Әмір темір
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І . тарау. Сыртқы саясаты
1.1 Орталық Азияның ХVІІІ ғасырдың екінші жартысымен ХІV ғасырдың ортасына дейінгі саяси . әлеуметтік жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Әмір Темірдің жаулап алу соғыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
1.3 Темір дипломат немесе Темір мен Батыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
ІІ . тарау. Әмір Темірдің ішкі саясаты.
2.1 Әмір Темір жаулап алынған мемлекеттерге жүргізген саясаты ... ... ... .27
2.2 Мемлекеттің ішкі саясатындағы кемшіліктері мен жетістіктері ... ... ... 36
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І . тарау. Сыртқы саясаты
1.1 Орталық Азияның ХVІІІ ғасырдың екінші жартысымен ХІV ғасырдың ортасына дейінгі саяси . әлеуметтік жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Әмір Темірдің жаулап алу соғыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
1.3 Темір дипломат немесе Темір мен Батыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
ІІ . тарау. Әмір Темірдің ішкі саясаты.
2.1 Әмір Темір жаулап алынған мемлекеттерге жүргізген саясаты ... ... ... .27
2.2 Мемлекеттің ішкі саясатындағы кемшіліктері мен жетістіктері ... ... ... 36
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі: Ескендір Зұлқарнайы, Шыңғыс хан, наполеон Бонопарт тәрізді аса көрнекті әсркербасылардың бел ортасынан орын алатын Әмір Темір Көрегеннің – Темірланның қайшылыққа толы тағдыр – талайы, ғажайып ғұмырнамасы әлі күнге дейін тарихи тұрғыдан шынайы бағасына ие болған жоқ. Кеңес өкіметі кезеңінде оның аты тек қанішер, жаулап алушы, қатыгез қиратушы ретінде ғана сөз етіліп келді немесе айтуға мүлдем тыйым салынды.
Әмір Темір жан – жақты зерттеуге тұрарлық күрделі тарихи тұлға болатын. Оның мемлекет қайраткерлеріне, тарихшыларға, саясаттанушыларға, заңгерлерге мәдениет қызметкерлеріне берер үлгі - өнегесі мол –ақ.
Ол бізге, яғни бүгінгі күнгі ғасырлар қатпарынан аршып алынып, жылдар керуенімен келіп жетті.
Өйткені, өмір өлмейді, оның тамыры – тарих, - дарағы – дерек...
Жұмыстың мақсаты:
Мен бұл жұмысымыз арқылы ХIV – XX ғғ. Әлемді жаулап алу саясатын жүргізген алып империяның билеушісі, оның жүргізген ішкі – сыртқы саясаты туралы (уақыт) тарихи деректерді пайдалана отырып, әміршіл туралы әлі ашылмаған тарих беттеріне шолу жасағымыз келді. Аршында Самарқандағы тұтас сәулет ескерткіштері ансамблі мен түркі дүниесінің рухани орталығына айналған Қожа Ахмет Ясауи кесенесін қалдырған тарихи тұлғаның әлі зерттелмеген, ашылмаған соқпақтарына ХХІ ғасыр тұрғысынан көз салуды (армандадым) мақсат еттік.
Жұмыстың міндеті:
– Әмір Темірдің жеке басының қасиеттерін жаңаша көзқараспен бағалау;
– Әмір Темірге қатысты мұрағат құжаттарын, тарихи әдебиеттерді талдау;
– Әмір Темірдің тарихтағы орнына баға беру;
– Әмір Темірдің ішкі сыртқы саясатының ерекшеліктерін қарастыру;
Жұмыстың өзектілігі: Ескендір Зұлқарнайы, Шыңғыс хан, наполеон Бонопарт тәрізді аса көрнекті әсркербасылардың бел ортасынан орын алатын Әмір Темір Көрегеннің – Темірланның қайшылыққа толы тағдыр – талайы, ғажайып ғұмырнамасы әлі күнге дейін тарихи тұрғыдан шынайы бағасына ие болған жоқ. Кеңес өкіметі кезеңінде оның аты тек қанішер, жаулап алушы, қатыгез қиратушы ретінде ғана сөз етіліп келді немесе айтуға мүлдем тыйым салынды.
Әмір Темір жан – жақты зерттеуге тұрарлық күрделі тарихи тұлға болатын. Оның мемлекет қайраткерлеріне, тарихшыларға, саясаттанушыларға, заңгерлерге мәдениет қызметкерлеріне берер үлгі - өнегесі мол –ақ.
Ол бізге, яғни бүгінгі күнгі ғасырлар қатпарынан аршып алынып, жылдар керуенімен келіп жетті.
Өйткені, өмір өлмейді, оның тамыры – тарих, - дарағы – дерек...
Жұмыстың мақсаты:
Мен бұл жұмысымыз арқылы ХIV – XX ғғ. Әлемді жаулап алу саясатын жүргізген алып империяның билеушісі, оның жүргізген ішкі – сыртқы саясаты туралы (уақыт) тарихи деректерді пайдалана отырып, әміршіл туралы әлі ашылмаған тарих беттеріне шолу жасағымыз келді. Аршында Самарқандағы тұтас сәулет ескерткіштері ансамблі мен түркі дүниесінің рухани орталығына айналған Қожа Ахмет Ясауи кесенесін қалдырған тарихи тұлғаның әлі зерттелмеген, ашылмаған соқпақтарына ХХІ ғасыр тұрғысынан көз салуды (армандадым) мақсат еттік.
Жұмыстың міндеті:
– Әмір Темірдің жеке басының қасиеттерін жаңаша көзқараспен бағалау;
– Әмір Темірге қатысты мұрағат құжаттарын, тарихи әдебиеттерді талдау;
– Әмір Темірдің тарихтағы орнына баға беру;
– Әмір Темірдің ішкі сыртқы саясатының ерекшеліктерін қарастыру;
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Аль – Халел Карнык «Белая кость прошлого» А., 1994.
2. Бақбергенов С. «Бөрте Шыңғысханның жұбайы». А., 1993 .
3. Жолдамкенұлы М. «Ел тарихының әйгілі тұлғалары. А., 1994.
4. С.Б. Вадимович. 100 Великих Воин. М., 2003.
5. Әбенұлы С. «Қ.А.Ясауи кесенесін кім салдырған». Егемен Қазақстан -2002, 17 шілде – 3 б.
6. Әмір Темір айтқандары. «Нақыл сөздері» заң газеті. 1996. 28 ақпан. 15б.
7. Егемен Қазақстан. «Әмір Темір билік құрамы туралы» 1996. 7 қыркүйек.
8. Қазақстан тарихы. ІІ том.
9. Байбота Серікбайұлы. Тіл ұлысындағы тарих. А., 2003.
10. Клавихо Г. «История Великой Темирлана» М., 1988 ж.
11. Гияс-ад-дин Али «Дневник похода Тимура в Индии» М., 1958
12. Шливтбергер И. О Тамерлане 1866 г.
13. Повесть о Темире Аксаке (Памятники литератур древней РусиХІV-ХV. М., 1981
14. Якубовский А. Тимур. Вопросы истории. М., 1946 г.
15. Автобиография Томерлана Ташкент. 1894 г.
16. Уложение Тимура. Ташкент 1904 г.
17. Лянглэ Л. Жизнь Тимура. Ташкент 1890 г.
18. Вамбери Т. История Бухара СПб 1873 г.
19. Трановский Т.Н. Полное собрании сочинений СПб 1905 т.1.
20. Иванин М.М. О военном искусстве и завоеваниях монголь-татар и среднеазиятских народов при Чингис-хане и Тамерлане. СПб 1875г.
21. Бартольд В.В. Сочинения 1964 т.2 ч.2
22. Бартольд В.В. О погребении Тимура. Сочинения 1984г. т.З. ч.2
23. Герасимов М.М. Портрет Тамерлана М., 1947г.
24. Умняков И. Из истории международных отношений Сред. Азии с западной Европой в начале XV века. М., 1960 г.
25. Пугаченкова Г.А., Ремпель Л.И. Очерки исскусства Средней Азии. Древность, Средневековке., М., 1982г.
26. Агулинов И.М. Роль и место Амира Тимура в истории Средней Азии в свете данных письменных источников. Ташкент.
27. Уложение Тимура, Т.,"Чулпон", 1992
28. Хильда Хукхэм, "Властитель семи созвездий", Т., "Адолат", 1994
29. История народов Узбекистана, Т., 1992
30. Детская Историческая Энциклопедия, М., 1978
31. Ибн Арабшах "Тамерлан"
32. Низамиддин Шами, "Зафар-наме"
33. С.П. Толстов, "Древний Хорезм", М.,1948
34. И. Муминов "Роль и место Амира Тимура в истории Средней Азии", Т., 1993
35. Хильда Хихәм Властитель семи созвездий. Ташкент 1995 г. Изд. во. «Адолат».
1. Аль – Халел Карнык «Белая кость прошлого» А., 1994.
2. Бақбергенов С. «Бөрте Шыңғысханның жұбайы». А., 1993 .
3. Жолдамкенұлы М. «Ел тарихының әйгілі тұлғалары. А., 1994.
4. С.Б. Вадимович. 100 Великих Воин. М., 2003.
5. Әбенұлы С. «Қ.А.Ясауи кесенесін кім салдырған». Егемен Қазақстан -2002, 17 шілде – 3 б.
6. Әмір Темір айтқандары. «Нақыл сөздері» заң газеті. 1996. 28 ақпан. 15б.
7. Егемен Қазақстан. «Әмір Темір билік құрамы туралы» 1996. 7 қыркүйек.
8. Қазақстан тарихы. ІІ том.
9. Байбота Серікбайұлы. Тіл ұлысындағы тарих. А., 2003.
10. Клавихо Г. «История Великой Темирлана» М., 1988 ж.
11. Гияс-ад-дин Али «Дневник похода Тимура в Индии» М., 1958
12. Шливтбергер И. О Тамерлане 1866 г.
13. Повесть о Темире Аксаке (Памятники литератур древней РусиХІV-ХV. М., 1981
14. Якубовский А. Тимур. Вопросы истории. М., 1946 г.
15. Автобиография Томерлана Ташкент. 1894 г.
16. Уложение Тимура. Ташкент 1904 г.
17. Лянглэ Л. Жизнь Тимура. Ташкент 1890 г.
18. Вамбери Т. История Бухара СПб 1873 г.
19. Трановский Т.Н. Полное собрании сочинений СПб 1905 т.1.
20. Иванин М.М. О военном искусстве и завоеваниях монголь-татар и среднеазиятских народов при Чингис-хане и Тамерлане. СПб 1875г.
21. Бартольд В.В. Сочинения 1964 т.2 ч.2
22. Бартольд В.В. О погребении Тимура. Сочинения 1984г. т.З. ч.2
23. Герасимов М.М. Портрет Тамерлана М., 1947г.
24. Умняков И. Из истории международных отношений Сред. Азии с западной Европой в начале XV века. М., 1960 г.
25. Пугаченкова Г.А., Ремпель Л.И. Очерки исскусства Средней Азии. Древность, Средневековке., М., 1982г.
26. Агулинов И.М. Роль и место Амира Тимура в истории Средней Азии в свете данных письменных источников. Ташкент.
27. Уложение Тимура, Т.,"Чулпон", 1992
28. Хильда Хукхэм, "Властитель семи созвездий", Т., "Адолат", 1994
29. История народов Узбекистана, Т., 1992
30. Детская Историческая Энциклопедия, М., 1978
31. Ибн Арабшах "Тамерлан"
32. Низамиддин Шами, "Зафар-наме"
33. С.П. Толстов, "Древний Хорезм", М.,1948
34. И. Муминов "Роль и место Амира Тимура в истории Средней Азии", Т., 1993
35. Хильда Хихәм Властитель семи созвездий. Ташкент 1995 г. Изд. во. «Адолат».
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І – тарау. Сыртқы саясаты
1.1 Орталық Азияның ХVІІІ ғасырдың екінші жартысымен ХІV ғасырдың ортасына
дейінгі саяси – әлеуметтік
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Әмір Темірдің жаулап алу
соғыстары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .14
1.3 Темір дипломат немесе Темір мен
Батыс ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...22
ІІ – тарау. Әмір Темірдің ішкі саясаты.
2.1 Әмір Темір жаулап алынған мемлекеттерге жүргізген
саясаты ... ... ... .27
2.2 Мемлекеттің ішкі саясатындағы кемшіліктері мен
жетістіктері ... ... ... 36
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 40
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі: Ескендір Зұлқарнайы, Шыңғыс хан, наполеон
Бонопарт тәрізді аса көрнекті әсркербасылардың бел ортасынан орын алатын
Әмір Темір Көрегеннің – Темірланның қайшылыққа толы тағдыр – талайы,
ғажайып ғұмырнамасы әлі күнге дейін тарихи тұрғыдан шынайы бағасына ие
болған жоқ. Кеңес өкіметі кезеңінде оның аты тек қанішер, жаулап алушы,
қатыгез қиратушы ретінде ғана сөз етіліп келді немесе айтуға мүлдем тыйым
салынды.
Әмір Темір жан – жақты зерттеуге тұрарлық күрделі тарихи тұлға болатын.
Оның мемлекет қайраткерлеріне, тарихшыларға, саясаттанушыларға, заңгерлерге
мәдениет қызметкерлеріне берер үлгі - өнегесі мол –ақ.
Ол бізге, яғни бүгінгі күнгі ғасырлар қатпарынан аршып алынып, жылдар
керуенімен келіп жетті.
Өйткені, өмір өлмейді, оның тамыры – тарих, - дарағы – дерек...
Жұмыстың мақсаты:
Мен бұл жұмысымыз арқылы ХIV – XX ғғ. Әлемді жаулап алу саясатын
жүргізген алып империяның билеушісі, оның жүргізген ішкі – сыртқы саясаты
туралы (уақыт) тарихи деректерді пайдалана отырып, әміршіл туралы әлі
ашылмаған тарих беттеріне шолу жасағымыз келді. Аршында Самарқандағы тұтас
сәулет ескерткіштері ансамблі мен түркі дүниесінің рухани орталығына
айналған Қожа Ахмет Ясауи кесенесін қалдырған тарихи тұлғаның әлі
зерттелмеген, ашылмаған соқпақтарына ХХІ ғасыр тұрғысынан көз салуды
(армандадым) мақсат еттік.
Жұмыстың міндеті:
– Әмір Темірдің жеке басының қасиеттерін жаңаша көзқараспен бағалау;
– Әмір Темірге қатысты мұрағат құжаттарын, тарихи әдебиеттерді талдау;
– Әмір Темірдің тарихтағы орнына баға беру;
– Әмір Темірдің ішкі сыртқы саясатының ерекшеліктерін қарастыру;
Жұмыстың зерттелу деңгейі
Ресми 1996 жылы атақты қолбасшы, ортағасырлық ірі мемлекет
қайраткері Әмір Темір 660 жасқа толды. Осыған орай Елбасының Жарлығымен
тіпті 1996 жылы ұлы қолбасшы, мемлекет қайраткері, жаһангер жаулаушы Ақсақ
Темір жылы деп жарияланды. Ал Ташкенттің орталығындағы коммунизм көсемі
Карл Маркстің мүсіні тұғырдан түсіріліп, орнына Әмір Темірдің ат үстіндегі
алып ескерткіші бой көтерді.
Сондай – ақ, Қырғызыстан астанасы Бішкекте де Әлем тарихындағы Әмір
Темірдің орны атты ғылыми – тәжірибелік конференция өткізіліп, Иран мен
Тұран патшасы жайындағы теріс түсініктерге тойтарыс беруге бетбұрыс
жасалды.
Түркістан шаһарында Қожа Ахмет Ясауидің тозығы жетіп қараған
мазарының орнына ғаламдағы ғаламат ірі сәулет ескерткіштерін орнатқан
қаһарлы қолбасшы Әмір Темірдің қазақ тарихында алатын орны да қомақты.
Өкінішке орай, ұзақ уақыт мойынтұрық келген Момақан қазақ кешегі құлдық
психология әсерінен әлі де толық арыла алмай отыр. Тәуелсіз еліміздің
айтулы мерекеге орай өзіндік үлес қосудың орнына байырғы қалпынша
самарқаулық танытуының сырын біз осыдан іздейміз. Бұлай демеске шараң
қанша, бірлі – жарым мерзімдік баспасөз беттерінде жарияланған мақалаларды
місе тұттық та, мелдектеп қалдық.
Әмір-Темір өмірі мен әртүрлі саладағы қызметі туралы тарихи деректер
баршылық. Олардың қатарында, ерекше, Әмір-Темір кезінде жазылған деректер
және толып жатқан заттай тарихи ескерткіштер көптеп кездеседі. Әмір-Темір
кезіндегі жазба деректер көбінесе мемуарлық деректемелерге қарағанда Әмір-
Темір кезекті жарыққа шыққан кезде, оны жазып, суреттеп отыру үшін жанына
арнайы "дабирани-хас" және "фадилани-аср" ұйғыр, парсы ғалымдарынан жеке
хатшы ретінде алып жүрген. Осындай ғалымдардың бірі Омар болған[1]. Ол Әмір-
Темірдің "Индия жорықтары туралы күнделіктер" деп аталған еңбек жазған.
Бірақ, бұл еңбек бізге дейін сақталмаған. Бірақ, Әмір-Темір өз жорықтарын
бірнеше адамдарға жаздырған. Сондай авторлардың бірі Гияс-ад-дин-Али
болған. Ол 1403 жылы 12 наурызда "Индия жорықтары туралы күнделіктер" деп
аталған шығарма жазған. Бұл шығармада Гияс-ад-дин-Али жорықтармен қатар
басқа да жайлы деректер қалдырған[2].
Әмір-Темір тарихнамасының маңызды деректемесі қазіргі кезге дейін
жеткен Низам-ад-дин Шами жазған "Зафар-Наме" ("Жеңіс кітабы") атты
шығармасы екендігін ерекше атап кеткен жөн. Низам-ад-дин Шамидің "Зафар-
наме" ("Жеңіс кітабы") шығармасы Гияс-ад-дин Алиден айырмашылығы ол
Темірдің тек жорықтары ғана емес, барлық қызметтерін көрсетеді. Өзінің
хронологиялық мезгілдері жағынан да бұл еңбек едәуір кезеңді қамтыған.
Мәселен, кіріспеде 1360 жылдарға дейінгі (Әмір-Темір тарих сахнасына
шыққанға дейінгі) Орталық Азиядағы жағдайды суреттейді, бұл еңбек 1405 жылы
Әмір-Темірдің қайтыс болуымен аяқталады.
Сол сияқты Әмір-Темір туралы жазылған еңбектің бірі Шараф-ад-дин Али
Иезденің тағы да сол атпен жазылған, яки "Зафар-наме" шығармасы Әмір-
Темірдің тарихи тұлға ретінде суреттелген құнды деректерге жатады. Бұлай
деп айтуымыздың өзіндік себептері бар.
Мәселен, Шараф-ад-дин Иезде ө зінің еңбектерін Низам-ад-дин Шами
пайдаланбаған "Тарихи-хани" жылнамаларын, шежіресін негізге ала отырып
жазған. Бірақ, автор Әмір-Темір қызметтері мен жеңістері туралы пікірлерін
сын көзбен қарсы қарау керек. Олай дейтініміз, Шараф-ад-дин Иезде өз
еңбегін Әмір-Темірді асыра мадақтауға арнаған, апологетикалық сипат айқын
орын алған. Мәселен, автор 1385 жылы Шыршық өзені бойында болған күресті
аяусыз, қатігездікпен басуын немесе 1387 Исфагандағы көтеріліске
шыққандарды жаппай қыру туралы берген бұйрықтарын ақтайды. Сол сияқгы үнді
тұтқындарында жаппай жойып жіберуді жақтайды.
Тарихнама қатарында, авторы ұзақ мезгілдер аралығында белгісіз болып
келген "Искендер анонимдері" атты құнды еңбекті В.В.Бартольдттың айқындауы
бойынша Агуин-ад-дин Натанзи жазған. Бұл еңбектің басты айырмашылығы,
ұйғыр, парсы тілінде емес түркі тілінде жазылған алғашқы еңбек болды. Ол
1413-1414 жылдары жазылған, демек Шараф-ад-дин еңбегінен 11-12 жыл бұрын
жазылған[3].
Әмір-Темір туралы тарихнаманы Хафиз Абд-ар-Реззан Самарканди және
Мирхонди еңбектерін келтіруге болады. Жоғарыда аталған
авторлардың бәрі де ресми, сарай тарихшылары болды, олар Әмір-Темір тарихын
асыра сілтеп, мадақтап жазуды мирас етті.
Сонымен қатар, Әмір-Темір тарихнамасы қатарында қарапайым ортадан
шыққан, сарай мұрагерлерімен байланысы жоқ авторлардың да еңбектері елеулі
орын алады. Солардың қатарында араб тілінде жазылған (қазіргі кезде орыс
тіліне аударылған) Ибн Арабшах "Әмір-Темір өмірінің ғажайып оқиғаларын
анықгау" ("Чудеса предопределения в событиях в жизни Тимура") атты еңбегі
Ибн-Арабшах басқа авторларға қарағанда, Әмір-Темір басқыншы саясаттарын
сынады, оны жиренішпен қабылдады. Бұл жағдай өзінің тұтқындық өмірінен
алынған сезім де болуы мүмкін. Қалай дегенде де Ибн-Арабшах еңбегі
зерттеушілерге ресми тарихшылардың еңбектерін салыстырып қарауға аса құнды
қосымша дерек екендігінде ешқандай күдік болмаса керек. Тарихи деректердің
ішінде Испан королі Генрих ІІІ-нің Самарқандқа жіберген елшісі Ргон
Гонсалес де Клавихо еңбектерінің алатын орны ерекше.
Олай дейтініміз, жоғарыдағы аталған ресми және ресми емес тарихшыларға
қарағанда Клавихо Әмір-Темір туралы, жан-жақты, тәуелсіз, көзқарастағы
бақылаушы ретінде баяндайды. Ол 1403-1406 жылдары, үш жыл бойы елшілікте
болған. Клавихо Әмір-Темірдің өзімен бірнеше рет жүздескен. Елшілікті
ақылды, пайымды адам болған[4].
Әмір-Темір туралы мәліметтер орыс жылнамаларында да тиісті орын алған.
Мәселен, ХV-ХVІ ғасырдағы Никонов жылнамалары Әмір-Темірдің жастық шағы
туралы деректі мағлұматтар бере алады. Сондай-ақ Әмір-Темір туралы саяси
мәдени деректер қатарына сол уақытта дүниеге келген мәдениет
құндылықтарының, архитектуралық ғимараттардың т.б.алатын орындары ерекше.
Әмір-Темір кезінде салынған Самарқанд, Түркістан қалаларындағы мешіт-
мавзолей, сарайлар т.б. өте сапалы, сәнді болған, оларды түрлі ұсталар
салған. Ғимараттар қабырғаларына құранның сүрелері жазылған. Солардың
ішінде эпиграфикалық жазбалар тарихи деректер бола алады.
Мәселен, Түркістан қаласындағы Қ.А.Яссауи мешіт-мавзолейінде Әмір-
Темірдің шыққан тегі жазылған деректер сақталынған. Қорытындылап айтар
болсақ Әмір-Темір туралы тарихнама деректі қүжаттардан бастап, жекелеген
авторлардың еңбектерімен үштасып жатыр.
Әрине, бұл жұмыста тек Орталық Азия оқымыстыларының еңбектеріне баса
назар аударылды. Әйтсе де, бүл тақырыпқа байланысты европалық
зерттеушілерде өздерінің үлкен үлестерін қосты. Жалпы Европаның әртүрлі
елдерінің оқымыстылары 40-қа жуық жеке кітаптар мен жекелеген мақалалар
арнады. Соңында, Әмір-Темірдің туылғанына 660 жылға арналған халықаралық
конференция материалдарында бұл жұмысты орындауда елеулі деректі
мағлұматтары жағымды ықпал жасады[5].
І – тарау. Сыртқы саясаты
1.1. Орталық Азияның ХVII ғасырдың екінші жартысымен XIV ғасырдың ортасына
дейінгі саяси-әлеуметтік жағдайы.
1251 жылдан бастап Орталық Азия жерлері едәуір бөлігі Шағатай ұлысының
құрамынан шыға бастады. Өйткені Алтын-Орда ханы Батый Төле Мөңке мен Үгедей
Шағатай ұрпақтарына қарсы одақ құрды. 1251 жылғы Қарқорымдағы құрылтайда
Мөңке монғол империясының ұлы ханы болып жарияланды. Бұл туралы Рашид-адин
жан-жақты жазып қалдырған. Мөңке-хан империя билігін өз қолына алған соң
Мауереннахерді Алтын-Ордаға тапсырды. Мөңке-ханның ағасы Хұлогид 1254
жылдан бастап Иранды, 1258 жылы Бағдадтағы Абассидтер халифатын жойып
жіберді. Сөйтіп, Иран орталығы Тебризде Хулагидтер мемлекеті пайда болды.
Бірақ 1260 жылы Шағатай немересі Алғи Шағатай үлысын қайта қүрып бүрынғы
жошыларды қүлындап, оларды Алтын-Ордаға тықсырды. Осы жылдары Шағатай
хандары Мубарен жөне Барақ ислам дінін қабылдаған. Шағатай хандарының басты
мақсаты Мауереннахерді біржола мекендік иелік ету болатын. Оның дәлелі 1318-
1326 жылдары Кебек-ханның Каршы қаласын салуы болды. Сонымен қатар көрші
елдермен қатынас ақша арқылы іске асырыла басталды[6]. Бұл деректер
В.Бартольдт еңбектерінен кездеседі.
Сонымен қатар Кебек хан әскери реформаларын да атап кеткен жөн. Рашид-
дин мәлімдемесі бойынша Кебек-хан Мауереннахерді әскери-әкімшілік
(түмендерге) аймақтарға бөлген. Бірақ Кебек реформаларын қала тұрғындары
қолдағанымен көшпелі ақсүйектер қарсылық білдірді. Бұл жағдай хандар мен
бектер арасында өзара соғыстарға әкеліп соқтырды.
Низам-ад-дин Шами мәліметіне қарағанда Қазан-хан (1334-1346), Қазаған-
хан (1346-1358) кездерінде Мәуереннахер жіктеліп, бытыраңқы биліктерге
бөлінген. Мәселен, Шахрисябз (кеш) Барлас әміріне бағынса, Хожент Баязед
билігінде болды. Сол сияқты Балх Қазаған немересі Хусейн билігінде болды.
Тағы да басқа ұсақ, бөлшектеніп өзара қырқысу соғыстарын жүргізген әртүрлі
аймақтар қалыптасты. Қорыта айтқанда XIV ғасырдың 50 жылдарында Мауерннахер
саяси, әлеуметтік жағдайлар мүлдем шиеленісіп одан әрі әлсірей түсті. Осы
жағдай Моғолстан ханы Тоғылық-Тимур пайдаланып, Мауереннахерді өзіне
бағындыру мақсаты мен екі рет 1310, 1316 жылдар жорық жасады. Орталық
Азиядағы саяси-әлеуметтік жағдай ХІП-ХІУ ғасырдың 50 жылдарында осындай
жағдайлармен сипатталды[7].
