Ш. Уәлиханов

Кіріспе

Ш. Ш. Уәлиханов. (1835 - 1865). Құсмұрын баурайында дүниеге келген нәрестеге Мұхамед-Қанапия деген ат қойылады. Анасы оны тым ерте көрпеге орап отырғызып қойып, қызықтап «шоқиған серігім, Шоқанжаным» деп еміреніп сөйлеп, қасында шаруасын істеп жүреді екек. Содан былай оның өз аты аталмай, Шоқан атанып кетеді. Ш. Уәлиханов.
Ол белгілі Абылайханның шөбересі, Уәлиханның немересі, одан туған Шыңғыс төренің баласы. Шыңғыс орысша білім алып, қызмет бабына орай, Шоқан бес жасқа толғанда ата мекені Сырымбетке көшіп келеді. Жеті жасқа толғаннан кейін, әкесі оны молдаға берген. Бірақ молда талантты жастың ой-өрісін кеңітерліктей білім бере алмайды.
Жас Шоқанның сана сезімін оятып, халықтың тарихымен, ауыз әдебиетімен таныстырған жыраулардын, жыры, ақындар айтысы болды. Белгілі ақын-жыраулар Шыңғыс аулына жиі келіп тұратын. Шоқан оларды әуестейтін болды. Олардың шеберлік тәсілдері бала Шоқанды таң қалдыратынды.
Сол кездері қазақ даласын зерттеп білуге шығатын орыс оқымыстылары — саяхатшылар, географтар, суретшілер, топографтар Шыңғыс аулына дамылсыз келіп, басқа жерлерге де сол ауылдан жиылып тарайтынды. Баланы осы саяхатшылардың түрлі құрал-сайман, оқалы жез киімдері қызықтырды.
Тегінде орысша орта дәрежелі білімі бар Шыңғыс Уәлиханов ертеден орыс ғалымдарымен тығыз байланыста болып, Омбыда, Мәскеуде, Петерборда өтетін көрмелерге қыр сахарасының этнографиялық бұйымдарын жинап жіберіп отыратын. Сондай-ақ, қазақ халқының ауыз әдебиеті үлгісін, аңыз әңгімелерін, ертегі-фольклорын да жинап жіберетін. Кейіннен бұларды Шоқанға жазғызатын болды. Шоқан молданың оқуына қанағаттанбай, өз бетінше сурет салатын. Сырымбет тауының төбесіне шығып алып, айналаға көз жіберді, етектегі ел мен жайлау көрінісін, сағымды Сарыарқа белестерін, ағынды өзен, күміс көлдердің суретін аудармай қағазға түсіре беретін.

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 23 бет
Таңдаулыға:

назарын аудартуды өзімнің міндетім деп есептедім; менің ойым, Тянь-Шань
саяхатынан қайтып келгенше Уәлихановты қырғызша киіндіріп, Қашқарияға
жіберу болды және оны Уәлиханов кейіннен ойдағыдай толық орындап шықты.
Бұдан кейін Семенов суыт жүріп Барнаул, Змейногор қалалары арқылы, Ульба,
Уба, Ертіс өзендерінің, бойымен Семейге келіп, ондағы досы Федор Михайлович
Достоевскийге жолығады. Семейден 6 августа шығып, 31 августа Верныйға
(Алматы) келеді.
Саяхатшы Верныйда көп аялдамады. Ұзынағаш, Қаскелең, Талғар арқылы
жүріп, Тянь-Шаньның тау аралық ойыстарын, жоталары тізбегін, биік шыңдарын
зерттеп қайтты. Алғаш рет Ыстықкөлде болды. Дәл осы жолы ол Шу өзенінің
басы Ыстықкөлден басталмай, таудан басталатынын анықтады. Семенов 1856 - 57
жылдардың қысын Барнаулда өткізді де, жаз шығысымен Верныйға қайта оралып,
тағы да Тянь-Шань тау жоталарын зерттей бастады. Ыстықкөлдің шығысында
болды. Көптеген минералды заттарды, тау жыныстарын, өсімдік түрлерін
жинады. Тянь-Шань тауларын картаға түсірді. Сондай-ақ Тянь-Шаньның биік
шыңы —Хан-тәңірін ашты, оның биіктігін 6 - 995м деп есептеді. Сөйтіп,
саяхатшы Тянь-Шаньның құз-қияларын картаға тұңғыш рет дұрыс түсірді.
Семенов өзінің зерттеу жұмыстарының бірін былай деп қорытты: Тянь-Шань
шөгінді тау жыныстарынан құралған, Гумбольдтың ойлағанындай, мұнда жанар
тау (вулкан) қалдықтары жоқ. Тянь-Шаньда қар сызығы теңіз деңгейінен 4 000
м биікте жатады, бұл өңірдің ауа райы құрғақ болып келеді. Тянь-Шань
тауларындағы мұздықтар Альпі таулары мұздықтарынан үлкен.
Семенов — Россия география ғылымының негізін қалаушы. Ол Россия Ғылым
академиясының және Рсссия мен шетелдердегі 73 ғылыми қоғам ұйымдарының
құрметті мүшесі болды. Петр Петрович Семенов — Тянь-Шанский 1914 жылы 11
мартта 87 жасында қайтты. Қазір көптеген географиялық жер аттары, өсімдік
пен жануарлар оның есімімен аталады. Бұл халықтың оған деген шынайы
ескерткіші.
Ш. Ш. Уәлиханов. (1835 - 1865). Құсмұрын баурайында дүниеге келген
нәрестеге Мұхамед-Қанапия деген ат қойылады. Анасы оны тым ерте көрпеге
орап отырғызып қойып, қызықтап шоқиған серігім, Шоқанжаным деп еміреніп
сөйлеп, қасында шаруасын істеп жүреді екек. Содан былай оның өз аты
аталмай, Шоқан атанып кетеді. Ш. Уәлиханов.
Ол белгілі Абылайханның шөбересі, Уәлиханның немересі, одан туған
Шыңғыс төренің баласы. Шыңғыс орысша білім алып, қызмет бабына орай, Шоқан
бес жасқа толғанда ата мекені Сырымбетке көшіп келеді. Жеті жасқа толғаннан
кейін, әкесі оны молдаға берген. Бірақ молда талантты жастың ой-өрісін
кеңітерліктей білім бере алмайды.
Жас Шоқанның сана сезімін оятып, халықтың тарихымен, ауыз әдебиетімен
таныстырған жыраулардын, жыры, ақындар айтысы болды. Белгілі ақын-жыраулар
Шыңғыс аулына жиі келіп тұратын. Шоқан оларды әуестейтін болды. Олардың
шеберлік тәсілдері бала Шоқанды таң қалдыратынды.
Сол кездері қазақ даласын зерттеп білуге шығатын орыс оқымыстылары —
саяхатшылар, географтар, суретшілер, топографтар Шыңғыс аулына дамылсыз
келіп, басқа жерлерге де сол ауылдан жиылып тарайтынды. Баланы осы
саяхатшылардың түрлі құрал-сайман, оқалы жез киімдері қызықтырды.
Тегінде орысша орта дәрежелі білімі бар Шыңғыс Уәлиханов ертеден орыс
ғалымдарымен тығыз байланыста болып, Омбыда, Мәскеуде, Петерборда өтетін
көрмелерге қыр сахарасының этнографиялық бұйымдарын жинап жіберіп отыратын.
Сондай-ақ, қазақ халқының ауыз әдебиеті үлгісін, аңыз әңгімелерін, ертегі-
фольклорын да жинап жіберетін. Кейіннен бұларды Шоқанға жазғызатын болды.
Шоқан молданың оқуына қанағаттанбай, өз бетінше сурет салатын. Сырымбет
тауының төбесіне шығып алып, айналаға көз жіберді, етектегі ел мен жайлау
көрінісін, сағымды Сарыарқа белестерін, ағынды өзен, күміс көлдердің
суретін аудармай қағазға түсіре беретін.
Шоқанның бойына туа біткен қасиеттер ең алдымен әке-шеше, туған-туыс,
ауыл-аймаққа белгілі бола бастайды. Бір күні Шоқанның әкесі Шыңғысқа бір
ауыл адамы келіп арыз айтады. Ол адамның әйелі басқа біреумен көңіл
қосыпты. Жігіт Омар Есембекұлы, әйел — Теңге Ахметқызы екен. Екеуі де тақыр
кедей. Шыңғыс айтыпты: ескі әдет-ғұрып бойынша мойындарына құрым киіз
байлап, қара өгізге теріс мінгізу керек деп. Аға сұлтанның бұйрығын
орындауға жиылып, айыпты екеуді масқараламақ болып жатқанда Шоқан өзіне
арнап тігілген үйінен шығып, неліктен бұндай үкім жүргізіліп жатқанын
сұрайды.
— Дұрыс емес, әке. Оларды босатыңыз. Егер қазақтың ондай ескі әдет-
ғұрпын қолданар болсаңыз, алдымен өз балаңыз Жақыпты жазалаңыз. Өйткені,
Жақыптың ауыл ішінде жасайтын көп тірлігі осы жігіт пен әйелге жасаған
жазаңызға сәйкес келеді,— дейді Шоқан. Шыңғыс —Ә, Жақып сондай ма еді
дегеннен басқа ештеңе айта алмапты.
Әке балаға сыншы дегендей Шоқанның осындай оқыс мінездері ой салған
Шыңғыс оның болашағынан көп үміт етіп, онымен есептесіп отырады екен. 1847
жылы Омбыға кадет корпусына оқуға аттандырады. Жанында тілмашы бар Шоқан
Омбыға келгенде орысша білмейтін. Оны әкесінің қаладағы достары кадет
корпусына түсіреді. Бұл 1813 жылы қазақ-орыс балаларын оқытуға арналып
ашылған әскери училище болатын. Сол қайта құрылып кадет корпусына
айналыпты. Патша өмірі бойынша оған әскери қазақ-орыс балаларымен қатар,
Ресей патшалығына адал берілген қазақ бай-шонжарларының да балалары
алынатын болғанды. Соған қазақ сахарасынан алғаш келген Шоқан еді. Кадетте
екі бөлім болды. Бірі — таңдаулы, өте-мөте сенімді адамдардың балалары
үшін, екіншісі — жалпылама бөлім. Шоқан бұратана халықтың өкілі
болғандықтан екіншісіне қабылданды. Келесі жылы осы бөлімге Г. Н. Потанин
де түсіп оқиды.
Корпус бастығы мен генерал-губернатор бұларға бірінші — әскери адамдар
дайындайтын белімде оқытуды қолайсыз көреді. Екі-үш ай шамасында аздап
орысша сейлейтін болды. Бір жылға келген татар тілмашын елге қайтарып
жібереді. Шоқанды кадетте оқитын дворян, помещик, офицер балалары
менсінбей, биіктен күліп қарайды. Бірақ Шоқанның олардың тірлігімен ісі
болмай оқуға шын ынтамен кірісті. Қала жағдайын тез түсініп алды. Біраз
уақыт өткен соң ол жолдастарын қуып жетіп, басып озды. Кейіннен оны
корпустың кітапханасы қанағаттандырмай, қалалық кітапханадан кітаптар алып
оқи бастады. Сахарадан ғылымға сусап келген жасөспірім оқытушылардың көзіне
түсе бастады. Қазан университетін таяуда ғана бітірген жас мұғалім С.
Сотников Шоқанды тікелей қамқорлыққа алды. Кейіннен екеуі Сырымбетке келіп,
Шыңғыс аулымен бірге көшіп жүріп, талай-талай тамаша жерлерді аралайды. Ат
үстінде келе жатып та Шоқан көңілін аударған нәрселерді суретке сәла береді
екен. Кейіннен патша үкіметі бұратана халықпен тығыз байланыста болды және
түрлі революциялық жұмыстарға қатысты деп айыптап, Сотниковты Шығыс Сібірге
жер аударып жібереді.
Одан кейін Шоқанның суретшілік өнері Сарыарқа, Түркістан, Қашқария
саяхаттарында іске асты. Ол жүрген, болған жерлеріндегі қырғыздардын,
қазақтардың өмірлік әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлерін көрсететін
этнографиялық суреттер салды.
Ол өзімен түйдей құрдас, Ертіс жиегіндегі қара солдат семьясынан шыққан
Г. Н. Потанинмен дос болып кетеді. Екеуі ғылымға сыры әлі белгісіз Омбы
маңынын, өсімдіктерін зерттеп, Азия жерінің адам айтқысыз байлығын пайдаға
асыруды мақсат етеді. Оқудан, сурет салудан, кітап оқудан бос уақыттарында
қазақ даласына, Орта, Орталық Азияға кеңінен саяхат жасаудың жоспарын
құрады. Г.Н.Потанин оған өз дәуіріндегі көрнекті ғалымдар, білгірлер туралы
айтса, Шоқан оған көшпелі өмірдін, қыр-сырларын айтады. Оған аса құмартқан
Григорий бірнеше ауыз әдебиетінің үлгілерін жазып алады. Қажетті түсінік-
суреттерді Шоқан салып береді. Мұның бәрі кейіннен Потанинкің ғылыми-
зерттеу жұмыстарына, әсіресе қазақ халқының этнографиясын зерттегенде іске
асты. Потанин кейінгі естеліктерінің бірінде былай деп жазады: Шоқан он
төрт-он бес жасқа жеткен кездің өзінде-ақ бәрімізден бір саты жоғары тұрды.
Кадет бастықтары оған болашақ зерттеуші немесе ғалым деп қарай бастады. Ол
өзінің көп оқитындығымен, білімділігімек бізді таң қалдырушы еді. Ал біз
оған қарағанда үлкен бола тұрсақ та, мүлдем бала сияқты едік. Ол өзінің
бізден артық білетінін мақтаныш етіп айтпайтын. Бірақ, оның бізден
білімінің артық екені сол жерде-ақ көрініп қалатын. Басқа жолдастары үшін
де, мен үшін де Шоқан Европаға қараған терезе болды.
Кадет корпусінде Шоқанға ерекше назар аударып, қамқорлық еткендер —
революционер жазушы Чернышевскийдің досы, Сібірге оның идеясын таратушы В.
П. Лободовский, искусство мұғалімі Померанцев, қазақ даласының тұңғыш рет
географиялық очеркін жазған Е. Старков, тағы басқалар болды. Померанцев
Шоқанды үйіне әкеліп, оның сурет салу өнерін шыңдайды. Шоқанның
ұстаздарының бірі орыс әдебиетінен сабақ беретін Н. Ф. Костылецкий. Ол
Шоқан арқылы қазақ фольклорының көптеген нұсқасын жинап, Петербургтегі
Н.И.Березинге жіберіп отырды. Кейіннен патша үкіметі Н.Ф.Костылецкийді де
корпустан шығарып, абақтыға жауып, Сібірге айдады.
Тарих пәнінің оқытушысы, саяси қауіпті адам ретінде Омбыға жер ауып
келген Гонсевскиймен Шоқан жақсы тіл табысады. Ол тарих саласынан көп білім
беріп, Шоқанға не қилы ресми емес кітаптарды ұсынып отырған.
Шоқанның ең алдымен өзіңді таны деген сөзінің меніңше үлкен мәні бар.
Иә ол өзінде таныта білді. Шоқан сол кездегі Омбының ең мәдеииетті
чиновниктері К. К. Гутковский, Я. С. Капустиндердің үй-іштерімен, тағы
басқа алдыңғы қатарлы білімді интелигенттермен араласа бастады. Мұның бәрі
Шоқанға көп әсер етті. Олар Россияда және шетелде болып жатқан жаңалықтарды
сөз ететін. Россия жағдайы туралы корпуста ести қоймайтын уытты сөздерді ол
солардың жиындарында, үйлерінде естіп білді. Петрашевшілер үйірмесіне
қатысқан С. Ф. Дуров және патшадан қуғын, қорлық, көрген Ф. М.
Достоевскиймен осы қауымда танысты.
Шоқан кадет корпусын 1853 жылы жақсы бітіріп шығып, Сібірден қазақ-орыс
әскер полкінде офицер болып қызмет атқарды. Көп ұзамай Шоқанның асқан
ақылы, терең білімі, байқампаздығы, өте мәдениеттілігі Батыс-Сібір генерал-
губернаторы Гасфортка ұнап, генерал оны өзіне адьютант етіп алды. Оның
қарамағына келген жас офицердің негізгі міндеті алысқа шығатын әскери
барлауға, түрлі әскери экспедицияға қатысу еді. Кадет корпусін 8 жасында
бітірген Шоқан Россия экономикасын, тарихын, әдебиетін өте жетік білумен
қатар Руссо, Карлейля, Диккенс, Теккерей шығармаларын да беріле оқыды.
Сонымен қатар Шоқан масынан шығыстың тілін, мәдениетін жақсы білетін
ориенталист болды. Сол үшін де Шоқанды Дуров, Семенов — Тянь-Шанский,
Потанин, Ядринцев, тағы басқалары жоғары бағалад.
Ш. Уәлихановтың бірінші саяхаты. 1855 жылы Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановтың
алғашқы ғылыми-зерттеу жұмысы басталып — Алатау, Сарыарқа саяхатына Омбы
генерал-губернаторы Гасфсртты алып шықты. Саяхатшылар жолы Омбы, Семей,
Аягөз, Қапал, Іле, Верный, Жоңғар Алатауы, Жоңғар қақпасы, Алакөл,
Тарбиғатай, Балқаш, Қарқаралы, Баянауыл, Көкшетау арқылы өтті. Шоқан
Омбыдан шыққаннан бастап күнделігіне жолшыбай көрген-білгендерін бұлжытпай
жазып отырды. Оның қырағы көзінен, сезімтал ой-дүниесінен табиғаттың, халық
өмірінің, ешбір көрінісі қағыс қалған жоқ. Сөйтіп, қазақ халқының данышпан
перзенті, алғашқы ағартушы-философы, тұңғыш ғалым-саяхатшысы орыс және шет
ел ғалымдарын қазақ жерінің географиялық жағдайымен, жануарлар дүниесімен,
халқының ауыз әдебиетімен, өлең-жыр, салт-санасымен кеңінен таныстырды.
Ш. Уәлихановтың екінші саяхаты. 1856 жылы Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов
Ыстықкөл, Құлжа саяхатына, ол кезде бүкіл Алатау алқабын, Жетісу өлкесін
билейтін полковник Хоментовскийдің әскери-ғылыми экспедициясынын, құрамында
шықты. Хоментовский Ыстықкөлді топографиялық картаға түсіре бастағанда
Шоқан одан бөлініп кетіп, қырғыз халқының тарихын, ауыз әдебиетін, ән-
күйін, салт-сана, әдет-ғұрыпын беріле зерттеді.
Бұдан кейін ол Россия империясының, оның ішінде сыртқы істер
министрлігінің арнайы шығарған жарлығымен осы жылдың август айында Қытай
шекарасынан өтіп, Құлжаға елші болып барды.

Ш. Уәликановтың Қашқар саяхаты.

Шоқанның Ыстықкөл, Құлжа саяхаты зор табыспен аяқталды. Атап айтқанда
ғалым саяхаты бұрын дүниежүзі ғылымына беймәлім қырғыз халқы туралы бай
материал берді. Бұл халықтың, XVII ғасырға дейін Енисейден бастап Саян,
Алтай таулары арқылы Тянь-Шаньға дейін көшіп жүргенін, онан соң жолды
ойраттар басып алып, өткізбеген соң сол тауда мекендеп қалғанын анықтады.
Сондай-ақ атақты Манас жырын жазып алып, үзінділерін орысшаға аударып
жариялады, Шоқан зерттеуіне дейін қырғыз, қазақ халқын ешбір айырмай бәрін
де қырғыз деп келсе ғалым: Бұл екі халықтың тіл жағынан да, үрім-бұтақ,
әдет-ғұрып жағынан да айырмасы бар деп атап көрсетті. Ш.Уәлихановтын,
Ыстықкөл, Құлжа саяхатының материалдары негізінде жазған Ыстықкел
саяхаты, Қытай империясының батыс провинциясы Құлжа қаласы, Қырғыздар
туралы, тағы басқа еңбектері бізге қолжазба түрінде жетіп, совет дәуірінде
ғана кең жарияланды. Ш. Уәлихановтың үшінші саяхаты. 1858-1859 жылдары
Шоқанның, жасырын түрде барып, европалықтарға қақпасы жабық болған Қытайдың
батыс провинциясы Алты шаһарды— алты қаланы зерттеп қайтуының
дүниежүзілік маңызы болды. Өйткені бұл өңір бұрын ғылымға беймәлім еді.
Шоқанға дейін онда тек қана кезінде Марко Поло, Иезуит Гассен және неміс
ғалымы Шлагинвейттер болған-ды. Бірақ бұлардың бірде-бірі Алты шаһар
туралы ешбір елеулі ғылыми деректер бере алмады.
Шоқан аса жауапты әрі қауіпті іске Азияны зерттеуге бел байлады.
Әлімбай деген лақап атпен Семей саудагері Мұсабайға еріп, Батыс
Түркістанға жол тартты. Қашқарияда болған кезде Шоқан халық өмірімен
танысып, дүние жүзіне беймәлім болып келген алты шаһарды (Кіші Бұхараны):
Яркент пен Қашқарды, Янги-Гисар мен Котанды, Ақсу мен Турфанды ашты.
Алты шаһардың әрқайсысының өзіндік тарихы бар. Мәселен сол кезде
Яркентте еркектерді құлдыққа, әйелдерді күңдікке сататын болған. Алты
шаһар бейне бір ғияван сахарада суалып, тынысы тарылып бара жатқан өмір
сияқты. Ондай жағдайға ұшыратушы мұсылман дінінің салдары,— деп жазды
Шоқан.
Қашқарияда бір орыс офицері жасырынып жүр-міс деген лақап алты
шаһарға тарап кетеді. Тіпті ол лақап Орта Азия хандығының қол астындағы
әкімдердің құлағына да шалынады. Сезік тудырып алған Шоқан елге оралуға
асығады. 1859 жылы 11 мартта Мұсабай керуеніндегі әріптестерімен қоштасып,
елге қайтады.
Шоқанның бұл сапарынан алып қайтқан өте құнды этнографиялық,
экономикалық, географиялық, геологиялық тағы басқа материалдарының маңызы
айрықша. Бұл жинаған ұшан-теңіз материалдардын, ішінде, бұрын ешбір европа
ғылымына белгісіз сұлтан Сутек Богде ханның Тазкиран деп аталатын
шежіресі, Тоғақ Темірханның шежіресі, Хажылар тарихнамасы, Абумуслим
мауризи аттас қымбатты ескі шежірелер, тағы басқа сирек кездесетін
шығыстың мұралары, кітаптары, қисса-хикаялары көп еді. Сондай-ақ тау
жыныстарының минералды заттардың, коллекциясы, ескі киім-кешек үлгісі,
жергілікті халықтың, этнографиясын танытатын әртүрлі бұйымдар, бағалы
заттар да көп болды.
Сейтіп, Шоқан 1859 жылы 12 апрельде Верный қаласына қайтып келді.
Науқас меңдеткен ол қалада біраз тынығады. Кейін Петарбургке шақырылды.
Ғалымдар алдында өз саяхаты туралы есеп берді, астана қауымын қазақ жерімем
таныстырды. Петербургте қызу қызмет атқарып, астана өміріне араласты,
талантты жас ғалымның, ғылыммен шүғылданып, қоғам жұмысына қатысуын достары
қызу қуаттады. Ол көп уақыт орыс интеллигенттерінің арасында болды.
Шоқан Петербургте Генералдық штабтың, әскери ғылым комитетінде, Азия
департаментінің география қоғамында қызмет істеді. Ал қызметтен бос кезінде
университетке барып, көрнекті ғалымдардың лекциясын тыңдады. Генералдық
штабта Шоқан Орта Азия мен Шығыс Түркістанның, Балқаш пен Іле Алатауы
аралығының, Ыстықкөлдің, Құлжа қаласының карталарын жасады. География
қоғамында атақты неміс географы К. Риттердің, еңбегін баспаға әзірледі.
Орта Азия мен қазақ жерінің географиясын, этнографиясын жазды, бұл жайында
қоғам мүшелеріне лекция оқыды.
П.П.Семенов Тянь-Шанский, Г.Н. Потанин, Ф. М. Достоевскийлер Шоқанды
астанада көптеген ғалымдармен, ақындармен, жазушылармен таныстырды. Олар
талантты жас қазақ жігітінің ғылыммен шұғылданғанын көрді. Шоқан география
қоғамында А.Н.Бекетовпен, Т.П.Ковалевскиймен, Ф.Р.Остен-Сакенмен,
И.И.Захаровпен, тағы басқа көптеген ғалымдармен танысып, олармен бірге
қызмет атқарды. Шоқанның Петербургке әкелген әр жақты материалдарын
көптеген ғалымдар: А. Ф. Голубев, Д. И. Романовский, П. П. Семенов — Тянь-
Шанский, М. И. Венюков, Ф. Р. Остен-Сакен, Е.П.Ковалевский, А.А.Татаринов,
П.И.Лерх, тағы басқалар пайдаланды.
Шоқанның жаңашыл, демократиялық көзқараста екенін білген патша
Александр II оның еңбегін бағалау былай тұрсын, оны астыртын қуғын-сүргінге
ұшыратты. Оның үстіне ауру меңдеген ғалымның, қызу жүріп жатқан ғылыми-
зерттеу жұмыстарын, сүйікті достарын қалдыруына тура келді. Сөйтіп, Шоқан
астанада не бары бір жарым жыл тұрып, 1861 жылы қазақ даласына оралды.
Туған жердің таза ауасы дертке дауа болар деп ойлаған еді.
Шоқан елге келген соң науқастығына қарамастан біржола ғылыммен
шұғылданды, Омбыдағы, Петербургтегі достарына қазақ даласынан материалдар
жіберіп, үнемі хат жазысып тұрды. Әрине, мұның бәрі оның науқасын меңдете
түсті, қазақтан шыққан тұңғыш саяхатшы-ғалым 1865 жылы 25 майға Тезек төре
аулында қайтыс болды. Осы күнгі Талдықорған облысының Панфилов ауданының
Алтынемел тауының баурайына жерленді. 1958 жылы ағартушы ғалымның зиратының
басына сәулетті ескерткіш орнатылды. Кейін осында Ш. Уәлихановтың
мемориалдық музей ашылды.
Өткен ғасырдың алдыңғы қатарлы демократиялық идеядағы орыс
интелигенттері Шоқанның мезгілсіз қайтыс болуының қатты қайғырды. Шоқан
шығыс тану әлемінің үстінен құйрықты жарық жұлдыздай ағып өтті... деп
жазды академик Веселовский. Шоқанның өмірі қысқа болды, бірақ ол халқына,
ғылымға бағалы мол мұра қалдырды. Сондықтснда ғалым еңбегі 120 жылдан астам
уақыт зерттеліп келеді. Шоқан мұрасын зерттеу жұмысы әсіресе совет
дәуірінде мыңдап қолға алынды. Ең алдымен 1958 жылы белгілі ғалым Әлкей
Хақанұлы Марғұлан Шоқанның таңдамалы шығармаларын жариялады. Оның
басшылығымен (1961 —197 ) жылдары Ш. Ш. Уәлихановтың 5 томдық жинағы жарық
көрді.
Г. Н. Потанин. (1835—1920). Григорий Николаевич Потанин белгілі
саяхатшы-географ. Ол Орталық Азияны жан-жақты зерттеді. 1876 - 1877 және
1879 - 1880 жылдары Потаниннің Солтүстік-Батыс Монғолияға жасаған саяхаты
өте жемісті болды. Оның зерттеу еңбектері 1881 жылы екі том болып
жарияланды. 1883 жылы Солтүстік-Батыс Монғолия очеркі екі том болып
басылды. 1883-1886 жылдары Орталық Монғолияға, Қытайға, 1892 - 1893 жылдары
Шығыс Тибетке жасаған экспедицияларының дүние жүзілік маңызы болды.
Бұл экспедициялар мен саяхаттар кезінде Потаниннің қасында оның сүйікті
жұбайы, әрі жәрдемшісі А. В. Потанина бірге болып, оған көмектесті. Бұлар
ішкі Азияның асқар тауларын, құлазыған шөлдерін, жазық даласын атпен,
түйемен аралады. Қазақ, қытай монғол, ұйғыр, дүнген халықтарының әдет-
ғұрып, өмір тарихын, мәдениетін зерттеді. Гуманист, демократ Потанин
патшаның отарлау саясатына қарсы болды. Қазақстан, Сібір, Азия халықтарының
тілін үйреніп, бәрін туыс, бәрін жақын көрді. Жас кезінде-ақ өзінің туған
жері Ертіс бойындағы орыс дворяндарының қазақтарды аяусыз жұмсап, қанағанын
көріп, оларға жаны ашитын. 16 3 жылы ол патшаның отарлау саясаты негр
сатудан да жаман, адам баласына қарсы қылмыс,— деп ашық жазды.
Григорий Николаевич, қазақтың данышпан ұлы Шоқанмен достасып, туған
өлкесін бірге зерттеді. Орыс, қазақ халықтарының достық бейнесін көрсетіп,
олардың бақытты өмірге жетуін тіледі. Омбыдағы достары, әсіресе,
Н.М.Ядринцев пен оның жұбайы Александра Викторовна ғылыми-зерттеу жұмысына
көмектесті. Р.П.Семенов — Тянь-Шанский Г. Н. Потанинді қамқорлығына алды.
Г.Н.Потанин бір саяхатында Монғолияның алыс түкпіріндегі кішкене бір
қыстақта қыстап қалды. Қарапайым адамдардың ойын-сауық, думан қызығына,
шілдеханасына қатысты, қайғысына ортақ болып, тарихын, этнографиясын
зерттеді. Орталық Азия халықтарының тұрмысынан 300-ден астам әңгіме, аңыз,
ертегі жазып алды. Академик В. А. Обручев Потанин еңбегін бағалап былай
деді Ішкі Азияны шын мәнінде ғылми тұрғыдан зерттеу ісі, атап айтқанда,
Потаниннің, Пржевальскийдің және Певцовтың саяхаттарынан басталды. Үшеуі
бірігіп Ішкі Азияның географиялық бейнесін жасады, ал кейіннен әр түрлі
мамандығы бар саяхатшылар сол бейнеге өрнек жасай бастады.
Сөйтіп, Григорий Николаевич Потанин не ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.