Қысқа мерзімді дебиторлық борыштардың, қаржылық инвестициялардың аудиті

Кіріспе
1 Қысқа мерзімді дебиторлық борыштардың, қаржылық инвестициялар.дың аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Қысқа мерзімді дебиторлық борыштардың мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Қысқа мерзімді дебиторлық борыштардың аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.3 Қысқа мерзімді қаржылық инвестициялардың аудиті ... ... ... ... ... ... ...15
2 Тауарлы.материалдық қорлардың аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
2.1 Тауарлы.материалдық қорларының мәні,мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.2 Тауарлы.материалдық қорлардың аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.3 Сатып алу, өндіріс және өткізу циклдерінің қозғалысының аудиті ... ..28
3 Ағымдағы активтерінің аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
3.1 Ақша каражаттарының мәні, мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
3.2 Ақша каражаттарының аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
3.3 Ақша қозғалысының аудиті («Нұрберген Жол» ЖШС мысалы
ретінде) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі

Кәсіпорындар мен ұйымдардағы болып отыратын барлық үдерістерді алдымен бақылап, орындалған жұмыстар мен атқарылған қызметтердің нәтижесінде өндірілген өнімдерді, олар үшін жұмсалған материалдар мен шикізаттарды, қаржы-қаражаттарды сандық өлшемге келтіріп және оны арнаулы құжаттарға қарай реттеп соңынан тіркеу жұмысын жүргізетіндігі бухгалтерлік есептің басты міндеті болып табылады. Қандай да болмасын шаруашылыққа қажетті күнделікті қолданылатын есеп жұмысының белгілі бір кезеңдерге сай дамитындығы белгілі. Ал шаруашылық есеп мәліметтері өндірістің экономикалық жағдайын белгілі бір дәрежеде жан-жақты сипаттап, талдап, қандайда бір шешім қабылдаудың басты мақсаттарын жүзеге асырушы экономикалық пән болып табылады. Қандайда бір шаруашылық құбылыстарын зерттеп оларға экономикалық талдау жасау үшін белгілі бір есеп көрсеткіштеріне сүйенуімізге тура келеді. Шаруашылық есептің алғышарты материалдық өндірістің теориялық негізін зерттеуге байланысты. Қандайда болмасын есеп көрсеткіштері экономикалық жағынан маңызды мәселе болып табылады. Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметі туралы ақпараттық мәліметтерді жинақтау бухгалтерлік есеп пәні болып саналады.
Қоғамымыздың даму кезеңдерінің қай сатысында болмасын дамудың объективті экономикалық заңдылықтарын анықтау және ол заңдарды пайдалану шараларын дұрыс белгілеу үшін есеп жұмыстарын, әсіресе бухгалтерлік есеп жұмыстарын дұрыс ұйымдастырудың маңызы зор.
Қоғамдық нәтижесінде бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуына қойылатын талаптардың өсіп, міндеттерінің даму үстінде болғаны, оған сәйкес бухгалтерлік есеп формаларының үнемі жетілдіріп отырғаны бухгалтерлік есептің даму тарихынан белгілі.
Қазіргі кәсіпорындар, мекемелер мен ұйымдар жөніндегі заңға сәйкес, халық шаруашылығының қайсы саласындағы кәсіпорындар болмасын, олардың өндірістік және қаржылық іс-әрекеттері өз шығындарын өзі қайтару және өзін-өзі қаржыландыру принциптеріне негізделуі тиіс.
Қазіргі нарықтық экономикаға түбегейлі көшу кезеңінде бухгалтерлік есепке жүктелетін міндеттер қай кездегіден болмасын күрделірек болып отыр.
Ұйымның іс-әрекеттерін қамтамасыз етудегі міндетті шарт, қолда бар айналым қаражаттарының болуы.
Ағымдағы активтер – бұл өндірістік айналым қорларын құру, пайдалану және үздіксіз өндірістік процестермен өнімді өткізуді қамтамасыз ету үшін авансталудың ақшалай қаражаттарының жиынтығы.
Айналым капиталы термині (оның синонимі отандық есепте – айналым қаражаттары) ұйымның ағымдағы активтеріне жатады. Олар өндірістік процесті үздіксіз қамтамасыз етеді.

1. Абленов Д. О «Аудит негіздері» Экономика, Алматы-2005ж.
2. «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы» 2007-жылдың 28-ші ақпан Қазақстан Республикасының Заңы.
3. «Қазақстан Республикасындағы аудиторлық қызмет туралы» 2001-жылғы 15-қаңтар Заң күші бар №20 жарлығы (2007 ж. 19 ақпандағы өзгертулер мен толықтырулармен).
4. Қазақстан Республикасы «Акционерлік қоғамдар туралы» Заңы 1998 жылғы 10 шілде №2811.
5 Қазақстан Республикасының «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Салық Кодексі 2009 жыл.
6. Байдаулетов С.М. «Аудит» - Қазақ университеті. 2004ж-226б.
7. Дюсембаев К.Ш. «Аудит и анализ в системе управления финансами» - Экономика. 2000 ж-320б.

Пән: Қаржы
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 45 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе

1 Қысқа мерзімді дебиторлық борыштардың, қаржылық инвестициялар-дың
аудиті ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Қысқа мерзімді дебиторлық борыштардың
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Қысқа мерзімді дебиторлық борыштардың
аудиті ... ... ... ... ... ... ... . ... 10
1.3 Қысқа мерзімді қаржылық инвестициялардың
аудиті ... ... ... ... ... ... ...15

2 Тауарлы-материалдық қорлардың
аудиті ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .18
2.1 Тауарлы-материалдық қорларының
мәні,мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
2.2 Тауарлы-материалдық қорлардың
аудиті ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...23
2.3 Сатып алу, өндіріс және өткізу циклдерінің қозғалысының аудиті ... ..28

3 Ағымдағы активтерінің
аудиті ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
2
3.1 Ақша каражаттарының мәні,
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
3.2 Ақша каражаттарының
аудиті ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
3.3 Ақша қозғалысының аудиті (Нұрберген Жол ЖШС мысалы
ретінде) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40

Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі

Кіріспе

Кәсіпорындар мен ұйымдардағы болып отыратын барлық үдерістерді алдымен
бақылап, орындалған жұмыстар мен атқарылған қызметтердің нәтижесінде
өндірілген өнімдерді, олар үшін жұмсалған материалдар мен шикізаттарды,
қаржы-қаражаттарды сандық өлшемге келтіріп және оны арнаулы құжаттарға
қарай реттеп соңынан тіркеу жұмысын жүргізетіндігі бухгалтерлік есептің
басты міндеті болып табылады. Қандай да болмасын шаруашылыққа қажетті
күнделікті қолданылатын есеп жұмысының белгілі бір кезеңдерге сай
дамитындығы белгілі. Ал шаруашылық есеп мәліметтері өндірістің экономикалық
жағдайын белгілі бір дәрежеде жан-жақты сипаттап, талдап, қандайда бір
шешім қабылдаудың басты мақсаттарын жүзеге асырушы экономикалық пән болып
табылады. Қандайда бір шаруашылық құбылыстарын зерттеп оларға экономикалық
талдау жасау үшін белгілі бір есеп көрсеткіштеріне сүйенуімізге тура
келеді. Шаруашылық есептің алғышарты материалдық өндірістің теориялық
негізін зерттеуге байланысты. Қандайда болмасын есеп көрсеткіштері
экономикалық жағынан маңызды мәселе болып табылады. Кәсіпорынның қаржы-
шаруашылық қызметі туралы ақпараттық мәліметтерді жинақтау бухгалтерлік
есеп пәні болып саналады.
Қоғамымыздың даму кезеңдерінің қай сатысында болмасын дамудың
объективті экономикалық заңдылықтарын анықтау және ол заңдарды пайдалану
шараларын дұрыс белгілеу үшін есеп жұмыстарын, әсіресе бухгалтерлік есеп
жұмыстарын дұрыс ұйымдастырудың маңызы зор.

Қоғамдық нәтижесінде бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуына қойылатын
талаптардың өсіп, міндеттерінің даму үстінде болғаны, оған сәйкес
бухгалтерлік есеп формаларының үнемі жетілдіріп отырғаны бухгалтерлік
есептің даму тарихынан белгілі.

Қазіргі кәсіпорындар, мекемелер мен ұйымдар жөніндегі заңға сәйкес,
халық шаруашылығының қайсы саласындағы кәсіпорындар болмасын, олардың
өндірістік және қаржылық іс-әрекеттері өз шығындарын өзі қайтару және өзін-
өзі қаржыландыру принциптеріне негізделуі тиіс.

Қазіргі нарықтық экономикаға түбегейлі көшу кезеңінде бухгалтерлік
есепке жүктелетін міндеттер қай кездегіден болмасын күрделірек болып отыр.

Ұйымның іс-әрекеттерін қамтамасыз етудегі міндетті шарт, қолда бар
айналым қаражаттарының болуы.
Ағымдағы активтер – бұл өндірістік айналым қорларын құру,
пайдалану және үздіксіз өндірістік процестермен өнімді өткізуді қамтамасыз
ету үшін авансталудың ақшалай қаражаттарының жиынтығы.
Айналым капиталы термині (оның синонимі отандық есепте – айналым
қаражаттары) ұйымның ағымдағы активтеріне жатады. Олар өндірістік процесті
үздіксіз қамтамасыз етеді.
Дебиторлық борыш дегеніміз, бұл – иелік ету құқығын қосқандағы заңды
құқықтармен байланысты активте қамтылған алдағы уақыттағы экономикалық
тиімділік және сатып алушылардың немесе тапсырыс берушілердіңшаруашылық
жүргізуші субъект алдындағы өткізілген тауар үшін қанша төлеу бойынша
міндеттемелері.

Тауарлы–материалдық қорлар дегеніміз - өндіріс циклінде қолданылатын
әр түрлі еңбек заттары. Олар процесінде тұтынылып, өзінің құнын өндірілетін
өнімге толығымен аударады.

Ақша каражаттары - барлық ұйымдар өз ақша қаражаттарын банк
мекемелерінің тиісті шоттарында сақтап және міндеттемелері бойынша
төлемдерін, әдетте, осы мекемелер арқылы ақшасыз нысанда, ал қажет жағдайда
Қазақстан Республикасының Ұлттық банктің нормативтік құжаттарымен
белгіленген шегінде нақты ақшамен есептесуді жүзеге асырады.
Келесі тарауларда жоғарыдағы активтер толығымен қарастырылады.

1 Қысқа мерзімді дебиторлық борыштардың, қаржылық
инвестициялардың аудиті

1.1 Қысқа мерзімді дебиторлық борыштардың мәні

Кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлғалардан оларға
сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері, сондай-ақ аванс ретінде алдын ала
төлеген төлемдері үшін алашақ қарыздары – Дебиторлық борыштар (Алынуға
тиісті шоттар) деп аталады. Осы кәсіпорындар мен ұйымдарға берешек борышы
бар заңды және жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады. Өтелетін (алынатын)
уақытына қарай алынуға тиісті дебиторлық қарыздар ағымдағы алынуға тиісті
қарыздар және ұзақ мерзімді алынуға тиісті қарыздар болып екіге бөлінеді.
Бұл қарыздардың есебі Қысқа мерзімді дебиторлық қарыздар бөлімінің
шоттарында есептеледі.
Дебиторлық қарыз – сатып алушылардың немесе тапсырыс берушілердің
(бизнес контрагенттерінің) шаруашылық жүргізуші субъект алдындағы
өткізілген тауар (жұмыс, көрсетілген қызмет) үшін ақша төлеу бойынша
міндеттемелері. Ол ағымдағы (өтеу мерзімі бір жыл бойы) немесе операциялық
циклді және ағымдағы емес болып бөлінеді. Есепте саудалық және саудалық
емес дебиторлық қарызды бөліп көрсетеді.

Саудалық дебиторлық қарыз – негізгі іс-әрекет нәтижесінде өткізілген
тауарлар мен көрсетілген қызмет үшін сатып алушылардың міндеттеме сомасы.

Саудалық емес дебитолық қарыз – іс-әрекеттің басқа түрлері
нәтижесінде (субъект қызметкерлеріне немесе филиалдарына аванстар, шығынды
жабуға арналған депозиттер, алуға арналған дивиденттер, проценттер, үкімет
органдарына салықтарды қайтару жөніндегі тілек-талап және басқалар) пайда
болады.

Дебиторлық борыш үш топқа бөлінеді:

1. Алынуға тиісті шоттар
2. Алынған вексельдер
3. Басқалар
Алынуға тиісті шоттарға: ақшалай қаражатқа, тауарға, көрсеткен
қызметке және субъектілердің ақшалай емес активтеріне деген тілек-талаптары
кіреді. Дебиторлық қарыз алынуға тиісті шоттарды төлеу мерзіміне немесе
қарызды өтеу күтілетін күніне қарай ағымдық және ұзақ мерзімді болады.
Әдетте дебиторлық қарыз шот-фактуралармен расталады. Алынған вексельдер
бабы ресми қарыздық міндеттемелермен расталады.
Қолма -қол ақшасыз есеп айырысулар жүйесінде дебиторлық қарыздың пайда
болуы субъектінің шаруашылық іс-әрекетіндегі объективті процесс болып
саналады. Дебиторлық қарыз пайда болу сипатына қарай қалыпты және
ақталмайтын болып бөлінеді. Субъектінің өндірістік-шаруашылық іс-әрекетінің
барысында, сондай-ақ есеп айырысудың қолданыста жүрген нысандарымен пайда
болғандары қалыптыға жатады.
Кәсіпорынның балансындағы алынған вексель деп аталатын бабындағы сома
басқа заңды немесе жеке тұлғалардың ұйымға вексель бойынша төлейтін ресми
берешегі болып есептелінеді. Алынуға тиісті шоттар бойынша қарыздар
(дебиторлық қарыздар) иелік ету құқығымен қоса, заңды құқығымен байланысты
актив болып саналады.
Ұйымның қаржы жағдайын сипаттайтын көрсеткіштердің қатарына дебиторлық
қарыздардың айналымы жатады. Яғни дебиторлық қарыздардың есептелген уақыты
мен өтелу уақытының арасындағы мерзім күндерінің саны. Ұйымның дебиторлық
қарызы оған байланысты кіріс танылған жағдайда ғана анықталады. Дебиторлық
қарыздар сатылған өнімдер мен тауарлардың құнынан баға жеңілдіктерін және
қайтарылған тауарлардың құнын алып тастағандағы қалдық сома брйынша
есептеледі. Бір жылдан астам уақыт бойы алынбаған дебиторлық қарыздар Ұзақ
мерзімді дебиторлық қарыздар болып есептеледі. Дебиторлық қарыздардың
пайда болған уақыты мен өтелу уақытының арасындағы мерзімге байланысты
пайыздар бойынша кіріс көп жағдайларда ескерілмейді. Кәсіпорындар өздерінің
тауарларын сатқанда кейде сатып алушыларға баға жеңілдіктерін береді.
Ұйымдардың бұндай қадамға баруының басты себебі сатып алушыларды қызықтыру
арқылы сатылатын тауарларының көлемін арттыру болып табылады. Сонымен қатар
баға жеңілдіктерін пайдалану ұйымның күмәнді қарыздарының сомасын
қысқартуға үлкен әсер етеді. Халықаралық тәжірибе баға жеңілдіктері
терминімен бірге сауда жеңілдігі термині қатар қолданылады. Өз экономикасын
нарықтық жолмен жүргізіп келе жатқан елдердегі ұйымдар сауда жеңілдігін
тауарларды сатудағы жарнама ретінде пайдаланады. Ұйымдардың сауда
жеңілдігін қолдануының мақсаты баға жеңілдіктерін пайдаланғандағы жағдаймен
бірдей деп айтуға болады.

Дебиторлық қарыздар бугалтерлік есеп шотында 1200 бөлімдерден
тұрады.
1210 Сатып – алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді
дебиторлық борыштар.
1220 Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық қарызы.
1230 Қауымдасқан және бірлескен ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық
борыштары
1240 Филиалдар мен құрылымдық болімшелердің қысқа мерзімді дебиторлық
борыштар
1250 Жұмыскерлердің қысқа мерзімді дебиторлық борыштар.
1260 Жалдау бойынша қықа мерзімді дебиторлық борыштар
1270 Алынуға тиісті қысқа мерзімді сыйақылар
1280 Басқа да қысқа мерзімді дебиторлық борыштар
1290 Күмәнді талаптар бойынша резервтер.
Яғни осы жоғарыда аталған баптар бойынша кәсіпорындар мен ұйымдардың
басқа заңды немесе жеке тұлғалардан алашақ сомалары дебиторлық қарыз болып
табылады.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
қарызы деп аталатын бөлім шоттары сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
осы кәсіпорынға деген әр түрлі қарыздары жайлы ақпараттарды қорытындылау
үшін арналған. Аталған бөлімде келесідей шоттар қаралған:
Алынуға тиісті шоттар.
Алынған вексельдер.
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де қарыздары.
Бұлар активті шоттар болып табылады. Сондықтан да бұл шоттардың
дебетінде қарыздың сомасы жазылса, ал кредитінде қарыздың азаюы
көрсетіледі. Алынуға тиісті шоттар (дебиторлық қарыздар шоты) сатып алушы
заңды немесе жеке тұлғалардың сатып алған тауарлары, сондай-ақ кәсіпорынның
оларға көрсеткен қызметі үшін қарыз сомаларын білдіреді.
1210 Сатып – алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді
дебиторлық борыштар деп аталатын шотта тиеліп жіберілген өнімдер
(тауарлар), атқарылған жұмыстары мен тапсырыс берушілердің банк мекемесі
қабылдаған есеп айырысу құжаттары бойынша төлеуге тиісті сомасы есептеледі.
Жалпы Алынуға тиісті шоттар шотын сипаттай келе олардың қысқа мерзімді
активтер екендігін және олардың сату нәтижесінде пайда болатындығын
аңғаруға болады. Сондықтан оларды кейбір уақыттарда саудалық
міндеттемелер деп те атайды. Олар тауарларды несиеге сату кезінде де пайда
болады. Міндеттемелердің өтелу (орындалу) көздеріне басқадай нұсқаулар
болмаған жағдайда, оларды сатудан алынды деп санайды. Халықаралық
тәжірибеде кез келген адамға тауарларды несиеге сату кең көлемде етек
алған, сонымен бірге сатып алушылар үшін сатып алған тауарларының төлкмін
бір немесе бірнеше айдан кейін төлеу құқығы да берілген. Мұндай несиені
коммерциялық несие деп те атайды. Тауарларды несиеге сататын фирмалар,сатып
алушының шотты тиісті уақытында төлеу қабілеттігі бар болатындығына бақылау
шараларын жүргізулері қажет. Сол үшін әрбір ұйымдарда несиелік бөлімдер
жұмыс істейді. Бұл бөлімдер арқылы, жеке және заңды тұлғалардың немесе
компаниялардың қаржылық жағдайларын білуге, сатып алушыға тауарды несиеге
сатуға немесе бермеу жайлы мәселені шешуге керекті ақпараттарды білуге
болады, сонымен қатар тауарлар сатушының арнаулы ақпараттың несиелік
бюролар арқылы да клиент жайлы басқадай мәліметтер алуға мүмкіндігі бар.
Осындай несиелік ақпарат бөлімдерінің мәліметтері бойынша да несиеге
тауарларды сату, сатпау жайлы шешімдер қабылданады. Несиелік бөлім төлем
сомасын ұсынуды, несие көлемін шектеуді және сатып алушылар мен тапсырыс
берушілерден несиені уақытылы өтеуді қамтамсыз ететін белгілі бір
қаражаттарды талап етуі мүмкін. Осыған орай кәсіпорындар мен ұйымдардың
таңдап алынған ережелері мен негізгі қағидалары есеп саясатында атап
көрсетуі қажет. Бұл шотта сатылған материалдық емес активтер, негізгі
құралдар, бағалы қағаздар және тағы басқа дебиторлық қарыздар есептеледі.
Кейбір жағдайларда сапасының төмендігінен немесе тауарлардың ақау болу
есебінен сатылған тауарларды қайтаруға тура келеді. Бұндай тауарларды
қайтарып алу сатушы ұйымдар үшін тиімсіз болады. Сондықтан да кәсіпорын
сатып алушы заңды немесе жеке тұлғаның осы тауарлар бойынша қарыз
сомаларының мөлшерін қысқарту туралы талабын қабылдауға келісуіне тура
келеді. Әрине аталған жеңілдікті жасау ұйымның келіп түсуге тиісті
табыстарының көлемін азайтатындығы сөзсіз. Бұл жағдайда ұйымның
бухгалтериясында жасалатынған жеңілдік сомасына:
Д-т: 6030 Бағадан және сатудан женілдіктер – шоты
К-т:1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді
дебиторлық борыштары– шоты түріндегі бухгалтерлік жазуы жазылады.
Егер сатылған туар ұйымға қайтарылған болса, ол үшін жазылатын
бухгалтерлік жазу мына түрде бейнеленеді:
Д-т: 6020 Сатылған өнімдердің қайтарылуы– шоты
К-т: 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді
дебиторлық борыштары – шоты.
Кейбір жағдайларда жабдықтаушы сатып алушыға тиеліп жіберілген
тауарлары үшін вексель алуы мүмкін. Алынған вексель анықталған мерзім
ішінде белгіленген соманы төлеу бойынша жазбаша міндеттемені білдіреді.
Вексель дегеніміз – оның иесінің белгіленген мерзім, яғни уақыт
біткен соң қарызгердің ақша төленуін талап ететін құқығын куәландыратын
жазбаша қарыздық міндеттемесі. Сатып алу және сату объектісі, сондай-ақ
капиталды қысқа мерзімді инвестициялау құралы бола отырып, вексель құнды
қағаздардың ерекше бір түрі ретінде қызмет етеді.
Егер вексель бойынша есеп айырысу біржыл мерзім аралығында
жүргізілетін болса, ремитент алынған вексельді баланстың актив бөлімінің
өтімділігі жоғары активтер бабында көрсетуі керек.. Бұндай міндеттерге
мыналарды жатқызуға болады:
✓ дебиртолық қарыздың өтелу мерзімін белгілі бір уақытқа ұзарту;
✓ шот- фактураға немесе басқа да құжаттарға қарағанда дебиторлық
қарыздарды нақты дәлелдеу;
✓ пайыз түрінде төлем алу үшін негіз;
✓ айналымға жіберілу мүмкіндігі.
Алынуға тиісті қосылған құн салығы шоты ұйымның сатып алынған
негізгі құралдары, материалдары тағы да басқалары бойынша жабдықтаушыларға
төленген қосылған құн салығы сомасы жайлы ақпараттарды жинақтайға арналған.
Салықтың бұл түрі барлық тауарлар мен қызметтерді қамтитын жанама салық
болып саналады. Осыған орай бұл салықты сатып алушылар тауардың құнына
қосып төлейді. Жанама салықтар бюджетке тауарларды сатып алатын заңды және
жеке тұлғалардан түспейді, керісінше осы тауарларды сатушылардан түседі.
Неғұрлым баға жоғары болса, соғұрлым салық сомасы да жоғары болады.
Бюджетке төленілетін қосылған құн салығы сатылған тауарлар үшін сатып
алушылардан алынған салық пен материалдық ресурстар үшін жабдықтаушыларға
төленген қосылған құн салығы сомалары арасындағы айырмашылық ретінде
анықталады.

Алынған тауарлар мен материалдық ұүндылықтар және орындалған
жұмыстар мен қызметтер бойынша есептелінген қосылған құн сомасына:

Д-т: 1420 Алынуға тиісті қосылған құн салығы шоты

К-т: 3310 Жабдықтаушы және мердігерлермен есеп айырысу шоты немесе

Д-т: 1420Алынуға тиісті қосылған құн салығы шоты

К-т:3010 Басқадай несиелік қарыздар мен аударымдар шоты түріндегі
бухгалтерлік жазуы жазылады.

Есептелген пайыздар (проценттер) шотында ұйымның шартта қаралған
жалға берген негізгі құралдары, берген несиелері мен қарыздары, алған
вексельдері үшін пайыз түрінде алатын сомасы, сондай-ақ салынған
инвестициядан алатын дивиденттерінің сомасы есептелінеді. Осыған байланысты
Есептелген пайыздар шотына сәйкес негізгі бухгалтерлік жазулар мына түрде
жазылады:

Жалдағы негізгі құралдар, алынған вексельдер, берілген заемдар
бойынша пайыздар есептегенде:

Д-т: 1270 Есептелген пайыздар - деп аталатын шот,

К-т: Акциялардың дивиденттері және пайыз түріндегі кірістер деп аталатын
шот түріндегі бухгалтерлік жазу жазылса,

Есептелген пайыздар бойынша қарыздардың жабылуына:

Д-т: 1010, 1030 Ақша қаражаттары шоттарының тиістілері,

К-т 1270 Есептелген сыйақылар деп аталатын шоты түріндегі бухгалтерлік
жазу жазылады.

Қорытындылап айтатын болсақ дебиторлық борыш дегеніміз, бұл –
иелік ету құқығын қосқандағы заңды құқықтармен байланысты активте қамтылған
алдағы уақыттағы экономикалық тиімділік және сатып алушылардың немесе
тапсырыс берушілердіңшаруашылық жүргізуші субъект алдындағы өткізілген
тауар үшін қанша төлеу бойынша міндеттемелері.

1.2 Қысқа мерзімді дебиторлық борыштардың аудиті

Сатып-өткізу және қаржылық нәтижелердің құралу циклы бойынша
тексеру жургізу кезінде аудитор осы цикл арқылы шаруашылық операцияларының
өтуін куәландыратын ақпараттарды зерттейді:
Сатып-өткізу және қаржылық нәтижелердің құралу циклына дайын
өнімдерді (жұмыстарды, қызметтерді) сатып-өткізумен, негізгі құралдардың,
материалдық емес және басқа да активтердің сатылуымен, кәсіпорыннан
шығуымен байланысты шаруашылық операциялары кіреді. Бұл операциялардың
нәтижелері бойынша кәсіпорында дебиторлық борыштар пайда болады және
қаржылық нәтиже анықталады.
Бұл циклдың шаруашылық операцияларын тексеру үшін аудитор
ішкі ақпарат көздерінен алынған мәліметтердің де ( сатып өткізілген
өнімдердің өзіндік құнын есептеулер, дайын өнімдерді жөнелту накладнойлары,
негізгі құралдарды жою актілері), сыртқы көздерден алынған мәліметтердің де
( банк үзінділері, дебиторлық борыштар сомаларын расталуы) дұрыстығына
дәелдеулер алады. Аталмыш цикл аудитінің орталығы 1210 Алынуға тиісті
шоттар, шоттын дебеті мен кредитін расту болып табылады.
Есеп айырысуды бақылаудың ықпалды тәсілі дебиторлық және
кредиторлық қарыздың, кірістік құжаттарды тіркеудің дұрыстығына
функционалдық аудитті уақытылы өткізу, тіркелген құжаттарды төленген
құжаттармен салыстыру болып табылады. Бұл тұрғыдан қарағанда, кірістік
ордерлер бойынша алынған ақшаны сіңіріп кетуді жеңілдететін жағдайларды
анықтау қажет. Кассалық ордерлерді төлегенде және төлеушінің өолына құжат
беруді тіркеудің жоқтығы немесе шоттардың төленбеуін атап өту маңызы.

Дебиторлық және кредиторлық қарызда, әсіресе, көбіне теріс
пайдаланулар жасалады.

Дебиторлық қарыздың функционалды аудитінің негізгі процедураларының
үлгі бағдарламасы 1 – кестеде ұсынылған.

Дебиторлық борыштың аудитінің бағдарламасы

Кесте 1

Аудит процедуралары Ақпарат көздері, бағалау тәсілі мен
критерийлері
1.Келісім-шарттың Жабдықтау-келісім-шарттар, шарттарды,
міндеттемелерін орындау менжабдықтаушыларды, шот-фактураларды,
дебиторлық қарыздың нарядтарды, тапсырыстарды тіркеу
шынайылығын тексеру журналдары
2.Дебиторлық қарыз есебі, Есеп, аудит және ішкі
жабдықтауды және оларға бақылау-стандарттары, нұсқаулықтар,
төлеуді бақылау бұйрықтар, 1210,1250 шоттар
функцияларын орындауды
талдау
3. Мәліметтерді жинау мен Сатып алушылармен, есеп беретін
дебиторлық берешек түрлері,адамдармен,кәсіпорын қызметкерлерімен және
көлем және мерзімдер де басқа дебиторлармен есептесулерді
бойынша жіктеу түгендеу материалдары
4. Дебиторлық қарыздың Бас кітап, 10 журнал–ордер, Күмәнді
жағдайын дебиторлармен есепталаптар бойынша резервтер аналитикалық
айырысуды түгендеу, өткізу есептің 1210 бөлімшесі
жолымен тексеру
5. Дебиторлық берешектің
жаратылысы мен көлемін
талдау және төлемеу
себептерін анықтау
6. Күмәнді талаптар бойынша
резервті жасаудың
негізділігі мен оларды
пайдаланудың дұрыстығын
тексеру
7. Дебиторлық берешекті 11 журнал-ордер, сатып алушылармен есеп
уақытылы өтеудің заңдылығы айырысудың есебі жөніндегі тізімдеме 1210
мен шынайыллығын талдау шоттары бойынша аналитикалық есеп
мәліметтері
1- кестенің жалғасы
8. Сатып алушылармен, Контрагенттермен шарттар, төлем
тапсырыс берушілермен, есептапсырмалары, банк көшірмелері,
айырысуды атқарудың, анықтамалық-нормативтік ақпарат
вексельмен төлегендегі
операцияларды көрсетудің
дұрыстығын тексеру
9. Дебиторларға Сатып алушылармен және тапсырыс
тілек-талапты рәсімдеу мен берушілермен шарттар, дебиторларға және
ұсынудың уақытылы мен т.б. тілек-талаптар
дұрыстығын тексеру
10. Баланс көрсеткіштерініңБаланс,
дебиторлық қарыз есебі 210,1220,1230,1250,1260,1270,1280, 1290 Бас
шоттары бойынша Бас кітап шоттары бойынша
Кітаптың мәліметтерімен
сәйкестігін тексеру
11. Дебиторлық қарыздың Жоғарыда көрсетілген шоттар жөніндегі Бас
синтетикалық есебін кітап, 11, 7, 8, журнал-ордерлер, берілген
жүргізудің дұрыстығын аванс, контрагенттермен есеп айырысу есебі
тексеру бойынша тізімдемелер
12. Еншілес және басқадай 8, 11 журнал–ордерлер, Бас кітаптың
тәуелді серіктестіктермен 1220,1230 шоттары бойынша аналитикалық
есептесу жөніндегі есеп мәліметтері
операцияларды шоттарда
көрсетудің дұрыстығын
тексеру

Дебиторлық қарызды көбінесе, кәсіпорын еңбеккерінің берешегін жедел
өндіріп алу теріс пайдалануға кедергі келтіретін маңызды шара болып
табылады. Ордерлерді дұрыс тіркеу мен түбіртекті тікелей кассаға беру,
бухгалтерияға төленбеген кірістік ордерлер қайтаруды бақылау жазбалардың
анық сенімділігін арттырады және теріс пайдалануды болдырмайды. Ақшаны
сіңіріп кетумен күресу ең алдымен барлық мүмкін жағдайда қолма-қол ақшасыз
есеп айырысу жүзеге асуын талап етеді.

Кәсіпорындар арасындағы есептесулер әдетте қолма-қол ақшасыз аударым
тәртібімен банктер арқылы жасалады. Банктер арқылы жасалатын есептік және
кредиттік операциялар арнайы ережелермен реттеледі. Алайда есеп айырысудың
іс жүзіндегі жүйесі кәсіпорынның теріс пайдалануды жасау мүмкіндігін
толықтай болдырмайды. Оларды негізінен басшылар, бухгалтерия мен
кәсіпорынның қаржы қызметкерлері жасайды. Заңсыз іс-әрекеттер банк шотынан
көшірмені өңдеуде жалған жазумен және бұл операцияларды есептік регистрге
жазу сипатында болады.

Тексеру мен соттық-бухгалтерлік сараптау материалдары бойынша мұндай
теріс пайдалануларды тексеру оларды мынадай сызба (схема) бойынша жіктеуге
мүмкіндік береді.

1. Банктен алынған қолма-қол ақшаны иемдену (сіңіріп кету).
2. Түскен ақшаны жасыру мен иемдену үшін ағымдағы шот бойынша операцияларды
есепке толық көрсетпеу.
3. Есеп регистрлерінде жиынтықты дұрыс есептемеу.
4. Анық емес мәтіндегі шоттар негізінде жабдықтаушыларға ақша аудару.
5. Жасанды заңды мен жеке тұлғаларға ақша аудару және т.с.с.
Сатып алушылармен есеп айырысулардың жағдайына бақылау жасау
жүйесінің тиімділігін көтеру мақсатында дебиторлық қарыздарының толық және
өз уақытында жабылуына бағытталған төмендегі процедуралар формалды түрде
анықталуға және нақты орындалуға тиісті.

Ішкі бақылау жүйесінің тиісті процедуларына зерттеу жүргізіп
болғаннан кейін тәукелдікті анықтау мақсатында аудитор оның сатып өткізу
циклы бойынша жұмыс істеуне баға беруге тиісті. Ол үшін аудиторға ішкі
бақылау жүйесін төмендегі кестенің мәлімметтері бойынша тестіленген дұрыс.

Бухгалтер ай сайын алушылардың қарыздарына салыстыру жүргізіп
отыруға тиісті. Ол үшін барлық сатып алушыларға белгіленген тәртіп бойынша
бас бухгалтер қол қойған және ұйымның мөрі басылған Салыстыру актісі
жіберілді. Салыстыру актісі екі данада жасалынады: екінші данасы арнайы
журналға тіркеліп, көрсетілген қарыздың салыстырылуының өз уақытында жүзеге
асырылуы мен толықтығына кейін бақылау жүргізу мақсатында арнайы картотека
сақталады; бірінші данасы сатып алушыға жіберіледі.
Сатып алушы өзінің қарызын мойындамаған жағдайда (толық немесе
ішінара) немесе қарызды салыстырудан бас тартқан жағдайда, ол жөнінде жедел
түрде бас бухгалтер, сонымен бірге сатып-өткізу бөлімінің бастығы
хабарланады. Бас бухгалтер бұл ауытқулар бойынша, ақпараттарды ұйым
басшыларының күн сайынғы жедел мәжілістерінде директордың экономикалық және
коммерциялық мәселелер жөніндегі орынбасарларына тапсырады. Директордың
коммерциялық мәселелер жөніндегі орынбасары заң бөлімінің бастығымен келісе
отырып, бұл қарызды төлету тәртібі туралы шешім қабылдайды.
Егер қарызды салыстыруға өтініш жазылған жолдауларға белгіленген
мерзім ішінде жауап алынбаса, онда белгіленген тәртіп бойынша жауап
берілмеу себебі анықталады.
Сатып алушы қарызды салыстырудан бас тартқан кезде, бұл туралы
материалдар жедел түрде ұйымның дирекциясына тапсырылады.
Қарызы бар ұйыммен арада байланыс жоқ болған кезде, оның себебі
анықталады.
Егер қарызы бар ұйым жойылған болса, онда дебиторлық қарыз үмітсіз
қарыз ретінде танылады. Қарызды үмітсіз деп тану және оны есептен шығару
жөніндегі шешімді сатып-өткізу бөлімінің бастығы берген қарызы бар ұйымның
жойылғандығын растайтын қажетті материалдардың негізінде құрылған бас
бухгалтердің тиісті баяндаушы жазбасы бойынша ұйымның басшысы қабылдайды.
Егер қарызы бар ұйым жойылмаған болса, онда дебиторлық қарызды талап
ету процедуралары жүзеге асырылады. Сатып алушының талап етілген дебиторлық
қарызы директордың санкциясы бойынша бас бухгалтер тапсырған материалдардың
негізінде жалпы белгіленген тәртіп бойынша шағымдану мерзімі біткеннен
кейін есептен шығарылады.

Есеп беруші тұлғалармен есептеусулердің есебі 333 (1250) шотта
жүргізіледі. Бухгалтер мынадай құжаттарды толтырады. Басшы жарлығына
негізделген іс сапарлық куәлік аванстық есеп, іс сапардан келген соң,
бухгалтер есеп беруші тұлғаға аванстық есепті тапсыру міндеттін жүктейді.
Оған мыналар қосылуы керек: жол жүру билеты, қонақ үйінің берген
(квитанциясы) түбіртегі және т.б. құжаттар, яғни іс сапардың мақсаттың
растайтын құжаттар.
Есеп беруші тұлғалармен есептесулердің аудиті жалпы әдіспен
жүргізіледі. Есеп беруші тұлғалармен есептесулерге аудит жүргізудің
бағдарламасы.
1. Аудитор аванстың кімге берілгенің және оның қалай есеп бергенің
тексеруі керек.
2. Аудитор алдыңғы іс сапар бойынша есеп бермеген тұлғаларға аванс
берілді ме, жоқ па соны тексереді.
3. Есеп беруші тұлғаның төлейтін шығындарын кәсіпорының кассасынан
төлеуге жол беріледі ме, соны тексеруді.
4. Аудитор аванстық есепте басшының шығындардын орынды жұмсалуын
растайтын белгінің бар болуын тексереді.
5. Аудитор аванстық есептің дұрыс және уақытылы жасалуын №7 журнал
ордердің дұрыс толтырылуын дебиторлық және кредиторлық борыштардың
анықталуын тексереді.
Клиенттің бақылау процедураларын жүзеге асыруына тексеру жүргізу
үшін аудитордың сатып алушылардың шоттарын таңдап, іріктеп алуына болады:

❖ Дебиторлардың төлеу мерзімі өтіп кеткен шоттарын зерттеу және
қарызды төлетіп алу бойынша қандай шаралардың қолданғандығын
анықтау үшін қаржы қызметінің басшыларына сұрақ бере алады;
❖ Сатып алушылардың дебиторлық қарыздарына ай сайын салыстыру
жасау процедураларының қалай жүзеге асырылғандығын бақылай
алады;
❖ Сатып алушылармен расталмаған дебиторлық қарыздарды Салыстыру
актілерін іріктеп алып, қаржы қызметінің басшыларынан осы
ауытқулар бойынша қандай шаралар қолданылғандығын анықтай
алады;
❖ Дебиторлық қарыздарды Салыстыру актілерінің екінші данасын
жіберу, мерзімі бойынша сатып алушылардың жауабының мерзімінен
кешіктірілуін анықтай алады, қаржы өызметінің жұмыскерлерінің
бұл ауытқулардың себебін айқындай алады;
❖ Есептен шығарылған үмітсіз дебиторлық қарызды қажетті
құжаттармен, растай алады;
❖ Талап етілмеген қарыздың есептен шығарылуын бақылай алады.
Егер дебиторлық борыштардың сомасы қаржылық қортынды есеп үшін
маңызды болса және дебиторлық жауаптарын алудың сенімді негіздері болса,
аудитор тікілей дебиторлық борыштарды жоспарлап қоюды немесе шот қалдығының
бөлек өткізбелерін жоспарлауы керек.
Егер дебиторлардың аудитор сұранысына жауап бермеуін күтуге
негіздер болса, онда аудитор балама процедуралардың орындалуын жоспарлауы
керек.
Аудитор дебиторлардан дебиторлық борыштарды растауды сұрап,
оларға хаттар жіберуі керек, онда ол тікілей дебиторлардан жауап алуды да
сұрайды. Бұндай хаттар өзіне аудиторға қажетті ақпаратты беру үшін
дебиторларға шаруашылық субъектінің басшылығы беретін рұқсаттарды қосады,
терістеулерден (отрицания), оңды растаулар сенімді аудиторлық дәлелдеулерді
қамтамасыз етеді. Оң және сол формалар арасындағы таңдау жағдайларға,
бақылау тәуекелшілігіне, бақылауды мүмкін емес (необъемный) тәуекелшілігіне
байланысты болады; оң және сол растау формалары құрастырылуы мүмкін.

1.3 Қысқа мерзімді қаржылық инвестициялардың аудиті

Айналымдық қаражат функционалдық аудиттің құрамдас бөлігі болып
бағалы қағаздарға қысқа мерзімдік қаржы салымы мен басқа кәсіпорындарға
берген қарызды бақылау және талдау саналады.
Қысқа мерзімді қаржылық инвестицияларды баланста көрсетудің
дұрыстығын тексеру белгілі дәйектілікпен жүзеге асады: баланс - Бас кітап -
есептік регистрлер - бастапқы құжаттар. Алынған акциялар, сертификаттар,
облигациялар, жасалған алым сомасына куәлік, құнды қағаздарды иелікке алуды
растайтын құжаттар болып табылады. Сату, сатып алу актілері, облигацияны
өтеуді неиесе берілген қарызды қайтаруды куәландырылатын төлем тапсырмалары
және құнды қағаздарды растайтын құжаттар бола алады.
Егер қысқа мерзімді қаржы инвестициялар сатып алу мен ағымдағы ең аз
бағамен есепке алынса, онда бастапқы құн жеке инвестиция негізінде, жалпы
алғанда инвестиция түрлері бойынша жиынтық қоржын негізінде анықталады.
Қысқа мерзімді қаржылық инвестициялардың ағымдағы құн өзгерісінен болған
табыс немесе шағын сол орын алған есепті кезеңде танылады.
Облигациялар аудитінде облигация шығару сәтінде эмиссия жобасында
жарияланған олар бойынша проценттер рынокта айналатын сол топтағы
облигациялар жөніндегі проценттермен әрқашан үйлеспейтінін есте сақтау
қажет. Бұған байланысты түсініктемелер мен ұғымдарды ажырата білуіміз
қажет:
- қарыздың барлық мерзімі бойы процент төлейтін облигацияны айналымға
шығарарда кесімді белгіленген атаулы проценттік мөлшерлеме;
- тартымдылығы мен тәуекелділік дәрежесі бойынша шығарымның ұқсас
шаттары бар облигациялар рыногында төленетін сомаға байланысты ағымдғы
мөлшерлеме.
Облигациялар бойынша сыйақы оны өтеу кезіндегі инвесторға
қайтарылмайды, проценттерді төлеу жөніндегі шығыстарды азайту ушін
облигация айналымының барлық кезеңі бойы есептен шығарылады. Сыйақы мөлшері
азайған сайын, облигацияның ағымдағы құны көрсетілген нақты бағаға
жуықтайды. Облигацияны өтеу мерзімі соңында оның ағымдағы құны аталуы,
көрсетілген, нақтылығы тең болады, ал сыйақы сомасытугелдей есептен
шығарылады. Облигация аудиті мен есебінде бұл мезет өте маңызды, өйткені
эмиссия жүргізуші мекеме облигация айналымы мерзімі біткен соң дәл сол
атаулы құнды төлеуге міндетті. Осылайша, тиісті кірісті есептеген сайын
сатылым мен атаулы құн арасындағы айырма қайта есептеледі.
Қысқа мерзімді қаржылық инвестицияның ағымдағы құнын өзгертуден
тускен кіріс немесе шығын 40 Қаржы инвестициялары бөлімшесінің тиісті
шоттары дебеті, кредиті бойынша
Қысқа мерзімді қаржы инвестицияларды ұзақ мерзімділер тобына көшіру
былайша жасалады:
- сату құны және ағымдағы құнының ең аз бағасымен;
- ағымдағы құнымен, егер олар барлық құны бойынша бұрын көрсетілген
болса.
Ұзақ мерзімді қаржы инвестицияларды қысқа мерзімділер тобына көшіру мына
тәсілдер арқылы жүргізіледі:
- егер қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар сату құны мен ағымдағы
құнның ең аз бағасымен іріктелсе, сату құны мен баланстық құнның ең аз
бағасымен. Бірақ инвестициялар бұрын қайта бағаланса, онда көшіру негізінде
оларды қайта бағалау сомасы есептен шығарылуы тиіс;
- баланстық құнмен, егерқысқа мерзімді қаржылық инвестициялар ағымдағы
құнмен іріктелсе, бұрын жасалған қайта бағалау сомасы бұл инвестициялар
бойынша кіріс деп танылады.

2 Тауарлы-материалдық қорлардың аудиті

2.1 Тауарлы-материалдық қорлардың мәні

Тауарлы – материалдық қорлар - өндіріс циклінде қолданылатын әр
түрлі еңбек заттары. Олар процесінде тұтынылып, өзінің құнын өндірілетін
өнімге толығымен аударады.
Халықаралық қаржылық есеп стандарттары 2 "Босалқылар" стан-
дарттарына сәйкес тауарлы-материалдық қорларға мыналар жатады:
• шикізат, материал, сатып алынатын жартылай фабрикаттар мен құрамдас
бұйымдар, құрылғылар мен тетіктер, отын, ыдыс (қап, қорап, жәшік, т.б.)
және ыдыс материалдары, қосалқы бөлшектер, өндірісте қолдануға немесе
жұмыстар мен қызметтерді орындауңға арналған басқа да материалдық қорлар;
• аяқталмаған өндіріс;
• субьектінің іс әрекеті барысында сатуға арналған дайын өнімдер, тауарлар.
• Материалдар есебінен дұрыс ұйымдастыру үшін ғылыми-негізделген жіктемені,
есеп бірлігін таңдау мен бағалау өте маңызды.
Сонымен қатар материалдар синтетикалық шоттар бойынша (шотттардың
Бас жоспарын қолдану нұсақаулығына сәйкес) мынандай топтарға
жіктеледі:
• 1310 Шикізаттар мен материалдар шотында – субьективтіге тиісті,
өндірілетін өнімнің негізін құрайтын немесе оны өндіруге қажетті
негізгі компонент болып табылатын негізгі метериалдар ( бұған құрылыс
материалдары да кіреді) мен шикізаттардың, өнім өндірісіне қатысатын
немесе шаруашылық қажеттіліктеріне,техникалық мақсаттарға, өндірістік
процестерге жәрдемдесу үшін тұтынылатын қосалқы материалдардың, қайта
өңдеуге арналған шаруашылық өнімдерінің нақты бары мен қозғалысы
есептеледі.
• 1310 Сатып алынған жартылай фабрикаттар мен іріктеп жинақталатын
бұйымдар, тетіктер мен конструкциялары шотында – сатып алынған
жартылай фабрикаттардың, шығарылатын өнімді ( құрылысты) іріктеп
жинақтау үшін өндірістік кооперация тәртібімен алынатын дайын
іріктеп жинақталатын бұйымдар (оның ішінде құрылыс құрылғылары
(конструкциясы) мен детальдары да бар) нақты бары мен қозғңалысы
ескеріледі, олар өңдеу немесе жинау бойынша шығын шығаруды талап
етеді және дайындалатын материалдық негізін құрайды.
• 1310 Отын шоты - көлік құралдарын пайдалануға, өндірістік
технологиялық қажеттіліктеріне арналған мұнай өнімдерінің (мұнай,
дизельдік отын, керосин, бензин және басқалар), электр қуатын өндіру
және газ тәрізді отын, өндіріс қалдықтары мен қатты отын ретінде
(үгінді, жоңқа) екінші рет пеайдаланылатын қайталама материалдардың
нақты бары сонымен бірге қозғалысын есепке алуға арналған.
• 1310 (ыдыс және ыдыстық материалдар шотында- ыдыстардың барлық
түрінің ) ыдыс, қап, күбі, бөшке, қорап, жәшік және т.б.)
(шаруашылық мүлкі ретінде пайдаланылатындардан басқасы),содай-ақ
ыдысты дайындау мноны жөндеугу арналған материалдар мен тетіктер
есептеледі.
Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттының 2 Қорлар
сандартына сәйкес қорлар екі өлшемнің ең кішісімен өзіндік құнының және
өткізудің және өткізудің таза құнымен бағалануы тиіс.
Қорлардың өзіндік құнына қорларды қазіргі тұрған жеріне дейін
жеткізуге кеткен шығындар мен өңдеуге, алуға жұмсалған шығындар кіреді.
Тауарлы-материалдық қорлар есебі бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес
алуға кеткен шығындарға сатып алу бағасы, шеттен әкелу бажы, жабдықтаушы
ұйымдар төлеген делдалдық сыйақылар, көліктік дайындау шығындары мен
қорларды алуға тікелей байланысты басқа да шығындар кіреді.
ХҚЕС 2 сәйкес тауарлы-материалдық қорларды өткізудің таза құны
әдеттегі іс-әрекет барысында көзделетін сатуы алым бағасына тең минус
сатуды ұйымдастыру мен жинақтап құрастыру шығындары алынады. Басқаша
айтсақ, егер қорлардың өзіндік құны өтелмейтіндей болса, өйткені
қорлар бүлінегн , толық немесе жарым - жартылай ескірген және соған
сәйкес бағасы да төмендеген, сондай – ақ сатылым алдындағы әзірлік немесе
өткізуді іске асыруға арналып бағаланған шығындар өсуі мүмкін болса,
материалдар өткізудің таза құны бойынша бағаланады. Мұндай жағдайда
қорлардың баланстық құны өткізудің немесе материалдық қорларды қолданудан
алу күтілетін сомадан артпайды.
Материалдар алу сәтінде нақты құны (синтетикалық есепте) немесе
есептік баға (аналитикалық есепте) бойынша көрсетіледі.
Материалдарды алудың нақты құны субьектінің осы қорларды дайындау
мен жеткізу шығындарынан және сатып алу бағасынан құралады.
Есептік бағалар (алудың жоспарлы өзіндік құны орташа сатып алу
бағасымен және басқалар) бойынша материалдарды есептеуде есептік бағңа
ретінде қорлардың құны мен қор алудың нақты құны арасындағңы айырма осы
шоттағы есептеу арқылы айқындалады.
Баланста материалдар есебі нақты құны бойынша көрсетіледі, осы баға
бойынша олар синтетикалық есепте, ал аналистикалық есепте – тұрақты есептік
бағалармен (келісім – шарттық немесе жоспарлы- есептік) есептеледі.
Егер материалдарды есептеу келісім – шарттық бағңалар бойынша
ұйымдастырылса, онда олардың нақты құны осы бағалар бойынша материалдар
сомасына қосу көліктік–дайындау шығындары (КДШ) қосылып шығарылады. ХҚЕС–қа
сәйкес КДШ құрамына жабдықтау-өткізу ұйымдарына төленген үстеме бағалар,
барлық қосымша алымдармен бірге жүкті тасығаны үшін кіре ақы төлемін,
субьектінің қоймасына материалдарды түсіру мен жеткізу шығындары, дайындау
орындарында ұйымдастырылған арнайы дайындау кеңселерін, қоймалар мен
агенттіктерді ұстауға арналған шығындар, материалдарды алу мен жеткізуге
байланысты (жабдықтаушылардан жүк жеткізгендігі субьектінің жүргізушілері,
жүк тиеушілер) және іс сапар шығындары кіреді.
Егер материалдар есебі алудың жоспарлы өзіндік құны бойынша
жүргізілсе, онда олардың нақты өзіндік құны осы бағалар бойынша
материалдардың құнына қосу, есептік бағалар бойынша құнынан алу нақты
өзіндік құнының ауытқулары есептеліп шығарылады. Жоспарлық- есептік
бағаларды КДШ жоспарлы мөлшердегі есепке алынған келісім- шарттық бағалар
негізінде субьектінің өзі жасайды.
Егер қорлар есебі жоспарлы- есептік бағалар бойынша олардың құнынан
материалдардың нақты құнының ауытқушылықтарын жекелей есептеп, жоспарлы-
есептік бағалар бойынша ұйымдастырылса, мұндай жағдайда субьект жоспарлы
есептік бағаларды материалдық құндылықтардың атауы, түрлі және топтарына
орай, сол шекте белгілейді, ал ауытқулар өндірістік қор түрлері бойынша
есептеледі және ай сайын материалдарды пайдалану шотына, жұмсалған және
босатылған материалдардың (КДШ мен ауытқулар талдаушы есеп шоттарында
жекелей ескеріледі) үйлесімді (пропорционалды) жоспарлы есептік құны есебі
обьектілеріне есептеп шығарылады.
Материалдар есебіне, басқа шығындарға қойылатын талаптар 2 ХҚЕС
тұжырымдалған және есепті ұтымды ұйымдастыруға мүмкіндік беретін олардың
өзіндік құнын қалыптастыру тұрғысынан шешіледі.
ХҚЕС 2 сәйкес Тауарлы материалдық қорлардың өзіндік құнына:
қорларды алуға жұмсалған шығындар, оларды қазіргі тұратын орнына жеткізуге
байланысты көліктік-дайындау шығындары кіреді.
Өндіріске босатылған материалдар құнын анықтаған кезде . ХҚЕС 2
Қорлар ұсынған бағалау тәсілдері қолданылуы мүмкін:
• Орташа өлшемді құн бойынша – есепті кезеңде қозғалысы болғңан әрбір
түрдің, есепті кезең соңында қолданылмағандардың да, өндіріске
босатылғандар да бірлік орташа құнын есептеулер мен анықтауларды
қолдануға негізделген.
• ФИФО- есепті кезең соңында есепте тұрған материалдардың құнын
ескеріп есепті кезеңде алғашқы сатып алудың өзөіндік құны бойынша
материалдарды есептен шығаруды болжайды. Яғни алдымен есепті кезең
соңында пайдаланылмаған өзіндік құн анықталады.
• Ерекше теңестіру (идентификация), ұқсастыру- әдетте өзара бірін-
бірі ауыстырмайтын және арнайы жобалар, тапсырыстарға арналған
тауарлық-материалдық қорлар бірлігінің өзіндік құны есептеледі
(жұмсалған материалдарды бағалау мақсатымен әрбір партияны
түгендеуді өткізуге жалғасқан, материалдарды партиялық есептеуді
ұйымдастыру мүмкіндігі бар болса, қолданылады).
Материалды-жауапкершілікті адамның жұмысындағы ауытқулар
анықталған жағдайда бухгалтер бас бухгалтерді немесе басшылықты хабарды
етуге тиісті.
Ай соңында қоймаға Материалдар қалдығы кітабы тапсырылады, оған
карточкадан материалдық қорлар қалдығы көшіріледі. Осылайша қоймадағы есеп
заттай, ал бухгалтериядан қорлардың сақталған орны бойынша ақшаға шағылып
көрсетіледі.
Қоймадан бухғалтерияға түскен Құжаттарды тапсыру реестрі
тіркелген құжаттармен бірге бағаланады (есептеледі). Есептің журналдық-
ордерлік материалдар қозғалысы есебі тізімдемесі (ведомості) қоймалар
бойынша материалдық қорлардың қалдығы мен қозғалысы жайлы және материалдық-
жауапкершілікті адамдар бойынша мәліметтер жинақтап қаржыланатын есеп
тізілімі жинағы қызмет етеді. Оған материалдар қалдығы тізімесінен, есепті
кезең ішіндегі материалдар қозғалысы бойынша жинақтаушы тізімдемелерден,
сондай-ақ материалды-жауапкершілікті адамдардың материалдық есептерінен
мәліметтер көшіріледі. Материалдар қозғалысы есебі тізімдемесі синтетикалық
есептің мәліметтерін материалды талдаушы есеп көрсеткіштерімен үйлестіруге
арналған. Түскен материалдық қорлар құны синтетикалық шоттар шамасындағы
немесе белгіленген есептік топтар бойынша келтіріледі. Сонымен қатар
тізімдемесінде алынған материалдың нақты өзіндік құнының есептік бағалар
бойынша құннан ауытқулар есебі жүргізіледі. Материалдық қозғалыстың есептеу
тізімдемесі сондай-ақ шығындарды бағыттау бойынша (синтетикалық шоттар,
қосалқы шоттар, субшоттар) материалдар шығынын бөлуге де қызмет етеді. Ол
екі бөліктен тұрады. Материалдар кірісі бойынша жинақтық мәліметтер мен
ауытқулар есебі атты бірінші бөлігі ай ішінде түскен материалдық есептік
құны мен нақты құны бойынша жиынтық мәліметтерді көрсетілуге арналған. Бұл
мәліметтер көлік дайындау мен обьектідегі қоймаларға дейін жүк жеткізу
бойынша басқа да шығындарды, темір жол алымдарын және т.б. материалдың
өткізу басынан тыс жүргізілген төлемдер де кіретін, материалдық қорларды
алу мен дайындауға жұмсалғңан шығындар ескерілген әр түрлі журнал-
ордерлерден (6, 10, 1, 2, 7, 9 және басқаларда) көшіріледі. Осы бөлікке
тізіімдеменің екінші бөлігін материалдар қалдығы құны нақты өзіндік құны
мен ай басындағы есептік бағалар бойынша жазылады. Оған ай ішінде түскен
материалдар құны қосылады. Сонан соң нақты өзіндік құнның есептік бағалар
бойынша құннан ауытқулары сомасы мен проценті анықталады.
Ауытқулар сомасы дегеніміз – осы көрсеткіштер арасындағы
айырмашылық, ал ауытқулар проценті – ауытқулар сомасының материалдардың
есептік құнына қатынасы. Аутқу + немесе - белгісімен болуы мүмкін.
Ауытқулардың орташа процентін анықтау үшін мынадай формула бойынша
есеп жасалады.
ООМ+ОМП
П= ______________ х 100%

ОМУ+ПМУ
Мұндағы:
П-материалдардың нақты өзіндік құнының есептік баға бойынша құнынан
ауытқу проценті;
ООМ- ай басындағы материалдар қалдығы бойынша ауытқулар;
ОПМ- ай ішінде түскен материалдар бойынша ауытқулар;
ПМУ- есептік бағалар бойынша (ішкі ауыстыру сомасын есептемегенде):
ОМУ- есептік бағалар бойынша ішкі ауыстыру сомасындағы (есепсіз) ай ішінде
түскен материалдар;
Жұмсалған материалдарға жатқызылғңан ауытқуларды осы процент бойынша
есептен шығарған жөн.
Тізімдеменің Шот бойынша қозғалыс екінші бөлімі 1310
Материалдар атты бөлімшесі сақталу орындағы (қойма, учаске)
материалдакрдың кірісі, шығысы және қалдығын ақшаға шағып көрсету үшін
арналған. Бұл бөлім материалдардың қозғалысы мен қалдығы жоспарлы-есептік
және бағалармен келтіріп, сальдолық және жинақтаушы тізімдемелер
негізінде толтырылады. Мұнда нақты өзіндік құн, сондай-ақ материалдар
есептен шығарылуға тиісті шоттарға есептен шығарылуға тиісті ауытқу
сомаларын бөлу де келтіріледі.
Материалдың толық өзіндік құны материалдың есептік бағалар мен
ауытқулар бойынша құны сомасы ретінде белгіленеді. Ауытқуларды бөлу мынадай
тәртіппен жасалынады:
• Есепті кезең соңында материалдардың қалдық есептік құнына жатқызылатын
ауытқу сомасы анықталады;
• Қалған қалдық материалдар жоспарлы-есептік бағалар бойынша есептен
шығатын, шоттар бойынша тізімнің екінші бөлігінде белгіленеді.
Өндіріске материалдар босатуға бақылау орнату қажет. Осы мақсатпен
мыналар жүргізіледі:
1. алдын-ала бақылау-нормативті қажеттіліктер шегінде өндіріске
материалдар босатуды шектеу мақсатымен. Нормативті нормалар,
іріктеп, жинақталған тізімдемелер бойынша материалдарды босату
негізгі түрі т.б. Осы құжаттар негізінде нормативті қажеттіліктердің
есебі (өндірістік нормалар бойынша) әр бір обьект пен кешенді
жұмыстар бойынша тұтастай орындалады.
2. ағымдық бақылау - қоймаларға, зат қоятын бөлмелерге материалдардың
түсу шамасына қарай және өндіріске босатылуына қарай күнделікті
бақылау. Ол материалды-жауапты адамның іс-әрекетіндегі жіберген
кемшіліктерді немесе бұрмаулуаларды уақытылы анықтап, жою құралы
ретінде қызмет етеді. Бақылауды жүзеге асыру материалды
құндылықтармен операция жасайтын қызмет адамдарына жүктеледі.
3. кейінгі бақылау -өндіріске материалдар жұмсау мен бостаудан кейінгі
бақылау. Материалдар өнімді дайындауға, жұмысты орындауғңа, қызмет
көрсетуге, сондай-ақ басқа мақсаттарға (жабдықты, бөлмені ұстау мен
жөндеу және т.б.) оларды босату бастапқы құжаттар мен материалды
–жауапкершілікті адамдардың негізінде мынандай бухгалтерлік
жазбалармен рәсімделеді:
2930 Аяқталмаған құрылыс шот дебеті;
8110 Негізгі өндірістегі Материалдар шот дебеті;
8310 Көмекші өндірістегі Материалдар шот дебеті;
8410 Жүк құжат шығындары Материалдар шот дебеті;
1310 Материалдар шот кредиті.
Қаржылық есеп берудің халықаралық стандарты ұсынған материалдық
қорларды есептеу жүйесі.
• мерзімдік есептеу. Бұл жүйеде материалдық қорлар жыл
ішіндегі егжей-тегжейлі есептеу жүргізілмейді. Олардың
нақтылай бар-жоғы оқтын-оқтын өткізілетін, қалған
қаржыларды түгендеу қорытындылары бойынша анықталады.
Өткізілген қорлардың өзіндік құны тек түгендеу аяталған
соң және мынадай формула бойынша: есепті кезең соңындағы МҚ
қалдығы талдау жүргізілген қорлардың өзіндік құнын.
• Үздіксіз есеп. Үздіксіз есеп жүйесін қолданғанда баланстық
есепте тауарлы-материалдық қорлардың түсуі мен жұмсалуы
толық көрсетіледі. Мерзімді есепте қолданылатын шығыстардың
уақытша шоты бұл жүйеде пайдаланбайды. Барлық есепте кезең
ішіндегі нәтижелер белгілі және қорлардың белгілі бір
түрлерінің бар –жоқтығы мен өткізу шамасына қарай
өткізілгендердің өзіндік құны 801 (7010) Өткізілген
өнімнің (жұмыстың, көрсетілген қызметтің) өзіндік құны
шотында көрсетіледі.

2.2 Тауарлы-материалдық қорлардың аудиті

Тауарлы материалдық құндылықтар дегеніміз – дайын өнім, субъектінің
қызметінің барысында сатуға арналған тауарла, сонымен қатар жалдағы
тауарлар, жұмыс және қызмет көрсету, шикізат, материалдар, сатып алынған ,
құрастырушы заттар, конструкциялар және детальдар, ыдыс және ыдысты
материалдар запастары, өңдіріс процесінде қолдануға немесе жұмыс және
қызмет көрсетуге арналған басқада материалдар түріндегі активтер.
Материалдық құндылықтардың құрамына кірмейтіндер:
-өнім шығаруға қатысы жоқ және оған әсер етпейтін тауарлар мен
қызметтер
- тауарлар.
Өзіндік құны мен сатудың таза бағасынан төменгі мәні бойынша
материалдық құндылықтар бағаланады. Материалдық құндылықтардың өзіндік құны
мыналардан тұрады:
1) Материалдық құндылықтардың иеленуге кеткен шығындар, сатып алу бағасын
қосқанда (фактура шоттары бойынша сома, льготалар, скидкалар),
тасымалдауға кедендік жиын және т.б. салықтар ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.