Темірлан немесе түркі дүниесінде Әмір-Темір атымен тарихта әйгілі аты
қалған тұлғаның жеке өмірі мен оның сан-алуан қызметтері қазіргі кездегі
оқымысты зерттеушілердің барған сайын қызығушылығын арттыра түсуде. Оның
себептері де түсінікті. Өйткені Темірлан туралы бұрынғы жазылып, зерттеліп
кеңінен тарихта әртүрлі зерттеу жұмыстары мазмұндары жағынан ұқсас
болғанымен олардың ортақ бағалары бірдей болды. Ондай "ұқсастық" немесе
"бірегейлік баға" беріліп кеңес дәуірінде жарыққа шыққан еңбектерде кеңінен
орын алды. Кеңес авторларының зерттеулерінде отаршылдық, билеп-төстеушілік
мүдделеріне сәйкестендірілді. Сөйтіп Әмір-Темір тарихи тұлға ретінде тек
"зұлым", "басқыншы", "жауыз", "қатыгез" т.б. бағалармен сипатталды. Әрине,
өзінен-өзі түсінікті нәрсе XIV-XV ғасырдағы Орталық Азия, түркі
халықтарының мемлекеттілігін қалыптастыру басқа саясаттармен қатар соғыс
қимылдарынсыз шешілуі мүмкін емес еді. Мұндай құбылыстар тек Орталық Азия
халықтарының тарихына ғана тән емес, ол әлем халықтарының орта ғасырдағы
тарихтарына да бірден бір тән құбылыс екендігін тарих оқиғалары растайды.
Демек, басқа өркениет дәрежесіне қолдары жеткен халықтардың бастарынан
өткен "зорлық соғыстар" объективті жағымды роль атқарып, біртұтас
мемлекеттілікті қалыптастыруда өзінің үлесін қосты. Осы мағынада алғанда
Әмір-Темір саясаты да қайта қаралып, оны Орта Азия халықтарының біртұтас
мемлекетін құру жолындағы күрес заңдылықтарымен байланыстыру қажет[8].
Сонда ғана Әмір-Темір туралы зерттеулер біздің пікірімізше толық,
тарихи шындықгы толықтыра түседі деген ойдамыз. Жоғарыдағы айтылған
пікірлерден, әрине, Әмір-Темірдің басқыншы соғыс, қатігездік жойқын
әрекеттерін бүркемелеу ниеттері пікірлері тумаса керек. Оның ұлы әскери
қолбасшы ретінде шын мәнінде жойымпаз соғыстар жүргізіп, есімі жауыздық пен
қатігездік баламасына айналғандығын жоққа шығаруға болмайды.
Жоғарыдағы пікірлерді топшылай келіп, мен бұл жұмысымда Әмір-Темірдің
кезіндегі, дәлірек айтқанда ХІІІ-ХІV ғасырдағы Орта Азия халықарының саяси-
әлеуметтік жағдайы, Тимуридтер империясының жүргізген саясатына
мүмкіншілік жеткенше талдау жасап, оның мәндерін ашып көрсетуге ұмтылыс
жасадым. Әрине, бұл мәселеде Әмір – Темірдің өмірдеректеріне де жеткілікті
назар аударылды.
Әмір-Темірдің өмір деректері туралы әдебиеттерде оның 1360 жылдарға
дейінгі (25 жасқа дейінгі) кезеңі ресми мәліметтер сақталмаған. Дегенмен
Ибн-Араб-шах, Гонсалес де Клавихо және орыс жылнамаларына сүйене отырып,
Әмір-Темірдің 1335 жылы Хожа Илгар қыстағында (Шахрисябз қаласының маңында)
Барлас бегі Тарағай от басында дүниеге келген. Тарағай өз аймағанда
беделді бек болған. Мәліметтерге қарағанда орташа, тұрмыста өмір сүрген.
Әмір-Темір өзінің жастық шағында садақ ату өнерін күшті меңгерген. Ол
өзі жасындағы балалар арасында сезімталдығымен көзге түсіп, басшылық
қасиеттер мен көсемдік сапалар арқылы ерекшеленген. Жас кезінен бастап
өзінің жанында арнайы нөкерлері қызмет еткен. Ол өзінің жастық шағында 4-5
нөкерлерімен, Гансалес де Клавихо айтуы бойынша "Көршілес тұрғындардың бір
күндері қойын, бір күндері сиырларын алып отырған". Осылайша Темір өз
төңірегіне мүдделес серіктерді ұйымдастырып, атты нөкерлерді басқарды.
Оларды бай саудагерлер мен керуен сарайларды тонауға пайдаланды. Ол бертін
келе бектер мен жергілікті өмірлерге қауіп төндіре бастады. Ол тек —
барластар арасында ғана емес, Шахрисябз, Кашка-Дарья аймақтарына әйгілі
бола бастады.
Испан елшісі Клавихо Темірдің жастық шағындағы нөкерлерінің
мәліметтерін өзінің еңбектерінде кеңінен пайдаланған. Сондай деректер
бойынша Темір өзінің жақсы жасақталған нөкерлерімен Сейстан деп аталған
жерде үлкен қой отарын ұрламақ болған үстінде қолға түсіп оң аяғы мен оң
қолы қатты зақымдалып жарақаттанған. Ол осы оқиғадан кейін ақсақ Темір
(Темирлан, Тимурлунг, Тамерлан) деген атпен атала бастаған. Бертін келе ол
Тамерлан атымен тарихта аты қалды[9].
Әмір-Темір жас шағынан түркі және тәжік тілдерін жақсы білген. Ол қала
өмірін де, көшпенді өмірін де түсінген. Әмір-Темірдің рухани көзқарасына
Ислам діні, оның Шахрисябздегі шейхі Шамсиад-дин Құләл ықпал еткен (Ибн-
Арабшах) Монғол ханы Тоғылық-Темір жоғарыда айтылған Шабупен (1360, 1361
жылдар) Кдшқа-Дарья Уалайятын басып алумен аяқталды. Әмір-Темір билігіне
мойынсынды. Бұл жағдайға разы болған Тоғылық-Темір оны Қашқа-Дарьяны
билеуші болып тағайындалды. Сөйтіп, Әмір-Темір 25 жасында Қашқа-Дарья
түменін басқарды. Бірақ, Әмір-Темір Хорасанда өз билігін орнатуды мақсат
етті. Сондықтанда ол Қазаған-хан немересі Әмір Хусейнмен жақындаса бастады.
Демек, ол астыртын Тоғылық-Темір билігін қарсы күреске өзіне одақтастар
жинақтай бастады. Бұлардың арасындағы байланыс Хусейннің қарындасына
үйленумен беки түсті. Бұл кезде Мауереннахердегі ең ірі осы екі Әмір-Хусейн
және Темір болатын. Олардың достық қатынастарының нығаюына түркен бегі Әли-
бек қарсы шапқыншылықтарында көруге болатын. Бірақ, бұл шапқыншылық олардың
өмірінде үлкен қорлық іздерін қалдырды. 62 күн бойы тұтқында ұсталды. Бұл
өмірлердің күшейе түсуіне Тоғылық-Темір мұрагері Ильяс Қожа келісе алмады.
Сондықтанда ол Әмір Хусейн мен Темірді әлсірету саясатына ашық көшті.
Осылайша 1365 жылы Ильяс Қожа үлкен әскері мен Хусейн мен Темірге қарсы
соғыс жүргізді. Бұл шайқас Шыназ бен Ташкент аралығында болды, ол "батпақ
шайқасы" деген атпен тарихта қалды. Олай деп аталуының себебі шайқас
кезінде нөсерлі жаңбыр жауып аттар батпақтарға батып құлаған.
Сондықтан ол шайқас "батпақ шайқасы" деп аталып кеткен. Шайқас Хусейн мен
Темірдің жеңілісімен аяқталды[10].
Олар Әму-Дарьяның оңтүстігінде Балх Уаляйтында жасырынуға мәжбүр болды. Ал,
Самарқанд болса жау шапқыншылығының алдында ашық қалды. Оның ерікті
тұрғындары — сербедар ған ұйымдасқан қарсылық жасап Самарқандты Ильяс
қожадан сақтап қалды. Сербедарлар монғол езгісін қарсы басты саяси
әлеуметтік топ болды. Оларды "дарға асылушылар" немесе монғолдар арасында
бел бүгілгенше асылып өлгенді жақтаушылар болды. Сондықтанда сербедарлар
шын мәніндегі Солтүстік Иран тектестердің (хорасанды) өз биліктерін
орнатуды жақтауы. Самарқанд сербедар ішінде ерекше өзінің ерлігімен көзге
түскен Маулен-заде мен Абу-Бекр болды. Маулен-заде 10 мың сербедар
жасақтап, Әмір Хусейнді опасыз деп жариялап, Самарқандты жаудан қорғауды өз
жауапкершілігіне алды. Қалада әртүрлі бекіністер салынып, Ильяс Қожа
әскерлеріне ойсырата тойтарыс берді. Оның үстіне Ильяс атты әскерлерінің
(жылқыларының жаппай індетке ұшырап қырыла бастауы) оның Мауереннахерді
басып алу ниетін қайтарды. Ол Мауереннахерді тастап кетуге мәжбүр болды.
Бұл уақиғаларды өзінің күнделіктерінде келтірген. Самарқанд сербедарларының
ерлігіне "риза" болған әмірлер Хусейн және Темір олардың басшыларымен
"ізгілікті" ниетпен кездесуді ұсынды, олар өздерінің сербедарларды
қолдайтындығын ресми мәлімдеген. Сербедарлар болса оларға сеніп, үлкен
салтанатпен қарсы алды. Бірақ Хусейн мен Темір олардың сеніміне кіріп,
барлық қолға түскен сербедарларды жойып жіберді[11]. Тек, Агашензаде ғана
өмірі сақталынып қалды. Оның себебі Хусейн мен Темір арасында сербедарлар
туралы қарама-қарсы көзқарастар болатын. Оның үстіне, Темір — сербедарларды
өзінің жеке мақсаттарына пайдалану пиғылын ұстады. Қысқасын айтқанда
Хусейн мен Темір Самарқандты өз қолдарына алып билік жүргізуге мүмкіндік
алды. Бұл 1366 жыл болатын. Хусейн мен Темір арасындағы (қайнаға мен күйеу
бала) "достық" сыннан сүрінбей өтті.
Бірақ қос билік жүргізу барған сайын қиындай түсті. Олардың Самарқанд
тұрғындары туралы саясаттары да барған сайын алшақтай түсті. Салық жинау,
ислам дінбасыларымен т.б. мәселелер туралы өзара түсінбестік тереңдей
түсті. Сондай-ақ олардың өз шығындарын толтыруда да қайшылықтар тереңдей
түсті. Мәселен, Әмір Хусейн болса салықтарды күшейтуді жақтаса, Темір
керісінше өз бағыныштыларынан салықты төмендетуді жақтады.
Қорыта айтқанда, Хусейн мен Темір арасында барған сайын қарама-қарсы
көзқарастар қалыптасып, бір-біріне кедергі күштерге айнала бастады.
Сондықтан да олар өздерінің жақтастарын жіктерге бөліп, келешек қақтығыстың
басталуына дайындалды. Көп кешікпей 1368-1369 жылдар аралығында Хусейн өз
жақтастары мен Балх қаласында әскери бекіністер салуға кірісті, ол
келешекте болатын Темірге қарсы орталық болуға тиіс еді. Хусейннің бұл
әрекетіне Темір бірнеше дүркін ескерту наразылығын білдірді. Бірақ Хусейн
өзінің алған бетінен қайтпады[12].
Сондықтан Темір алдын ала 1370 жылы Балх қаласына шабуыл жасап, оны
басып алды. Хусейн өз еркімен тұтқындалды. Оның кепілі Хусейн өмір сүруге
құқық алды. Бірақ Темір өз уәдесінде тұрмай, Хусейнді сол кездегі қанға-қан
тәртібі бойынша өлім жазасына бұйырды. Бірақ, бұл жазаның іске асырылуы
Темір одақгасы Кейхосран мен байланыстырылған мәліметтер бар. Бұл мәселені,
қорыта айтқанда Әмір Темір 35 жасында жеке билік құруға толық мүмкіндік
алды.
1.2. Әмір-Темірдің жаулап алу соғыстары
1370 жылы Әмір-Темірдің Балхты басып алуы, Хусейннің өлімі ең ірі және
шешуші оқиға болды. Балхты басып алғаннан кейін, арнайы Меккеден келген
шейх Берке оған ерекше дабыл (барабан) алтын жіптермен тоқылған ту беріп,
биліктің рәмізі ретінде алдағы ұлы болашақ туралы болжау айтқан. Ол
кейіннен Әмір-Темірдің бас діндары болған. 1371 жылы Мауереннахердің
түгелдей билігін өз қолына алды, бірақ оның ресми ханы болып, Шыңғыс
әулетінің Шағатай ұлысының мүшелері Сүйергетмышты жариялады. Ал Темір болса
бүкіл түмендер құрылтайында Мауреннахер Әмірі болып жарияланды.
Шын мәнінде шексіз билік Әмір-Темір қолына көшті. Ол өзінің жеке
қасиеттері мен ықпалы жағынан сол кездегі қарсыласы болмаған тарихи тұлға
ретінде таныла бастады[13]. Оның билігін нығайтуда Мауераннахер
дінбасылары да үлкен роль атқарды. Мәселен, Термиз шейхтары Әмір-
Темірге Худованзаде атағын берген.
Өзінің ұзақ жылдар билігінде Әмір-Темір дінбасыларымен тығыз
байланысты сақтады. Әмір-Темір билік еткен алғашқы жылдардың өзінен-ақ
Мауереннахерді біртұтас мықты мемлекетке айналдыру мақсатында ірі
өзгерістерді іске асыра бастады.
Оның ең алғашқы Жарлықтарының бірі Балх қаласын талқандап, оны
түмендердің тонауына жол беріп, қала тұрғындарын Хусейнді қолдағаны үшін
жазалау болды. Балх қазынасының мол байлықтарын өзінің түмен басшыларына
салық ретінде таратты. Әмір-Темір алдындағы ең ірі және басты саяси мәселе
— ол бытыраңқы, өзара қырқысып жатқан жерлерді күшті, бір орталыққа
біріккен мемлекет құру болды. Бұл мақсаттарға жету үшін Әмір-Темір бірінші
кезекте әскери реформаларды ендіре бастады. Дәлірек айтқанда әскерді
жасақтау, басқару т.б. мәселелеріне жаңа талаптар ендірілді. Сонымен қатар
ірі қалаларда әскери бекіністер, қоймалар т.б. қажетті құрылыстар басталды.
Оңдай құрылыстар мен бекіністер, қамалдар Кеш, Самарқанд сияқты
орталықтарда шапшаң қарқынмен салына бастады. 1370 жылдан бастап Самарқанд
Мауереннахер орталық қаласы ретінде қайта құрыла бастады[14]. Бірақ
жоғарыда аталған қайта құру, ендірілген жаңалықтардың өте үлкен маңыздары
болғанымен мемлекетті құру қандай дәстүрмен даму мәселесі барған сайын
шешуші мәселеге айнала бастады. Мұнда сөз болып отырғанындай, ежелгі дәстүр
Кебек-хан дәстүрін немесе Қазаған дәстүрін таңдау мәселесі бір қарағанда
жеңіл болып көрінгенмен ол шешуші мәселе болды.
Әмір-Темір шын мәнінде күшті билік орнату үшін осы мөселенің аса
маңызды екенін жақсы түсінді. Дәлірек айтқанда, көшпенді монғол-түркі
әмірлерін бағындыру мәселесін шешу аса қажетті саяси мәселе болды. Бірақ,
ол өзінің тірегі болып саналатын түркі әмірлерін бағындырудың қаншалықгы
қиындыққа тап болатынын алдын-ала болжады. Сонымен қатар, Мауереннахер
басқа шейхтерімен әмірлерін өз мүдделеріне пайдалану оңай мәселе емес еді.
Сондай-ақ Әмір-Темірде өз ортасының әмірлері сияқты басқа елдердің
байлықтарын барымталауды еске ұстады. Әмір-Темірдің өз қолымен жазып
қалдырған өмір деректерінде әскери-күшке ерекше мән, оны өз мақсатарын іске
асырудың басты құралы ретінде қарады. Сондықтан да Мауерннахерді біріктіру
әрекеттері мен саясаттары әскери күштің қабілет дәрежесімен теңестірілді.
Бұл шешім Әмір-Темірдің мемлекеттік тұлға ретіндегі қалыптасуындағы басты
саяси бағыт болды.
Біртұтас мемлекет құру жорықтары алғашқы кезде Аму-Дарья мен Сыр-Дарья
арасында өмір сүрген әмірлер мен шейхтар басқарған мемлекеттерді біріктіру
аса қиындыққа соқпады. Өйткені олар XIV ғасырдың ортасында өзара
қырқыстардан әлсіреген еді. Дегенмен, ежелгі мәдениет орталығы Хорези, Шаш
облыстарын басып алу едәуір қиындыққа ұшырады. Оның өзіндік себептері де
бар еді. Мәселен, Хорезм монғол шапқыншылығынан кейін екі бөлікке жіктеліп
— солтүстік Үргенш қаласымен қоса Алтын Орда құрамында болса, оңтүстіктегі
Қият қаласымен бірге Шағатай ұлысының құрамында еді[15]. Сондықтан да
Хорезмді басты ұлы империя құру жолындағы алғашқы ауыр өткел
болды. Ал Хорезмдегі жағдай болса Алтын-Орда ханы Бердібек қайтыс
болғаннан соң өздерінің дербес мемлекетін жариялап оны қоңыраттар
династиясынан (әулетінен) шыққан Софи басқарды.
Жаңа Хорезм мемлекетінің әмірі Софи, Хорезмді қайта біріктіріп,
біртұтас Хорезм мемлекетін құрған еді. Бірақ, Шағатай ұлысының
мұрагеріне ұмтылған Әмір-Темір Софының бұл саясатын заңсыз деп есептеді.
1372 жылы Әмір-Темір Софыдан бұл жерлерден бас тартуын талап еткен арнайы
елші жіберді.
Бірақ Софы бұл талаптарды орындаудан бас тартты, мұның саддары
Әмір-Темірдің Хорезмді басып алуына жол ашты.
Үргенш қамалында Софы көп ұзамастан қайтыс болды. Бұл 1372-
1373 жылдары болды. Әмір-Темір Хорезм билігін жүргізуді Софының інісі Юсуф
Софыға жүктеді. Бұл сенімі үшін Юсуф софы ағасы Хусейн софының қызын
Әмір-Темірдің ұлы Жахангерге берді. Бұдан кейін Әмір-Темір Хусейн софыға
көмектескені үшін Шағатай ұлысының әмірі Кейхосрауды өлім жазасына кесті.
Бұл жаза монғол дәстүрінде қабылданған жарғы тәртібі бойынша іске
асырылды. Бұл жаза ауыр да болса басқа әмірлер мен бектер үшін қаһарлы
ескерту болды. Бірақ, іштей қорланған Юсуф Софы Хорезмді қайтарып алу
әрекетін жалғастыру ниетінде болды[16]. Ол Қият қаласын 1374 жылы қайта
басып алды. Бұл әрекет сәтсіздікпен аяқталды. Әмір-Темір талап етуімен
Хорезм біржолата империя құрамына енді. Сондай-ақ Әмір-Темір мен Алтын-
Орданы Тоқтамыш арасында Мауереннахер иеліктері үшін күрес шиеленісе түсті.
Әмір-Темір өзінің алдында тұрған ұлы Алтын-Орда хандығы мен Ақ-Орда
хандықтарының аса қауіпті күш екендігін жақсы түсінді.
Сондықтанда ол Жошы ұлысының құрамында болып келген Алтын-Орда мен
Ақ-Орда да болған жағдайды үлкен қырағылықпен қарады. Бұл хандықтардың
Жошы ұлысына тікелей міндеттері: Алтын-Орда әскердің оң қанатын (оң қол),
ал Ақ-Орда сол қанаттың (сол қол) қамтамасыз ету тиіс еді. 1359 жылы Алтын-
Орда ханы Бердібек қайтыс болғаннан кейін Алтын-Орда да іштей қырқысу
салдарынан ол өзінің қуатынан айрыла бастады. Мәселен, 1360-1380 жылдар
аралығында Алтын-Ордада 25-тен астам хандар алмасты. Алтын-Орданың
әлсіреуін Ақ-Ордадан шыққан хандардың оны өзіне бағындырып, өздерін
сарайдағы тақты иемденгісі келуінен айқын көруге болатын еді[17].
Мысалы 1377 жылға дейін билік құрған Ақ-Орда ханы Орыс-хан саясаты
осы, айтқанның айқын дәлелі болды. Әмір-Темір болса, Алтын-Орда мен Ақ-
Орданың бірігіп күшті мемлекетке айналуына мейлінше қарсы күреске жан-
тәнімен дайыналды және қолайлы сәтті пайдаланып қалуға тырысты. Мұндай
қолайлы сәтте пайда болды. Ондай сәт - Ақорданың Монғолстанда өзбек әмірі
Той-қожа оғлан құрылтайда Орыс-ханға қарсы шықты, ол үшін Той-қожа өлім
жазасына кесілді, Орыс-ханның шешіміне қарсы болған Той-Қожа ұлы Тоқтамыш
Ақ Орданы 1376 жылы тастап, Әмір-Темірден қолдау сұрады. Бұл жағдайды Әмір-
Темір пайдаланып, Орыс ханға қарсы жорық жасауға кірісті. Ол Тоқтамышты
Ақ-Ордаға қарсы екі рет жорық жасауға бағыттады. Бірақ Тоқтамыш екі
ретте жеңіліске ұшырады. Сондықтан Әмір-Темір өзі шабуыл жасауға кірісті,
бірақ қатты аяздың басталуына байланысты, жорықты келесі жылға
қалдырды. Бірақ 1377 жылы Орыс-хан қайтыс болды, Тохтамыш болса тек 1377
жылы ғана Ақ-Орда тағына оралды. Әмір-Темір Тохтамышты таққа оралуын
қанағаттанарлық жеңіс деп есептеді. Өйткені Тохтамыш арқылы Жошы ұлысын
басқаруға тырысты. Бірақ, өкінішке орай Әмір-Темірдің бұл үміттері шындық
бола алмады. Көп кешікпестен Тоқтамыш Алтын-Орданы, Ақ-ордамен біріктіруді
немесе Орыс-хан жүргізген саясатты жалғастыруға ұмтылды.
Алтын Орда ханы Агамай 1380 жылы Дмитрий Донскийдан Куликов шайқасында
жеңіліске ұшырап, әлсірегенін Тохтамыш пайдаланды. Ол, 1380 жылы Агамайға
ойсырата соққы берді. Сөйтіп Тохтамыш Алтын-Орда ханы болып жарияланды.
Тохтамыш негізі шайқалған Алтын-Орданы нығайтуға кірісті. Сонымен қатар,
Тохтамыш Алтын-Орданы кеңейтуге кірісті. Ол Кавказдан өтіп, Тебризді басып
алу үшін соғыс жүргізді. Тохтамыштың ұлы державалық саясаты нығайып келе
жатқан Әмір-Темірдің Мауереннахер мемлекетіне қарсы бағытталған еді. Шын
мәнінде Алтын-Орда жасанды ұйымдастырылған мемлекет еді. Оның бағынышты
елдері өздерінің даму дәрежесі жағынан едөуір алдыңғы қатарлы елдер еді.
Мәселен, Поволжья, Хорезм, Крым т.б. жерлер еді. Сонымен қатар Алтын-Орда
билігі көшпенді Түркі-Монғол тектілерден ғана, яки тек жошылар хан болып
келген[18].
Қысқасын айтқанда Тохтамыштың - Алтын-Орда құрамына енген елдердің,
халықтардың басым көпшілігі саясатына қарсы, оның езгісінен құтылуға
ұмтылды. Ал Әмір-Темір қурағы Мауеннахер мемлекеті бірігу, ортақ күшті
мемлекетке бірігуге мүдделі болды. Күшейіп келе жатқан Әмір-Темірді
Тоқтамыш әртүрлі тіміскі сылтау іздестіріп, оны Мауеннахерге Хорезмді
айдап салып оны көтеріліске итермеледі. Әмір-Темір 1388 жыл Хорезмді үзілді-
кесілді талқандап, олардың арасындағы Тоқтамышты жақтаушыларды жойды. Бірақ
Әмір-Темір, Хорезмді жермен-жексен етіп жойып жіберуге бұйрық бермеді.
Сөйтіп, Хорезм өзінің біржола дербестігінен айрылды. Сөйтіп, Хорезм
алғашқы кезеңді Темір мемлекетінің, кейін келе Тимурид мемлекетінің
құрамына енді. Бұл жылдары Тимурид мемлекетіне енбей қалған Жетісу, жон Сыр-
Дарьяның төменгі сағасы болды.
Әмір-Темірдің 1388 жылдан кейінгі жүргізген саясаты Жошы ұлысына
оқшаулану, Алтын-Орда қауіпіне күтпеу болды. Осы мақсаттар мен Әмір-Темір
Тохтамышқа қарсы 1389, 1391, 1394-1395 жылдары үш рет жорық жасады. Бірақ
бұл жорықтардың айырмашылығы сонда болды, ол жорықтар Иранға, Кавказға
және Русьтің оңтүстік шекараларына жорық жасаумен қатар жүргізіліп
отырды[19]. Сондықтан, біздің жұмысымызда Әмір-Темірдің Тохтамышқа қарсы
жорықтарына ғана тоқталғанды дұрыс деп санаймыз. Өйткені жағдай осылай
қарағанда ойымыз шашыранды болмайды деп сенеміз. 1391 жылы Әмір-Темір
Самарқандтан шығып Ташкентте қыстап Шымкент, Түркістан арқылы қазіргі
Жезқазған облысының, Қарсақпай кенішінің жолында Ұлы-Толуда тоқтады.
Әмір-Темірдің бұйрығы бойынша "Тұран сұлтаны Темір Тохтамышты
қансырату үшін 200 мың әскермен кетті" деген тасқа қашалған жазба
қалдырған. Қазіргі кезде ол жазба Санкт-Петербург Мемлекеттік Эрмитажда
сақталуда. Ұсақ асулар арқылы Әмір-Темір әскерлері Тохтамыштың әскерімен
18 маусым 1391 жылы Самара маңында қиян-кескі шайқаста жеңіп шықты. Бұл
шайқас құндызша жерінде болған еді. Тохтамыш біржола жеңіліске ұшырады.
Бірақ, әлі де болса Алтын-Орданың резервтері еді. Алтын-Орда мемлекеті
талқандалмаған еді. Сондықтан да 1395 жылы Әмір-Темір мен Тохтамыш
арасындағы соңғы шешуші шайқас болды. Бұл шайқас, Солтүстік Кавказдағы
Терек өзенінің бойында болған еді. Терек маңындағы шайқастан кейін Алтын-
Орданың әлсірегені соншалық Әмір-Темірге оның астанасы Сарай-Беркеге
тікелей жол ашылды. Алтын-Орданың бас қаласы талан-таражға ұшырап, өртке
айналды. Негізгі байлықтарын тонап, тұрғындарының көпшілігінің тұтқындап,
құлға айналдырды. Сонымен қатар Еділдің төменгі ағысындағы аймақтардың,
соның ішіңде Қожа-Тархан (Астрахань), Қырымда Каффа және Азақ (Азия),
Солтүстік Кавказ жерлері де үлкен зардап шекті. Әмір-Темірдің бұл
соққысынан кейін Алтын-Орданың негізі шайқатылды. Алтын-Орданың әлсірей
бастауы, ол жоғарыда аталып кеткендей, бір мезгілде екі жақтан — Москва
княздігі (Дмитрий Донский) мен ол кездегі Ақ-Орда ханы Тохтамыштың Қалқа
өзенінің бойындағы шайқастардан басталып еді. Сондықтан да бұл, Әмір-
Темірдің үшінші соққы беруі Алтын-Орданы түп-тамырымен шайқады. Сондықтан
да, Москва княздігі үшін Темірлан Алтын-Ордаға қарсы жүргізген соғыстар
үлкен жағымды салдары болды[20]. Бірақ, орыс жылнамаларында Әмір-Темір
туралы жаман пікірлердің кездесуі, ол оңтүстіктегі орыс қалаларының
Темірхан бұйрығы бойынша көтерілуіне байланысты болуы мүмкін.
Жалпы алғанда, Темірланның 1395 жылға дейінгі жүргізген Хорезмге және
Алтын-Ордаға қарсы соғыстары жағымды немесе әділетті сипат алған соғыс деп
бағалауға болады. Өйткені Темірлан Орталық Азияда Тимурид империясын
қалыптастыру және күшейту мақсаттарын көздеді. Өкінішке орай, 1395 жылдан
кейінгі Иранға, Кавказға т.б. соғыстары ашық басқыншы сипат алды. Бұл
кезде, айта кету керек Иранда 80 жылдан астам өмір сүрген Құлагидтер
мемлекеті 1336 жылдары екіге бөлініп кеткен еді. Сондықтан да, олар әскери
тұрғыдан куатты мемлекет емес еді. Құлагидтер орнына пайда болған
жалайырлар мемлекеті (1336-1411 ж.) мен Хорасандағы Сербедар (1336-1381 ж)
мемлекеттері болды. 1399 жылы Иранды Темірлан түгелдей өзіне бағындырды.
Сол сияқты 1399 жылы Индияға жорықтарында аяқтады. Әрине, бұл соғыста
Темірланның аса қатігездік, аяусыз әрекеттері — 100 мың үнді тұтқындарын
қырып жіберумен тарихта аты қалды. Бұл бұйрық үнді тұтқындары көтеріліске
дайындалды деген сылтаумен жүргізілді[21].
Ал 1400 жылы Темірлан Түрік сұлтаны Елдирим Баязидке қарсы соғыс
жүргізді, сондай-ақ Египет сұлтаны Фараджға да соғыс жүргізді. Кіші Азия,
Сирия жерлерін басып алды. 1402 жылы Анкара түбіндегі соңғы шайқасқа Баязид
жеңіліп, ол қолға тұтқындалды. Бұл шайқас сол заманындағы ең ірі шайқас
болды. Түрік сұлтанының жеңілісінің үлкен салдары болды. Темірлан жеңісі
Түріктердің Константинопольді басып алуын 50 жылға артқа қалдырды.
Темірланның Алтын-Орданы және Түрік сұлтаны Баязидті жеңуі Европалықтарға
жазылды үлкен маңызды роль атқарды. Өйткені Түрік сұлтанының жеңілуі
олардың Европа шабуылын тоқгатып тастады. Темірлан соғыстарының ең соңғы
жалғасы, аяқталмай қалған Қытайға қарсы жорық болды. Бұл 1404 жылдың соңы
еді. Бірақ, бұл соғыс 18 ақпан 1405 жылы Темірланның қайтыс болуына
байланысты тоқтап қалды. Қытай соғыстарының мақсаттары Шығыс түркі
халықтарын Тимуридтер (өз) империясының құрамына ендіру болды.
Бұл тарауды қорыта айтқанда Темірлан ХІV-ХV ғасырдағы Әлем тарихындағы
ең ірі тарихи тұлғаның бірі болды[22].
1.3 Темір дипломат немесе Темір мен Батыс
ХІV ғ. соңынд жас Осман империясы Европаның Серб, Болгария елдерінде
жеңіске жетті. 1396 жылы түріктер Венгрияға қауіп төндіріп, Батыс Европа
рыцарларын жеңді. Келесі алдындағы мақсаттары әлсіреп тұрған Византияны
күйретіп, Константинопольді басып алу. Жағдай күрт өзгерді. Осман
империясының өзіне қауіп төнді. Кіші Азияның сұлтаны Баязидтің қауіпті
қарсыласы Темір болатын.
Екі жиһанкез - әскери құдіретімен танылған Темір мен батыс Европаны
елеңдеткен Баязид қарсы келді.
Темір шешімін Баязидтің қабылдамауына қоса Европаның мемлекеттерінің
көмек сұрауы соғыстың басталуына жағдай жасады. Константинопольдегі
Византия наместнигі Ионн Полеолегтің Темірге жазған хаты бүгінгі күнге
дейін жеткен.
Хат тәжік тілінде жазылған. 1793 жылы италиялық тарихшы Муратори
жазып Константинопольдан Венецияға жеткізілген.
Хатта көрсетілгеніндей Темір Баязидке қарсы шыға отырып император
Трапезунттан өз елшілері арқылы 20 теңіз кемелерін беруді талап етті. Хатта
Темір Баязидтен Византияның шығынын төлеуін және басып алған жерлерді
қайтаруды талап етті.
Византия императорына Темір талабы 20 кемемен Трапезунтқа келуі
тиіс. Анкара шайқасынан Византияның құлауынан кейін император Мануил
шартты бұзды, талқандалған түріктерге көмектесті.
Мануилға кектенген Темір өз өшін алуға теңіз флоты жоқ еді. Франция
королі ІV Карл мен Темір арасында жазба байланыс болған. Король Темірді
қолдаса, ол да оның шығыс саясатын қолдады. Осы күнге дейін бір хаты
сақталған оның екі жерінде Темір мөрі басылғандығы күмән келтірмейді. Хат
Анкара шайқасынан бұрын жазылып жеңістен кейін жіберілген.
Париждің халықтың кітапханасында Темірдің IV Карл жазған хаты
сақталған. Хаттың төбесіне былай жазылған Бұл хат көшірмесіне Темірбайдың
өз қолымен жазылған, мәртебелі Франция королі парсы тілінен латын тіліне
аударылған.
Парсы тілінде жазылған хат Франция архивінде сақталмаған. Хат бірінші
хат сияқты 1 август 1402 жыл мезгілі көрсетілген.
Хатта Баязидтің жеңілуі жайында жазылған. Хат ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І – тарау. Сыртқы саясаты
1.1 Орталық Азияның ХVІІІ ғасырдың екінші жартысымен ХІV ғасырдың ортасына
дейінгі саяси – әлеуметтік
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Әмір Темірдің жаулап алу
соғыстары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .14
1.3 Темір дипломат немесе Темір мен
Батыс ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...22
ІІ – тарау. Әмір Темірдің ішкі саясаты.
2.1 Әмір Темір жаулап алынған мемлекеттерге жүргізген
саясаты ... ... ... .27
2.2 Мемлекеттің ішкі саясатындағы кемшіліктері мен
жетістіктері ... ... ... 36
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 40
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі: Ескендір Зұлқарнайы, Шыңғыс хан, наполеон
Бонопарт тәрізді аса көрнекті әсркербасылардың бел ортасынан орын алатын
Әмір Темір Көрегеннің – Темірланның қайшылыққа толы тағдыр – талайы,
ғажайып ғұмырнамасы әлі күнге дейін тарихи тұрғыдан шынайы бағасына ие
болған жоқ. Кеңес өкіметі кезеңінде оның аты тек қанішер, жаулап алушы,
қатыгез қиратушы ретінде ғана сөз етіліп келді немесе айтуға мүлдем тыйым
салынды.
Әмір Темір жан – жақты зерттеуге тұрарлық күрделі тарихи тұлға болатын.
Оның мемлекет қайраткерлеріне, тарихшыларға, саясаттанушыларға, заңгерлерге
мәдениет қызметкерлеріне берер үлгі - өнегесі мол –ақ.
Ол бізге, яғни бүгінгі күнгі ғасырлар қатпарынан аршып алынып, жылдар
керуенімен келіп жетті.
Өйткені, өмір өлмейді, оның тамыры – тарих, - дарағы – дерек...
Жұмыстың мақсаты:
Мен бұл жұмысымыз арқылы ХIV – XX ғғ. Әлемді жаулап алу саясатын
жүргізген алып империяның билеушісі, оның жүргізген ішкі – сыртқы саясаты
туралы (уақыт) тарихи деректерді пайдалана отырып, әміршіл туралы әлі
ашылмаған тарих беттеріне шолу жасағымыз келді. Аршында Самарқандағы тұтас
сәулет ескерткіштері ансамблі мен түркі дүниесінің рухани орталығына
айналған Қожа Ахмет Ясауи кесенесін қалдырған тарихи тұлғаның әлі
зерттелмеген, ашылмаған соқпақтарына ХХІ ғасыр тұрғысынан көз салуды
(армандадым) мақсат еттік.
Жұмыстың міндеті:
– Әмір Темірдің жеке басының қасиеттерін жаңаша көзқараспен бағалау;
– Әмір Темірге қатысты мұрағат құжаттарын, тарихи әдебиеттерді талдау;
– Әмір Темірдің тарихтағы орнына баға беру;
– Әмір Темірдің ішкі сыртқы саясатының ерекшеліктерін қарастыру;
Жұмыстың зерттелу деңгейі
Ресми 1996 жылы атақты қолбасшы, ортағасырлық ірі мемлекет
қайраткері Әмір Темір 660 жасқа толды. Осыған орай Елбасының Жарлығымен
тіпті 1996 жылы ұлы қолбасшы, мемлекет қайраткері, жаһангер жаулаушы Ақсақ
Темір жылы деп жарияланды. Ал Ташкенттің орталығындағы коммунизм көсемі
Карл Маркстің мүсіні тұғырдан түсіріліп, орнына Әмір Темірдің ат үстіндегі
алып ескерткіші бой көтерді.
Сондай – ақ, Қырғызыстан астанасы Бішкекте де Әлем тарихындағы Әмір
Темірдің орны атты ғылыми – тәжірибелік конференция өткізіліп, Иран мен
Тұран патшасы жайындағы теріс түсініктерге тойтарыс беруге бетбұрыс
жасалды.
Түркістан шаһарында Қожа Ахмет Ясауидің тозығы жетіп қараған
мазарының орнына ғаламдағы ғаламат ірі сәулет ескерткіштерін орнатқан
қаһарлы қолбасшы Әмір Темірдің қазақ тарихында алатын орны да қомақты.
Өкінішке орай, ұзақ уақыт мойынтұрық келген Момақан қазақ кешегі құлдық
психология әсерінен әлі де толық арыла алмай отыр. Тәуелсіз еліміздің
айтулы мерекеге орай өзіндік үлес қосудың орнына байырғы қалпынша
самарқаулық танытуының сырын біз осыдан іздейміз. Бұлай демеске шараң
қанша, бірлі – жарым мерзімдік баспасөз беттерінде жарияланған мақалаларды
місе тұттық та, мелдектеп қалдық.
Әмір-Темір өмірі мен әртүрлі саладағы қызметі туралы тарихи деректер
баршылық. Олардың қатарында, ерекше, Әмір-Темір кезінде жазылған деректер
және толып жатқан заттай тарихи ескерткіштер көптеп кездеседі. Әмір-Темір
кезіндегі жазба деректер көбінесе мемуарлық деректемелерге қарағанда Әмір-
Темір кезекті жарыққа шыққан кезде, оны жазып, суреттеп отыру үшін жанына
арнайы "дабирани-хас" және "фадилани-аср" ұйғыр, парсы ғалымдарынан жеке
хатшы ретінде алып жүрген. Осындай ғалымдардың бірі Омар болған[1]. Ол Әмір-
Темірдің "Индия жорықтары туралы күнделіктер" деп аталған еңбек жазған.
Бірақ, бұл еңбек бізге дейін сақталмаған. Бірақ, Әмір-Темір өз жорықтарын
бірнеше адамдарға жаздырған. Сондай авторлардың бірі Гияс-ад-дин-Али
болған. Ол 1403 жылы 12 наурызда "Индия жорықтары туралы күнделіктер" деп
аталған шығарма жазған. Бұл шығармада Гияс-ад-дин-Али жорықтармен қатар
басқа да жайлы деректер қалдырған[2].
Әмір-Темір тарихнамасының маңызды деректемесі қазіргі кезге дейін
жеткен Низам-ад-дин Шами жазған "Зафар-Наме" ("Жеңіс кітабы") атты
шығармасы екендігін ерекше атап кеткен жөн. Низам-ад-дин Шамидің "Зафар-
наме" ("Жеңіс кітабы") шығармасы Гияс-ад-дин Алиден айырмашылығы ол
Темірдің тек жорықтары ғана емес, барлық қызметтерін көрсетеді. Өзінің
хронологиялық мезгілдері жағынан да бұл еңбек едәуір кезеңді қамтыған.
Мәселен, кіріспеде 1360 жылдарға дейінгі (Әмір-Темір тарих сахнасына
шыққанға дейінгі) Орталық Азиядағы жағдайды суреттейді, бұл еңбек 1405 жылы
Әмір-Темірдің қайтыс болуымен аяқталады.
Сол сияқты Әмір-Темір туралы жазылған еңбектің бірі Шараф-ад-дин Али
Иезденің тағы да сол атпен жазылған, яки "Зафар-наме" шығармасы Әмір-
Темірдің тарихи тұлға ретінде суреттелген құнды деректерге жатады. Бұлай
деп айтуымыздың өзіндік себептері бар.
Мәселен, Шараф-ад-дин Иезде ө зінің еңбектерін Низам-ад-дин Шами
пайдаланбаған "Тарихи-хани" жылнамаларын, шежіресін негізге ала отырып
жазған. Бірақ, автор Әмір-Темір қызметтері мен жеңістері туралы пікірлерін
сын көзбен қарсы қарау керек. Олай дейтініміз, Шараф-ад-дин Иезде өз
еңбегін Әмір-Темірді асыра мадақтауға арнаған, апологетикалық сипат айқын
орын алған. Мәселен, автор 1385 жылы Шыршық өзені бойында болған күресті
аяусыз, қатігездікпен басуын немесе 1387 Исфагандағы көтеріліске
шыққандарды жаппай қыру туралы берген бұйрықтарын ақтайды. Сол сияқгы үнді
тұтқындарында жаппай жойып жіберуді жақтайды.
Тарихнама қатарында, авторы ұзақ мезгілдер аралығында белгісіз болып
келген "Искендер анонимдері" атты құнды еңбекті В.В.Бартольдттың айқындауы
бойынша Агуин-ад-дин Натанзи жазған. Бұл еңбектің басты айырмашылығы,
ұйғыр, парсы тілінде емес түркі тілінде жазылған алғашқы еңбек болды. Ол
1413-1414 жылдары жазылған, демек Шараф-ад-дин еңбегінен 11-12 жыл бұрын
жазылған[3].
Әмір-Темір туралы тарихнаманы Хафиз Абд-ар-Реззан Самарканди және
Мирхонди еңбектерін келтіруге болады. Жоғарыда аталған
авторлардың бәрі де ресми, сарай тарихшылары болды, олар Әмір-Темір тарихын
асыра сілтеп, мадақтап жазуды мирас етті.
Сонымен қатар, Әмір-Темір тарихнамасы қатарында қарапайым ортадан
шыққан, сарай мұрагерлерімен байланысы жоқ авторлардың да еңбектері елеулі
орын алады. Солардың қатарында араб тілінде жазылған (қазіргі кезде орыс
тіліне аударылған) Ибн Арабшах "Әмір-Темір өмірінің ғажайып оқиғаларын
анықгау" ("Чудеса предопределения в событиях в жизни Тимура") атты еңбегі
Ибн-Арабшах басқа авторларға қарағанда, Әмір-Темір басқыншы саясаттарын
сынады, оны жиренішпен қабылдады. Бұл жағдай өзінің тұтқындық өмірінен
алынған сезім де болуы мүмкін. Қалай дегенде де Ибн-Арабшах еңбегі
зерттеушілерге ресми тарихшылардың еңбектерін салыстырып қарауға аса құнды
қосымша дерек екендігінде ешқандай күдік болмаса керек. Тарихи деректердің
ішінде Испан королі Генрих ІІІ-нің Самарқандқа жіберген елшісі Ргон
Гонсалес де Клавихо еңбектерінің алатын орны ерекше.
Олай дейтініміз, жоғарыдағы аталған ресми және ресми емес тарихшыларға
қарағанда Клавихо Әмір-Темір туралы, жан-жақты, тәуелсіз, көзқарастағы
бақылаушы ретінде баяндайды. Ол 1403-1406 жылдары, үш жыл бойы елшілікте
болған. Клавихо Әмір-Темірдің өзімен бірнеше рет жүздескен. Елшілікті
ақылды, пайымды адам болған[4].
Әмір-Темір туралы мәліметтер орыс жылнамаларында да тиісті орын алған.
Мәселен, ХV-ХVІ ғасырдағы Никонов жылнамалары Әмір-Темірдің жастық шағы
туралы деректі мағлұматтар бере алады. Сондай-ақ Әмір-Темір туралы саяси
мәдени деректер қатарына сол уақытта дүниеге келген мәдениет
құндылықтарының, архитектуралық ғимараттардың т.б.алатын орындары ерекше.
Әмір-Темір кезінде салынған Самарқанд, Түркістан қалаларындағы мешіт-
мавзолей, сарайлар т.б. өте сапалы, сәнді болған, оларды түрлі ұсталар
салған. Ғимараттар қабырғаларына құранның сүрелері жазылған. Солардың
ішінде эпиграфикалық жазбалар тарихи деректер бола алады.
Мәселен, Түркістан қаласындағы Қ.А.Яссауи мешіт-мавзолейінде Әмір-
Темірдің шыққан тегі жазылған деректер сақталынған. Қорытындылап айтар
болсақ Әмір-Темір туралы тарихнама деректі қүжаттардан бастап, жекелеген
авторлардың еңбектерімен үштасып жатыр.
Әрине, бұл жұмыста тек Орталық Азия оқымыстыларының еңбектеріне баса
назар аударылды. Әйтсе де, бүл тақырыпқа байланысты европалық
зерттеушілерде өздерінің үлкен үлестерін қосты. Жалпы Европаның әртүрлі
елдерінің оқымыстылары 40-қа жуық жеке кітаптар мен жекелеген мақалалар
арнады. Соңында, Әмір-Темірдің туылғанына 660 жылға арналған халықаралық
конференция материалдарында бұл жұмысты орындауда елеулі деректі
мағлұматтары жағымды ықпал жасады[5].
І – тарау. Сыртқы саясаты
1.1. Орталық Азияның ХVII ғасырдың екінші жартысымен XIV ғасырдың ортасына
дейінгі саяси-әлеуметтік жағдайы.
1251 жылдан бастап Орталық Азия жерлері едәуір бөлігі Шағатай ұлысының
құрамынан шыға бастады. Өйткені Алтын-Орда ханы Батый Төле Мөңке мен Үгедей
Шағатай ұрпақтарына қарсы одақ құрды. 1251 жылғы Қарқорымдағы құрылтайда
Мөңке монғол империясының ұлы ханы болып жарияланды. Бұл туралы Рашид-адин
жан-жақты жазып қалдырған. Мөңке-хан империя билігін өз қолына алған соң
Мауереннахерді Алтын-Ордаға тапсырды. Мөңке-ханның ағасы Хұлогид 1254
жылдан бастап Иранды, 1258 жылы Бағдадтағы Абассидтер халифатын жойып
жіберді. Сөйтіп, Иран орталығы Тебризде Хулагидтер мемлекеті пайда болды.
Бірақ 1260 жылы Шағатай немересі Алғи Шағатай үлысын қайта қүрып бүрынғы
жошыларды қүлындап, оларды Алтын-Ордаға тықсырды. Осы жылдары Шағатай
хандары Мубарен жөне Барақ ислам дінін қабылдаған. Шағатай хандарының басты
мақсаты Мауереннахерді біржола мекендік иелік ету болатын. Оның дәлелі 1318-
1326 жылдары Кебек-ханның Каршы қаласын салуы болды. Сонымен қатар көрші
елдермен қатынас ақша арқылы іске асырыла басталды[6]. Бұл деректер
В.Бартольдт еңбектерінен кездеседі.
Сонымен қатар Кебек хан әскери реформаларын да атап кеткен жөн. Рашид-
дин мәлімдемесі бойынша Кебек-хан Мауереннахерді әскери-әкімшілік
(түмендерге) аймақтарға бөлген. Бірақ Кебек реформаларын қала тұрғындары
қолдағанымен көшпелі ақсүйектер қарсылық білдірді. Бұл жағдай хандар мен
бектер арасында өзара соғыстарға әкеліп соқтырды.
Низам-ад-дин Шами мәліметіне қарағанда Қазан-хан (1334-1346), Қазаған-
хан (1346-1358) кездерінде Мәуереннахер жіктеліп, бытыраңқы биліктерге
бөлінген. Мәселен, Шахрисябз (кеш) Барлас әміріне бағынса, Хожент Баязед
билігінде болды. Сол сияқты Балх Қазаған немересі Хусейн билігінде болды.
Тағы да басқа ұсақ, бөлшектеніп өзара қырқысу соғыстарын жүргізген әртүрлі
аймақтар қалыптасты. Қорыта айтқанда XIV ғасырдың 50 жылдарында Мауерннахер
саяси, әлеуметтік жағдайлар мүлдем шиеленісіп одан әрі әлсірей түсті. Осы
жағдай Моғолстан ханы Тоғылық-Тимур пайдаланып, Мауереннахерді өзіне
бағындыру мақсаты мен екі рет 1310, 1316 жылдар жорық жасады. Орталық
Азиядағы саяси-әлеуметтік жағдай ХІП-ХІУ ғасырдың 50 жылдарында осындай
жағдайлармен сипатталды[7].
Темірлан немесе түркі дүниесінде Әмір-Темір атымен тарихта әйгілі аты
қалған тұлғаның жеке өмірі мен оның сан-алуан қызметтері қазіргі кездегі
оқымысты зерттеушілердің барған сайын қызығушылығын арттыра түсуде. Оның
себептері де түсінікті. Өйткені Темірлан туралы бұрынғы жазылып, зерттеліп
кеңінен тарихта әртүрлі зерттеу жұмыстары мазмұндары жағынан ұқсас
болғанымен олардың ортақ бағалары бірдей болды. Ондай "ұқсастық" немесе
"бірегейлік баға" беріліп кеңес дәуірінде жарыққа шыққан еңбектерде кеңінен
орын алды. Кеңес авторларының зерттеулерінде отаршылдық, билеп-төстеушілік
мүдделеріне сәйкестендірілді. Сөйтіп Әмір-Темір тарихи тұлға ретінде тек
"зұлым", "басқыншы", "жауыз", "қатыгез" т.б. бағалармен сипатталды. Әрине,
өзінен-өзі түсінікті нәрсе XIV-XV ғасырдағы Орталық Азия, түркі
халықтарының мемлекеттілігін қалыптастыру басқа саясаттармен қатар соғыс
қимылдарынсыз шешілуі мүмкін емес еді. Мұндай құбылыстар тек Орталық Азия
халықтарының тарихына ғана тән емес, ол әлем халықтарының орта ғасырдағы
тарихтарына да бірден бір тән құбылыс екендігін тарих оқиғалары растайды.
Демек, басқа өркениет дәрежесіне қолдары жеткен халықтардың бастарынан
өткен "зорлық соғыстар" объективті жағымды роль атқарып, біртұтас
мемлекеттілікті қалыптастыруда өзінің үлесін қосты. Осы мағынада алғанда
Әмір-Темір саясаты да қайта қаралып, оны Орта Азия халықтарының біртұтас
мемлекетін құру жолындағы күрес заңдылықтарымен байланыстыру қажет[8].
Сонда ғана Әмір-Темір туралы зерттеулер біздің пікірімізше толық,
тарихи шындықгы толықтыра түседі деген ойдамыз. Жоғарыдағы айтылған
пікірлерден, әрине, Әмір-Темірдің басқыншы соғыс, қатігездік жойқын
әрекеттерін бүркемелеу ниеттері пікірлері тумаса керек. Оның ұлы әскери
қолбасшы ретінде шын мәнінде жойымпаз соғыстар жүргізіп, есімі жауыздық пен
қатігездік баламасына айналғандығын жоққа шығаруға болмайды.
Жоғарыдағы пікірлерді топшылай келіп, мен бұл жұмысымда Әмір-Темірдің
кезіндегі, дәлірек айтқанда ХІІІ-ХІV ғасырдағы Орта Азия халықарының саяси-
әлеуметтік жағдайы, Тимуридтер империясының жүргізген саясатына
мүмкіншілік жеткенше талдау жасап, оның мәндерін ашып көрсетуге ұмтылыс
жасадым. Әрине, бұл мәселеде Әмір – Темірдің өмірдеректеріне де жеткілікті
назар аударылды.
Әмір-Темірдің өмір деректері туралы әдебиеттерде оның 1360 жылдарға
дейінгі (25 жасқа дейінгі) кезеңі ресми мәліметтер сақталмаған. Дегенмен
Ибн-Араб-шах, Гонсалес де Клавихо және орыс жылнамаларына сүйене отырып,
Әмір-Темірдің 1335 жылы Хожа Илгар қыстағында (Шахрисябз қаласының маңында)
Барлас бегі Тарағай от басында дүниеге келген. Тарағай өз аймағанда
беделді бек болған. Мәліметтерге қарағанда орташа, тұрмыста өмір сүрген.
Әмір-Темір өзінің жастық шағында садақ ату өнерін күшті меңгерген. Ол
өзі жасындағы балалар арасында сезімталдығымен көзге түсіп, басшылық
қасиеттер мен көсемдік сапалар арқылы ерекшеленген. Жас кезінен бастап
өзінің жанында арнайы нөкерлері қызмет еткен. Ол өзінің жастық шағында 4-5
нөкерлерімен, Гансалес де Клавихо айтуы бойынша "Көршілес тұрғындардың бір
күндері қойын, бір күндері сиырларын алып отырған". Осылайша Темір өз
төңірегіне мүдделес серіктерді ұйымдастырып, атты нөкерлерді басқарды.
Оларды бай саудагерлер мен керуен сарайларды тонауға пайдаланды. Ол бертін
келе бектер мен жергілікті өмірлерге қауіп төндіре бастады. Ол тек —
барластар арасында ғана емес, Шахрисябз, Кашка-Дарья аймақтарына әйгілі
бола бастады.
Испан елшісі Клавихо Темірдің жастық шағындағы нөкерлерінің
мәліметтерін өзінің еңбектерінде кеңінен пайдаланған. Сондай деректер
бойынша Темір өзінің жақсы жасақталған нөкерлерімен Сейстан деп аталған
жерде үлкен қой отарын ұрламақ болған үстінде қолға түсіп оң аяғы мен оң
қолы қатты зақымдалып жарақаттанған. Ол осы оқиғадан кейін ақсақ Темір
(Темирлан, Тимурлунг, Тамерлан) деген атпен атала бастаған. Бертін келе ол
Тамерлан атымен тарихта аты қалды[9].
Әмір-Темір жас шағынан түркі және тәжік тілдерін жақсы білген. Ол қала
өмірін де, көшпенді өмірін де түсінген. Әмір-Темірдің рухани көзқарасына
Ислам діні, оның Шахрисябздегі шейхі Шамсиад-дин Құләл ықпал еткен (Ибн-
Арабшах) Монғол ханы Тоғылық-Темір жоғарыда айтылған Шабупен (1360, 1361
жылдар) Кдшқа-Дарья Уалайятын басып алумен аяқталды. Әмір-Темір билігіне
мойынсынды. Бұл жағдайға разы болған Тоғылық-Темір оны Қашқа-Дарьяны
билеуші болып тағайындалды. Сөйтіп, Әмір-Темір 25 жасында Қашқа-Дарья
түменін басқарды. Бірақ, Әмір-Темір Хорасанда өз билігін орнатуды мақсат
етті. Сондықтанда ол Қазаған-хан немересі Әмір Хусейнмен жақындаса бастады.
Демек, ол астыртын Тоғылық-Темір билігін қарсы күреске өзіне одақтастар
жинақтай бастады. Бұлардың арасындағы байланыс Хусейннің қарындасына
үйленумен беки түсті. Бұл кезде Мауереннахердегі ең ірі осы екі Әмір-Хусейн
және Темір болатын. Олардың достық қатынастарының нығаюына түркен бегі Әли-
бек қарсы шапқыншылықтарында көруге болатын. Бірақ, бұл шапқыншылық олардың
өмірінде үлкен қорлық іздерін қалдырды. 62 күн бойы тұтқында ұсталды. Бұл
өмірлердің күшейе түсуіне Тоғылық-Темір мұрагері Ильяс Қожа келісе алмады.
Сондықтанда ол Әмір Хусейн мен Темірді әлсірету саясатына ашық көшті.
Осылайша 1365 жылы Ильяс Қожа үлкен әскері мен Хусейн мен Темірге қарсы
соғыс жүргізді. Бұл шайқас Шыназ бен Ташкент аралығында болды, ол "батпақ
шайқасы" деген атпен тарихта қалды. Олай деп аталуының себебі шайқас
кезінде нөсерлі жаңбыр жауып аттар батпақтарға батып құлаған.
Сондықтан ол шайқас "батпақ шайқасы" деп аталып кеткен. Шайқас Хусейн мен
Темірдің жеңілісімен аяқталды[10].
Олар Әму-Дарьяның оңтүстігінде Балх Уаляйтында жасырынуға мәжбүр болды. Ал,
Самарқанд болса жау шапқыншылығының алдында ашық қалды. Оның ерікті
тұрғындары — сербедар ған ұйымдасқан қарсылық жасап Самарқандты Ильяс
қожадан сақтап қалды. Сербедарлар монғол езгісін қарсы басты саяси
әлеуметтік топ болды. Оларды "дарға асылушылар" немесе монғолдар арасында
бел бүгілгенше асылып өлгенді жақтаушылар болды. Сондықтанда сербедарлар
шын мәніндегі Солтүстік Иран тектестердің (хорасанды) өз биліктерін
орнатуды жақтауы. Самарқанд сербедар ішінде ерекше өзінің ерлігімен көзге
түскен Маулен-заде мен Абу-Бекр болды. Маулен-заде 10 мың сербедар
жасақтап, Әмір Хусейнді опасыз деп жариялап, Самарқандты жаудан қорғауды өз
жауапкершілігіне алды. Қалада әртүрлі бекіністер салынып, Ильяс Қожа
әскерлеріне ойсырата тойтарыс берді. Оның үстіне Ильяс атты әскерлерінің
(жылқыларының жаппай індетке ұшырап қырыла бастауы) оның Мауереннахерді
басып алу ниетін қайтарды. Ол Мауереннахерді тастап кетуге мәжбүр болды.
Бұл уақиғаларды өзінің күнделіктерінде келтірген. Самарқанд сербедарларының
ерлігіне "риза" болған әмірлер Хусейн және Темір олардың басшыларымен
"ізгілікті" ниетпен кездесуді ұсынды, олар өздерінің сербедарларды
қолдайтындығын ресми мәлімдеген. Сербедарлар болса оларға сеніп, үлкен
салтанатпен қарсы алды. Бірақ Хусейн мен Темір олардың сеніміне кіріп,
барлық қолға түскен сербедарларды жойып жіберді[11]. Тек, Агашензаде ғана
өмірі сақталынып қалды. Оның себебі Хусейн мен Темір арасында сербедарлар
туралы қарама-қарсы көзқарастар болатын. Оның үстіне, Темір — сербедарларды
өзінің жеке мақсаттарына пайдалану пиғылын ұстады. Қысқасын айтқанда
Хусейн мен Темір Самарқандты өз қолдарына алып билік жүргізуге мүмкіндік
алды. Бұл 1366 жыл болатын. Хусейн мен Темір арасындағы (қайнаға мен күйеу
бала) "достық" сыннан сүрінбей өтті.
Бірақ қос билік жүргізу барған сайын қиындай түсті. Олардың Самарқанд
тұрғындары туралы саясаттары да барған сайын алшақтай түсті. Салық жинау,
ислам дінбасыларымен т.б. мәселелер туралы өзара түсінбестік тереңдей
түсті. Сондай-ақ олардың өз шығындарын толтыруда да қайшылықтар тереңдей
түсті. Мәселен, Әмір Хусейн болса салықтарды күшейтуді жақтаса, Темір
керісінше өз бағыныштыларынан салықты төмендетуді жақтады.
Қорыта айтқанда, Хусейн мен Темір арасында барған сайын қарама-қарсы
көзқарастар қалыптасып, бір-біріне кедергі күштерге айнала бастады.
Сондықтан да олар өздерінің жақтастарын жіктерге бөліп, келешек қақтығыстың
басталуына дайындалды. Көп кешікпей 1368-1369 жылдар аралығында Хусейн өз
жақтастары мен Балх қаласында әскери бекіністер салуға кірісті, ол
келешекте болатын Темірге қарсы орталық болуға тиіс еді. Хусейннің бұл
әрекетіне Темір бірнеше дүркін ескерту наразылығын білдірді. Бірақ Хусейн
өзінің алған бетінен қайтпады[12].
Сондықтан Темір алдын ала 1370 жылы Балх қаласына шабуыл жасап, оны
басып алды. Хусейн өз еркімен тұтқындалды. Оның кепілі Хусейн өмір сүруге
құқық алды. Бірақ Темір өз уәдесінде тұрмай, Хусейнді сол кездегі қанға-қан
тәртібі бойынша өлім жазасына бұйырды. Бірақ, бұл жазаның іске асырылуы
Темір одақгасы Кейхосран мен байланыстырылған мәліметтер бар. Бұл мәселені,
қорыта айтқанда Әмір Темір 35 жасында жеке билік құруға толық мүмкіндік
алды.
1.2. Әмір-Темірдің жаулап алу соғыстары
1370 жылы Әмір-Темірдің Балхты басып алуы, Хусейннің өлімі ең ірі және
шешуші оқиға болды. Балхты басып алғаннан кейін, арнайы Меккеден келген
шейх Берке оған ерекше дабыл (барабан) алтын жіптермен тоқылған ту беріп,
биліктің рәмізі ретінде алдағы ұлы болашақ туралы болжау айтқан. Ол
кейіннен Әмір-Темірдің бас діндары болған. 1371 жылы Мауереннахердің
түгелдей билігін өз қолына алды, бірақ оның ресми ханы болып, Шыңғыс
әулетінің Шағатай ұлысының мүшелері Сүйергетмышты жариялады. Ал Темір болса
бүкіл түмендер құрылтайында Мауреннахер Әмірі болып жарияланды.
Шын мәнінде шексіз билік Әмір-Темір қолына көшті. Ол өзінің жеке
қасиеттері мен ықпалы жағынан сол кездегі қарсыласы болмаған тарихи тұлға
ретінде таныла бастады[13]. Оның билігін нығайтуда Мауераннахер
дінбасылары да үлкен роль атқарды. Мәселен, Термиз шейхтары Әмір-
Темірге Худованзаде атағын берген.
Өзінің ұзақ жылдар билігінде Әмір-Темір дінбасыларымен тығыз
байланысты сақтады. Әмір-Темір билік еткен алғашқы жылдардың өзінен-ақ
Мауереннахерді біртұтас мықты мемлекетке айналдыру мақсатында ірі
өзгерістерді іске асыра бастады.
Оның ең алғашқы Жарлықтарының бірі Балх қаласын талқандап, оны
түмендердің тонауына жол беріп, қала тұрғындарын Хусейнді қолдағаны үшін
жазалау болды. Балх қазынасының мол байлықтарын өзінің түмен басшыларына
салық ретінде таратты. Әмір-Темір алдындағы ең ірі және басты саяси мәселе
— ол бытыраңқы, өзара қырқысып жатқан жерлерді күшті, бір орталыққа
біріккен мемлекет құру болды. Бұл мақсаттарға жету үшін Әмір-Темір бірінші
кезекте әскери реформаларды ендіре бастады. Дәлірек айтқанда әскерді
жасақтау, басқару т.б. мәселелеріне жаңа талаптар ендірілді. Сонымен қатар
ірі қалаларда әскери бекіністер, қоймалар т.б. қажетті құрылыстар басталды.
Оңдай құрылыстар мен бекіністер, қамалдар Кеш, Самарқанд сияқты
орталықтарда шапшаң қарқынмен салына бастады. 1370 жылдан бастап Самарқанд
Мауереннахер орталық қаласы ретінде қайта құрыла бастады[14]. Бірақ
жоғарыда аталған қайта құру, ендірілген жаңалықтардың өте үлкен маңыздары
болғанымен мемлекетті құру қандай дәстүрмен даму мәселесі барған сайын
шешуші мәселеге айнала бастады. Мұнда сөз болып отырғанындай, ежелгі дәстүр
Кебек-хан дәстүрін немесе Қазаған дәстүрін таңдау мәселесі бір қарағанда
жеңіл болып көрінгенмен ол шешуші мәселе болды.
Әмір-Темір шын мәнінде күшті билік орнату үшін осы мөселенің аса
маңызды екенін жақсы түсінді. Дәлірек айтқанда, көшпенді монғол-түркі
әмірлерін бағындыру мәселесін шешу аса қажетті саяси мәселе болды. Бірақ,
ол өзінің тірегі болып саналатын түркі әмірлерін бағындырудың қаншалықгы
қиындыққа тап болатынын алдын-ала болжады. Сонымен қатар, Мауереннахер
басқа шейхтерімен әмірлерін өз мүдделеріне пайдалану оңай мәселе емес еді.
Сондай-ақ Әмір-Темірде өз ортасының әмірлері сияқты басқа елдердің
байлықтарын барымталауды еске ұстады. Әмір-Темірдің өз қолымен жазып
қалдырған өмір деректерінде әскери-күшке ерекше мән, оны өз мақсатарын іске
асырудың басты құралы ретінде қарады. Сондықтан да Мауерннахерді біріктіру
әрекеттері мен саясаттары әскери күштің қабілет дәрежесімен теңестірілді.
Бұл шешім Әмір-Темірдің мемлекеттік тұлға ретіндегі қалыптасуындағы басты
саяси бағыт болды.
Біртұтас мемлекет құру жорықтары алғашқы кезде Аму-Дарья мен Сыр-Дарья
арасында өмір сүрген әмірлер мен шейхтар басқарған мемлекеттерді біріктіру
аса қиындыққа соқпады. Өйткені олар XIV ғасырдың ортасында өзара
қырқыстардан әлсіреген еді. Дегенмен, ежелгі мәдениет орталығы Хорези, Шаш
облыстарын басып алу едәуір қиындыққа ұшырады. Оның өзіндік себептері де
бар еді. Мәселен, Хорезм монғол шапқыншылығынан кейін екі бөлікке жіктеліп
— солтүстік Үргенш қаласымен қоса Алтын Орда құрамында болса, оңтүстіктегі
Қият қаласымен бірге Шағатай ұлысының құрамында еді[15]. Сондықтан да
Хорезмді басты ұлы империя құру жолындағы алғашқы ауыр өткел
болды. Ал Хорезмдегі жағдай болса Алтын-Орда ханы Бердібек қайтыс
болғаннан соң өздерінің дербес мемлекетін жариялап оны қоңыраттар
династиясынан (әулетінен) шыққан Софи басқарды.
Жаңа Хорезм мемлекетінің әмірі Софи, Хорезмді қайта біріктіріп,
біртұтас Хорезм мемлекетін құрған еді. Бірақ, Шағатай ұлысының
мұрагеріне ұмтылған Әмір-Темір Софының бұл саясатын заңсыз деп есептеді.
1372 жылы Әмір-Темір Софыдан бұл жерлерден бас тартуын талап еткен арнайы
елші жіберді.
Бірақ Софы бұл талаптарды орындаудан бас тартты, мұның саддары
Әмір-Темірдің Хорезмді басып алуына жол ашты.
Үргенш қамалында Софы көп ұзамастан қайтыс болды. Бұл 1372-
1373 жылдары болды. Әмір-Темір Хорезм билігін жүргізуді Софының інісі Юсуф
Софыға жүктеді. Бұл сенімі үшін Юсуф софы ағасы Хусейн софының қызын
Әмір-Темірдің ұлы Жахангерге берді. Бұдан кейін Әмір-Темір Хусейн софыға
көмектескені үшін Шағатай ұлысының әмірі Кейхосрауды өлім жазасына кесті.
Бұл жаза монғол дәстүрінде қабылданған жарғы тәртібі бойынша іске
асырылды. Бұл жаза ауыр да болса басқа әмірлер мен бектер үшін қаһарлы
ескерту болды. Бірақ, іштей қорланған Юсуф Софы Хорезмді қайтарып алу
әрекетін жалғастыру ниетінде болды[16]. Ол Қият қаласын 1374 жылы қайта
басып алды. Бұл әрекет сәтсіздікпен аяқталды. Әмір-Темір талап етуімен
Хорезм біржолата империя құрамына енді. Сондай-ақ Әмір-Темір мен Алтын-
Орданы Тоқтамыш арасында Мауереннахер иеліктері үшін күрес шиеленісе түсті.
Әмір-Темір өзінің алдында тұрған ұлы Алтын-Орда хандығы мен Ақ-Орда
хандықтарының аса қауіпті күш екендігін жақсы түсінді.
Сондықтанда ол Жошы ұлысының құрамында болып келген Алтын-Орда мен
Ақ-Орда да болған жағдайды үлкен қырағылықпен қарады. Бұл хандықтардың
Жошы ұлысына тікелей міндеттері: Алтын-Орда әскердің оң қанатын (оң қол),
ал Ақ-Орда сол қанаттың (сол қол) қамтамасыз ету тиіс еді. 1359 жылы Алтын-
Орда ханы Бердібек қайтыс болғаннан кейін Алтын-Орда да іштей қырқысу
салдарынан ол өзінің қуатынан айрыла бастады. Мәселен, 1360-1380 жылдар
аралығында Алтын-Ордада 25-тен астам хандар алмасты. Алтын-Орданың
әлсіреуін Ақ-Ордадан шыққан хандардың оны өзіне бағындырып, өздерін
сарайдағы тақты иемденгісі келуінен айқын көруге болатын еді[17].
Мысалы 1377 жылға дейін билік құрған Ақ-Орда ханы Орыс-хан саясаты
осы, айтқанның айқын дәлелі болды. Әмір-Темір болса, Алтын-Орда мен Ақ-
Орданың бірігіп күшті мемлекетке айналуына мейлінше қарсы күреске жан-
тәнімен дайыналды және қолайлы сәтті пайдаланып қалуға тырысты. Мұндай
қолайлы сәтте пайда болды. Ондай сәт - Ақорданың Монғолстанда өзбек әмірі
Той-қожа оғлан құрылтайда Орыс-ханға қарсы шықты, ол үшін Той-қожа өлім
жазасына кесілді, Орыс-ханның шешіміне қарсы болған Той-Қожа ұлы Тоқтамыш
Ақ Орданы 1376 жылы тастап, Әмір-Темірден қолдау сұрады. Бұл жағдайды Әмір-
Темір пайдаланып, Орыс ханға қарсы жорық жасауға кірісті. Ол Тоқтамышты
Ақ-Ордаға қарсы екі рет жорық жасауға бағыттады. Бірақ Тоқтамыш екі
ретте жеңіліске ұшырады. Сондықтан Әмір-Темір өзі шабуыл жасауға кірісті,
бірақ қатты аяздың басталуына байланысты, жорықты келесі жылға
қалдырды. Бірақ 1377 жылы Орыс-хан қайтыс болды, Тохтамыш болса тек 1377
жылы ғана Ақ-Орда тағына оралды. Әмір-Темір Тохтамышты таққа оралуын
қанағаттанарлық жеңіс деп есептеді. Өйткені Тохтамыш арқылы Жошы ұлысын
басқаруға тырысты. Бірақ, өкінішке орай Әмір-Темірдің бұл үміттері шындық
бола алмады. Көп кешікпестен Тоқтамыш Алтын-Орданы, Ақ-ордамен біріктіруді
немесе Орыс-хан жүргізген саясатты жалғастыруға ұмтылды.
Алтын Орда ханы Агамай 1380 жылы Дмитрий Донскийдан Куликов шайқасында
жеңіліске ұшырап, әлсірегенін Тохтамыш пайдаланды. Ол, 1380 жылы Агамайға
ойсырата соққы берді. Сөйтіп Тохтамыш Алтын-Орда ханы болып жарияланды.
Тохтамыш негізі шайқалған Алтын-Орданы нығайтуға кірісті. Сонымен қатар,
Тохтамыш Алтын-Орданы кеңейтуге кірісті. Ол Кавказдан өтіп, Тебризді басып
алу үшін соғыс жүргізді. Тохтамыштың ұлы державалық саясаты нығайып келе
жатқан Әмір-Темірдің Мауереннахер мемлекетіне қарсы бағытталған еді. Шын
мәнінде Алтын-Орда жасанды ұйымдастырылған мемлекет еді. Оның бағынышты
елдері өздерінің даму дәрежесі жағынан едөуір алдыңғы қатарлы елдер еді.
Мәселен, Поволжья, Хорезм, Крым т.б. жерлер еді. Сонымен қатар Алтын-Орда
билігі көшпенді Түркі-Монғол тектілерден ғана, яки тек жошылар хан болып
келген[18].
Қысқасын айтқанда Тохтамыштың - Алтын-Орда құрамына енген елдердің,
халықтардың басым көпшілігі саясатына қарсы, оның езгісінен құтылуға
ұмтылды. Ал Әмір-Темір қурағы Мауеннахер мемлекеті бірігу, ортақ күшті
мемлекетке бірігуге мүдделі болды. Күшейіп келе жатқан Әмір-Темірді
Тоқтамыш әртүрлі тіміскі сылтау іздестіріп, оны Мауеннахерге Хорезмді
айдап салып оны көтеріліске итермеледі. Әмір-Темір 1388 жыл Хорезмді үзілді-
кесілді талқандап, олардың арасындағы Тоқтамышты жақтаушыларды жойды. Бірақ
Әмір-Темір, Хорезмді жермен-жексен етіп жойып жіберуге бұйрық бермеді.
Сөйтіп, Хорезм өзінің біржола дербестігінен айрылды. Сөйтіп, Хорезм
алғашқы кезеңді Темір мемлекетінің, кейін келе Тимурид мемлекетінің
құрамына енді. Бұл жылдары Тимурид мемлекетіне енбей қалған Жетісу, жон Сыр-
Дарьяның төменгі сағасы болды.
Әмір-Темірдің 1388 жылдан кейінгі жүргізген саясаты Жошы ұлысына
оқшаулану, Алтын-Орда қауіпіне күтпеу болды. Осы мақсаттар мен Әмір-Темір
Тохтамышқа қарсы 1389, 1391, 1394-1395 жылдары үш рет жорық жасады. Бірақ
бұл жорықтардың айырмашылығы сонда болды, ол жорықтар Иранға, Кавказға
және Русьтің оңтүстік шекараларына жорық жасаумен қатар жүргізіліп
отырды[19]. Сондықтан, біздің жұмысымызда Әмір-Темірдің Тохтамышқа қарсы
жорықтарына ғана тоқталғанды дұрыс деп санаймыз. Өйткені жағдай осылай
қарағанда ойымыз шашыранды болмайды деп сенеміз. 1391 жылы Әмір-Темір
Самарқандтан шығып Ташкентте қыстап Шымкент, Түркістан арқылы қазіргі
Жезқазған облысының, Қарсақпай кенішінің жолында Ұлы-Толуда тоқтады.
Әмір-Темірдің бұйрығы бойынша "Тұран сұлтаны Темір Тохтамышты
қансырату үшін 200 мың әскермен кетті" деген тасқа қашалған жазба
қалдырған. Қазіргі кезде ол жазба Санкт-Петербург Мемлекеттік Эрмитажда
сақталуда. Ұсақ асулар арқылы Әмір-Темір әскерлері Тохтамыштың әскерімен
18 маусым 1391 жылы Самара маңында қиян-кескі шайқаста жеңіп шықты. Бұл
шайқас құндызша жерінде болған еді. Тохтамыш біржола жеңіліске ұшырады.
Бірақ, әлі де болса Алтын-Орданың резервтері еді. Алтын-Орда мемлекеті
талқандалмаған еді. Сондықтан да 1395 жылы Әмір-Темір мен Тохтамыш
арасындағы соңғы шешуші шайқас болды. Бұл шайқас, Солтүстік Кавказдағы
Терек өзенінің бойында болған еді. Терек маңындағы шайқастан кейін Алтын-
Орданың әлсірегені соншалық Әмір-Темірге оның астанасы Сарай-Беркеге
тікелей жол ашылды. Алтын-Орданың бас қаласы талан-таражға ұшырап, өртке
айналды. Негізгі байлықтарын тонап, тұрғындарының көпшілігінің тұтқындап,
құлға айналдырды. Сонымен қатар Еділдің төменгі ағысындағы аймақтардың,
соның ішіңде Қожа-Тархан (Астрахань), Қырымда Каффа және Азақ (Азия),
Солтүстік Кавказ жерлері де үлкен зардап шекті. Әмір-Темірдің бұл
соққысынан кейін Алтын-Орданың негізі шайқатылды. Алтын-Орданың әлсірей
бастауы, ол жоғарыда аталып кеткендей, бір мезгілде екі жақтан — Москва
княздігі (Дмитрий Донский) мен ол кездегі Ақ-Орда ханы Тохтамыштың Қалқа
өзенінің бойындағы шайқастардан басталып еді. Сондықтан да бұл, Әмір-
Темірдің үшінші соққы беруі Алтын-Орданы түп-тамырымен шайқады. Сондықтан
да, Москва княздігі үшін Темірлан Алтын-Ордаға қарсы жүргізген соғыстар
үлкен жағымды салдары болды[20]. Бірақ, орыс жылнамаларында Әмір-Темір
туралы жаман пікірлердің кездесуі, ол оңтүстіктегі орыс қалаларының
Темірхан бұйрығы бойынша көтерілуіне байланысты болуы мүмкін.
Жалпы алғанда, Темірланның 1395 жылға дейінгі жүргізген Хорезмге және
Алтын-Ордаға қарсы соғыстары жағымды немесе әділетті сипат алған соғыс деп
бағалауға болады. Өйткені Темірлан Орталық Азияда Тимурид империясын
қалыптастыру және күшейту мақсаттарын көздеді. Өкінішке орай, 1395 жылдан
кейінгі Иранға, Кавказға т.б. соғыстары ашық басқыншы сипат алды. Бұл
кезде, айта кету керек Иранда 80 жылдан астам өмір сүрген Құлагидтер
мемлекеті 1336 жылдары екіге бөлініп кеткен еді. Сондықтан да, олар әскери
тұрғыдан куатты мемлекет емес еді. Құлагидтер орнына пайда болған
жалайырлар мемлекеті (1336-1411 ж.) мен Хорасандағы Сербедар (1336-1381 ж)
мемлекеттері болды. 1399 жылы Иранды Темірлан түгелдей өзіне бағындырды.
Сол сияқты 1399 жылы Индияға жорықтарында аяқтады. Әрине, бұл соғыста
Темірланның аса қатігездік, аяусыз әрекеттері — 100 мың үнді тұтқындарын
қырып жіберумен тарихта аты қалды. Бұл бұйрық үнді тұтқындары көтеріліске
дайындалды деген сылтаумен жүргізілді[21].
Ал 1400 жылы Темірлан Түрік сұлтаны Елдирим Баязидке қарсы соғыс
жүргізді, сондай-ақ Египет сұлтаны Фараджға да соғыс жүргізді. Кіші Азия,
Сирия жерлерін басып алды. 1402 жылы Анкара түбіндегі соңғы шайқасқа Баязид
жеңіліп, ол қолға тұтқындалды. Бұл шайқас сол заманындағы ең ірі шайқас
болды. Түрік сұлтанының жеңілісінің үлкен салдары болды. Темірлан жеңісі
Түріктердің Константинопольді басып алуын 50 жылға артқа қалдырды.
Темірланның Алтын-Орданы және Түрік сұлтаны Баязидті жеңуі Европалықтарға
жазылды үлкен маңызды роль атқарды. Өйткені Түрік сұлтанының жеңілуі
олардың Европа шабуылын тоқгатып тастады. Темірлан соғыстарының ең соңғы
жалғасы, аяқталмай қалған Қытайға қарсы жорық болды. Бұл 1404 жылдың соңы
еді. Бірақ, бұл соғыс 18 ақпан 1405 жылы Темірланның қайтыс болуына
байланысты тоқтап қалды. Қытай соғыстарының мақсаттары Шығыс түркі
халықтарын Тимуридтер (өз) империясының құрамына ендіру болды.
Бұл тарауды қорыта айтқанда Темірлан ХІV-ХV ғасырдағы Әлем тарихындағы
ең ірі тарихи тұлғаның бірі болды[22].
1.3 Темір дипломат немесе Темір мен Батыс
ХІV ғ. соңынд жас Осман империясы Европаның Серб, Болгария елдерінде
жеңіске жетті. 1396 жылы түріктер Венгрияға қауіп төндіріп, Батыс Европа
рыцарларын жеңді. Келесі алдындағы мақсаттары әлсіреп тұрған Византияны
күйретіп, Константинопольді басып алу. Жағдай күрт өзгерді. Осман
империясының өзіне қауіп төнді. Кіші Азияның сұлтаны Баязидтің қауіпті
қарсыласы Темір болатын.
Екі жиһанкез - әскери құдіретімен танылған Темір мен батыс Европаны
елеңдеткен Баязид қарсы келді.
Темір шешімін Баязидтің қабылдамауына қоса Европаның мемлекеттерінің
көмек сұрауы соғыстың басталуына жағдай жасады. Константинопольдегі
Византия наместнигі Ионн Полеолегтің Темірге жазған хаты бүгінгі күнге
дейін жеткен.
Хат тәжік тілінде жазылған. 1793 жылы италиялық тарихшы Муратори
жазып Константинопольдан Венецияға жеткізілген.
Хатта көрсетілгеніндей Темір Баязидке қарсы шыға отырып император
Трапезунттан өз елшілері арқылы 20 теңіз кемелерін беруді талап етті. Хатта
Темір Баязидтен Византияның шығынын төлеуін және басып алған жерлерді
қайтаруды талап етті.
Византия императорына Темір талабы 20 кемемен Трапезунтқа келуі
тиіс. Анкара шайқасынан Византияның құлауынан кейін император Мануил
шартты бұзды, талқандалған түріктерге көмектесті.
Мануилға кектенген Темір өз өшін алуға теңіз флоты жоқ еді. Франция
королі ІV Карл мен Темір арасында жазба байланыс болған. Король Темірді
қолдаса, ол да оның шығыс саясатын қолдады. Осы күнге дейін бір хаты
сақталған оның екі жерінде Темір мөрі басылғандығы күмән келтірмейді. Хат
Анкара шайқасынан бұрын жазылып жеңістен кейін жіберілген.
Париждің халықтың кітапханасында Темірдің IV Карл жазған хаты
сақталған. Хаттың төбесіне былай жазылған Бұл хат көшірмесіне Темірбайдың
өз қолымен жазылған, мәртебелі Франция королі парсы тілінен латын тіліне
аударылған.
Парсы тілінде жазылған хат Франция архивінде сақталмаған. Хат бірінші
хат сияқты 1 август 1402 жыл мезгілі көрсетілген.
Хатта Баязидтің жеңілуі жайында жазылған. Хат ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz