінік пайда болды. Құбылыс ретінде оны жаңа деу аса күрделі болғанымен, сөздің жақында пайда болғаны рас. Өкінішке қарай, бұл біздің экономикамыздың әзірше аз зерттелген шынайы фактісі. Қазақстан Республикасы Президентінің 2012 жылдың 30 қаңтарындағы №261 Мемлекет басшысының Қазақстан халқына арнаған Әлеуметтік-экономикалық жаңғыру -- Қазақстан дамуының басты бағыты атты Жолдауын жүзеге асыру жөніндегі шаралар туралы Жарлығын орындауға байланысты Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылдың 25 қаңтарындағы №683 қаулысымен 2012-2020 жылдарға арналған моноқалаларды дамыту Бағдарламасы бекітілген болатын. Бағдарлама елді 2020 жылға дейін территориялық-кеңістіктік дамытудың Болжамдық сызбасын (схемасын) іске асыру тетіктерінің бірі болып табылады. Болжамдық сызба (схема) мемлекеттік жоспарлау Жүйесін құрайтын құжаттардың бірі болып табылады және экономика салаларын, инфрақұрылым мен аймақтық дамыту мәселелерін кешенді түрде қарастырған Қазақстан Республикасын 2020 жылға дейін дамытудың Стратегиялық жоспарын жүзеге асырудың маңызды құралы болып саналады. Аталған бағдарлама моноқалаларды әртараптандыру арқылы халықтың еңбекпен қамтылуын, шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың тиімді құрылымын қамтамасыз етуге бағытталған. Соған сәйкес, экономикалық күш-қуаты жоғары, орта, төмен моноқалалар анықталады. Сонымен бірге құжат Аймақтарды дамыту, Бизнес жол картасы, 2020 жылға дейін еңбекпен қамту Бағдарламасы, т.б. бағдарламалар аясында аймақтардың дамуына мемлекеттік қолдау көрсету бойынша атқарылатын шаралардың ойлы жалғасы болып табылады және монопрофильдік (әрі қарай -- моноқалалар) қалаларды ұзақмерзімдік негізде елді постдағдарыстық даму жағдайында дамытуға бағытталған шараларға назар аудара отырып толықтырады.
Моноқала (1 сурет) -- бұл -- негізгі бөлігі (20%) өнеркәсіптік өндіріс, еңбекке қабілетті халқы, әдетте, бір профильдегі және шикізаттық бағыттағы (мономамандандырылған) бір немесе бірнеше қала құрушы кәсіпорындарда шоғырланған, соған байланысты қалада болып жатқан барлық экономикалық және әлеуметтік процестерді айқындайтын қала.
1 сурет Қазақстанның моноқалалары
Моноқалалар санатына халқының саны 10-нан 200 мың адамға дейін жететін қалалар енгізілген, олар төмендегідей белгілермен сипатталады, атап айтқанда:
1. Қала құраушы кәсіпорынның өнеркәсіптік өндіріс көлемі негізгі өндіруші секторда жалпықалалық өндіріс көлемінен (мономамандандырылған) 20 пайыздан жоғары болса;
2. Қала құрушы кәсіпорындарда еңбекпен қамту халықтың жалпы санының 20 пайыздан астамын құраса;
3. Қала құрушы кәсіпорындар жартылай жұмыс істесе немесе іс-қызметін мүлде тоқтатса.
Қала құрушы кәсіпорындармен және моноқалалармен байланысты Қазақстан үшін аса маңызды мәселені зерттеу Қазақстан моноқалаларын дамыту Бағдарламасы аясында жүргізілді. Аталған бағдарламаға белгілері бойынша халқының саны 1,53 миллион адамды немесе қала халқының 16,8 пайызын құрайтын 27 моноқалалар өтті, солардың ішінде 16 қала тиісті аудандардағы әкімшілік орталығы болса, 11 қала аудан орталығы болып табылады, олар: Степногорск, Текелі, Серебрянск, Курчатов, Шахтинск, Сарань, Қаражал, Лисаковск, Арқалық, Ақсу, Жаңаөзен. Олардың бір бөлігі облыстық маңызға ие қалалар болса, енді бір бөлігі аудандардың қосылуына байланысты аудан орталығы мәртебесін жоғалтқандар. Қазақстан моноқалалары санын негізінен халқы 50 мың адамнан тұратын шағын қалалар құрайды, төрт қала -- Теміртау, Рудный, Жаңаөзен, Екібастұз бұларға кірмейді, оларда халық саны 100 мыңнан жоғары. 27 моноқалалардың 19-ында қала құрушы кәсіпорындар жұмыс істейді, 5-уінде -- жартылай, 3-уінде мүлде жұмыс істемейді. Қарағанды облысында 8 моноқала, Шығыс Қазақстан мен Қостанай облыстарында 4, Жамбыл мен
Павлодар облыстарында 2 моноқала бар. Елді алғашқы дағдарыс толқыны келіп ұрған кезде одан негізінен халқының экономикалық белсенділігі төмен моноқалалар үлкен зардап шекті. Мысалы, дағдарысқа дейін моноқалалардағы өнеркәсіптік өндірістің үлесі 43-44 пайызды құраса, дағдарыстан кейін бұл көрсеткіш 25 пайызға дейін төмендеп кетті. Жүргізілген жұмыстар аталған қалалардың дамуына кедергі келтіретін себептерді анықтап, қала құрушы кәсіпорындардың, жалпы қалалардың бизнесінің даму жолдарын қарастыруға мүмкіндік берді. Сарапшылар пікірінше, төмендегідей белгілері бар болса, қаланы монопрофильді деп те атауға болады екен, атап айтқанда:
-- қалада бір салаға жататын бір немесе бірнеше біртекті кәсіпорындар болса немесе салалық рыноктың тар сегментіне қызмет көрсетсе, ал қаланың басқа кәсіпорындары тек қаланың ішкі қажетін өтеуге иә сонда тұратын адамдарға ғана қызмет көрсетсе;
-- қалада қаланың ішкі қажетін өтеуге қызмет көрсететін кәсіпорыннан басқа бір ақтық рынокқа жұмыс істейтін технологиялық тізбекпен байланысқан ел -- қала бюджетінің табыс бөлігі бір (немесе бірнеше) ірі кәсіпорынның іс-қызметіне соншалық тәуелді болса;
-- қала халқын жұмыспен қамту саласы нашар әртараптандырылса (кәсіби құрам біртекті болса);
-- қала едәуір ірі елді мекендерден әжептәуір қашықта орналасса (бұл тұрғындардың жинақылық мүмкіндіктерін төмендетеді), қалада алғашқы екі белгі бар болса немесе қаланы сыртқы әлеммен байланыстыратын дамыған инфрақұрылым (автокөлік жолдары, теміржол, телефон желісі, т.б) жоқ болса.
Шағын қалалардың пайда болуы
Қайсыбір түсінікте моноқала сөзі монофильдік қалалық білім, монофильді экономикалы қала, шағын қалалар т.б. осы сынды сөздердің синонимі, ол бізге Кеңес Одағынан мұраға қалған. Өйткені дәл сол кезде елдің ірі республикасы аймақтарының бірінің дамуында негізгі салмақ құрылыс пен монопрофильді қалалық білімге, шағын қалалар мен қалалық типтегі поселкелерге салынып, бұлар елдегі салалардың біріндегі базбір кәсіпорынға қатаң телініп, соларға тәуелді болды. Бірінші кезекте назарды шағын қалаларға бөліп, Кеңес басшылары өз кезегінде халықтың монопрофильді қалаларға деген қызығушылығын жоғалтпас үшін ірі қалалардың өсуіне үнсіз шектеу қойды. Бірақ, КСРО-ның ыдырауынан кейін оның кеңістігінде жаңа тәуелсіз мемлекеттер пайда болып, моноқалалар мәселесі өзекті маңызға ие бола бастады. Көпшілік жағдайда бұл ірі бизнес пен инвесторлар, сондай-ақ қаржылық институттар еш толқусыз мегаполистерді таңдап алып, шағын қалаларды назардан тыс қалдыруына байланысты болатын.
Бұл кезде ауқымды экономикалық дағдарыс ірі бизнестің ірі қалаларда орнығуға деген ниетін одан әрмен күшейте түсті. Соның арқасында жақсы өмірді іздеумен шағын қалаларды тастап, мегаполистерге қоныс аударуға талпынған халықтың көші-қон белсенділігінің артуы туралы мәселе барған сайын жиі көтеріле бастады. Бұл өз кезегінде елдің әртүрлі аймақтарында үйлері қаңырап бос қалған, инфрақұрылымы қираған, болашағы жоқ елес-қалалардың пайда болуына ықпал етті.
Осылайша моноқала санатына негізгі белгісі халықтың тұрақты қоныстануымен ерекшеленетін халықтың ықшам өмір сүруі жүйесін жатқызамыз. Заманауи моноқала -- әдетте саны 50 мың шамасында тұрғыны бар, ұйымдастырушылық-басқарушылық қызмет атқаратын, белгілі дәрежеде дамыған өндірістік базасы бар қала. Оларға инфрақұрылымның жекелеген элементтері мен абаттандыру, көпқабатты құрылыстар, жер телімі жақын орналасқан үй шаруашылығы тән. Моноқалалар территориясы жөнінен біртұтас, халқы ықшам орналасқан, қала халқы үшін керектінің бәрін өндіруге және қала территориясындағы кез келген адамның өмірлік тұтынуын қанағаттандыру үшін қажеттінің баршасымен жабдықталған болып келеді. Кеңес Одағында елді мекеннің тек экономикалық қана емес, әлеуметтік қызмет те атқаратын, сол арқылы халықтың өмір сүру жағдайын қамтамасыз ететін қала құрушы кәсіпорындармен тығыз байланыстылығы -- моноқалалардың өзіндік ерекшелігі болатын. Көп жағдайда қала құрушы кәсіпорындардың жұмысшылары ведомстволық тұрғын үйлерде тұрса, қазандық, балабақшалар, ауруханалар мен білім мекемелері де кәсіпорын балансында болатын. Соған сәйкес әлеуметтік инфрақұрылымдарды ұстап тұруға шығатын шығындар өнімнің өзіндік құнына енгізілетін, бұл оны көпшілік жағдайда нарықтық экономика кезінде бәсекеге қабілетсіз ететін-ді.
2. Қазақстандағы моноқалалардың қазіргі кездегі даму жағдайы мен проблемалары
Экономикалық даму және сауда министрлігі кәсіпорындары бір бағытта жұмыс істейтін қалалардың жағдайына зерттеу жүргізді. Және оның қорытындысы бойынша Қазақстанда жалпы тұрғындарының саны 1,5 млн. адамды (жалпы қала тұрғындарының 16 пайызы) құрап отырған 27 шағын қала анықталып отыр. Шағын қалалардың көп көп шоғырланған өңірі - Қарағанды облысы (8 қала). Ал Шығыс Қазақстан және Қостанай облыстарында моноқалалар төртеуден болса, Жамбыл және Павлодар облыстарында - екеуден.
Шағын қалалардың орнықты әлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз ету мақсатында экономиканы әртараптандыру және шағын және орта бизнесті дамыту, экономикалық өсу нүктелеріндегі еңбек ресурстарының жинақылығын арттыру арқылы еңбек әлеуетін шоғырландыру сияқты іс-шаралар атқару жоспарлануда.
Айта кету керек, шағын қалалардың проблемаларын шешу бойынша тиімді шаралар қабылдау үшін әлемдік тәжірибе зерделенді. Шетелдердің тәжірибесі көрсетіп отырғандай, моноқалалардың проблемаларының шешудің негізгі жолдары - олардың экономикаларын әртараптандыру, көші-қонды ынтыландыру, жекелеген жағдайларда - жұмысшылар мен мамандарды басқа өңірлердегі осындай өндірістерге ауыстыру шаралары болып табылады.
Шағын қалалардың экономикаларын әртараптандырудың аясында зәкір инвестициялық жобалар іске асырылатын болатын. Оған қоса, Индустрияландыру картасы бойынша әр шағын қалада жоқ дегенде 1 жоба іске асыру жоспарлануда. Сондай-ақ қара құрушы кәсіпорындарға қосалқы және қызмет көрсетуші кәсіпорындар құрылатын, әр қалада бизнес-инкубаторлар ашылатын болады.
Моноқалаларда шағын және орта бизнестің дамуын ынталандыру мақсатында Бизнестің жол картасы - 2020 және Жұмыспен қамту-2020 бағдарламаларының барлық тетіктері пайдаланылмақ. Қазіргі таңда 20 шағын қалада Индустрияландыру картасы мен Бизнестің жол картасы-2020 бағдарламасының аясында 114 жоба іске асырылуда.
Бағдарлама аясында сондай-ақ, орнықты жұмыс істеп жатқан кәсіпорындардың өндірістік сыйымдылығына байланысты шағын қалаларды оңтайландыру, экономиканы әртараптандыру және шағын және орта бизнесті дамыту, экономикалық өсу нүктелеріндегі еңбек ресурстарының жинақылығын арттыру арқылы еңбек әлеуетін шоғырландыру, қалалардың әлеуметтік және инженерлік инфрақұрылымдарына қолдау көрсету сияқты міндеттерді іске асыру ұсынылуда.
Қазіргі уақытта моноқалалардағы жағдайды өзін-өзі айқындау дағдарысы ретінде сипаттауға болады: бір жағынан, қала, сөз жоқ, оның тұрғындары үшін әлдебір құндылық болып саналса, оған көмектесу қажет әрі мүмкін, екінші жағынан, тұрғындардың қала тағдырына жеке қатыспаушылығы ұстанымы жиі бой көрсете бастады. Қалалықтың бетін қалаға бұру керек-ақ, бірақ ол қазірдің өзінде одан тыс қалған.
Моноқалалар мәселесі шын мәнінде әлдебір жоғалтып алған ірі және алып кәсіпорындардың мәселесі болып табылады. Бұл жерде аталған кәсіпорынның шағын иә ірі қалада орналасқандығы маңызды емес. Бұған тек қабылданатын шаралардың жеделділігі мен мәселенің өткірлігі ғана тәуелді. Ірі қалаларда да, тіпті көп жағдайда қала мәртебесі жоқ шағын елді мекендерде де шамамен бірдей шаралар қабылдануы керек. Егер кәсіпорын жай қала құраушы ғана емес, моноқала экономикасында басымдыққа ие болса, аталған мәселе ерекше өзекті бола түседі. Бас кәсіпорын іс-қызметіндегі кез келген мәселе моноқаланың барлығына кері әсерін тигізеді: мәселен, қала бюджетінің табысына, еңбек нарығындағы жағдайға т.б. Қаржы дағдарысы монотерриторияны бүкіл посткеңестік кеңістікте әлеуметтік-экономикалық мәселеге айналдырды да, халықты жағдайдың аманаттары етті. Шетелдік мемлекеттердің тәжірибесі моноқалалар мәселесінің негізгі шешімі олардың экономикасын әртараптандыру, өңдеу өнеркәсібінің үлесін арттыру, экономиканың шикізаттық емес салаларын дамыту екендігін көрсетіп отыр. Моноөнеркәсіптік қалаларды қайта құру саласында Германияның тәжірибесі айтарлықтай қызығушылық тудырады. Атап өткен жөн, моноқалаларды жаңғыртудың кешенді бағдарламаларын жасаумен Германияда айтарлықтай талдау және ұйымдастырушылық күш-қуатқа ие, сондай-ақ мемлекеттік органдар мен қаржылық шеңберлерде беделі бар ірі консалтингтік фирмалар айналысады. Осындай ірі құрылымдардың біріне бірнеше ондаған жылдар бойы моноқалаларды қайта құру мәселесімен айналысып келе жатқан AS P (Альберт Шпеер және серіктестері) жатады.
Жалпы орын алған мәселені шешудегі әлемдік тәжірибе мен талдауды есепке ала отырып, Бағдарлама аясында моноқалаларды приотеризация әдісімен үш бағыт бойынша мемлекеттік қолдау көрсету шаралары қабылданатын болады. Бірінші бағыт: моноқалаларды тұрақты жұмыс істеп тұрған кәсіпорынның өндірістік сыйымдылығына қатысты оңтайландыру. Аталған бағыт аясында әрбір моноқаланың экономикалық күш-қуаты, оларды дамытуға кері әсер ететін факторлар, сондай-ақ моноқалаларды болашағы зор жаңа мамандандыру жағы анықталатын болады.
Екінші бағыт: моноқалалар халқын еңбекпен қамтудың тиімді құрылымын қамтамасыз ету үшін экономиканы әртараптандырып, орта және шағын кәсіпкерлікті дамыту. Аталған бағыт аясында Бағдарламаны іске асыруда жергілікті атқарушы органдар индустриялық-инновациялық іс-қызметке мемлекеттік қолдау көрсету саласындағы құзырлы органдармен бірлесе отырып әрбір моноқалада жүзеге асыру үшін 1-3 зәкірлік (якорлық) инвестициялық жобаларды таңдап алатын болады.
Үшінші бағыт: моноқалалардың еңбек ресурстарының оңтайлылығын көтеру, халықты әлеуметтік-экономикалық даму күш-қуаты жоғары елді мекендер мен экономикалық өсу орталықтарына өз еркімен қоныс аударуға ынталандыру. Бұл бағыт халықтың еңбекпен қамтылуына ықпал ететіндей белсенді шараларды іске асыру жолымен еңбек ресурстарының оңтайлылығын көтеру шараларын қарастырады. Бұл оқыту және моноқалалар тұрғындарын еңбекке орналастыруға көмек көрсету, сондай-ақ, моноқалалар жастарының техникалық оқу мекемелері мен кәсіби білім салаларында оқуына жағдай жасау. Моноқалалардың тұрғындарын оқыту мен еңбекке орналастыруғакөмектесу, өзін-өзі жұмыспен қамтығандарды, жұмыссыздар мен әлеуметтік жағынан аз қамтылғандарды еңбекке орналастыруға ықпал ету Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылдың 18 шілдесінде бекіткен №815 қаулысына сәйкес, оқуды ұйымдастыру және қаржыландыру Ережелері аясында жүзеге асырылады.
Төртінші бағыт: моноқалалардың әлеуметтік және инженерлік инфрақұрылымын халықтың тиімді санын есепке ала отырып дамыту. Бюджеттік шығындардың тиімділігін арттыру мақсатында моноқалалардың әлеуметтік және инженерлік инфрақұрылымдарын дамыту оларды дамытудың ұзақмерзімдік болашағын ескере отырып, моноқаланың даму күш-қуаты дәрежесіне байланысты іске асырылатын болады. Әлемдік тәжірибе мәселені шешудің екі жолы бар екенін көрсетеді. Біріншісі (американдық) -- қашан тұрғындар жұмыс бар басқа жерлерге қоныс аударғанда. Сол кезде қала ауқымы қысылғанымен, қала өзінің қалалық қызметін сақтап қалады. Екінші жол (еуропалық) -- бұл территорияны санациялаудың мемлекеттік және аймақтық бағдарламалары. Оған экологиялық тазарту, инфрақұрылымды дамыту жобалары мен ескі салаларда жұмыс істейтіндерді жаңа мамандықтарға оқыту кіреді. Қазақстан үшін мәселені шешудің төмендегідей жолдары анағұрлым тиімді сынды: біріншісі -- мемлекеттің ауқымды көмегімен, екіншісі -- қала қызметінің эволюциясы. Бірінші жол бойынша моноқаладағы жұмыс істемей тұрған кәсіпорындарды жаңа бизнесті дамыту үшін дайын өндірістік алаң ретінде пайдалануға болады. Мұндай жағдайда мемлекетке аталған территорияға кәсіпорынды тарту үшін бірқатар жеңілдіктер беруге тура келеді. Екіншісі -- қала өзінің негізгі қызметін ауыстырады. Негізгі кәсіпорынды жапқан кезде, ол өндірістік мәртебесін жоғалтады, бірақ ауылдық жердің орталығы болып қала береді. Моноқалалар мәселесі тез шешіле қоймайды. Бұл жерде тұрғындардың өздерінің атқаратын ролі зор. Оларға да тәуекелді бағалап, бейімделудің өздеріне тиімді отбасылық стратегиясын табуға тура келеді.
2.1 Өнеркәсіптік қалалар
Қазақстан Республикасындағы жоспарлы экономика мұраларының бірі - өндірістік циклдері (өндірістік құрамдауышы) бөлінбестей кәсіпорындардың халық алдындағы әлеуметтік және экологиялық жауапкершіліктерімен тұтас байланысты аумақтық-өнеркәсіптік кешендерді дамыту қағидаттары бойынша құрылған монобейіндегі елді мекендер.
Қазақстанда моноқалалар тізбесі халық саны 1,53 млн. адамды немесе елдің қалаларындағы халық санының 16,8 пайызын (1-қосымша) құрайтын 27 қаланы қамтиды, олардың ішінде 16 қала тиісті аудандардың әкімшілік орталықтары болып табылады, 11 қала аудан орталықтары болып табылмайды - Степногорск, Текелі, Серебрянск, Курчатов, Шахтинск, Сораң, Қаражал, Лисаковск, Арқалық, Ақсу, Жаңаөзен. Олардың бір бөлігі облыстық маңызы бар қалалар болып табылады, бір бөлігі аудандардың бірігуі нәтижесінде аудан орталығы мәртебесін жоғалтты.
2 сурет Моноқала тізбесінің халық саны
Қазақстандағы моноқалалардың тізбесін негізінен халық саны 100 мыңнан асатын 4 қаланы (Теміртау, Рудный, Жаңаөзен, Екібастұз) қоспағанда халық саны 50 мың адамға дейін шағын қалалар құрайды.
Қалалардың, олардың салалық құрылымдарының экономикалық базаларын талдау, негізгі қала құраушы кәсіпорындар туралы деректер қалаларды мынадай үш функционалдық типке бөлуге мүмкіндік берді:
1) өндіру өнеркәсіптері басым дамыған - 21 қала:
көмір өндіру - Абай, Сораң, Шахтинск, Екібастұз;
мұнай және газ өндіру - Ақсай, Құлсары, Жаңаөзен;
металл кенін өндіру - Арқалық, Балқаш, Зыряновск, Қаражал, Кентау, Лисаковск, Риддер, Рудный, Текелі, Хромтау;
шикізат ресурстарының өзге түрлерін өндіру - Жаңатас, Қаратау, Жітіқара;
2) өңдеу өндірісі басым дамыған 6 қала:
химия өнеркәсібі - Серебрянск; машина жасау, металлургия өнеркәсібі (алтын), уран өндірісі - Степногорск; металлургия өнеркәсібі - Ақсу, Жезқазған, Сәтбаев, Теміртау;
3) ғылыми-өнеркәсіптік орталық - Курчатов қаласы.
Қала құраушы кәсіпорындардың ағымдағы жағдайларына қарай моноқалалар мынадай болып бөлінеді:
1) қала құраушы кәсіпорындар жұмыс істейтін моноқалалар (19 қала) - Абай, Ақсай, Ақсу, Балқаш, Жаңаөзен, Жезқазған, Жітіқара, Зыряновск, Қаражал, Құлсары, Курчатов, Лисаковск, Риддер, Рудный, Сәтбаев, Теміртау, Хромтау, Шахтинск, Екібастұз;
3 сурет Жаңаөзен қаласының дамуына - 11 млн теңге бөлініп отыр
2) қала құраушы кәсіпорындар ішінара жұмыс істейтін моноқалалар (5 қала) - Арқалық, Жаңатас, Қаратау, Сораң, Степногорск;
3) қала құраушы кәсіпорындар мүлдем жұмыс істемейтін қалалар (3 қала) - Кентау, Серебрянск, Текелі.
Ауданға бағынатын моноқаланың дербес бюджеті жоқ және қаржыландыру жоспары бойынша ауданнан қаржыландырылады. Бұл ретте ауданның бюджеттері негізінен дотациялық сипатта болып келеді.
Өндіру өнеркәсіптері басым дамыған - 21 қала
Көмір өндіру - Абай, Сораң, Шахтинск, Екібастұз;
Орталық Қазақстан өнеркәсіптік даму деңгейі тұрғысында республика аймақтары арасында бірінші орын алады. Онда қуатты екі өнеркәсіптік торап құрылған. Бірі Қарағанды-Теміртаукөмір-металлургия лық кешені, оған Қарағанды, Теміртау, Саран, Абай, Шахтинск, Ақтау, Жезқазған қалаларындағы электр энергетикасы, машине жасау, металл өңдеу, химия, жеңіл, азық-түлік өнеркәсібінің көптеген кәсіпорындары кіреді, екіншісі Балқаш түсті металлургия өнеркәсіптік кешені, ол негізінен мыс кендерін өндіру және өңдеуге тазартылмаған және тазартылған мысты, түсті прокатты, сондай-ақ марганец, қорғасын, мырыш және басқа полиметалл концентраттарын шығаруга маманданған. Осынау кәсілорындық торап Жезқазган, Балқаш, Сәтпаев, Қаражал қалаларының,Жәйрем, Жезді, Қоңырат, Саяқ, Ақшатау кенттерінін кеніштері мең шахталарын, байыту фабрикаларын, мыс қорыту зауыттарын, өнеркәсіптін химия, азық-түлік және басқа салаларын біріктірген.
Облыс экономикасының қазіргі жағдайы экономикалық және әлеуметтік құрылымдардағы елеулі өзгерістермен сипатталады. Облыстың республикадағы өнеркәсіптік өндірістің жалпы көлеміндегі үлес салмағы 15% пайыздан асып жығылады. Бүгінде аймақта 300-ден астам бірлескен және шетелдік кәсіпорындар жұмыс істейді. Олардың ішіндегі ең ірілері мыналар: Қазақмыс корпорациясы ААҚ, ол көп қырлы, өндірісі аяқталған циклды кен-металлургия кәсіпорны, әрі бірқатар зауыттар, кеніштер және энергетикалық нысаңдардьі біріктіреді; Арселор Миттал ААҚ, ол толық металлургиялық циклді кәсіпорындардын барлығының Қарағанды бассейнінің көмір шахталарының ЖЭО, қосалқы және басқа да қызмет көрсететін өндірістік инфрақұрылымының басын қосқан.
Марганецтің ірі өндірушісі Жәйрем КБК ААҚ болып табылады. Мәшине жасау және металл өңдеудегі жетекші кәсіпорындар Пархоменко атындағы мәшине жасау зауыты, Қарағандыкенмаш НТЭК ЖАҚ, Қарағанды құю-мәшине жасау зауыты ААҚ, Техол ЗПХ ЖАҚ, Қазкарметавтоматика ААҚ және басқа кәсіпорындар есептеледі. Резеңке және пластмасса бұйымдар шығаратын негізгі өнеркәсіптік кәсіпорындар қатарына Қарағанды резеңке техника ЖШС, Саранрезеңкетехника ААҚ, Восход ЖШС жатады.
Химиялык өнеркәсіпте Теміртау химия-металлургиялық зауыт, Монета Дитерджентс жуғыш заттары зауыты ЖШС жұмыс істейді. Құрылыс материалдарды өндірумен Сеntral Аzia Cement ААҚ және Қарағанды асбоцементтік бұйымдары ЖШС айналысады.
Жеңіл өнеркәсіптің ірі кәсіпорындары Гүлден ЖШС және Тоmiris ЖШС, азық-түлік өндірісінде Тұлпар фирмасы саналады.
Өндірістік мәселелерді шешу және тұрғындардың қажеттіліктерін қанағаттандыру, сондай-ақ жаңа технологияларды енгізу үшін тың өндірістік куаттар және нысандар іске қосылуда, әртүрлі мәшинелер мен тау-кен және өңдеу өнеркәсібінің техникалық жабдықтарына қосалқы бөлшектер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz