Депозиттік сақтандырудың отандық және шетелдік тәжірибесі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Депозиттерді сақтандырудың теориялық аспектілері ... ... ... ..6
1.1 Депозиттерді сақтандырудың ұғымы мен мәні¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬ ... ... ... ... ... ...6
1.2. Банктік дипозиттердің концептаулды негізі ... ... ... ... ... ... 11
1.3 Депозиттерді сақтандыру жүйесінің шетелдік тәжірибесі ... ... ... .17
2 Қазақстан Республикасының депозиттерді сақтандыру жүйесін
Талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.1 Банк жүйесіндегі депозиттік операцияларды талдау ... ... ... ... .25
2.2 Депозиттерді сақтандыру жүйесінің қатысушысы . «Тұран Әлем Банкі» депозиттерін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
3 Қазақстан Республикасында депозиттік рынокты жетілдіру
Жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
3.1 Депозиттік портфельді басқару және ондағы тәуекелдерді
төмендету жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
3.2 Қазақстан Республикасындағы депозиттерді сақтандыру
жүйесінің даму келешегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... .55
1 Депозиттерді сақтандырудың теориялық аспектілері ... ... ... ..6
1.1 Депозиттерді сақтандырудың ұғымы мен мәні¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬ ... ... ... ... ... ...6
1.2. Банктік дипозиттердің концептаулды негізі ... ... ... ... ... ... 11
1.3 Депозиттерді сақтандыру жүйесінің шетелдік тәжірибесі ... ... ... .17
2 Қазақстан Республикасының депозиттерді сақтандыру жүйесін
Талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.1 Банк жүйесіндегі депозиттік операцияларды талдау ... ... ... ... .25
2.2 Депозиттерді сақтандыру жүйесінің қатысушысы . «Тұран Әлем Банкі» депозиттерін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
3 Қазақстан Республикасында депозиттік рынокты жетілдіру
Жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
3.1 Депозиттік портфельді басқару және ондағы тәуекелдерді
төмендету жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
3.2 Қазақстан Республикасындағы депозиттерді сақтандыру
жүйесінің даму келешегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... .55
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының банк жүйесi – нарықтық экономиканың маңызды құрамдас бөлігі, ол экономиканың өcyiнe ықпалын тигiзеді және макроэкономикалық тұрақтылыққа жету мақсатына негізделеді.
Банк ісінде салымдар капиталды қалыптастырудың негізгі факторы ретінде қолданылады. Халықтың жинақ ақшасы кредиттік механизм арқылы қайтадан айналыс үрдісіне түседі, ол қоғамдық ұдайы өндірістің үздіксіз болуын қамтамасыз етеді және оның жеделдетілуін өз әсерін тигізді,бұл деген сөз еліміздің ұлттық табысының өсуіне әкеліп соғады деген сөз.
Халықтың өмір сүру жағдайының жақсаруына байланысты тұтыну мен шығындар құрылымы жинақ ақшалардың пайда болу мотивтері өзгереді. Мысалы, жанұя бюджетінде азық-түлік тауарларына кеткен шығын үлесі азаяды да, алдынала қорлануды талап ететін шығындардың үлес салмағы өседі.
Салымдар әр түрлі болуы мүмкін және олардың сыныптамасының негізінде салымдар көздері және олардың мақсатты арналуы секілді критерийлер (өлшем) жатады. Дегенмен де көбінесе критерий (өлшем) ретінде салымшылардың түрі мен салымдардың алыну түрі кездеседі.
Сонымен қатар, жинақ ақша ісінің дамуы Қазақстан Республикасының бүкіл банктік жүйесін нығайтады. Депозиттік операциялар айналымда жүрген ақшалай қаражаттарды банктерге тартуға мүмкіндік береді. Ал жаңа ресурстарды банк жүйесі кредиттік операциялар нәтижесінде алады. Алғашқы операциялардың осындай екі түрінің көмегі арқылы кредиттік ресурстардың өте ірі тобы-банктердің меншікті ресурстары құрылады. Сол себепті салымшылардың ең әлсіз бөлігі ретінде жеке тұлғалардың салымдарын кепілдендірудің арнайы қорларын ашу арқылы салымшыларға сақтандыруды қамсыздандыру жүйесін дамыту керек. Осындай мысалдар ретінде Қазақстан Республикасының Президенті Н.А. Назарбаевтың бастамасымен құрылған жеке тұлғалардың салымдарын кепілдендіру жүйесін айтуға болады. Бұл жеке тұлғалардың салымдары үшін әр түрлі жағымсыз жағдайлар (тәуекелдік) себепші болған шығынды өтеу үшін қолданылатын және ақшалай қаражаттардың мақсатты қорларын қалыптастыру әдістері мен түрлерінің жиынтығын құрайтын сақтандыру категориясы болып табылады.
Дипломдық жұмыстың объектісі – «БТА» АҚ болып табылады.
Бұл проблеманы зерттелу деңгейі өте төмен, сол себепті жеке тұлғалардың салымдарын кепілдендіру қорының қызметімен байланысты әдебиеттер мен практикасына талдау жасалған жұмыстарды жүргізудің қажеттілігі туып отыр.
Салымдарды мемлекеттік кепілдендіру жүйесі пруденциялдық қадағалау және кредиттердің соңғы инстанциясы ретінде Ұлттық Банктің қызметімен қатар банк жүйесінің қызметінің ең маңызды тұрақтандырғышы ретінде қарастырылады. Мұндай тұрақтандырғыштың бұрында біздің елімізде Халықтық банктерге деген сенімнің жоғалуына әкеліп соқты.
Банк ісінде салымдар капиталды қалыптастырудың негізгі факторы ретінде қолданылады. Халықтың жинақ ақшасы кредиттік механизм арқылы қайтадан айналыс үрдісіне түседі, ол қоғамдық ұдайы өндірістің үздіксіз болуын қамтамасыз етеді және оның жеделдетілуін өз әсерін тигізді,бұл деген сөз еліміздің ұлттық табысының өсуіне әкеліп соғады деген сөз.
Халықтың өмір сүру жағдайының жақсаруына байланысты тұтыну мен шығындар құрылымы жинақ ақшалардың пайда болу мотивтері өзгереді. Мысалы, жанұя бюджетінде азық-түлік тауарларына кеткен шығын үлесі азаяды да, алдынала қорлануды талап ететін шығындардың үлес салмағы өседі.
Салымдар әр түрлі болуы мүмкін және олардың сыныптамасының негізінде салымдар көздері және олардың мақсатты арналуы секілді критерийлер (өлшем) жатады. Дегенмен де көбінесе критерий (өлшем) ретінде салымшылардың түрі мен салымдардың алыну түрі кездеседі.
Сонымен қатар, жинақ ақша ісінің дамуы Қазақстан Республикасының бүкіл банктік жүйесін нығайтады. Депозиттік операциялар айналымда жүрген ақшалай қаражаттарды банктерге тартуға мүмкіндік береді. Ал жаңа ресурстарды банк жүйесі кредиттік операциялар нәтижесінде алады. Алғашқы операциялардың осындай екі түрінің көмегі арқылы кредиттік ресурстардың өте ірі тобы-банктердің меншікті ресурстары құрылады. Сол себепті салымшылардың ең әлсіз бөлігі ретінде жеке тұлғалардың салымдарын кепілдендірудің арнайы қорларын ашу арқылы салымшыларға сақтандыруды қамсыздандыру жүйесін дамыту керек. Осындай мысалдар ретінде Қазақстан Республикасының Президенті Н.А. Назарбаевтың бастамасымен құрылған жеке тұлғалардың салымдарын кепілдендіру жүйесін айтуға болады. Бұл жеке тұлғалардың салымдары үшін әр түрлі жағымсыз жағдайлар (тәуекелдік) себепші болған шығынды өтеу үшін қолданылатын және ақшалай қаражаттардың мақсатты қорларын қалыптастыру әдістері мен түрлерінің жиынтығын құрайтын сақтандыру категориясы болып табылады.
Дипломдық жұмыстың объектісі – «БТА» АҚ болып табылады.
Бұл проблеманы зерттелу деңгейі өте төмен, сол себепті жеке тұлғалардың салымдарын кепілдендіру қорының қызметімен байланысты әдебиеттер мен практикасына талдау жасалған жұмыстарды жүргізудің қажеттілігі туып отыр.
Салымдарды мемлекеттік кепілдендіру жүйесі пруденциялдық қадағалау және кредиттердің соңғы инстанциясы ретінде Ұлттық Банктің қызметімен қатар банк жүйесінің қызметінің ең маңызды тұрақтандырғышы ретінде қарастырылады. Мұндай тұрақтандырғыштың бұрында біздің елімізде Халықтық банктерге деген сенімнің жоғалуына әкеліп соқты.
1. Страховое дело. Учебник под редакцией проф. Рейтмана Л.И. - Москва, «Рой» - 1992, 530 с.
2. Жуйриков К.К. Рынок и бизнес: страхование рисков - Алматы, «Каржы-каражат» - 1997, 232 с.
3. К. Жуйриков, И. Назарчук, Р. Жуйриков. Страхование: теория, практика, зарубежный опыт - Алматы, ОФ «БИС» - 2000, 382 с.
4. Ю.А. Соколов, Н.А. Амосова. Система страхования банковских рисков. Научное издание - Москва, «Әлит» - 2003, 288 с.
5. Н.Н. Хамитов. Банковское дело. Курс лекций - Алматы, «Экономика» -2005, 216 с.
6. Деньги, кредит, банки. Учебник. Под редакцией д.э.н. Г.С. Сейткасымова - Алматы, «Экономика» - 1999, 432 с.
7. Маянлаева Г.И. Организация страхового дела в Республике Казахстан -Алматы-2000, 122 с.
8. Гусева А.Е. Зарубежный опыт страхования банковских депозитов // Банковское дело, №5, 2000 г.
9. Казимагомедов А.А. Защита и страхование банковских депозитов в странах Восточной Европы // Банковское дело, №9, 1996 г.
10. Аналитические материалы IV Конгресса финансистов - Алматы, 15 ноября 2004 г.
11.Статистический бюллетень Национального банка РК за 2005г.// www.national bank.кz
12. Oсипенко Т.В. О системе рисков банковской деятельности // Деньги и кредит, №4, 2000 г.
13.Канаматов К.М. Страхование банковских депозитов и АРКО, Банковские услуги. №4, 1999г.
14. «Страхование депозитов - основа доверия казахстанцев к банковской системе»// "Панорама" № 27, 7 июля 2000
15. Кацеленбаум З.С К вопросу о сущности банковского депозита Деньги и кредит. М.-2006, №4.
16. Ларичев В.Д. Как защитить вклады граждан. Финансы 1996 г. №8.
17. Лисак Б. Казахстанские банки на пути перемен. "Финансы Казахстана"№ 8, 2007г.
18. «Депозитный рынок» // Рамазанов - Деловая неделя №2-2000.
19. «В Казахстане нет системы управления активами и пассивами инет полного понимания с какими рисками сталкивается банк»// Г Марченко-Панорама№29, 2007.
2. Жуйриков К.К. Рынок и бизнес: страхование рисков - Алматы, «Каржы-каражат» - 1997, 232 с.
3. К. Жуйриков, И. Назарчук, Р. Жуйриков. Страхование: теория, практика, зарубежный опыт - Алматы, ОФ «БИС» - 2000, 382 с.
4. Ю.А. Соколов, Н.А. Амосова. Система страхования банковских рисков. Научное издание - Москва, «Әлит» - 2003, 288 с.
5. Н.Н. Хамитов. Банковское дело. Курс лекций - Алматы, «Экономика» -2005, 216 с.
6. Деньги, кредит, банки. Учебник. Под редакцией д.э.н. Г.С. Сейткасымова - Алматы, «Экономика» - 1999, 432 с.
7. Маянлаева Г.И. Организация страхового дела в Республике Казахстан -Алматы-2000, 122 с.
8. Гусева А.Е. Зарубежный опыт страхования банковских депозитов // Банковское дело, №5, 2000 г.
9. Казимагомедов А.А. Защита и страхование банковских депозитов в странах Восточной Европы // Банковское дело, №9, 1996 г.
10. Аналитические материалы IV Конгресса финансистов - Алматы, 15 ноября 2004 г.
11.Статистический бюллетень Национального банка РК за 2005г.// www.national bank.кz
12. Oсипенко Т.В. О системе рисков банковской деятельности // Деньги и кредит, №4, 2000 г.
13.Канаматов К.М. Страхование банковских депозитов и АРКО, Банковские услуги. №4, 1999г.
14. «Страхование депозитов - основа доверия казахстанцев к банковской системе»// "Панорама" № 27, 7 июля 2000
15. Кацеленбаум З.С К вопросу о сущности банковского депозита Деньги и кредит. М.-2006, №4.
16. Ларичев В.Д. Как защитить вклады граждан. Финансы 1996 г. №8.
17. Лисак Б. Казахстанские банки на пути перемен. "Финансы Казахстана"№ 8, 2007г.
18. «Депозитный рынок» // Рамазанов - Деловая неделя №2-2000.
19. «В Казахстане нет системы управления активами и пассивами инет полного понимания с какими рисками сталкивается банк»// Г Марченко-Панорама№29, 2007.
Пән: Сертификаттау, стандарттау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:
ЖОСПАР
Кіріспе____________________________ ______________________________3
1 Депозиттерді сақтандырудың теориялық аспектілері______________6
1.1 Депозиттерді сақтандырудың ұғымы мен мәні______________________6
1.2. Банктік дипозиттердің концептаулды негізі________________________11
1.3 Депозиттерді сақтандыру жүйесінің шетелдік тәжірибесі_____________17
2 Қазақстан Республикасының депозиттерді сақтандыру жүйесін
Талдау_____________________________ _____________________________25
2.1 Банк жүйесіндегі депозиттік операцияларды талдау_________________25
2.2 Депозиттерді сақтандыру жүйесінің қатысушысы - Тұран Әлем Банкі
депозиттерін бағалау____________________________ __________________31
3 Қазақстан Республикасында депозиттік рынокты жетілдіру
Жолдары____________________________ ____________________________36
3.1 Депозиттік портфельді басқару және ондағы тәуекелдерді
төмендету жолдары____________________________ ___________________36
3.2 Қазақстан Республикасындағы депозиттерді сақтандыру
жүйесінің даму келешегі___________________________ ________________44
Қорытынды__________________________ ___________________________52
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі_____________________________ ____55
Кіріспе
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының банк
жүйесi – нарықтық экономиканың маңызды құрамдас бөлігі, ол экономиканың
өcyiнe ықпалын тигiзеді және макроэкономикалық тұрақтылыққа жету мақсатына
негізделеді.
Банк ісінде салымдар капиталды қалыптастырудың негізгі факторы ретінде
қолданылады. Халықтың жинақ ақшасы кредиттік механизм арқылы қайтадан
айналыс үрдісіне түседі, ол қоғамдық ұдайы өндірістің үздіксіз болуын
қамтамасыз етеді және оның жеделдетілуін өз әсерін тигізді,бұл деген сөз
еліміздің ұлттық табысының өсуіне әкеліп соғады деген сөз.
Халықтың өмір сүру жағдайының жақсаруына байланысты тұтыну мен
шығындар құрылымы жинақ ақшалардың пайда болу мотивтері өзгереді. Мысалы,
жанұя бюджетінде азық-түлік тауарларына кеткен шығын үлесі азаяды да,
алдынала қорлануды талап ететін шығындардың үлес салмағы өседі.
Салымдар әр түрлі болуы мүмкін және олардың сыныптамасының негізінде
салымдар көздері және олардың мақсатты арналуы секілді критерийлер (өлшем)
жатады. Дегенмен де көбінесе критерий (өлшем) ретінде салымшылардың түрі
мен салымдардың алыну түрі кездеседі.
Сонымен қатар, жинақ ақша ісінің дамуы Қазақстан Республикасының бүкіл
банктік жүйесін нығайтады. Депозиттік операциялар айналымда жүрген ақшалай
қаражаттарды банктерге тартуға мүмкіндік береді. Ал жаңа ресурстарды банк
жүйесі кредиттік операциялар нәтижесінде алады. Алғашқы операциялардың
осындай екі түрінің көмегі арқылы кредиттік ресурстардың өте ірі тобы-
банктердің меншікті ресурстары құрылады. Сол себепті салымшылардың ең әлсіз
бөлігі ретінде жеке тұлғалардың салымдарын кепілдендірудің арнайы қорларын
ашу арқылы салымшыларға сақтандыруды қамсыздандыру жүйесін дамыту керек.
Осындай мысалдар ретінде Қазақстан Республикасының Президенті Н.А.
Назарбаевтың бастамасымен құрылған жеке тұлғалардың салымдарын кепілдендіру
жүйесін айтуға болады. Бұл жеке тұлғалардың салымдары үшін әр түрлі
жағымсыз жағдайлар (тәуекелдік) себепші болған шығынды өтеу үшін
қолданылатын және ақшалай қаражаттардың мақсатты қорларын қалыптастыру
әдістері мен түрлерінің жиынтығын құрайтын сақтандыру категориясы болып
табылады.
Дипломдық жұмыстың объектісі – БТА АҚ болып табылады.
Бұл проблеманы зерттелу деңгейі өте төмен, сол себепті жеке
тұлғалардың салымдарын кепілдендіру қорының қызметімен байланысты
әдебиеттер мен практикасына талдау жасалған жұмыстарды жүргізудің
қажеттілігі туып отыр.
Салымдарды мемлекеттік кепілдендіру жүйесі пруденциялдық қадағалау
және кредиттердің соңғы инстанциясы ретінде Ұлттық Банктің қызметімен қатар
банк жүйесінің қызметінің ең маңызды тұрақтандырғышы ретінде қарастырылады.
Мұндай тұрақтандырғыштың бұрында біздің елімізде Халықтық банктерге деген
сенімнің жоғалуына әкеліп соқты.
Жеке салымдарды кепілдендірудің ұсынылған үлгісінің негізгі сипаттары
мынадай: азаматтар өздерінің жинақ ақшаларын сеніп тапсырған
банктер лицензияларын жоғалтып алған жағдайда, өз салымдарының
жартылай қорғалуына сенімді бола алады. Салымның көлеміне қарай 100% -дан
50%-ға дейін өтемақы төленеді (бірақ бұдан көп емес). Қажетті шарт-банк
салымдарды кепілдендірудің құрылып жатқан резервтік коорпорациясында есепте
тұруы керек.
Сонымен,бұл жүйенің халықтың бүкіл дерлік топтарын қамтитын, біздің
коғамымыздың дамуының бұрынғы және қазіргі кезеңдеріндегі маңызды бағыт
екендігі даусыз.
Банктік сақтандыру мәселелерін теория жүзінде, практикада қарастыру
мынадай шетелдік авторлардың жұмыстарында жарық көрген: Рэдхэм К. Хьюс.С.
"Қаржылық тәуекелдерді басқару", Кейси .Ф. "Банктерді кешенді сақтандыру",
Ю.А.Соколов, Н.А.Амосов "Банк тәуекелдерін сақтандыру жүйесі", В.Т.Севрук
"Банк тәуекелдері", Масленченков.Ю., Команов.В. "Банк тәуекелдерін
сақтандыру", Романова.И.В. "Инновациялық қызметтің тәуекелдерін басқару"
т.б.
Қазақстанда өтпелі кезеңнің ерекшеліктерін ескере отырып нарықтық
экономикадағы сақтандырудың теориялық тұжырымдамасын экономика ғылымының
докторы К.К.Жүйріков "Нарыққа өту жағдайындағы сақтандыру", "Қазақстандағы
сақтандыру - әрі қарай даму жолдары", "Қазақстанның сақтандыру рыногының
перспективалары", "Сақтандыру: қазақстандық "барыстың" платформаларының
бірі" атты еңбектерінде кеңінен зерттелген (баяндалған). Автор Қазақстан
Республикасындағы сақтандыру жүйесін қайта құрудың жолдарын, жеке
сақтандыру мен мүліктік сақтандырудың түрлерін жетілдірудің жолдарын
ұсындық азаматтық-құқықтық жауапкершілікті міндетті сақтандыруды әрі қарай
нығайту және жетілдірудің қажеттілігін дәлелдеп берді.
Сақтандыру ісін ұйымдастыру және Қазақстандағы сақтандыру рыногының
дамытудың әр түрлі аспектілері экономика ғылымының кандидаты
Г.И.Маянлаеваның "Қазақстан Республикасындағы сақтандыру ісін ұйымдастыру"
атты еңбегінде, экономика ғылымының кандидаты И.М.Назарчуктың "Сақтандыру:
теория, практика, шетелдік тәжіриби" атты еңбегінде,заң ғылымың докторы
А.И.Худяков "Сақтандыру құқығы" атты еңбегінде зерттелген.Сонымен
катар,ғылыми зерттеулер мен экономикалық әдебиеттерде банктік тәуекелді
сақтандыру тақырыбына жазылған еңбектерінде бір қатар кемшіліктер
бар.Мысалыдепозиттерді міндетті сақтандыруды енгізудің түрлері жайындағы
мәселелер әлі күнге дейін даулы және шешімін таппаған мәселелер болып
табыладысонымен қатар, депозиттік сақтандыруға (кепілдендіру) екінші
деңгейдегі банктердің қатысу қағидалары мен оларды түгелдей
қамту,салымдарды (депозиттер) сақтандыру институтының статусы жөніндегі
мәселелер де ашық күйінде қалып отыр.
Берілген жұмыстың мақсаты отандық және шетелдік депозиттік
сақтандырудағы жағдайларды ғылыми зерттеулер негізінде банк жойылған кезде
депозиттердің (салымдар) сақталуына кепілдік беруді қамтамасыз ету
мәселелерін оңтайлы шешудің теориялық және әдіснамалық принциптерін
жалпылау болып табылады.
Бұл жұмыста жүргізілген зерттеулер келесі міндеттерді шешуге
бағытталған:
- депозиттік тәуекелдерді басқару механизмінде оларды ең
төмен мөлшерге жеткізу мақсатымен сақтандырудың алатын орнын анықтау
- депозиттерді (салымдар) кепілдендіру жүйесін заңнамалық реттеудің
қажеттілігін дәлелдеу;
- жеке тұлғалардың депозиттің (салымдарын сақтандыру (кепілдендірін)
практикасы мен қазіргі жағдайын зерттеу
- депозиттерді (салымдарды) кепілдендірудің (сақтандыру) қазіргі
жүйесін жетілдіру жөніндегі ұсыныстарды жасап шығару;
Зерттеудің тақырыбы депозиттік сақтандырудың отандық және шетелдік
тәжірибесі болып табылады.
Бiрiншi бөлiмде, жалпы банктердiң депозиттiк операцияларының
экономикалық маңыздылығы, негізгі құрылу көздері және олардың жіктелуі
қарастырылып өтті.
Екiншi бөлiмде, банктердiң депозиттiк операцияларына БТА АҚ
мысалында талдау жасалынып өтті. Бұл тарауда өндiрiстiк ic-тәжiрибеден
өткен банктiң депозиттiк операциясы және оны ұйымдастыру тәртiбiне
сипаттама берiлдi.
Үшiншi бөлiмде, Қазақстан Республикасындағы банктердің депозиттiк
операцияларын жетiлдiру жолдарына көңіл бөлінген. Депозиттік портфельді
басқару мен ондағы тәуекелдерді азайту жолдары, сондай-ақ депозиттерді
сақтандыру жүйесінің даму келешегіне тоқталдық. Бұл тарауда банктердiң
депозиттiк операцияларының жетiлдiруi туралы қарастырып жазылды.
1 бөлім. Депозиттерді сақтандырудың теориялық аспектілері
1.1 Депозиттерді сақтандырудың ұғымы мен мәні
Сақтандыру негізінде алғашқы қауымдық құрылыс ыдырай бастаған кезеңде
пайда болған деп есептеледі және кейіннен ол қоғамдық өндірістің бірден-бір
серігі болып кетті. Еңбектің қоғамдық бөлінуінің,табиғи айырбас (алмасу)
пайда болуы, муліктік тепе-теңдіктің болмауы, жеке меншіктің пайда болуы
қорқыныш туғызды, мүлік иелерінің оның сақталуы үшін үрейленуіне әкеп
соқты.Олардың жойылып кету, немесе апат, қауіп-қатер кесірінен жоғалып кету
қаупі, өрт, ұрлану т.б. өмірдегі көлденең ысыраптар (болжанбаған) адамдарда
үрей туғызды.
Қоғамдық өидірістің тәуекелдік сипаттамасы әрбір меншік иесінің өз
мүлкі үшін және тауар өндірушінің материалдық амандығы үшін мазасыздануының
негізгі себебі болып табылады. Осыдан барып заңды түрде материалдық шығынды
өтеу туралы ой туды, бұл мүліктің мүдделі иелері арасында ынтымақты
үлестірме арқылы жасалады. Егер де әрбір меншік иесі шығынды өтеуді өз
мойнына алатын болса,оида ол өз мүлкінің бағасына сай материалдық және
қаржылай резервтер табуы керек. Бұл біраз уақытты алатын еді және де өмір
сүру деңгейін төмендетер еді,еңбек өнімі мен құндылықтардың белгілі бір
мөлшерін оқшауландырғаннан адамдардың қызметінің тиімділігі де төмендер
еді.Сонымен қатар,жасалған босалқы қорлар осындай жағымсыз факторлармен
жойылып кетуі мүмкін еді.
Көп жылғы байқауларға сүйене отырып шаруашылық жүргізуші субъектілерге
екі маңызды түйін жасауға болады. Біріншіден, жағымсыз, жойқын, оқыс
оқиғалар уақыт пен кеңістікте кездейсоқ келеді, яғни бір уақытта және
барлық жерде мүлік иелерінің бәрін қамтымай,тек аз ғана бөлігін қамтиды.
Екіншіден, мұндай оқыс, жағымсыз оқиғалардан келген шығын қайталанатын
оқиғалар үшін де, шығын шеккен шаруашылық жүргізуші субъектілер үшін де
біркелкі емес. Мүдделі шаруашылықтың саны көбінесе әр түрлі қауіп-қатерден
жапа шеккендер санынан көбірек болады. Мұндай жағдайда шығынның ынтымақты
үлестер иесі аппаттық т.б.оқыс оқиғалардың салдарын жібереді. Мұнда
шығынның үлестірмесінде жуып-шайып неғұрлым көп шаруашылық саны қатысса,
бір қатысушыға соғұрлым аз қаражат үлесі тиеді. Осылайша, сақтандыру пайда
болады, оның мәні барлық мүдделі шаруашылық субъектілері арасында ынтымақты
үлестеріне негізінде апаттан, оқыс оқиғалардан жапа шеккендердің шығынын
өтеу болып табылады. [1]
Сақтандырудың алғашқы түрі табиғи сақтандыру болып, ол тез бөлінетін
еңбектің өнімдерін-астық, фураж т.б. азық-түлік тағамдарын бөлумен
байланысты болады.Сақтандырудың бұл түрінің маңызы зор болады, бірақ ол
сақтандыруды қорғаудың қолдану аясын едәуір тарылтып жіберді.
Тауар-ақша қарым-қатынасының дамуына байланысты ақша түрінде
"сақтандыру босалқы" қорын бөлу (қолдану) мүмкіндігі туды.
Мұндай "босалқы қорды" жасау сақтандыру оқиғасы туған сәтке дейін де
"сақтандыру қоры" ретінде мүмкін болған. Мұндай ақшалай босалқы қор кең
ауқымды мүмкіндіктер туғызады әсіресе өзара сақтандыру үшін мұнда шығын
сомасы оның қатысушылары арқылы өтеледі, ынтымақты түрде әрбір сақтандыру
оқиғасынан кейін өтеледі.Өзара сақтандыру капитализм кезеңінде заңды түрде
сақтандыру ісінің өзіндік саласына айнала бастады. Егер де өзара
сақтандыруда ықтималдықтар теориясының көмегімен алдын-ала шамаланып,
мөлшерленген сақтандыру қоры әлі де болса жасалмаған болса, әрі қарай
шығынның мүмкін ықтималды орташа көрсеткіші кейіынен сақтандыру қорының
алдын-ала жасалуына керек сақтандыру жарналарының негізі ретінде қолданыла
бастады.Қазіргі қогамымызда сақтандыру арқылы қорғаудың жалпы әмбебап
құралына айналды мұнда меншіктің барлық түрі, табыстар, кәсіпорындардың
басқа да мүдделері, ұйымдар, фермерлер, арендаторлар, азаматтар
сақтандырылады.
Сонымен, сақтандыру дегеніміз жеке тұлғалар мен заңды тұлғалардың
мүліктік мүдделерін қорғау жөніндегі қарым-қатынастар (егер сақтандыру
жағдайы туа қалған жағдайда төленген немесе сақтандыру сыйақыларынан
(жарналары) тұратын ақшалай қорлар есебінен жасалады. Бұл келесі
қорытындыға келеміз.
Сақтандыру кем дегенде екі жақ (субъект) қатысатын экономикалық қарым-
қатынас.
Бірінші жақ (субъект) бұл сақтандыру ұйымы(мемлекеттік, акционерлік
немесе меншіктік), оны біз сақтандырушы деп атаймыз. Сақтандырушы
сақтандыру шарттарын жасап шығарады (мысалы,сақтандыру оқиғасы кезінде
сақтанушыға шығынды төлеуге міндеттеме алады) және оларды өз тұтынушыларына
(заңды тұлғаларға кәсіпорындар, ұйымдар, мекемелер), жеке тұлғаларға
(жекелеген азаматтар) ұсынады.
Тура осындай схема бойынша депозиттерді (салымдарды) сақтандыру жүйесі
құрылуына болады дегенмен де бұл схемаға өзіндік ерекшеліктер тән. Мысалы
депозиттік сақтандыру жүйесі кепілдірілген салымдар түрінде болып келуі
мүмкін (Қазақстан Республикасында осындай жүйе).
Экономикалық әдебиетте депозиттерді (салымдарды) кепілдендіру
(сақтандыру) жүйесін 2 әр түрлі түрге бөлуге болады:кодтандырылған
(имплицит (imhlicit)) және кодтандырылмаған (эксплицит (ехрlicit)).
Депозиттердің (салымдарды) кодтандырылмаған қорғау жүйесі өткен
жылдарға тән банк жүйесінің тұрақты гранты ретінде мемлекеттің рөліне
негізделген.Олардың негізгі белгілері болып:
- банк банкротқа ұшыраған жағдайда депозиттердің өтемі үшін заңды
жауапкершілікті көрсететін заңнамалық құқықтық актілердің болмауы;
- өтемдердің тәртібі мен ауқымы жөніндегі анық ережелердің болмауы;
- қаржылық көмек көрсететін арнайы қордың болмауы болып табылады. [1]
Депозиттердің (салымдардың) кодтандырылмаған сақтандыру жүйесінің
бірден-бір (шынтуайтқа келсек,күмәнді) қадір - қасиеті ірі және ұсақ
салымшылар тепе-тең деңгейде сақтандырылған, ал мемлекетке сақтандыру қорын
құру үшін қаражат бөлудің қажеттілігі болмайды.
Кодтандырылмаған жүйенің жағымсыз жақтары көбірек және де оның мәні
мынада:
- кодтандырылмаған жүйе жемқорлықка жол береді және мемлекеттік билік
органдарының ықтияршылық шешімдерінің пайда болуына әкеліп
соғады;
- банкті қалпына келтіру (жұмысын жақсарту) жөніндегі шешім оған
мемлекеттің қатысу үлесіне байланысты. Жеке меншіктегі проблемалы
банктерге, әдетте қаржылай көмек көрсетілмейді;
- банк жүйесінің тұрақтылығы мен өтімділігін қолдауға қажет
мемлекеттік шығындар негізінде салық төлеушілердің иығына жүк болып
артылады;
- үкімет өзіне жауапкершілікті алмай-ақ банктердің банкротқа ұшырағаны
жөнінде шешім кабылдай алады;
Салымдарды (депозиттерді) сақтандырудың кодтандырылған жүйесі жоғарыда
айтылған жағымсыз жақтардан жұрдай, себебі олар кепілдендірілген
(сақтандырылған) заңды жүйеге жүгінеді. Заң шығаратын немесе құқықтық
нормативтін актілерде сақтандырудың белгілі бір қатысушыларын сақтандыру
арқылы қорғауға жататын міндеттемелер түрі, процедуралар, сақтандыру
төлемақылары мен жарнамаларынын шектеулері, сақтандыру қорының құрылуы мен
жұмыс істеу тәртібі, екі жақтың құқықтары мен міндеттері көрсетіледі.
Сақтандырудың кодтандырылған жүйесін құрудың бірнеше варианттары болуы
мүмкін:
- қатысушыларға деген талаптар сипаты бойынша: міндетті және өз
еркімен;
- құқықтық реттеу бойынша: императивтік және диспозитивтік;
- сақтандырудың көлемін қамту бойынша: толық, шектеулі, дискрециялық;
- меншік түрі бойынша: мемлекеттік, жеке меншік, аралас;
- сақтандыру жарналарын анықтау әдісі бойынша:тіркелген төлемдер,
тәуекелдер бойынша саралау, уақыт бойынша саралау;
- мемлекеттің қаржымен қамтамасыз етудегі қатысуы орталық (ұлттық)
банктің кредиттік линиясының болуы қосымша мемлекеттік кепілдіксіз;
Банктердің депозиттік операциялары мен жұмысының мықты жақтары мен
қатар, әлсіз жақтарын атап өтуге болады.Банктердің алдында операциялардың
кеңеюі, персоналды оқыту және біліктілікті қайта жоғарылату, маркетинг
саясатын жетілдіру, экономиканың нақты секторын қаржыландыруға қажет
ақшалай қаражаттарды шоғырландыру, филиалдардың аясын кеңейту т.б.
мүмкіндіктері ашылады. Дегенмен, есепшоттардан жинақ акшанын ағылып
кетуінің нақты қаупі бар. Салымдармен (депозиттермен) жұмыс істеуінің мықты
және әлсіз жақтарын анықтайтын факторлар көздері ішкі және сыртқы орта
болып табылады.
Ішкі ортаға жататындар:
- салымдарды кепілдендіру жүйесін құру жөніндегі жұмысты жандандыру
мүмкіндігін анықтайтын банктің депозиттік саясаты сонымен қатар пайыздық
сыйақының мөлшерлемесінің төмендеуі соңында жинақ ақшалардың бұдан гөрі
табыстырақ салымдарға ағылып кету қауіпін туғызады;
- кадрларды банктік басқару персоналдың кәсіптік біліктілігін
арттыруды ғана емес,болашақ салымшылармеы қажетті тренингтерді өткізуді де
өз мойнына алады;
- проблемаларды уақытында табуға бағытталған банктік маркетинг;
Тікелей әсер етудің сыртқы ортасына мыналар жатады:
- салымшылар - жеке тұлғалар, салымдардың (депозиттердің) өсуі олардың
хабардар болуына, біліктілігіне байланысты;
- салымшылар-заңды тұлғалар қор рыногының дамуына байланысты өз
капиталын депозиттік шоттардаи бағалы қағаздарға ауыстыруына мүмкіндіктері
бар;
- бәсекелестер,олар өздерінің жарнамалары арқылы салымшылар санының
азаюына себепші болады.
Сыртқы ортаның жанама әсеріне мыналар жатады:
- экономикалық фактор,елдегі туракты немесе тұрақсыз экономикалық
жағдай,бұл салымдардың өсуіне себепкер болады немесе салымшылардың
есепшоттардан өз қаражаттарын алып алуына себепші болады;
- демографиялық фактордалықтың көп немесе аз саны салымдардың көп
немесе аз санын анықтайды;
- әлеуметтік факторға еңбек рыногындағы жағдай,халықты әлеуметтік
қорғау, халықтың табысын құрудағы (қалыптастыру) мемлекеттің саясаты,
азаматтардың төлем қабілеттілігі;
- географиялық фактор-банктердің бір территорияда шоғырлану деңгейі
немесе банктік уйымдардан региондардың қашықтығы, филиалдардың шашыраңқы
болуы;
Басқаша айтқанда,банктік кызметтің басқа да(кәсіпкерлік) қызметкер
сияқты көп жақтылығы және нарық жағдайындағы экономикалық қарым-қатынастың
күрделілігі кез - келген баик банкротқа ұшырауының әлеуетті мүмкіндігін
анықтайды, демек салымшылардың мүліктік мүддесін қорғаудың тиімді
инструменті ретінде салымдардың (депозиттердің) сақтандыру (кепілдендіру)
жүйесін құрудың қажеттілігі туады.
Басқаша айтқанда, елімізде депозиттік сақтандырудың жақсы жолға
койылған және сенімді жүйесі жалпы алғанда, халықтың банк жүйесіне деген
сенімін нығайтады.
Қазақстандық салымшылардың ойында банкротқа ұшырайтын әлеуетті банк
жүйесінің тұрақсыздығы,экономиканың өсу қарқының мүмкін болатын төмендеуі,
валютаның бағымының алдын-ала болжауға келмейтін өзгерістері, депозиттің
салымдарының (инвестициялардың) жоғары тәуекелі, кейбір банктердің төмен
капиталдандырылуы, филиалдардың дамымауы сияқты факторларды(тәуекелдерді)
жатқызуға болады.(1 сурет)
1-сурет. Депозиттерді сақтандырудың қажеттілігіне себепші негізгі
факторлар
❖ Жуйриков К.К. Рынок и бизнес: страхование рисков - Алматы, Каржы-
каражат - 1997, 232 с.
Банктің көз қарасы бойынша сақтандыру - жұмыс істеп тұрған салымшылар
үшін де, әлуетті (болашақ) салымшылар үшін де жағымсыз факторларды ең
төменгі мөлшерге түсіру әдісі.
1999 жылғы мамырда Қазақстан қаржыгерлерінің бірінші Конгресінде
республика Президенті Нұрсұлтан Назарбаев отандық қажыгерлік жүйеге
халықтың сенімін көтеру үшін қажетті шаралардың біріншісі ретінде
депозиттерді ұжымдық сақтандырудың тетігін әзірлеп, оны іске қосу деп атап
өтті. Әлемдік тәжірибеде барлық экономикалық жағынан дамыған елдерде
депозиттерді сақтандыру жүйесі бар. Сол жылғы қарашада Қазақстан жеке
тұлғалардың салымдарына кепілдік беру (сақтандыру) Қоры құрылды. Қордың
Құрылтайшысы Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі болды,
ол Қазақстанның жеке тұлғалардың салымдарына (депозиттеріне) кепілдік беру
Ссақтандыру) Қоры ЖАҚ жарғылық капиталына 1 млрд. теңге салды. Казақстан
Республикасының Ұлттық Банкі кепілдік беру Қорының жалғыз құрылтайшысы
болып табылады.
Қорды құрудың мәні әуелбастан айқын және түсінікті. Қаржы рыногындағы
бірнеше белгілі сілкіністерден және жеке меншік қаржы пирамидаларының
күйреуінен кейін, олардың әрқайсы халықтың салымдарын жинап құнын түсіріп
кететін, адамдардың ақшаны жинап сақтайтын тетіктерге деген сенімін
кетірген болатын. Тек кейінгі бірер жыл ішінде ғана елдің Ұлттық Банкінің
ойластырылған және дэйекті қадамдары банк саласындағы жағдайды
тұрақтандырды, ол банктік қызметтің барлық түрін жоғары деңгейде көрсете
алатын қалыптасқан жүйеге айналды.
Және бұл жүйені салымшылардың ақшасын сақтауға деген құқығына сенімді
кепілдік беретін Қорды құру одан әрі нығайтты.
Депозиттерді сақтандыру мәселесінің оппоненттері аз емес, олар
қаржылық жүйені қосарлана реттеу экономика үшін өте тиімді деп пайымдайды.
Олардың пікірінше, депозиттерді сақтандыру ақыр аяғында нарықтық тәртіпті
бұзады, себебі банк менеджерлерінің, салымшылардың, заемшылардың,
мемлекеттік және саяси қызметкерлердің тиімді шешімдер қабылдауы үшін
қызығушылықты төмендетеді. Теориялық жағынан реттеуге болмайтын банк жүйесі
нарықтық тәртіпті сақтаған жағдайда депозиттерді сақтандырусыз-ақ табысты
жұмыс істейді. Алайда бұныінгі күні әлемдегі бірде бір елде қосарланып
реттелген банк жүйесі жоқ, себебі мемлекет оның жойылуын болдырмау үшін
оның мәселелеріне араласуға мәжбүр. Жасырын және ашық сақтандыру
механизмдері бар көптеген елдер соңғы 10 жылда салымшыларды банктердің кең
ауқымды банкроттық салдарынан қорғап келеді. Кепілдік беру жүйесінің
маңызды міндеті оның халықтың салымдарын өтеу бойынша міндеттемелерін
орындау мақсатында депозиттерге кепілдік беру (сақтандыру) Қорының төлем
қабілетін сақтай білуі табылады. 2004 жылғы 1 шілдедегі жағдай бойынша. Қор
активтерінің мөлшері 7 млрд. теңгеден асады. Инвестициялық тәуекелді
хеджерлеу мақсатында Қор активтерінің 90%-ті Қазақстан Республикасының
мемлекеттік бағалы қағаздарына орналастырылды.
Депозиттерді қорғау жүйесінде тәртіптеуші сипатының болуы және осы
тұрғыда нарықтық ынталандыруға қарама-қайшы келмеуі үшін мынадай шарттар
сақталуы тиіс: ол заңнамамен бекітілуі тиіс міндетті болып соның есеп
айырысу, игеру бағасы реттеу және бақылау әдістерінің айқын әзірлемелері
болуы тиіс. Оның үстіне, құзырлы мемлекеттік органдарға банкрот - банктерді
реформалау және дәрменсіз банктерге қатысты шаралар қолдану үшін өкілеттік
пен қажетті ақпарат берілуі тиіс, Ол банктердің көлемі мен меншік нысанына
қарамастан барлығын - ірі және ұсақ жекеменшік және мемлекеттік банктерді
қамтуы тиіс; банк банкротқа ұшыраған жағадйда барлық депозиттер бойынша
шектеулі өтемақы төленуін және оның тез арада жүргізілуін қамтамасыз етуі
тиіс. Ұсақ салымшылар үшін олардың жинақтарының сақталғаны бәрінен де
маңызды. Егер олар осыған сенімді болса барлық банк жүйесіне сеніммен
қарайды.
Банк жүйесін реструктуризациялау және қадағалау сапасын артыру
бойынша тиісті іс – шаралар жүргізілген кезде Қазақстанда салымдарға
кепілдік беру жүйесін енгізілуі банк жүйесінің динамикалық дамуы үшін
айтарлықтай мүмкіндіктер туғызады, ол халық шаруашылығын ілгері тартушы
тілек болып табылады.
1.2. Банктік дипозиттердің концептаулды негіздері.
Коммерциялық кәсіпорынның бір түрі ретінде банк мекеменің басты
ерекшклігі – оның ресурстарының басым бөлігі меншікті емес, заемдық
қарадаттар есебінен қалыптасындығына. Қаражаттарды тартудағы банк
мүмкіндіктері шексіз емес және кез-келген мемлекетте орталық банк тарапынан
шектеледі.
Тұрғындарының қаражаттарының тарту жөніндегі банк қызметі ерекше
шектеге. Мысалы, азаматтардың ақшалай қаражатын тартудың жоғарғы кқлемі
банктің меншікі қаражаттарының (капитадың) көлемімен шектеледі.
Одан өзге, жеке тұлғалардың қаражаттардың салымдарға тарту үшін қайта
құрылған коммерцялық банкке тек тіркелу сәтінен жемісті қызмет жасаған
біраз уақыттан кейін берілуі мүмкін арнайы лицензия қажет.
Екі деңгейлі банктік жүйеге көшу экономикалық дербес коммерциялық
банктерді құру, шаруашылықты өзін-өзі қаржыландыру қағидаларына ауыстыру
банктердің жұмысында біршама өзекті мәселе – пассивтерді қалыптастыру
мәселесін тудырды.
Банктермен тартылатын қаражаттар құрамы бойынша түрлі болып келеді.
Олардың басты түрлері банктердің клиентірамен жұмыс жүргізу процесінде
тартылған қаражаттар, сондай қаражаттардың бірі Депозиттер–меншікті
қарыздық міндемелерді (Депозиттік және жинақтық сертифкаттар, вексельдер,
облигациялар) шығару жолыменаккумуляцияланған қаражаттар.
Депозиттік операциядар клиенттердің қаражатын банкке уақытша ұстай
тұруға мүмкіндік беретін экономикалық қатынастар.
Депозит тұтынушыға (салымшыға) және банкке тиімді (пайдалы). Дипозиттің
көбі банкке несие капитал бере алады, оны соңынан банк кез – келген
шаруашылық саласына өзіне пайдалы шарттар мен орналастыра алады.
Депозиттердегі пайыздық айырмашылық пен капиталдық қарыз алушысынан алынған
пайыздық айырмашылық банк үшін еркін (бос) ақшалай қаражаттарды тарту және
несие капиталды орналастырудағы жүргізілген жұмысы үшін сыйақы болып
табылады. Бұл сияқының көлемін кеңейту (ұлғайту) үшін банктер өз ресурс
базаларын (қорларын) кеңейтуге тырысады, олар "жалған салым ақша" құрады,
бұл үшін банктер талап етілмелі есеп шотты қолданады.
"Банктің алтын қағидасында" банктің қаржылық талаптарының мерзімі мен
көлемі оның міндеттемелерінің көлемі (мөлшері) мен мерзіміне сай болу
керек. Осы қағидаға сәйкес, банктер ағымдағы шоттардың қалдығын
несиелендіру ресурсы ретінде қолдана алмайды. Себебі оларды кез-келген
уақытта есепшоттан алып алуы мүмкін. Сонымен қатар банктік операциялардың
көпшілігі қолма-қол емес түрінде жасалады. Кассалық резервтер түрінде
қолданылмайтын қолма-қол ақшаның соммасы банктің өтімділігін жоғарылатады
және басқа банктерге,басқа тұтынушыларға несиелерді ұсынуға бағытталады.
Кассалық резервтерден басқа несиелік ресурс ретінде депозиттерді
коммерциялық банктердің қызметінде шектеуші болып табылатын факторлар
орталық банк орнатқан міндетті резервтер.
Депозиттік есепшоттар әр түрлі болуы мүмкін.Олардың сыныпталу
негізінде салымдардың көздері,олардың мақсатты қолданылуы, олардың
табыстылықтарының деңгейі сияқты критерийлер жатадыбірақ көп жағдайда
критерий ретінде салымшының түрі(категориясы) мен салымның алыну түрі
қолданылады.
Салымшылардың түрлеріне байланысты заңды тұлғалардың депозиттерін
(кәсіпорындар, ұйымдар, басқа да банктер) және жеке тұлғаларды анықтауға
болады.
Депозиттерді алу түрі бойынша талап етілмелі, мерзімді салым және
жинақ ақша салымы болады.[2]
Депозиттер (салымдар) немесе талап етілмелі салымдар - салымшылардың
есепайырысу шоты мен ағымдағы шоттарында белгісіз бір уақытқа қалып қалған
ақшалай қаражаттар,яғни оларды салымшы алып,банкті алдын-ала ескертпей-ақ
кез-келген уақытта басқа есепшотқа ауыстыру мүмкін.Әдетте салымдардың бұл
түрі бойынша(талап етілмелі) ең төменгі пайыз төленеді.
Талап етілмелі депозиттер(салымдар) біріншіден, ағымдағы есепайырысу
үшін қажет. Мұндай шотты аша отырпдұтынушы банкке өз төлем операцияларын
техникалық жүргізуді тапсырады. Тұтынушының банктегі төлем операцияларын
күнделікті жүргізілуін бір шама шығындарды талап етеді, олар компьютерлік
техниканың қолданылуы арқасында бір шама төмендеді, дегенмен де олар
банктердің шығындарының маңызды факторы болып табылады. Күнделікті
тұтынушының банктегі есепшоты бойынша жүздеген, мыңдаған бухгалтерлік
өткізбелер (жазба) жасалады. Бірақ банктердің бұл шығындары қалай да
өтеледі,себебі талап етілмелі есепшоты бар тұтынушылар өздерінің ағымдағы
есепайырысуына ол қаражатты толығымен қолданбайды.
Қалдық ретінде тұрлаулы қалдық қалады, оны банк өзінің коммерциялық
мақсатына қолданадыяғни табыс алу үшін несие ретінде берілуі мүмкін.
Тұрлаулы қалдық банктың көптеген тұтынушылары өздерінің ағымдағы есеп
шоттарынан үнемі алып, бірнеше күннен кейін немесе аптадан кейін оларды
қайта толықтырып отыруынан құралады. Бірақ тұтынушылардың көбісі өз
міндеттемелерін төлеу үшін салымдағы бар соманы алмайды. Бұл экономиканың
кезеңдік сипаттамасына байланысты.Осы қаражаттар қалдығы мен талап етілмелі
есепшоттар арқасында банктер вексильге және контокорренттік (ағымдағы)
несиеге 60,90,120 күнге несие ретінде бере алады.
Талап етілмелі салымдар депозиттік немесе контокорренттік (ағымдағы)
есепшоттарға салына алады.Екеуінің арасында айырмашылық бар.Депозиттік
есепшотта тұтынушы тапсырыскер тек шоттағы нақты қалдық сомасын ғана алып
немесе одан басқа шотқа ауыстыра алады,яғни ол тек өзінің салымына ғана
сене алады. Ал контокорренттік (ағымдағы) есепшотта теріс әрі оң қалдық
болуы мүмкін. Клиент (тапсырыскер) кез-келген сәтте тек қана өз есепшотынан
салымын алып қана қоймай,белгілі бір уақытқа несие де ала алады. Дегенмен,
практикада бұл айырмашылық бірте-бірте азайып барады.Қазіргі кезеңде клиент
банкпен келісу арқылы депозиттік есепшоттан па несие алуына болады. АҚШ-да
бұл есепшоттар трансакциялық немесе шектік деп аталады,яғни оларға чектер
жазып беруге болады.
Бұл есепшоттардың басты құндылығы-олардың жоғарғы өтімділігі, оларды
төлем құралы ретінде тікелей қолдануға болатын мүмкіншіліктері.
Салымшылар үшін олардың негізгі кемшілігі-есепшот бойынша пайызды төлеудің
жоқтығы немесе аз пайданың болуы болып табылады.Ерекшелік мынада:банк ең
төменгі резервті Орталық Банкте мерзімді салымнан гөрі көбірек көлемде
ұстауы (сақтауы) керек ал олардың иелері банкке есепшотты қолданғаны үшін
комиссия төлейді.
АҚШ-да заң коммерциялық банктерге талап етілмелі есепшот бойынша пайыз
төлеуге тиым салады.Коммерциялық банктер өз салымшыларын ұстап қалу үшін
депозиттік есепшоттың жаңа түрін ұсынады,ол бір жағынан,өтімділіктің жоғары
деңгейін қамтамасыз етер еді, екінші жағынан,салымшыларға белгілі бір табыс
алуға мүкіндік берер еді.Ол есепшот нау-есепшот деп аталды. Ол тек жеке
тұлғалар үшін ашылды. Бұл қаражатты алу жөніндегі бұйрық немесе есеп
айырысу тратасыоны үшінші тұлға төлемдер үшін қолдана аладыяғни бұл
депозиттік есепшот,оған чектерге ұқсас есеп айырысу траттасын жазып беруге
болады,ол бойынша рынок (нарық) мөлшерлемесі бойынша пайыздық
төлемдер түрінде табыс алуға болады. 1981 жылдан бастап есепшоттың бүкіл
түрі АҚШ-тың бүкіл территориясында заң жүзінде іске асырыла
бастады.Депозиттің екінші тобын мерзімді салымдар құрайды.Осы терминнен
көріп отырғандай, мерзімді салымдар белгілі бір ұзақ мерзімге салынады (бір
айдан кем емес). Салымшы үшін ақшаны ұзақ мерзімге салудың мәні жоғарырақ
пайыздарды алуда болып табылады. Банк үшін де бұл депозит тиімді, себебі ол
осы қаражаттарды ұзақ мерзімге бір қарыз алушыға жоғары пайыз алу үшін бере
алады.
Мерзімді салымдар ереже бойынша ағымдағы төлемдер үшін қолданылады бұл
жағдай талап етілмелі есепшоттарда бар.
Мерзімді салымдар өздері мерзімді салымдар өзі және алу жөнінде
хабарламасы бар мерзімді салымдарға бөлінеді.Мерзімді салымдардың өзі
иесіне алдын-ала көрсетілген күні қайтып келеді сол уақытқа дейін банк ол
салымдарды өз ойына қарай ұстай беруіне болады. Егер де сол бекітілген күні
салым иесі соманы алмаса,кейінірек ол соманы ағымдағы есепшот секілді
ұстауына боладыяғни ол кез-келген келесі күндері өзінің ақшасын ала алады.
Алу жөнінде хабарламасы бар депозитке салымшыны ақшаны алғысы келетіні
жөнінде алдын-ала арыз банкке түсуі керек.Хабарлама мерзімі әдетте 1 айдан
3 айға дейін, 3 айдан 6 айға дейін, 6 айдан 12 айға дейін,бір жылдан асатын
уақытқа созылады. Хабарлама мерзіміне байланысты қажетті пайыздық
мөлшерлеме орнатылады. Практикада көбіне-көп алдын-ала хабарламасы бар
мерзімді депозиттер қолданылады.
Депозиттердің үшінші түрі жинақ салым ақшалары.Олардың ең көп тарағаны-
жинақ ақша салымы,оны әдетте жинақ ақша есепшоты немесе жинақ кітапшасы бар
есепшот деп атайды. Депозиттің басқа түріне қарағанда жарғылық пайызды
төлемі бар жинақ ақша салымы банктегі салымшылардың кррлануының сақталу
құнттылығы(ұқыптылығы)мен ынталандыруын марапаттау үшін қолданылады.
Халықтың салымдарын тарту үшін банктер жинақ ақшаның әр түрлі формаларын
қолданады: ұтыстық, сыйақылық, жастарға арналған, мақсатты т.б.әдетте олар
тұтынушыларға қосымша қызмет көрсетеді (сақтандыру,телеграфтық,пошталық
т.б.).
Коммерциялық банктер салымдарға қаражаттарды тарту үшін қосымша
шетелдік тәжірибені қолдануға мүмкіндіктері болады,мысалы:
- халықтың қаражатын тарту жөніндегі әр түрлі бағдарламаларды
әзірлеу;тұтынушы-салымшыларға қызметтердің кең ауқымын ұсыну соны ішінде
банктік сипаттағы(мысалы,медициналық қызмет көрсетудің әлементі);
- "тыныш" мақсатты жарнаманы қолдану(телефон,пошта);
- салым мерзімі аяқталғанда сыйақы берілетін инвестицицлық сипаттағы
салымдар бойынша жоғары пайыздық мөлшерлемені қолдану;
- "банкке адал болғаны үшін" сыйақысының банктің тұрақты клиенттерге
төлеу;
- АЖБ және ҚААЕ тәрізді аралас сипаттамасы бар есепшоттарды
қолдану,себебі олар клиенттің (тұтынушының) және банктің экономикалық
мүдделерін оңтайландыруға мүмкіндік береді;
70 жылдардың басында АҚШ-тың жинақ ақша банктерінде
тұтынушыларға(клиенттерге) мерзімді салымнан гөрі жоғарырақ пайыздың
мөлшерлемеге кепілдік беретін жинақ ақша есепшоттары тарала бастады бұл
есепшот бойынша клиенттер (тұтынушылар) алу жөніндегі бұйрық чегіне
(negotiable order of withdrawal-Now) ұқсас есепшотты есеп айырысу шоты
ретінде қатар қолдану мүмкіндігін қолдана алады. Бұл есепшоттар нау-
есепшоттары деген атқа ие болып, шынтуайтқа келгенде ағымдағы смета болып
табылады, ол бойынша пайыз төленеді.
Кейінірек АҚШ-тың коммерциялық банктері өз тәжірибелеріне клиент
(тұтынушы) үшін өте қолайлы қызмет түрін-қаражаттарды автоматты аудару
есепшотын - (ҚААЕ)енгізді,ол ешбір кедергісіз қаражаттарды жинақ ақша
есепшотынан ағымдағы есепшотқа аударуға мүмкіндік береді,сонымен қатар
Қаражаттарға деген ағымдағы қажетсінуден асып кететін жинақ ақша салым
сомасын қайтаруға мүмкіндік туады. Сөйтіп, тұтынушы үшін оның ағымдағы және
жинақ ақша шотындағы баланстарды қолдайтын ең пайдалы, соған орай
қаражаттар салымынан түскен табысты ең жоғарғы түрінде алу қамтамасыз
етіледі.
АЖБ және ҚААЕ есепшоттарына ұқсас есепшоттарды отандық коммерциялық
банктер практикасында заңды және жеке тұлға есепшоттарына қызмет көрсету
үдерісінде қолдануға мүмкіндік болады. Бұл жерде жинақ ақша есепшоты
бойынша ең төмен ұйғарынды қалдықтың мөлшерін қою дұрыс болар еді.
Мерзімді салымдардың бір түрі депозиттік және жинақ ақша
сертификаттары болып табылады.
Сертификат-банк-эмитенттің ақшалай қаражаттар салымы жөнінде жазбаша
куәлік, бұл куәлік салымшының айтылған(келісілген) уақыт өтісімен салым
сомасын және ол бойынша пайыздарын алу құқықтарын куәландырады.
Сертификаттарды депозиттік жинақ ақша сертификаттарына бөлгеннен басқа
салымшылар түріне байланысты сертификаттарды мынадай белгілер бойынша
сыныптауға болады:
- шығару тәсіліне байланысты біртіндеп немесе топтап шығарылатын
сертификаттар;
- безендіру тәсіліне байланысты атаулы, ұсынушыға, айналыс мерзімі
бойынша, мерзімді, талап етілмелі сертификаттар болады.
Егер де депозиттің немесе салымның алу мерзімі өтіп кеткен
болса,мұндай сертификат талап етілмелі болып табылады және салымшының
алғашқы талабы бойынша банк оны төлеуі керек. Банк алдын-ала мерзімді
сертификатты төлеуді алдын-ала ұсыну мүмкіндігі қарастыру керек
(сертификаттың сомасын төлеу және пайыздың төменгі мөлшерлемесін қарастыру
арқылы)
- төлемақы шарттары бойынша белгілі бір есеп айырысу периоды өткенге
дейін ұдайы төленіп отыратын пайыздық мөлшерлемесі бар, сертификатты өтеу
күніне пайызды төлеу түрлері болады.
Сертификатты өтеудің үш түрлі тәсілдермен жүзеге асырылады
- жаңа шығарылым сертификаттарымен;
- қолма-қол ақшасыз аудару(салымдардың басқа түрлеріне немесе талап
етілмелі есепшотқа) арқылы;
- қолма-қол ақшамен (жеке тұлғалар үшін);
Сертификаттар шығаратын банк өзі сертификаттардың шығарылу шарттары
мен айналыс шарттарын жасап шығарады. Шығарылым шарттары негізінде өз
сертификатын тиімді орналастыруды қамтамасыз ету үшін мынадай сәттерді еске
ұстаған жөн:
- инвестор үшін пайыздық мөлшерлеменің деңгейінің тартымды болуы;
- салымшы үшін ыңғайлы сертификаттың ең төменгі шегі;
- пайыздық мөлшерлемелерді қайта қараудың икемді механизмі;
- шығарудың стандартты шарттары (қысқа номинал, эмиссияның ыңғайлы
күндері мен өтеудің ыңғайлы күндері);
- наминалды төлеу мен пайыздарды есептеудің сенімді кепілдігі;
- әлуетті сатып алушылардың сертификаттары шығару жөніндегі хабардар
болуы,яғни кең ауқымды жарнама;
- сертификаттардың жай депозиттік келісім-шарттармен жасалған мерзімді
салымдардан едәуір артықшылығы бар,олар мыналар:
1) сертификаттарды тарату мен олардың айналымында мүмкін болатын Қаржы
делдалдарының үлкен (көп) санының арқасында әлуетті инвесторлар шеңбері
кеңейуде;
2) екінші рыноктың арқасында сертификатты иесі біраз табыс
түсіру мақсатымен басқа тұлғаға сатуына болады, бұл жерде банк ресурсының
көлемі өзгермейді ал мерзмді салым иесі өзшщ салымын алдын-ала алып алатын
болса ол өз табысын жоғалтады, ал банк үшін ресурстық бөлігін жоғалту
болып табылады.
3) депозиттік сертификаттардың иесі салық салуда табыстың аз үлесін
жоғалтады.
Бәсекелестік күресте коммерциялық банктер несиелік ресурстар нарығында
өз депозиттерін сандық және сапалық жағынан үнемі жақсарту қызметі үстінде
болуы керек. Олар бұл үшін түрлі тәсілдерді (проценттік ставка, салымдарға
түрлі ісметтер мен жеңілдіктер) қолданады. Солайтұра барлық банктер
депозиттік операцияларды ұйымдастырудың бірнеше негізігі
қағидаларын ұстанады. Олар мыналар:
➢ депозиттік операциялар банктік пайданы (таза табыс) алуға септігін
тигізетіндей немесе келешекте пайда табу үшін жағдай туғызатындай
ұйымдастырылады;
➢ депозиттік операциялар алуан түрлі болып, түрлі субъекттермен
жүргізілуі тиіс;
➢ депозиттік операцияларды ұйымдастыру процесінде мерзімді салымдар
назардан тыс қалмауы керек;
➢ депозиттік операциялар мен несиелік салымдар және депозиттер мерзімі
мен сомалары бойынша ссудалар беруге қатысты операциялардың
арақатынасы мен өзара келісімділігін қамтамасыз етілуі керек;
➢ депозиттік және несиелік операцияларды ұйымдастыруда банк
өзінің бос ресурстарын азайтуға тырысуы керек;
➢ банк депозиттерді тартуға септігін тигізетін банктік қызметтерді
жетілдіру іс-шараларын қабылдауы керек.
Банктер пассивті операциялар, соның ішінде, депозиттер
бойынша міндетті резервтерді қалыптастыруға міндетті.
Қаражаттарды тартуға ынтаны арттыру мақсатында икемді проценттік
саясаттан басқа банктер өздерінің салымшыларына сақтандыру қорларын немесе
сақтандыру резервтерін құру, жеке тұлғалардың салымдарын сақтандырудың
мемлекеттік органдарына қатысу арқылы салымдарға Қаражаттарды
орналастырудың сенімділігіне кепілдік беруі тиіс. Міне сондықтан,
сақтандырудың түрлі формалары мен тәсілдері кең қолданысқа ие болды, ал
сақтандыру индустриясы әлемдік қаржы нарықтарында жетекші позицияға ие.
1.3 Депозиттерді сақтандыру жүйесінің шетелдік тәжірибесі
Банктердің тұрақтылы проблемасы мен олардың өз салымдарын қайтару
қабілеті банк ісінің дамуының алғашқы кезеңдерінде туған үкіметтің
қатысуымен сақтандыру жүйелерін қалыптастыру амалы жеке штаттар
деңгейінде 1829 жылы АҚШ-та болды. 1917 жылға дейін мұндай жаңалық 14
штатты аралап өтті. Дегенмен, түрлі себептерге байланысты бұл амалдар
қолдау таппады. XX ғасырдың басына дейін Американың экономикалық өмірінде
кәсіпкерліктің жедел дамуы мен тұрақты қаржылық және ақша дағдарыстары орын
алды.
1907-1908 жыдары қаржы нарығындағы ақша дағдарысна байланысты күшті
қаржылық байбалам болды. Содан кейін Конгресс ақша эмиссиясын бақылау мен
салымдар бойынша проценттік ставкалардың жедел өзгерісін болдырмау
механизмін жасауға кірісті. 1913 жылдың 23 желтоқсанында Конгресс
Федералдық резервтік жүйе туралы заң қабылдады, ол мына жайттарды
қарастырды:
- Федералдық резервтік жүйені және резервтік аймықтық жүйелерді құру;
- Федералдық резервтік жүйенің оған мүшелері болып табылатын
резервтік банктердің ревизияларын жүргізу мен олардың қаржылық ахуалы
туралы есеп беруді талап етуге құқығы.
XX ғасырдың 80-жылдары, әсіресе 90-жылдарында көптеген дамушы елдер
орталық банктердің коммерциялық банктер мен өзге несиелік мекемелерді
бақылау мен қадағалау қызметін күшейтуге тырысты. Осыған байланысты
салымдарды сақтандыру жүйесі Чилиде, Колумбияда, Кенияда, Нигерияда және
т.б. құрылды. 70-жылдардан бастап Еуропалық экономикалық одақта
салымшыларды қорғау аясындағы талаптарды жинақтау мен бірегейлендіруге
қатысты шаралар жасалады. 90-жылдардың басында ЕО органдары депозиттік
сақтандыру аясындағы банктік заңнаманы және оған сәйкес тәжірибені
бірегейлендіру бойынша жоғары белсенділік таныта бастады.
Кесте 1
Әр түрлі елдердегі депозиттік сақтандырудың негізгі шарттары 2008 ж
Елдер Депозиттің сомасының %Шығынды өтеу шегі (АҚШ
жарналар мөлшері доллары)
АҚШ 0,23 100000
Жапония 0,012 68000
Канада 0,1 50000
Германия 0,03 Салымның-3 0%-ы
Бельгия 0,02 17000
Испания 0,12 12000
Венгрия 0,2 13000
Люксембург 0,5 17000
Дания - 40000
Франция - 70400
Норвегия - 250000
Ұлыбритания 0,3 75%, 34200-дан көп
емес
Италия 200 млн.лир-100%
200-1000 млн.лир-90%
1 млрд. лирден көп-80%
* Гусева А.Е. Зарубежный опыт страхования банковских депозитоів
Банковское дело, №5, 2000 г.
Банктік институционалдық ортаның маңызды әлементі депозиттерді
(салымдарды) сақтандыру жүйесі болып табылады. Депозиттерді сақтандырудың
негізгі шарттары №1 кестеде кейбір елдерде көрсетілген.
Депозиттер мен салымдарды сақтандыру жүйесін құру жөніндегі шешімді
көптеген елдер банк жүйесінің дағдарысқа ұшыраган кезеңдерінде қабылданган,
АҚШ-та "Ұлы депрессия" (тоқырау) кезінде,Ұлыбритания 70-жылдардағы банктік
дағдарыс кезінде, Италияда ең ірі банк-Банкке Амброзионың күйреуі кезінде
қабылданды. Әлемдік практика банктін депозиттер мен салымдарды қорғау
тәсілдерінің көп түрлілігімен ерекшк.Бұның ең қарапайым түрі салымшыларға
банкротқа ұшыраган банкке беретін шағымдарын тез арада қанағаттандыру
құқығын беру болып табылады.Мұндай практика Қазақстан Республикасында
бар.Осындай жүйелердің алдына қоятын мәселелерге байланысты Ю.А.Соколов пен
Н.А.Амосов олардың құрылымдарының үш түрін атап көрсетеді:
- сақтандыру қызметінің нормаларына сай қызмет ететін депозиттер мен
салымдарды сақтандыру жүйесі;
- кепілдік жүйесі;
- жоғарыда айтылған екі жүйенің әлементтерінен тұратын аралас жүйе;
Салымшылардың мүдделері тура да жанама да жасалады.Бірінші жағдайда банк
банкротқа ұшыраса салымшы арнайы қордан сақтандыру өтеуі шамасында белгілі
бір соманы алады. Екінші жағдайда салымшыға мүмкін болатын шығындар
қайтарылмайды,бірақ банкті сауықтыру жөнінен біраз шаралар кешені
қолданылады.Сақтандыру өтеуі шамасында тек қана тұтынушы салымдарының
белгілі бір сомасы қайтарылады.
Жарнашылар(үлескер) мен құрылтайшылардың жарнасына сақтандыру арқылы
орнын толтыру таратылмайды(жатпайды).Сақтандыру арқылы қорғаудың объектісі
жеке және заңды тұлғалардың депозиттердің және салымдардың барлық дерлік
түрі болып табылады,бүған банкаралық депозиттер кірмейді(Жапония
менФранцияда сақтандыру өтеуі депозиттік сертификаттар бойынша
төленбейді).Сонымен қатар,қорғау объектісі шетелдегі банктердің
бөлімшелеріндегі депозиттер мен салымдар және де жергілікті банктердің
шетелдегі филиалдарындағы депозиттер болып табылады.
Сақтандыру өтеуін алу құқығы салымшы банк жабылғандығы жөніндегі сот
шешімі қабылданғаннан кейін ала алады.
Айта кету керек, шетелдік банк практикасы банктік салымдарды қорғау
тәсілдерінің әр түрлілігімен бай. Жалпы критерийлерден шыға отырып(басқару
институты, сақтандыру түрлері, сақтандырушылар, сақтандыру арқылы қорғау
объектісі,сақтандыру жарналарын есептеу сипаты) әрбір ел депозиттер мен
салымдарды сақтандырудың өз жүйесін құрайды, бұл жүйе негізгі сипаттамалары
бойынша бір-біріне сәйкес болып келуі мүмкін.
Тарихының дамуы үзағырақ АҚШ-тағы депозиттің сақтандыру жүйесіне
кеңінен тоқталып өтейік.
Бұл жүйе 1934 жылы пайда болды және өзінің 70 жылдық өмір сүрген
кезеңінде өміршеңдігін көрсетті.АҚШ-та сақтандыруды Депозиттерді
Сақтандырудың Федералдық Корпорациясы (ДСФК) жүзеге асырады. Корпорация
банкроттықты жүргізудің бес технологиясын қолдана аладыбірақ көбінесе
ол екі тәсілді қолдана алады:
- көрсетілген нормалар шамасында депозиттерді қайтару;
- активтерді сатып алу жөнінде және жауапкершілікті өзіне алу жөнінде
мәмілеге келеді.
№2 кестеде берілген депозиттік сақтандыру жүйесінің
салыстырмалы сипаттамасы көрсетілген.
Кесте 2
Депозиттің және салымдардың сақтандыру жүйесінің негізгі
Сипаттамалары
Критерий Сипаттама Елдер
Басқару институты Банктер және Франция (Франция
■ оның ассоциациялары банк ассоциясы), Ұлыбритания
(Англия Банкі), Германия
(Федералды банктер
ассоциациясы).
Тәуелсіз қоғамдар Жапония (Салымдарды
міндетті сақтандыру
қоғамы), Ресей
Федерациясы
(Сақтандыру жөніндегі
Агенттілік).
Сақтандыру түрлері Міндетті АҚШ, Канада,
Ұлыбритания, Нидерланды,
Жапония, Ресей
Федерациясы.
Ерікті Франция, Германия, Италия.
Сақтандырушылар Мемлекеттік АҚШ, Ресей Федерациясы
Меншік Германия, Франция, Люксембург
Аралас Жапония
Сақтандыру арқылыТек ұлттық Ұлыбритания, Франция
қорғау объектісі валютадағы салымдар
Ұлттық және шетелдік Германия
Валютадағы салымдар
Сақтандыру Тарифтік мөлшерлеменің Жапония, Германия, Канада
жарналарын бірегей жүйесі
есептеу сипаты
Тарифтік АҚШ
мөлшерлеменің
сараланған жүйесі
* Осипенко Т.В. 0 системе рисков банковской деятельности Деньги и
кредит, №4, 2000 г.
Бірінші жағдайда ДСФК банкротқа ұшыраған банк салымшыларына
олардың салымын қайтарып, банктің активтерін жойып жібереді.
Кредиторлардың (басқа банктер) көбісі және акционерлер тәуекелге
баратындықтан бұл әдіс акционелердің бақылауымен тәртіпті кепілдендіреді.
Бұл жағдайды акциялардың иелерінің өз қаражаттарын ең соңынан
алатындығымен түсіндіруге болады. ДСФК шығынды өтегеннен кейін
сақтандырылмаған кредиторлар пропорционалды негізде (түрде) кейін,
қаражаттарының бір бөлігін жойылатын активтер мен түсімдерден мүмкіндігіне
ие болды.
Екінші жағдайда ДСФК жойымпаз (таратушы) ретінде
қызмет атқарады. Корпорация табысты банкпен банкротқа
ұшыраған банктік активтерінің белгілі бір бөлігін сатып алу жөнінде
келісімшартқа отырады және осы банктің барлық пассивтерін олардың
сақтандырылған немесе сақтандырылмағанына қарамастан өзіне алады.
Мұндай практика барлық кредиторларға жүз пайыздық қорғауды мтамасыз
етеді және бұл тұтынушыларға банктік қызмет көрсетуде сабақтастықты
көрсетеді, бұл сенім мен тұрақтылықты қамтамасыз етеді. Табысты банкпен
келісімшартқа отырудың алдында аукцион болады, оның нәтижесін банк
анықтайды. Аукцион кезінде сатуға ұсынылған активтердің тек жартысы ғана
сатылуы мүмкін. Аукцион жеңген қатысушы сатуға ұсынылған активтердің
барлығын немесе үлкен бөлігін олардың баланстық құнынан жеңілдіктермен
алады. ДСФК мен банк арасындағы банкроттыққа ұшыраған банктің активтерін
алу жөніндегі қол қойылған мәміле негізінде ДСФК өзі алған пассивтері мен
сатып алынған банктік активтері арасындағы айырмашылықты өтейді. Аукционда
алынбаған активтердің бөлігі әрі қарай жойылуы үшін Корпорацияның иелігіне
түседі. Жаман активтерді сатудан түскен түсім Корпорацияның шығынды өтеуге
жіберген шығыстарының орнын толтырады. ДСФК өзі банкроттыққа ұшырау
практикасында қолданатын екі тәсілдің түрлендірмесінің бірі сақтандырылған
депозиттердің трансферті болып табылады. Депозиттердің трансферті тек
сақтандырылған депозиттер мекн қамсыздандырылған міндеттемелер әйтеуір бір
актив арқылы басқа банкке берілетін депозиттерді қайтарудың түрі болып
табылады. ДСФК берілген депозиттерге сай ақшалай қаражатты береді және осы
ресурстарды сатып алушы банк өзіне берілген қаражатты банкротқа ұшыраған
банктің активтерін сатып алу үшін қолдануына болады. Бұл нысан сатып алушы
банктерге егер де олар шығыны жоғары, тұрақсыз депозиттерді алғанда тиімді
болады. Мұндай жағдайда сақтандырылған депозиттердің трансферті
борышқорлық міндеттемелер бойынша шарттарды қайта қарауға мүмкіндік береді.
ДСФК төлеу қабілеті жоқ банктерге көмек көрсете алады. Депозиттерді
сақтандырудың федералды Заңы ДСФК-сын сақтандырылған депозиттері бар
банктердің жабылуын болдырмау үшін көмек көрсетуге уәкіл етті. Көмек түрі
әртүрлі болуы мүмкін:
- ақшалай қаражатты беру арқылы өтімділікті қолдау;
- қосылуды жүргізуге көмек көрсету немесе басқа несиелік ұйымның
банкті сатып алуына өз септігін тигізу.
Ақшалай көмектің көлемі әдетте банк активтерінің рыноктағы құны мен
банктің теріс меншікті капиталының сомасының айырмашылығына тең.
Басына проблема түскен банк те депозиттердің ағылуы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе____________________________ ______________________________3
1 Депозиттерді сақтандырудың теориялық аспектілері______________6
1.1 Депозиттерді сақтандырудың ұғымы мен мәні______________________6
1.2. Банктік дипозиттердің концептаулды негізі________________________11
1.3 Депозиттерді сақтандыру жүйесінің шетелдік тәжірибесі_____________17
2 Қазақстан Республикасының депозиттерді сақтандыру жүйесін
Талдау_____________________________ _____________________________25
2.1 Банк жүйесіндегі депозиттік операцияларды талдау_________________25
2.2 Депозиттерді сақтандыру жүйесінің қатысушысы - Тұран Әлем Банкі
депозиттерін бағалау____________________________ __________________31
3 Қазақстан Республикасында депозиттік рынокты жетілдіру
Жолдары____________________________ ____________________________36
3.1 Депозиттік портфельді басқару және ондағы тәуекелдерді
төмендету жолдары____________________________ ___________________36
3.2 Қазақстан Республикасындағы депозиттерді сақтандыру
жүйесінің даму келешегі___________________________ ________________44
Қорытынды__________________________ ___________________________52
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі_____________________________ ____55
Кіріспе
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының банк
жүйесi – нарықтық экономиканың маңызды құрамдас бөлігі, ол экономиканың
өcyiнe ықпалын тигiзеді және макроэкономикалық тұрақтылыққа жету мақсатына
негізделеді.
Банк ісінде салымдар капиталды қалыптастырудың негізгі факторы ретінде
қолданылады. Халықтың жинақ ақшасы кредиттік механизм арқылы қайтадан
айналыс үрдісіне түседі, ол қоғамдық ұдайы өндірістің үздіксіз болуын
қамтамасыз етеді және оның жеделдетілуін өз әсерін тигізді,бұл деген сөз
еліміздің ұлттық табысының өсуіне әкеліп соғады деген сөз.
Халықтың өмір сүру жағдайының жақсаруына байланысты тұтыну мен
шығындар құрылымы жинақ ақшалардың пайда болу мотивтері өзгереді. Мысалы,
жанұя бюджетінде азық-түлік тауарларына кеткен шығын үлесі азаяды да,
алдынала қорлануды талап ететін шығындардың үлес салмағы өседі.
Салымдар әр түрлі болуы мүмкін және олардың сыныптамасының негізінде
салымдар көздері және олардың мақсатты арналуы секілді критерийлер (өлшем)
жатады. Дегенмен де көбінесе критерий (өлшем) ретінде салымшылардың түрі
мен салымдардың алыну түрі кездеседі.
Сонымен қатар, жинақ ақша ісінің дамуы Қазақстан Республикасының бүкіл
банктік жүйесін нығайтады. Депозиттік операциялар айналымда жүрген ақшалай
қаражаттарды банктерге тартуға мүмкіндік береді. Ал жаңа ресурстарды банк
жүйесі кредиттік операциялар нәтижесінде алады. Алғашқы операциялардың
осындай екі түрінің көмегі арқылы кредиттік ресурстардың өте ірі тобы-
банктердің меншікті ресурстары құрылады. Сол себепті салымшылардың ең әлсіз
бөлігі ретінде жеке тұлғалардың салымдарын кепілдендірудің арнайы қорларын
ашу арқылы салымшыларға сақтандыруды қамсыздандыру жүйесін дамыту керек.
Осындай мысалдар ретінде Қазақстан Республикасының Президенті Н.А.
Назарбаевтың бастамасымен құрылған жеке тұлғалардың салымдарын кепілдендіру
жүйесін айтуға болады. Бұл жеке тұлғалардың салымдары үшін әр түрлі
жағымсыз жағдайлар (тәуекелдік) себепші болған шығынды өтеу үшін
қолданылатын және ақшалай қаражаттардың мақсатты қорларын қалыптастыру
әдістері мен түрлерінің жиынтығын құрайтын сақтандыру категориясы болып
табылады.
Дипломдық жұмыстың объектісі – БТА АҚ болып табылады.
Бұл проблеманы зерттелу деңгейі өте төмен, сол себепті жеке
тұлғалардың салымдарын кепілдендіру қорының қызметімен байланысты
әдебиеттер мен практикасына талдау жасалған жұмыстарды жүргізудің
қажеттілігі туып отыр.
Салымдарды мемлекеттік кепілдендіру жүйесі пруденциялдық қадағалау
және кредиттердің соңғы инстанциясы ретінде Ұлттық Банктің қызметімен қатар
банк жүйесінің қызметінің ең маңызды тұрақтандырғышы ретінде қарастырылады.
Мұндай тұрақтандырғыштың бұрында біздің елімізде Халықтық банктерге деген
сенімнің жоғалуына әкеліп соқты.
Жеке салымдарды кепілдендірудің ұсынылған үлгісінің негізгі сипаттары
мынадай: азаматтар өздерінің жинақ ақшаларын сеніп тапсырған
банктер лицензияларын жоғалтып алған жағдайда, өз салымдарының
жартылай қорғалуына сенімді бола алады. Салымның көлеміне қарай 100% -дан
50%-ға дейін өтемақы төленеді (бірақ бұдан көп емес). Қажетті шарт-банк
салымдарды кепілдендірудің құрылып жатқан резервтік коорпорациясында есепте
тұруы керек.
Сонымен,бұл жүйенің халықтың бүкіл дерлік топтарын қамтитын, біздің
коғамымыздың дамуының бұрынғы және қазіргі кезеңдеріндегі маңызды бағыт
екендігі даусыз.
Банктік сақтандыру мәселелерін теория жүзінде, практикада қарастыру
мынадай шетелдік авторлардың жұмыстарында жарық көрген: Рэдхэм К. Хьюс.С.
"Қаржылық тәуекелдерді басқару", Кейси .Ф. "Банктерді кешенді сақтандыру",
Ю.А.Соколов, Н.А.Амосов "Банк тәуекелдерін сақтандыру жүйесі", В.Т.Севрук
"Банк тәуекелдері", Масленченков.Ю., Команов.В. "Банк тәуекелдерін
сақтандыру", Романова.И.В. "Инновациялық қызметтің тәуекелдерін басқару"
т.б.
Қазақстанда өтпелі кезеңнің ерекшеліктерін ескере отырып нарықтық
экономикадағы сақтандырудың теориялық тұжырымдамасын экономика ғылымының
докторы К.К.Жүйріков "Нарыққа өту жағдайындағы сақтандыру", "Қазақстандағы
сақтандыру - әрі қарай даму жолдары", "Қазақстанның сақтандыру рыногының
перспективалары", "Сақтандыру: қазақстандық "барыстың" платформаларының
бірі" атты еңбектерінде кеңінен зерттелген (баяндалған). Автор Қазақстан
Республикасындағы сақтандыру жүйесін қайта құрудың жолдарын, жеке
сақтандыру мен мүліктік сақтандырудың түрлерін жетілдірудің жолдарын
ұсындық азаматтық-құқықтық жауапкершілікті міндетті сақтандыруды әрі қарай
нығайту және жетілдірудің қажеттілігін дәлелдеп берді.
Сақтандыру ісін ұйымдастыру және Қазақстандағы сақтандыру рыногының
дамытудың әр түрлі аспектілері экономика ғылымының кандидаты
Г.И.Маянлаеваның "Қазақстан Республикасындағы сақтандыру ісін ұйымдастыру"
атты еңбегінде, экономика ғылымының кандидаты И.М.Назарчуктың "Сақтандыру:
теория, практика, шетелдік тәжіриби" атты еңбегінде,заң ғылымың докторы
А.И.Худяков "Сақтандыру құқығы" атты еңбегінде зерттелген.Сонымен
катар,ғылыми зерттеулер мен экономикалық әдебиеттерде банктік тәуекелді
сақтандыру тақырыбына жазылған еңбектерінде бір қатар кемшіліктер
бар.Мысалыдепозиттерді міндетті сақтандыруды енгізудің түрлері жайындағы
мәселелер әлі күнге дейін даулы және шешімін таппаған мәселелер болып
табыладысонымен қатар, депозиттік сақтандыруға (кепілдендіру) екінші
деңгейдегі банктердің қатысу қағидалары мен оларды түгелдей
қамту,салымдарды (депозиттер) сақтандыру институтының статусы жөніндегі
мәселелер де ашық күйінде қалып отыр.
Берілген жұмыстың мақсаты отандық және шетелдік депозиттік
сақтандырудағы жағдайларды ғылыми зерттеулер негізінде банк жойылған кезде
депозиттердің (салымдар) сақталуына кепілдік беруді қамтамасыз ету
мәселелерін оңтайлы шешудің теориялық және әдіснамалық принциптерін
жалпылау болып табылады.
Бұл жұмыста жүргізілген зерттеулер келесі міндеттерді шешуге
бағытталған:
- депозиттік тәуекелдерді басқару механизмінде оларды ең
төмен мөлшерге жеткізу мақсатымен сақтандырудың алатын орнын анықтау
- депозиттерді (салымдар) кепілдендіру жүйесін заңнамалық реттеудің
қажеттілігін дәлелдеу;
- жеке тұлғалардың депозиттің (салымдарын сақтандыру (кепілдендірін)
практикасы мен қазіргі жағдайын зерттеу
- депозиттерді (салымдарды) кепілдендірудің (сақтандыру) қазіргі
жүйесін жетілдіру жөніндегі ұсыныстарды жасап шығару;
Зерттеудің тақырыбы депозиттік сақтандырудың отандық және шетелдік
тәжірибесі болып табылады.
Бiрiншi бөлiмде, жалпы банктердiң депозиттiк операцияларының
экономикалық маңыздылығы, негізгі құрылу көздері және олардың жіктелуі
қарастырылып өтті.
Екiншi бөлiмде, банктердiң депозиттiк операцияларына БТА АҚ
мысалында талдау жасалынып өтті. Бұл тарауда өндiрiстiк ic-тәжiрибеден
өткен банктiң депозиттiк операциясы және оны ұйымдастыру тәртiбiне
сипаттама берiлдi.
Үшiншi бөлiмде, Қазақстан Республикасындағы банктердің депозиттiк
операцияларын жетiлдiру жолдарына көңіл бөлінген. Депозиттік портфельді
басқару мен ондағы тәуекелдерді азайту жолдары, сондай-ақ депозиттерді
сақтандыру жүйесінің даму келешегіне тоқталдық. Бұл тарауда банктердiң
депозиттiк операцияларының жетiлдiруi туралы қарастырып жазылды.
1 бөлім. Депозиттерді сақтандырудың теориялық аспектілері
1.1 Депозиттерді сақтандырудың ұғымы мен мәні
Сақтандыру негізінде алғашқы қауымдық құрылыс ыдырай бастаған кезеңде
пайда болған деп есептеледі және кейіннен ол қоғамдық өндірістің бірден-бір
серігі болып кетті. Еңбектің қоғамдық бөлінуінің,табиғи айырбас (алмасу)
пайда болуы, муліктік тепе-теңдіктің болмауы, жеке меншіктің пайда болуы
қорқыныш туғызды, мүлік иелерінің оның сақталуы үшін үрейленуіне әкеп
соқты.Олардың жойылып кету, немесе апат, қауіп-қатер кесірінен жоғалып кету
қаупі, өрт, ұрлану т.б. өмірдегі көлденең ысыраптар (болжанбаған) адамдарда
үрей туғызды.
Қоғамдық өидірістің тәуекелдік сипаттамасы әрбір меншік иесінің өз
мүлкі үшін және тауар өндірушінің материалдық амандығы үшін мазасыздануының
негізгі себебі болып табылады. Осыдан барып заңды түрде материалдық шығынды
өтеу туралы ой туды, бұл мүліктің мүдделі иелері арасында ынтымақты
үлестірме арқылы жасалады. Егер де әрбір меншік иесі шығынды өтеуді өз
мойнына алатын болса,оида ол өз мүлкінің бағасына сай материалдық және
қаржылай резервтер табуы керек. Бұл біраз уақытты алатын еді және де өмір
сүру деңгейін төмендетер еді,еңбек өнімі мен құндылықтардың белгілі бір
мөлшерін оқшауландырғаннан адамдардың қызметінің тиімділігі де төмендер
еді.Сонымен қатар,жасалған босалқы қорлар осындай жағымсыз факторлармен
жойылып кетуі мүмкін еді.
Көп жылғы байқауларға сүйене отырып шаруашылық жүргізуші субъектілерге
екі маңызды түйін жасауға болады. Біріншіден, жағымсыз, жойқын, оқыс
оқиғалар уақыт пен кеңістікте кездейсоқ келеді, яғни бір уақытта және
барлық жерде мүлік иелерінің бәрін қамтымай,тек аз ғана бөлігін қамтиды.
Екіншіден, мұндай оқыс, жағымсыз оқиғалардан келген шығын қайталанатын
оқиғалар үшін де, шығын шеккен шаруашылық жүргізуші субъектілер үшін де
біркелкі емес. Мүдделі шаруашылықтың саны көбінесе әр түрлі қауіп-қатерден
жапа шеккендер санынан көбірек болады. Мұндай жағдайда шығынның ынтымақты
үлестер иесі аппаттық т.б.оқыс оқиғалардың салдарын жібереді. Мұнда
шығынның үлестірмесінде жуып-шайып неғұрлым көп шаруашылық саны қатысса,
бір қатысушыға соғұрлым аз қаражат үлесі тиеді. Осылайша, сақтандыру пайда
болады, оның мәні барлық мүдделі шаруашылық субъектілері арасында ынтымақты
үлестеріне негізінде апаттан, оқыс оқиғалардан жапа шеккендердің шығынын
өтеу болып табылады. [1]
Сақтандырудың алғашқы түрі табиғи сақтандыру болып, ол тез бөлінетін
еңбектің өнімдерін-астық, фураж т.б. азық-түлік тағамдарын бөлумен
байланысты болады.Сақтандырудың бұл түрінің маңызы зор болады, бірақ ол
сақтандыруды қорғаудың қолдану аясын едәуір тарылтып жіберді.
Тауар-ақша қарым-қатынасының дамуына байланысты ақша түрінде
"сақтандыру босалқы" қорын бөлу (қолдану) мүмкіндігі туды.
Мұндай "босалқы қорды" жасау сақтандыру оқиғасы туған сәтке дейін де
"сақтандыру қоры" ретінде мүмкін болған. Мұндай ақшалай босалқы қор кең
ауқымды мүмкіндіктер туғызады әсіресе өзара сақтандыру үшін мұнда шығын
сомасы оның қатысушылары арқылы өтеледі, ынтымақты түрде әрбір сақтандыру
оқиғасынан кейін өтеледі.Өзара сақтандыру капитализм кезеңінде заңды түрде
сақтандыру ісінің өзіндік саласына айнала бастады. Егер де өзара
сақтандыруда ықтималдықтар теориясының көмегімен алдын-ала шамаланып,
мөлшерленген сақтандыру қоры әлі де болса жасалмаған болса, әрі қарай
шығынның мүмкін ықтималды орташа көрсеткіші кейіынен сақтандыру қорының
алдын-ала жасалуына керек сақтандыру жарналарының негізі ретінде қолданыла
бастады.Қазіргі қогамымызда сақтандыру арқылы қорғаудың жалпы әмбебап
құралына айналды мұнда меншіктің барлық түрі, табыстар, кәсіпорындардың
басқа да мүдделері, ұйымдар, фермерлер, арендаторлар, азаматтар
сақтандырылады.
Сонымен, сақтандыру дегеніміз жеке тұлғалар мен заңды тұлғалардың
мүліктік мүдделерін қорғау жөніндегі қарым-қатынастар (егер сақтандыру
жағдайы туа қалған жағдайда төленген немесе сақтандыру сыйақыларынан
(жарналары) тұратын ақшалай қорлар есебінен жасалады. Бұл келесі
қорытындыға келеміз.
Сақтандыру кем дегенде екі жақ (субъект) қатысатын экономикалық қарым-
қатынас.
Бірінші жақ (субъект) бұл сақтандыру ұйымы(мемлекеттік, акционерлік
немесе меншіктік), оны біз сақтандырушы деп атаймыз. Сақтандырушы
сақтандыру шарттарын жасап шығарады (мысалы,сақтандыру оқиғасы кезінде
сақтанушыға шығынды төлеуге міндеттеме алады) және оларды өз тұтынушыларына
(заңды тұлғаларға кәсіпорындар, ұйымдар, мекемелер), жеке тұлғаларға
(жекелеген азаматтар) ұсынады.
Тура осындай схема бойынша депозиттерді (салымдарды) сақтандыру жүйесі
құрылуына болады дегенмен де бұл схемаға өзіндік ерекшеліктер тән. Мысалы
депозиттік сақтандыру жүйесі кепілдірілген салымдар түрінде болып келуі
мүмкін (Қазақстан Республикасында осындай жүйе).
Экономикалық әдебиетте депозиттерді (салымдарды) кепілдендіру
(сақтандыру) жүйесін 2 әр түрлі түрге бөлуге болады:кодтандырылған
(имплицит (imhlicit)) және кодтандырылмаған (эксплицит (ехрlicit)).
Депозиттердің (салымдарды) кодтандырылмаған қорғау жүйесі өткен
жылдарға тән банк жүйесінің тұрақты гранты ретінде мемлекеттің рөліне
негізделген.Олардың негізгі белгілері болып:
- банк банкротқа ұшыраған жағдайда депозиттердің өтемі үшін заңды
жауапкершілікті көрсететін заңнамалық құқықтық актілердің болмауы;
- өтемдердің тәртібі мен ауқымы жөніндегі анық ережелердің болмауы;
- қаржылық көмек көрсететін арнайы қордың болмауы болып табылады. [1]
Депозиттердің (салымдардың) кодтандырылмаған сақтандыру жүйесінің
бірден-бір (шынтуайтқа келсек,күмәнді) қадір - қасиеті ірі және ұсақ
салымшылар тепе-тең деңгейде сақтандырылған, ал мемлекетке сақтандыру қорын
құру үшін қаражат бөлудің қажеттілігі болмайды.
Кодтандырылмаған жүйенің жағымсыз жақтары көбірек және де оның мәні
мынада:
- кодтандырылмаған жүйе жемқорлықка жол береді және мемлекеттік билік
органдарының ықтияршылық шешімдерінің пайда болуына әкеліп
соғады;
- банкті қалпына келтіру (жұмысын жақсарту) жөніндегі шешім оған
мемлекеттің қатысу үлесіне байланысты. Жеке меншіктегі проблемалы
банктерге, әдетте қаржылай көмек көрсетілмейді;
- банк жүйесінің тұрақтылығы мен өтімділігін қолдауға қажет
мемлекеттік шығындар негізінде салық төлеушілердің иығына жүк болып
артылады;
- үкімет өзіне жауапкершілікті алмай-ақ банктердің банкротқа ұшырағаны
жөнінде шешім кабылдай алады;
Салымдарды (депозиттерді) сақтандырудың кодтандырылған жүйесі жоғарыда
айтылған жағымсыз жақтардан жұрдай, себебі олар кепілдендірілген
(сақтандырылған) заңды жүйеге жүгінеді. Заң шығаратын немесе құқықтық
нормативтін актілерде сақтандырудың белгілі бір қатысушыларын сақтандыру
арқылы қорғауға жататын міндеттемелер түрі, процедуралар, сақтандыру
төлемақылары мен жарнамаларынын шектеулері, сақтандыру қорының құрылуы мен
жұмыс істеу тәртібі, екі жақтың құқықтары мен міндеттері көрсетіледі.
Сақтандырудың кодтандырылған жүйесін құрудың бірнеше варианттары болуы
мүмкін:
- қатысушыларға деген талаптар сипаты бойынша: міндетті және өз
еркімен;
- құқықтық реттеу бойынша: императивтік және диспозитивтік;
- сақтандырудың көлемін қамту бойынша: толық, шектеулі, дискрециялық;
- меншік түрі бойынша: мемлекеттік, жеке меншік, аралас;
- сақтандыру жарналарын анықтау әдісі бойынша:тіркелген төлемдер,
тәуекелдер бойынша саралау, уақыт бойынша саралау;
- мемлекеттің қаржымен қамтамасыз етудегі қатысуы орталық (ұлттық)
банктің кредиттік линиясының болуы қосымша мемлекеттік кепілдіксіз;
Банктердің депозиттік операциялары мен жұмысының мықты жақтары мен
қатар, әлсіз жақтарын атап өтуге болады.Банктердің алдында операциялардың
кеңеюі, персоналды оқыту және біліктілікті қайта жоғарылату, маркетинг
саясатын жетілдіру, экономиканың нақты секторын қаржыландыруға қажет
ақшалай қаражаттарды шоғырландыру, филиалдардың аясын кеңейту т.б.
мүмкіндіктері ашылады. Дегенмен, есепшоттардан жинақ акшанын ағылып
кетуінің нақты қаупі бар. Салымдармен (депозиттермен) жұмыс істеуінің мықты
және әлсіз жақтарын анықтайтын факторлар көздері ішкі және сыртқы орта
болып табылады.
Ішкі ортаға жататындар:
- салымдарды кепілдендіру жүйесін құру жөніндегі жұмысты жандандыру
мүмкіндігін анықтайтын банктің депозиттік саясаты сонымен қатар пайыздық
сыйақының мөлшерлемесінің төмендеуі соңында жинақ ақшалардың бұдан гөрі
табыстырақ салымдарға ағылып кету қауіпін туғызады;
- кадрларды банктік басқару персоналдың кәсіптік біліктілігін
арттыруды ғана емес,болашақ салымшылармеы қажетті тренингтерді өткізуді де
өз мойнына алады;
- проблемаларды уақытында табуға бағытталған банктік маркетинг;
Тікелей әсер етудің сыртқы ортасына мыналар жатады:
- салымшылар - жеке тұлғалар, салымдардың (депозиттердің) өсуі олардың
хабардар болуына, біліктілігіне байланысты;
- салымшылар-заңды тұлғалар қор рыногының дамуына байланысты өз
капиталын депозиттік шоттардаи бағалы қағаздарға ауыстыруына мүмкіндіктері
бар;
- бәсекелестер,олар өздерінің жарнамалары арқылы салымшылар санының
азаюына себепші болады.
Сыртқы ортаның жанама әсеріне мыналар жатады:
- экономикалық фактор,елдегі туракты немесе тұрақсыз экономикалық
жағдай,бұл салымдардың өсуіне себепкер болады немесе салымшылардың
есепшоттардан өз қаражаттарын алып алуына себепші болады;
- демографиялық фактордалықтың көп немесе аз саны салымдардың көп
немесе аз санын анықтайды;
- әлеуметтік факторға еңбек рыногындағы жағдай,халықты әлеуметтік
қорғау, халықтың табысын құрудағы (қалыптастыру) мемлекеттің саясаты,
азаматтардың төлем қабілеттілігі;
- географиялық фактор-банктердің бір территорияда шоғырлану деңгейі
немесе банктік уйымдардан региондардың қашықтығы, филиалдардың шашыраңқы
болуы;
Басқаша айтқанда,банктік кызметтің басқа да(кәсіпкерлік) қызметкер
сияқты көп жақтылығы және нарық жағдайындағы экономикалық қарым-қатынастың
күрделілігі кез - келген баик банкротқа ұшырауының әлеуетті мүмкіндігін
анықтайды, демек салымшылардың мүліктік мүддесін қорғаудың тиімді
инструменті ретінде салымдардың (депозиттердің) сақтандыру (кепілдендіру)
жүйесін құрудың қажеттілігі туады.
Басқаша айтқанда, елімізде депозиттік сақтандырудың жақсы жолға
койылған және сенімді жүйесі жалпы алғанда, халықтың банк жүйесіне деген
сенімін нығайтады.
Қазақстандық салымшылардың ойында банкротқа ұшырайтын әлеуетті банк
жүйесінің тұрақсыздығы,экономиканың өсу қарқының мүмкін болатын төмендеуі,
валютаның бағымының алдын-ала болжауға келмейтін өзгерістері, депозиттің
салымдарының (инвестициялардың) жоғары тәуекелі, кейбір банктердің төмен
капиталдандырылуы, филиалдардың дамымауы сияқты факторларды(тәуекелдерді)
жатқызуға болады.(1 сурет)
1-сурет. Депозиттерді сақтандырудың қажеттілігіне себепші негізгі
факторлар
❖ Жуйриков К.К. Рынок и бизнес: страхование рисков - Алматы, Каржы-
каражат - 1997, 232 с.
Банктің көз қарасы бойынша сақтандыру - жұмыс істеп тұрған салымшылар
үшін де, әлуетті (болашақ) салымшылар үшін де жағымсыз факторларды ең
төменгі мөлшерге түсіру әдісі.
1999 жылғы мамырда Қазақстан қаржыгерлерінің бірінші Конгресінде
республика Президенті Нұрсұлтан Назарбаев отандық қажыгерлік жүйеге
халықтың сенімін көтеру үшін қажетті шаралардың біріншісі ретінде
депозиттерді ұжымдық сақтандырудың тетігін әзірлеп, оны іске қосу деп атап
өтті. Әлемдік тәжірибеде барлық экономикалық жағынан дамыған елдерде
депозиттерді сақтандыру жүйесі бар. Сол жылғы қарашада Қазақстан жеке
тұлғалардың салымдарына кепілдік беру (сақтандыру) Қоры құрылды. Қордың
Құрылтайшысы Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі болды,
ол Қазақстанның жеке тұлғалардың салымдарына (депозиттеріне) кепілдік беру
Ссақтандыру) Қоры ЖАҚ жарғылық капиталына 1 млрд. теңге салды. Казақстан
Республикасының Ұлттық Банкі кепілдік беру Қорының жалғыз құрылтайшысы
болып табылады.
Қорды құрудың мәні әуелбастан айқын және түсінікті. Қаржы рыногындағы
бірнеше белгілі сілкіністерден және жеке меншік қаржы пирамидаларының
күйреуінен кейін, олардың әрқайсы халықтың салымдарын жинап құнын түсіріп
кететін, адамдардың ақшаны жинап сақтайтын тетіктерге деген сенімін
кетірген болатын. Тек кейінгі бірер жыл ішінде ғана елдің Ұлттық Банкінің
ойластырылған және дэйекті қадамдары банк саласындағы жағдайды
тұрақтандырды, ол банктік қызметтің барлық түрін жоғары деңгейде көрсете
алатын қалыптасқан жүйеге айналды.
Және бұл жүйені салымшылардың ақшасын сақтауға деген құқығына сенімді
кепілдік беретін Қорды құру одан әрі нығайтты.
Депозиттерді сақтандыру мәселесінің оппоненттері аз емес, олар
қаржылық жүйені қосарлана реттеу экономика үшін өте тиімді деп пайымдайды.
Олардың пікірінше, депозиттерді сақтандыру ақыр аяғында нарықтық тәртіпті
бұзады, себебі банк менеджерлерінің, салымшылардың, заемшылардың,
мемлекеттік және саяси қызметкерлердің тиімді шешімдер қабылдауы үшін
қызығушылықты төмендетеді. Теориялық жағынан реттеуге болмайтын банк жүйесі
нарықтық тәртіпті сақтаған жағдайда депозиттерді сақтандырусыз-ақ табысты
жұмыс істейді. Алайда бұныінгі күні әлемдегі бірде бір елде қосарланып
реттелген банк жүйесі жоқ, себебі мемлекет оның жойылуын болдырмау үшін
оның мәселелеріне араласуға мәжбүр. Жасырын және ашық сақтандыру
механизмдері бар көптеген елдер соңғы 10 жылда салымшыларды банктердің кең
ауқымды банкроттық салдарынан қорғап келеді. Кепілдік беру жүйесінің
маңызды міндеті оның халықтың салымдарын өтеу бойынша міндеттемелерін
орындау мақсатында депозиттерге кепілдік беру (сақтандыру) Қорының төлем
қабілетін сақтай білуі табылады. 2004 жылғы 1 шілдедегі жағдай бойынша. Қор
активтерінің мөлшері 7 млрд. теңгеден асады. Инвестициялық тәуекелді
хеджерлеу мақсатында Қор активтерінің 90%-ті Қазақстан Республикасының
мемлекеттік бағалы қағаздарына орналастырылды.
Депозиттерді қорғау жүйесінде тәртіптеуші сипатының болуы және осы
тұрғыда нарықтық ынталандыруға қарама-қайшы келмеуі үшін мынадай шарттар
сақталуы тиіс: ол заңнамамен бекітілуі тиіс міндетті болып соның есеп
айырысу, игеру бағасы реттеу және бақылау әдістерінің айқын әзірлемелері
болуы тиіс. Оның үстіне, құзырлы мемлекеттік органдарға банкрот - банктерді
реформалау және дәрменсіз банктерге қатысты шаралар қолдану үшін өкілеттік
пен қажетті ақпарат берілуі тиіс, Ол банктердің көлемі мен меншік нысанына
қарамастан барлығын - ірі және ұсақ жекеменшік және мемлекеттік банктерді
қамтуы тиіс; банк банкротқа ұшыраған жағадйда барлық депозиттер бойынша
шектеулі өтемақы төленуін және оның тез арада жүргізілуін қамтамасыз етуі
тиіс. Ұсақ салымшылар үшін олардың жинақтарының сақталғаны бәрінен де
маңызды. Егер олар осыған сенімді болса барлық банк жүйесіне сеніммен
қарайды.
Банк жүйесін реструктуризациялау және қадағалау сапасын артыру
бойынша тиісті іс – шаралар жүргізілген кезде Қазақстанда салымдарға
кепілдік беру жүйесін енгізілуі банк жүйесінің динамикалық дамуы үшін
айтарлықтай мүмкіндіктер туғызады, ол халық шаруашылығын ілгері тартушы
тілек болып табылады.
1.2. Банктік дипозиттердің концептаулды негіздері.
Коммерциялық кәсіпорынның бір түрі ретінде банк мекеменің басты
ерекшклігі – оның ресурстарының басым бөлігі меншікті емес, заемдық
қарадаттар есебінен қалыптасындығына. Қаражаттарды тартудағы банк
мүмкіндіктері шексіз емес және кез-келген мемлекетте орталық банк тарапынан
шектеледі.
Тұрғындарының қаражаттарының тарту жөніндегі банк қызметі ерекше
шектеге. Мысалы, азаматтардың ақшалай қаражатын тартудың жоғарғы кқлемі
банктің меншікі қаражаттарының (капитадың) көлемімен шектеледі.
Одан өзге, жеке тұлғалардың қаражаттардың салымдарға тарту үшін қайта
құрылған коммерцялық банкке тек тіркелу сәтінен жемісті қызмет жасаған
біраз уақыттан кейін берілуі мүмкін арнайы лицензия қажет.
Екі деңгейлі банктік жүйеге көшу экономикалық дербес коммерциялық
банктерді құру, шаруашылықты өзін-өзі қаржыландыру қағидаларына ауыстыру
банктердің жұмысында біршама өзекті мәселе – пассивтерді қалыптастыру
мәселесін тудырды.
Банктермен тартылатын қаражаттар құрамы бойынша түрлі болып келеді.
Олардың басты түрлері банктердің клиентірамен жұмыс жүргізу процесінде
тартылған қаражаттар, сондай қаражаттардың бірі Депозиттер–меншікті
қарыздық міндемелерді (Депозиттік және жинақтық сертифкаттар, вексельдер,
облигациялар) шығару жолыменаккумуляцияланған қаражаттар.
Депозиттік операциядар клиенттердің қаражатын банкке уақытша ұстай
тұруға мүмкіндік беретін экономикалық қатынастар.
Депозит тұтынушыға (салымшыға) және банкке тиімді (пайдалы). Дипозиттің
көбі банкке несие капитал бере алады, оны соңынан банк кез – келген
шаруашылық саласына өзіне пайдалы шарттар мен орналастыра алады.
Депозиттердегі пайыздық айырмашылық пен капиталдық қарыз алушысынан алынған
пайыздық айырмашылық банк үшін еркін (бос) ақшалай қаражаттарды тарту және
несие капиталды орналастырудағы жүргізілген жұмысы үшін сыйақы болып
табылады. Бұл сияқының көлемін кеңейту (ұлғайту) үшін банктер өз ресурс
базаларын (қорларын) кеңейтуге тырысады, олар "жалған салым ақша" құрады,
бұл үшін банктер талап етілмелі есеп шотты қолданады.
"Банктің алтын қағидасында" банктің қаржылық талаптарының мерзімі мен
көлемі оның міндеттемелерінің көлемі (мөлшері) мен мерзіміне сай болу
керек. Осы қағидаға сәйкес, банктер ағымдағы шоттардың қалдығын
несиелендіру ресурсы ретінде қолдана алмайды. Себебі оларды кез-келген
уақытта есепшоттан алып алуы мүмкін. Сонымен қатар банктік операциялардың
көпшілігі қолма-қол емес түрінде жасалады. Кассалық резервтер түрінде
қолданылмайтын қолма-қол ақшаның соммасы банктің өтімділігін жоғарылатады
және басқа банктерге,басқа тұтынушыларға несиелерді ұсынуға бағытталады.
Кассалық резервтерден басқа несиелік ресурс ретінде депозиттерді
коммерциялық банктердің қызметінде шектеуші болып табылатын факторлар
орталық банк орнатқан міндетті резервтер.
Депозиттік есепшоттар әр түрлі болуы мүмкін.Олардың сыныпталу
негізінде салымдардың көздері,олардың мақсатты қолданылуы, олардың
табыстылықтарының деңгейі сияқты критерийлер жатадыбірақ көп жағдайда
критерий ретінде салымшының түрі(категориясы) мен салымның алыну түрі
қолданылады.
Салымшылардың түрлеріне байланысты заңды тұлғалардың депозиттерін
(кәсіпорындар, ұйымдар, басқа да банктер) және жеке тұлғаларды анықтауға
болады.
Депозиттерді алу түрі бойынша талап етілмелі, мерзімді салым және
жинақ ақша салымы болады.[2]
Депозиттер (салымдар) немесе талап етілмелі салымдар - салымшылардың
есепайырысу шоты мен ағымдағы шоттарында белгісіз бір уақытқа қалып қалған
ақшалай қаражаттар,яғни оларды салымшы алып,банкті алдын-ала ескертпей-ақ
кез-келген уақытта басқа есепшотқа ауыстыру мүмкін.Әдетте салымдардың бұл
түрі бойынша(талап етілмелі) ең төменгі пайыз төленеді.
Талап етілмелі депозиттер(салымдар) біріншіден, ағымдағы есепайырысу
үшін қажет. Мұндай шотты аша отырпдұтынушы банкке өз төлем операцияларын
техникалық жүргізуді тапсырады. Тұтынушының банктегі төлем операцияларын
күнделікті жүргізілуін бір шама шығындарды талап етеді, олар компьютерлік
техниканың қолданылуы арқасында бір шама төмендеді, дегенмен де олар
банктердің шығындарының маңызды факторы болып табылады. Күнделікті
тұтынушының банктегі есепшоты бойынша жүздеген, мыңдаған бухгалтерлік
өткізбелер (жазба) жасалады. Бірақ банктердің бұл шығындары қалай да
өтеледі,себебі талап етілмелі есепшоты бар тұтынушылар өздерінің ағымдағы
есепайырысуына ол қаражатты толығымен қолданбайды.
Қалдық ретінде тұрлаулы қалдық қалады, оны банк өзінің коммерциялық
мақсатына қолданадыяғни табыс алу үшін несие ретінде берілуі мүмкін.
Тұрлаулы қалдық банктың көптеген тұтынушылары өздерінің ағымдағы есеп
шоттарынан үнемі алып, бірнеше күннен кейін немесе аптадан кейін оларды
қайта толықтырып отыруынан құралады. Бірақ тұтынушылардың көбісі өз
міндеттемелерін төлеу үшін салымдағы бар соманы алмайды. Бұл экономиканың
кезеңдік сипаттамасына байланысты.Осы қаражаттар қалдығы мен талап етілмелі
есепшоттар арқасында банктер вексильге және контокорренттік (ағымдағы)
несиеге 60,90,120 күнге несие ретінде бере алады.
Талап етілмелі салымдар депозиттік немесе контокорренттік (ағымдағы)
есепшоттарға салына алады.Екеуінің арасында айырмашылық бар.Депозиттік
есепшотта тұтынушы тапсырыскер тек шоттағы нақты қалдық сомасын ғана алып
немесе одан басқа шотқа ауыстыра алады,яғни ол тек өзінің салымына ғана
сене алады. Ал контокорренттік (ағымдағы) есепшотта теріс әрі оң қалдық
болуы мүмкін. Клиент (тапсырыскер) кез-келген сәтте тек қана өз есепшотынан
салымын алып қана қоймай,белгілі бір уақытқа несие де ала алады. Дегенмен,
практикада бұл айырмашылық бірте-бірте азайып барады.Қазіргі кезеңде клиент
банкпен келісу арқылы депозиттік есепшоттан па несие алуына болады. АҚШ-да
бұл есепшоттар трансакциялық немесе шектік деп аталады,яғни оларға чектер
жазып беруге болады.
Бұл есепшоттардың басты құндылығы-олардың жоғарғы өтімділігі, оларды
төлем құралы ретінде тікелей қолдануға болатын мүмкіншіліктері.
Салымшылар үшін олардың негізгі кемшілігі-есепшот бойынша пайызды төлеудің
жоқтығы немесе аз пайданың болуы болып табылады.Ерекшелік мынада:банк ең
төменгі резервті Орталық Банкте мерзімді салымнан гөрі көбірек көлемде
ұстауы (сақтауы) керек ал олардың иелері банкке есепшотты қолданғаны үшін
комиссия төлейді.
АҚШ-да заң коммерциялық банктерге талап етілмелі есепшот бойынша пайыз
төлеуге тиым салады.Коммерциялық банктер өз салымшыларын ұстап қалу үшін
депозиттік есепшоттың жаңа түрін ұсынады,ол бір жағынан,өтімділіктің жоғары
деңгейін қамтамасыз етер еді, екінші жағынан,салымшыларға белгілі бір табыс
алуға мүкіндік берер еді.Ол есепшот нау-есепшот деп аталды. Ол тек жеке
тұлғалар үшін ашылды. Бұл қаражатты алу жөніндегі бұйрық немесе есеп
айырысу тратасыоны үшінші тұлға төлемдер үшін қолдана аладыяғни бұл
депозиттік есепшот,оған чектерге ұқсас есеп айырысу траттасын жазып беруге
болады,ол бойынша рынок (нарық) мөлшерлемесі бойынша пайыздық
төлемдер түрінде табыс алуға болады. 1981 жылдан бастап есепшоттың бүкіл
түрі АҚШ-тың бүкіл территориясында заң жүзінде іске асырыла
бастады.Депозиттің екінші тобын мерзімді салымдар құрайды.Осы терминнен
көріп отырғандай, мерзімді салымдар белгілі бір ұзақ мерзімге салынады (бір
айдан кем емес). Салымшы үшін ақшаны ұзақ мерзімге салудың мәні жоғарырақ
пайыздарды алуда болып табылады. Банк үшін де бұл депозит тиімді, себебі ол
осы қаражаттарды ұзақ мерзімге бір қарыз алушыға жоғары пайыз алу үшін бере
алады.
Мерзімді салымдар ереже бойынша ағымдағы төлемдер үшін қолданылады бұл
жағдай талап етілмелі есепшоттарда бар.
Мерзімді салымдар өздері мерзімді салымдар өзі және алу жөнінде
хабарламасы бар мерзімді салымдарға бөлінеді.Мерзімді салымдардың өзі
иесіне алдын-ала көрсетілген күні қайтып келеді сол уақытқа дейін банк ол
салымдарды өз ойына қарай ұстай беруіне болады. Егер де сол бекітілген күні
салым иесі соманы алмаса,кейінірек ол соманы ағымдағы есепшот секілді
ұстауына боладыяғни ол кез-келген келесі күндері өзінің ақшасын ала алады.
Алу жөнінде хабарламасы бар депозитке салымшыны ақшаны алғысы келетіні
жөнінде алдын-ала арыз банкке түсуі керек.Хабарлама мерзімі әдетте 1 айдан
3 айға дейін, 3 айдан 6 айға дейін, 6 айдан 12 айға дейін,бір жылдан асатын
уақытқа созылады. Хабарлама мерзіміне байланысты қажетті пайыздық
мөлшерлеме орнатылады. Практикада көбіне-көп алдын-ала хабарламасы бар
мерзімді депозиттер қолданылады.
Депозиттердің үшінші түрі жинақ салым ақшалары.Олардың ең көп тарағаны-
жинақ ақша салымы,оны әдетте жинақ ақша есепшоты немесе жинақ кітапшасы бар
есепшот деп атайды. Депозиттің басқа түріне қарағанда жарғылық пайызды
төлемі бар жинақ ақша салымы банктегі салымшылардың кррлануының сақталу
құнттылығы(ұқыптылығы)мен ынталандыруын марапаттау үшін қолданылады.
Халықтың салымдарын тарту үшін банктер жинақ ақшаның әр түрлі формаларын
қолданады: ұтыстық, сыйақылық, жастарға арналған, мақсатты т.б.әдетте олар
тұтынушыларға қосымша қызмет көрсетеді (сақтандыру,телеграфтық,пошталық
т.б.).
Коммерциялық банктер салымдарға қаражаттарды тарту үшін қосымша
шетелдік тәжірибені қолдануға мүмкіндіктері болады,мысалы:
- халықтың қаражатын тарту жөніндегі әр түрлі бағдарламаларды
әзірлеу;тұтынушы-салымшыларға қызметтердің кең ауқымын ұсыну соны ішінде
банктік сипаттағы(мысалы,медициналық қызмет көрсетудің әлементі);
- "тыныш" мақсатты жарнаманы қолдану(телефон,пошта);
- салым мерзімі аяқталғанда сыйақы берілетін инвестицицлық сипаттағы
салымдар бойынша жоғары пайыздық мөлшерлемені қолдану;
- "банкке адал болғаны үшін" сыйақысының банктің тұрақты клиенттерге
төлеу;
- АЖБ және ҚААЕ тәрізді аралас сипаттамасы бар есепшоттарды
қолдану,себебі олар клиенттің (тұтынушының) және банктің экономикалық
мүдделерін оңтайландыруға мүмкіндік береді;
70 жылдардың басында АҚШ-тың жинақ ақша банктерінде
тұтынушыларға(клиенттерге) мерзімді салымнан гөрі жоғарырақ пайыздың
мөлшерлемеге кепілдік беретін жинақ ақша есепшоттары тарала бастады бұл
есепшот бойынша клиенттер (тұтынушылар) алу жөніндегі бұйрық чегіне
(negotiable order of withdrawal-Now) ұқсас есепшотты есеп айырысу шоты
ретінде қатар қолдану мүмкіндігін қолдана алады. Бұл есепшоттар нау-
есепшоттары деген атқа ие болып, шынтуайтқа келгенде ағымдағы смета болып
табылады, ол бойынша пайыз төленеді.
Кейінірек АҚШ-тың коммерциялық банктері өз тәжірибелеріне клиент
(тұтынушы) үшін өте қолайлы қызмет түрін-қаражаттарды автоматты аудару
есепшотын - (ҚААЕ)енгізді,ол ешбір кедергісіз қаражаттарды жинақ ақша
есепшотынан ағымдағы есепшотқа аударуға мүмкіндік береді,сонымен қатар
Қаражаттарға деген ағымдағы қажетсінуден асып кететін жинақ ақша салым
сомасын қайтаруға мүмкіндік туады. Сөйтіп, тұтынушы үшін оның ағымдағы және
жинақ ақша шотындағы баланстарды қолдайтын ең пайдалы, соған орай
қаражаттар салымынан түскен табысты ең жоғарғы түрінде алу қамтамасыз
етіледі.
АЖБ және ҚААЕ есепшоттарына ұқсас есепшоттарды отандық коммерциялық
банктер практикасында заңды және жеке тұлға есепшоттарына қызмет көрсету
үдерісінде қолдануға мүмкіндік болады. Бұл жерде жинақ ақша есепшоты
бойынша ең төмен ұйғарынды қалдықтың мөлшерін қою дұрыс болар еді.
Мерзімді салымдардың бір түрі депозиттік және жинақ ақша
сертификаттары болып табылады.
Сертификат-банк-эмитенттің ақшалай қаражаттар салымы жөнінде жазбаша
куәлік, бұл куәлік салымшының айтылған(келісілген) уақыт өтісімен салым
сомасын және ол бойынша пайыздарын алу құқықтарын куәландырады.
Сертификаттарды депозиттік жинақ ақша сертификаттарына бөлгеннен басқа
салымшылар түріне байланысты сертификаттарды мынадай белгілер бойынша
сыныптауға болады:
- шығару тәсіліне байланысты біртіндеп немесе топтап шығарылатын
сертификаттар;
- безендіру тәсіліне байланысты атаулы, ұсынушыға, айналыс мерзімі
бойынша, мерзімді, талап етілмелі сертификаттар болады.
Егер де депозиттің немесе салымның алу мерзімі өтіп кеткен
болса,мұндай сертификат талап етілмелі болып табылады және салымшының
алғашқы талабы бойынша банк оны төлеуі керек. Банк алдын-ала мерзімді
сертификатты төлеуді алдын-ала ұсыну мүмкіндігі қарастыру керек
(сертификаттың сомасын төлеу және пайыздың төменгі мөлшерлемесін қарастыру
арқылы)
- төлемақы шарттары бойынша белгілі бір есеп айырысу периоды өткенге
дейін ұдайы төленіп отыратын пайыздық мөлшерлемесі бар, сертификатты өтеу
күніне пайызды төлеу түрлері болады.
Сертификатты өтеудің үш түрлі тәсілдермен жүзеге асырылады
- жаңа шығарылым сертификаттарымен;
- қолма-қол ақшасыз аудару(салымдардың басқа түрлеріне немесе талап
етілмелі есепшотқа) арқылы;
- қолма-қол ақшамен (жеке тұлғалар үшін);
Сертификаттар шығаратын банк өзі сертификаттардың шығарылу шарттары
мен айналыс шарттарын жасап шығарады. Шығарылым шарттары негізінде өз
сертификатын тиімді орналастыруды қамтамасыз ету үшін мынадай сәттерді еске
ұстаған жөн:
- инвестор үшін пайыздық мөлшерлеменің деңгейінің тартымды болуы;
- салымшы үшін ыңғайлы сертификаттың ең төменгі шегі;
- пайыздық мөлшерлемелерді қайта қараудың икемді механизмі;
- шығарудың стандартты шарттары (қысқа номинал, эмиссияның ыңғайлы
күндері мен өтеудің ыңғайлы күндері);
- наминалды төлеу мен пайыздарды есептеудің сенімді кепілдігі;
- әлуетті сатып алушылардың сертификаттары шығару жөніндегі хабардар
болуы,яғни кең ауқымды жарнама;
- сертификаттардың жай депозиттік келісім-шарттармен жасалған мерзімді
салымдардан едәуір артықшылығы бар,олар мыналар:
1) сертификаттарды тарату мен олардың айналымында мүмкін болатын Қаржы
делдалдарының үлкен (көп) санының арқасында әлуетті инвесторлар шеңбері
кеңейуде;
2) екінші рыноктың арқасында сертификатты иесі біраз табыс
түсіру мақсатымен басқа тұлғаға сатуына болады, бұл жерде банк ресурсының
көлемі өзгермейді ал мерзмді салым иесі өзшщ салымын алдын-ала алып алатын
болса ол өз табысын жоғалтады, ал банк үшін ресурстық бөлігін жоғалту
болып табылады.
3) депозиттік сертификаттардың иесі салық салуда табыстың аз үлесін
жоғалтады.
Бәсекелестік күресте коммерциялық банктер несиелік ресурстар нарығында
өз депозиттерін сандық және сапалық жағынан үнемі жақсарту қызметі үстінде
болуы керек. Олар бұл үшін түрлі тәсілдерді (проценттік ставка, салымдарға
түрлі ісметтер мен жеңілдіктер) қолданады. Солайтұра барлық банктер
депозиттік операцияларды ұйымдастырудың бірнеше негізігі
қағидаларын ұстанады. Олар мыналар:
➢ депозиттік операциялар банктік пайданы (таза табыс) алуға септігін
тигізетіндей немесе келешекте пайда табу үшін жағдай туғызатындай
ұйымдастырылады;
➢ депозиттік операциялар алуан түрлі болып, түрлі субъекттермен
жүргізілуі тиіс;
➢ депозиттік операцияларды ұйымдастыру процесінде мерзімді салымдар
назардан тыс қалмауы керек;
➢ депозиттік операциялар мен несиелік салымдар және депозиттер мерзімі
мен сомалары бойынша ссудалар беруге қатысты операциялардың
арақатынасы мен өзара келісімділігін қамтамасыз етілуі керек;
➢ депозиттік және несиелік операцияларды ұйымдастыруда банк
өзінің бос ресурстарын азайтуға тырысуы керек;
➢ банк депозиттерді тартуға септігін тигізетін банктік қызметтерді
жетілдіру іс-шараларын қабылдауы керек.
Банктер пассивті операциялар, соның ішінде, депозиттер
бойынша міндетті резервтерді қалыптастыруға міндетті.
Қаражаттарды тартуға ынтаны арттыру мақсатында икемді проценттік
саясаттан басқа банктер өздерінің салымшыларына сақтандыру қорларын немесе
сақтандыру резервтерін құру, жеке тұлғалардың салымдарын сақтандырудың
мемлекеттік органдарына қатысу арқылы салымдарға Қаражаттарды
орналастырудың сенімділігіне кепілдік беруі тиіс. Міне сондықтан,
сақтандырудың түрлі формалары мен тәсілдері кең қолданысқа ие болды, ал
сақтандыру индустриясы әлемдік қаржы нарықтарында жетекші позицияға ие.
1.3 Депозиттерді сақтандыру жүйесінің шетелдік тәжірибесі
Банктердің тұрақтылы проблемасы мен олардың өз салымдарын қайтару
қабілеті банк ісінің дамуының алғашқы кезеңдерінде туған үкіметтің
қатысуымен сақтандыру жүйелерін қалыптастыру амалы жеке штаттар
деңгейінде 1829 жылы АҚШ-та болды. 1917 жылға дейін мұндай жаңалық 14
штатты аралап өтті. Дегенмен, түрлі себептерге байланысты бұл амалдар
қолдау таппады. XX ғасырдың басына дейін Американың экономикалық өмірінде
кәсіпкерліктің жедел дамуы мен тұрақты қаржылық және ақша дағдарыстары орын
алды.
1907-1908 жыдары қаржы нарығындағы ақша дағдарысна байланысты күшті
қаржылық байбалам болды. Содан кейін Конгресс ақша эмиссиясын бақылау мен
салымдар бойынша проценттік ставкалардың жедел өзгерісін болдырмау
механизмін жасауға кірісті. 1913 жылдың 23 желтоқсанында Конгресс
Федералдық резервтік жүйе туралы заң қабылдады, ол мына жайттарды
қарастырды:
- Федералдық резервтік жүйені және резервтік аймықтық жүйелерді құру;
- Федералдық резервтік жүйенің оған мүшелері болып табылатын
резервтік банктердің ревизияларын жүргізу мен олардың қаржылық ахуалы
туралы есеп беруді талап етуге құқығы.
XX ғасырдың 80-жылдары, әсіресе 90-жылдарында көптеген дамушы елдер
орталық банктердің коммерциялық банктер мен өзге несиелік мекемелерді
бақылау мен қадағалау қызметін күшейтуге тырысты. Осыған байланысты
салымдарды сақтандыру жүйесі Чилиде, Колумбияда, Кенияда, Нигерияда және
т.б. құрылды. 70-жылдардан бастап Еуропалық экономикалық одақта
салымшыларды қорғау аясындағы талаптарды жинақтау мен бірегейлендіруге
қатысты шаралар жасалады. 90-жылдардың басында ЕО органдары депозиттік
сақтандыру аясындағы банктік заңнаманы және оған сәйкес тәжірибені
бірегейлендіру бойынша жоғары белсенділік таныта бастады.
Кесте 1
Әр түрлі елдердегі депозиттік сақтандырудың негізгі шарттары 2008 ж
Елдер Депозиттің сомасының %Шығынды өтеу шегі (АҚШ
жарналар мөлшері доллары)
АҚШ 0,23 100000
Жапония 0,012 68000
Канада 0,1 50000
Германия 0,03 Салымның-3 0%-ы
Бельгия 0,02 17000
Испания 0,12 12000
Венгрия 0,2 13000
Люксембург 0,5 17000
Дания - 40000
Франция - 70400
Норвегия - 250000
Ұлыбритания 0,3 75%, 34200-дан көп
емес
Италия 200 млн.лир-100%
200-1000 млн.лир-90%
1 млрд. лирден көп-80%
* Гусева А.Е. Зарубежный опыт страхования банковских депозитоів
Банковское дело, №5, 2000 г.
Банктік институционалдық ортаның маңызды әлементі депозиттерді
(салымдарды) сақтандыру жүйесі болып табылады. Депозиттерді сақтандырудың
негізгі шарттары №1 кестеде кейбір елдерде көрсетілген.
Депозиттер мен салымдарды сақтандыру жүйесін құру жөніндегі шешімді
көптеген елдер банк жүйесінің дағдарысқа ұшыраган кезеңдерінде қабылданган,
АҚШ-та "Ұлы депрессия" (тоқырау) кезінде,Ұлыбритания 70-жылдардағы банктік
дағдарыс кезінде, Италияда ең ірі банк-Банкке Амброзионың күйреуі кезінде
қабылданды. Әлемдік практика банктін депозиттер мен салымдарды қорғау
тәсілдерінің көп түрлілігімен ерекшк.Бұның ең қарапайым түрі салымшыларға
банкротқа ұшыраган банкке беретін шағымдарын тез арада қанағаттандыру
құқығын беру болып табылады.Мұндай практика Қазақстан Республикасында
бар.Осындай жүйелердің алдына қоятын мәселелерге байланысты Ю.А.Соколов пен
Н.А.Амосов олардың құрылымдарының үш түрін атап көрсетеді:
- сақтандыру қызметінің нормаларына сай қызмет ететін депозиттер мен
салымдарды сақтандыру жүйесі;
- кепілдік жүйесі;
- жоғарыда айтылған екі жүйенің әлементтерінен тұратын аралас жүйе;
Салымшылардың мүдделері тура да жанама да жасалады.Бірінші жағдайда банк
банкротқа ұшыраса салымшы арнайы қордан сақтандыру өтеуі шамасында белгілі
бір соманы алады. Екінші жағдайда салымшыға мүмкін болатын шығындар
қайтарылмайды,бірақ банкті сауықтыру жөнінен біраз шаралар кешені
қолданылады.Сақтандыру өтеуі шамасында тек қана тұтынушы салымдарының
белгілі бір сомасы қайтарылады.
Жарнашылар(үлескер) мен құрылтайшылардың жарнасына сақтандыру арқылы
орнын толтыру таратылмайды(жатпайды).Сақтандыру арқылы қорғаудың объектісі
жеке және заңды тұлғалардың депозиттердің және салымдардың барлық дерлік
түрі болып табылады,бүған банкаралық депозиттер кірмейді(Жапония
менФранцияда сақтандыру өтеуі депозиттік сертификаттар бойынша
төленбейді).Сонымен қатар,қорғау объектісі шетелдегі банктердің
бөлімшелеріндегі депозиттер мен салымдар және де жергілікті банктердің
шетелдегі филиалдарындағы депозиттер болып табылады.
Сақтандыру өтеуін алу құқығы салымшы банк жабылғандығы жөніндегі сот
шешімі қабылданғаннан кейін ала алады.
Айта кету керек, шетелдік банк практикасы банктік салымдарды қорғау
тәсілдерінің әр түрлілігімен бай. Жалпы критерийлерден шыға отырып(басқару
институты, сақтандыру түрлері, сақтандырушылар, сақтандыру арқылы қорғау
объектісі,сақтандыру жарналарын есептеу сипаты) әрбір ел депозиттер мен
салымдарды сақтандырудың өз жүйесін құрайды, бұл жүйе негізгі сипаттамалары
бойынша бір-біріне сәйкес болып келуі мүмкін.
Тарихының дамуы үзағырақ АҚШ-тағы депозиттің сақтандыру жүйесіне
кеңінен тоқталып өтейік.
Бұл жүйе 1934 жылы пайда болды және өзінің 70 жылдық өмір сүрген
кезеңінде өміршеңдігін көрсетті.АҚШ-та сақтандыруды Депозиттерді
Сақтандырудың Федералдық Корпорациясы (ДСФК) жүзеге асырады. Корпорация
банкроттықты жүргізудің бес технологиясын қолдана аладыбірақ көбінесе
ол екі тәсілді қолдана алады:
- көрсетілген нормалар шамасында депозиттерді қайтару;
- активтерді сатып алу жөнінде және жауапкершілікті өзіне алу жөнінде
мәмілеге келеді.
№2 кестеде берілген депозиттік сақтандыру жүйесінің
салыстырмалы сипаттамасы көрсетілген.
Кесте 2
Депозиттің және салымдардың сақтандыру жүйесінің негізгі
Сипаттамалары
Критерий Сипаттама Елдер
Басқару институты Банктер және Франция (Франция
■ оның ассоциациялары банк ассоциясы), Ұлыбритания
(Англия Банкі), Германия
(Федералды банктер
ассоциациясы).
Тәуелсіз қоғамдар Жапония (Салымдарды
міндетті сақтандыру
қоғамы), Ресей
Федерациясы
(Сақтандыру жөніндегі
Агенттілік).
Сақтандыру түрлері Міндетті АҚШ, Канада,
Ұлыбритания, Нидерланды,
Жапония, Ресей
Федерациясы.
Ерікті Франция, Германия, Италия.
Сақтандырушылар Мемлекеттік АҚШ, Ресей Федерациясы
Меншік Германия, Франция, Люксембург
Аралас Жапония
Сақтандыру арқылыТек ұлттық Ұлыбритания, Франция
қорғау объектісі валютадағы салымдар
Ұлттық және шетелдік Германия
Валютадағы салымдар
Сақтандыру Тарифтік мөлшерлеменің Жапония, Германия, Канада
жарналарын бірегей жүйесі
есептеу сипаты
Тарифтік АҚШ
мөлшерлеменің
сараланған жүйесі
* Осипенко Т.В. 0 системе рисков банковской деятельности Деньги и
кредит, №4, 2000 г.
Бірінші жағдайда ДСФК банкротқа ұшыраған банк салымшыларына
олардың салымын қайтарып, банктің активтерін жойып жібереді.
Кредиторлардың (басқа банктер) көбісі және акционерлер тәуекелге
баратындықтан бұл әдіс акционелердің бақылауымен тәртіпті кепілдендіреді.
Бұл жағдайды акциялардың иелерінің өз қаражаттарын ең соңынан
алатындығымен түсіндіруге болады. ДСФК шығынды өтегеннен кейін
сақтандырылмаған кредиторлар пропорционалды негізде (түрде) кейін,
қаражаттарының бір бөлігін жойылатын активтер мен түсімдерден мүмкіндігіне
ие болды.
Екінші жағдайда ДСФК жойымпаз (таратушы) ретінде
қызмет атқарады. Корпорация табысты банкпен банкротқа
ұшыраған банктік активтерінің белгілі бір бөлігін сатып алу жөнінде
келісімшартқа отырады және осы банктің барлық пассивтерін олардың
сақтандырылған немесе сақтандырылмағанына қарамастан өзіне алады.
Мұндай практика барлық кредиторларға жүз пайыздық қорғауды мтамасыз
етеді және бұл тұтынушыларға банктік қызмет көрсетуде сабақтастықты
көрсетеді, бұл сенім мен тұрақтылықты қамтамасыз етеді. Табысты банкпен
келісімшартқа отырудың алдында аукцион болады, оның нәтижесін банк
анықтайды. Аукцион кезінде сатуға ұсынылған активтердің тек жартысы ғана
сатылуы мүмкін. Аукцион жеңген қатысушы сатуға ұсынылған активтердің
барлығын немесе үлкен бөлігін олардың баланстық құнынан жеңілдіктермен
алады. ДСФК мен банк арасындағы банкроттыққа ұшыраған банктің активтерін
алу жөніндегі қол қойылған мәміле негізінде ДСФК өзі алған пассивтері мен
сатып алынған банктік активтері арасындағы айырмашылықты өтейді. Аукционда
алынбаған активтердің бөлігі әрі қарай жойылуы үшін Корпорацияның иелігіне
түседі. Жаман активтерді сатудан түскен түсім Корпорацияның шығынды өтеуге
жіберген шығыстарының орнын толтырады. ДСФК өзі банкроттыққа ұшырау
практикасында қолданатын екі тәсілдің түрлендірмесінің бірі сақтандырылған
депозиттердің трансферті болып табылады. Депозиттердің трансферті тек
сақтандырылған депозиттер мекн қамсыздандырылған міндеттемелер әйтеуір бір
актив арқылы басқа банкке берілетін депозиттерді қайтарудың түрі болып
табылады. ДСФК берілген депозиттерге сай ақшалай қаражатты береді және осы
ресурстарды сатып алушы банк өзіне берілген қаражатты банкротқа ұшыраған
банктің активтерін сатып алу үшін қолдануына болады. Бұл нысан сатып алушы
банктерге егер де олар шығыны жоғары, тұрақсыз депозиттерді алғанда тиімді
болады. Мұндай жағдайда сақтандырылған депозиттердің трансферті
борышқорлық міндеттемелер бойынша шарттарды қайта қарауға мүмкіндік береді.
ДСФК төлеу қабілеті жоқ банктерге көмек көрсете алады. Депозиттерді
сақтандырудың федералды Заңы ДСФК-сын сақтандырылған депозиттері бар
банктердің жабылуын болдырмау үшін көмек көрсетуге уәкіл етті. Көмек түрі
әртүрлі болуы мүмкін:
- ақшалай қаражатты беру арқылы өтімділікті қолдау;
- қосылуды жүргізуге көмек көрсету немесе басқа несиелік ұйымның
банкті сатып алуына өз септігін тигізу.
Ақшалай көмектің көлемі әдетте банк активтерінің рыноктағы құны мен
банктің теріс меншікті капиталының сомасының айырмашылығына тең.
Басына проблема түскен банк те депозиттердің ағылуы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz