Несиенің қажеттелігі және оның мәні. Несие капиталы. Несиенің қажеттілігі және несие қатынастарының пайда болуы
Несие-ақша сияқты тарихи экономикалық дәреже болып табылады. «Кредит» деген сөз, «қарыз», «несие» деген «kredo»- сенемін деген мағына беретін латынша «kreditum» деген сөзден шығады. (1)Ол экономикалық дәреже ретінде әр түрлі экономикалық қоғамдарда қызмет етеді. Ол тауар өндірісінің пайда болған кезінен бастап қарапайым формаларында: бай және кедей қоғамдарда көрінеді. Несие қатынастары ақша қатынастары сияқты үнемі даму үстінде болады. Алғашқы несие табиғи түрде (астық, мал, еңбек құралдары және т.б.) қоғамның дәулетті топтарынан мүліксіз шаруалар мен кәсәпкерлерге тұтыну мұқтаждығы мен қарыздарды өтеу үшін ұсынылған. Тауар-ақша қатынастарының дамуымен несие ақша түріне көшті.
Несиенің обьективті қажеттілігі табиғи және ақшалы түрде жүзеге асатын ерекшеліктерден кеңейтілген өндірісті шығарып тастайды. Ол капитал түрлері үнім ауысып тұратынын ұйғарады, меншіктің ақшалы түрі тауарға, тауарлы меншік өндірістікке, өндірістік тауарлыға және тауарлық қайтадан ақша түріне ауысып тұрады, яғни А-Т-Ө-Т '-А' капиталдың ауыспалы айналымы жүреді. Ауыспалы айналымның бірінші кезеңінде ақша өндіріс қорына (машиналар, шикізат жабдықтары және т.б.) ауысып кетеді, екінші кезеңде-өндіріс процесінде- дайын өнім (тауар) жасалады, өндірістік тауарлыға келеді. Үшінші кезеңде тауар сатылып, бастапқы ақша түріне ауысады. Капиталдың осындай ауыспалы айналымы тұрақты түрде бөлек жеке кәсіпорындарда және жалпы халық шаруашылығында үнім жүріп жатады. Капиталдың қозғалысы – оның тек ауыспалы айнымалы емес, сондай-ақ оның айналымы да. Капиталдың айналымы дегенде оның үнемі қайталанатын ауыспалы айналымы түсіндіріледі.
Капитал түрлерінің ауысуы бір шаруашылық субьектілерінде ақша қаржысының уақытша босатылып және басқа шаруашылық жүргізуші субьектілерде ақша деген қажеттіліктің қалыптасуымен қоса жүреді. Әрбір шаруашылық субьектісінде (кәсіпорын) өзінің жеке ауыспалы айналымдағы капиталы болады.
Қызмет процесінің бағыттылығы ауыспалы айналымның әр түрлі сатыларында болатын ақша ресурстарының оларда бір мезгілде және үнемі бар болуын: материалдық өндіріс саласы үшін- өндірістік, тауарлы және ақшалы, ал айналым саласы үшін – тауарлы және ақшалай болуын талап етеді.
Өндірістік жеке шаруашылық жүргізуші субьектілері ақшаларды уақытша босатуға және оларға деген қажеттілік үшін жағдай туғызады. Мысалы, негізгі өндірістік және айналым қорларының құн қозғалысының процесінде. Негізгі қорлар өздерінің құндылығын амортизациялық тозу шамасына қарай дайын өнімдерге жекелеп аударады, ал олар негізгі қорларды модернизациялап жаңарту үшін бірнеше жылдар бойы жинақталатыны мәлім. Бұл жағдайда негізгі құрал жабдықтарды ауыстыру (айырбастау) және жөндеу үшін жұмсалатыны себепті ақшалай қаражаттың уақытша босатылуы жүреді. Бірақ бұл сәтте жинақталған ақша жеткіліксіз болуы мүмкін. Бұл жағдайда ақшаға қажеттілік туады. Яғни, ақшалай қаражатты босату мен оған деген қажеттілік айналым қорларын пайдалануда үнемі болып тұрады.
Несиенің обьективті қажеттілігі табиғи және ақшалы түрде жүзеге асатын ерекшеліктерден кеңейтілген өндірісті шығарып тастайды. Ол капитал түрлері үнім ауысып тұратынын ұйғарады, меншіктің ақшалы түрі тауарға, тауарлы меншік өндірістікке, өндірістік тауарлыға және тауарлық қайтадан ақша түріне ауысып тұрады, яғни А-Т-Ө-Т '-А' капиталдың ауыспалы айналымы жүреді. Ауыспалы айналымның бірінші кезеңінде ақша өндіріс қорына (машиналар, шикізат жабдықтары және т.б.) ауысып кетеді, екінші кезеңде-өндіріс процесінде- дайын өнім (тауар) жасалады, өндірістік тауарлыға келеді. Үшінші кезеңде тауар сатылып, бастапқы ақша түріне ауысады. Капиталдың осындай ауыспалы айналымы тұрақты түрде бөлек жеке кәсіпорындарда және жалпы халық шаруашылығында үнім жүріп жатады. Капиталдың қозғалысы – оның тек ауыспалы айнымалы емес, сондай-ақ оның айналымы да. Капиталдың айналымы дегенде оның үнемі қайталанатын ауыспалы айналымы түсіндіріледі.
Капитал түрлерінің ауысуы бір шаруашылық субьектілерінде ақша қаржысының уақытша босатылып және басқа шаруашылық жүргізуші субьектілерде ақша деген қажеттіліктің қалыптасуымен қоса жүреді. Әрбір шаруашылық субьектісінде (кәсіпорын) өзінің жеке ауыспалы айналымдағы капиталы болады.
Қызмет процесінің бағыттылығы ауыспалы айналымның әр түрлі сатыларында болатын ақша ресурстарының оларда бір мезгілде және үнемі бар болуын: материалдық өндіріс саласы үшін- өндірістік, тауарлы және ақшалы, ал айналым саласы үшін – тауарлы және ақшалай болуын талап етеді.
Өндірістік жеке шаруашылық жүргізуші субьектілері ақшаларды уақытша босатуға және оларға деген қажеттілік үшін жағдай туғызады. Мысалы, негізгі өндірістік және айналым қорларының құн қозғалысының процесінде. Негізгі қорлар өздерінің құндылығын амортизациялық тозу шамасына қарай дайын өнімдерге жекелеп аударады, ал олар негізгі қорларды модернизациялап жаңарту үшін бірнеше жылдар бойы жинақталатыны мәлім. Бұл жағдайда негізгі құрал жабдықтарды ауыстыру (айырбастау) және жөндеу үшін жұмсалатыны себепті ақшалай қаражаттың уақытша босатылуы жүреді. Бірақ бұл сәтте жинақталған ақша жеткіліксіз болуы мүмкін. Бұл жағдайда ақшаға қажеттілік туады. Яғни, ақшалай қаражатты босату мен оған деген қажеттілік айналым қорларын пайдалануда үнемі болып тұрады.
Несиенің қажеттелігі және оның мәні. Несие капиталы.
Несиенің қажеттілігі және несие қатынастарының пайда болуы.
Несие-ақша сияқты тарихи экономикалық дәреже болып табылады. Кредит
деген сөз, қарыз, несие деген kredo- сенемін деген мағына беретін
латынша kreditum деген сөзден шығады. (1)Ол экономикалық дәреже ретінде
әр түрлі экономикалық қоғамдарда қызмет етеді. Ол тауар өндірісінің пайда
болған кезінен бастап қарапайым формаларында: бай және кедей қоғамдарда
көрінеді. Несие қатынастары ақша қатынастары сияқты үнемі даму үстінде
болады. Алғашқы несие табиғи түрде (астық, мал, еңбек құралдары және т.б.)
қоғамның дәулетті топтарынан мүліксіз шаруалар мен кәсәпкерлерге тұтыну
мұқтаждығы мен қарыздарды өтеу үшін ұсынылған. Тауар-ақша қатынастарының
дамуымен несие ақша түріне көшті.
Несиенің обьективті қажеттілігі табиғи және ақшалы түрде жүзеге асатын
ерекшеліктерден кеңейтілген өндірісті шығарып тастайды. Ол капитал түрлері
үнім ауысып тұратынын ұйғарады, меншіктің ақшалы түрі тауарға, тауарлы
меншік өндірістікке, өндірістік тауарлыға және тауарлық қайтадан ақша
түріне ауысып тұрады, яғни А-Т-Ө-Т '-А' капиталдың ауыспалы айналымы
жүреді. Ауыспалы айналымның бірінші кезеңінде ақша өндіріс қорына
(машиналар, шикізат жабдықтары және т.б.) ауысып кетеді, екінші кезеңде-
өндіріс процесінде- дайын өнім (тауар) жасалады, өндірістік тауарлыға
келеді. Үшінші кезеңде тауар сатылып, бастапқы ақша түріне ауысады.
Капиталдың осындай ауыспалы айналымы тұрақты түрде бөлек жеке
кәсіпорындарда және жалпы халық шаруашылығында үнім жүріп жатады.
Капиталдың қозғалысы – оның тек ауыспалы айнымалы емес, сондай-ақ оның
айналымы да. Капиталдың айналымы дегенде оның үнемі қайталанатын ауыспалы
айналымы түсіндіріледі.
Капитал түрлерінің ауысуы бір шаруашылық субьектілерінде ақша қаржысының
уақытша босатылып және басқа шаруашылық жүргізуші субьектілерде ақша деген
қажеттіліктің қалыптасуымен қоса жүреді. Әрбір шаруашылық субьектісінде
(кәсіпорын) өзінің жеке ауыспалы айналымдағы капиталы болады.
Қызмет процесінің бағыттылығы ауыспалы айналымның әр түрлі сатыларында
болатын ақша ресурстарының оларда бір мезгілде және үнемі бар болуын:
материалдық өндіріс саласы үшін- өндірістік, тауарлы және ақшалы, ал
айналым саласы үшін – тауарлы және ақшалай болуын талап етеді.
Өндірістік жеке шаруашылық жүргізуші субьектілері ақшаларды уақытша
босатуға және оларға деген қажеттілік үшін жағдай туғызады. Мысалы, негізгі
өндірістік және айналым қорларының құн қозғалысының процесінде. Негізгі
қорлар өздерінің құндылығын амортизациялық тозу шамасына қарай дайын
өнімдерге жекелеп аударады, ал олар негізгі қорларды модернизациялап
жаңарту үшін бірнеше жылдар бойы жинақталатыны мәлім. Бұл жағдайда негізгі
құрал жабдықтарды ауыстыру (айырбастау) және жөндеу үшін жұмсалатыны
себепті ақшалай қаражаттың уақытша босатылуы жүреді. Бірақ бұл сәтте
жинақталған ақша жеткіліксіз болуы мүмкін. Бұл жағдайда ақшаға қажеттілік
туады. Яғни, ақшалай қаражатты босату мен оған деген қажеттілік айналым
қорларын пайдалануда үнемі болып тұрады.
Мысалы, дайын өнімді өткізуден түсетін түсім ақша және шикізат,
материалдарды сатып алу, еңбекақысын төлеу үшін бірден бір сәтте жұмсала
қоймайды және бұл жағдайда ақшалай қаражаттың уақытша босатылуы орын алады.
Қосымша ақшалай қаражатқа деген қажеттілік маусымдарда нақты айналым ақша
қорларының жеткіліксіздігінен (шикізат, материалдар, жанар жағармай)
өндіріс пен тауар айналымының уақыты сәйкес келмеуінен және т.б. туындауы
мүмкін.
Капитал айналымында және ауыспалы айналым процесінде ақшалай қаражаттың
босатылуын және оған деген қосымша қажеттілікті шамамен былайша көрсетуге
болады.
босатылу босатылу
қажеттілік қажеттілік
Осылайша негізгі және айналым қорларының қозғалыс процесінде ақшалай
қаражаттың құйылуы (қажеттілік кезде) мен қайтуы (босатылу кезеңінде)
болады. Сондықтан бір кәсіпорын басқа кәсіпорынға қарағанда бұрынырақ тауар
сатушы ретінде және оның сатып алушысы болып шығуы мүмкін.
Ақшалай қаражаттың уақытша босатылуы және оларға деген қажеттілік тек
материалдақ өндіріс саласы мен айналымда ғана туындамайыды. Ол мемлекетте,
бюджеттік және қоғамдық ұйымдарда, сондай – ақ халықта да болуы мүмкін.
Мысалы, бюджетке салықтардың келіп түсуі мен оларды жұмсау уақыттары ұзақ
пайдаланатын заттарды сатып алуға халықтың ақша қоры және т.б. бәрі бірдей
сәйкес келе бермейді.
Қаражатқа деген қажеттілік пен оның босатылуы арасында туындаған қарама-
қайшылық шаруашылық жүргізуші субьектілердің қалыпты қызметі үшін қажет
материалдық және қаржылық ресурстарды нақты байланыстыратын несиенің
жәрдемімен ғана рұқсат етіледі.
Несиенің мүмкіндігін шындыққа айналдыру ұшін белгілі бір талаптар бар.
Біріншіден, несие мәмілесінің қатысушылары- несие беруші мен қарызға алушы
– экономикалық байланыстардан туындайтын міндеттемелердің орындалуын өз
мойнына алуға материалдық жағынан кепілдік беретін дербес заңды субьектілер
сияқты алға шығуы керек. Екіншіден, егер несие беруші мен несие алушының
мүдделері бір жерден шықса, онда бұл жағдайда несие өте қажет болады. Несие
мәмілесін жүзеге асыру үшін оның қатысушылары міндетті түрде несиеге өзара
қызығушылық танытулары керек. Ф.Энгельс: Әрбір қоғамның экономикасы, ең
алдымен мүдде ретінде алға шығуы керек деп жазды.
Несие беруші мен қарызға алушының арасында мүдделілік бірдей болған
кезде, бір жағынан, несиеге ақшалай қаражатты ұсынуда, екінші жағынан- оны
алуда несиелік қарым- қатынастар туындайды.
Осылайша, экономикалық негіз бен (капиталдың бірдей болмауы) пайда болу
талаптарының жиынтығы несиенің обьективті қажеттілігін анықтап және оның
эволюциясын түсіндіріп береді.
Шаруашылық жүргізуші субьектілердің жеке ауыспалы айналымынан туындайтын
несиеге қажеттілік несиенің обьективті жүзеге асуын төлем қаражаттарын құру
және жаңа бекітілген құнды қайта бөлу процесінде оның рөліне жете назар
аудармай, оны толық дәрежеде анықтамайды. Ақша эмиссиясының процесі формаға
тәуелді емес (қолма-қол ақша және қолма-қол ақшасыз) несие капиталының бір
көзі болып табылатын несие операцияларының нәтижесі бар.
Түрліше несие қарым-қатынастарындағы несиенің мән маңызы сол немесе
басқа қоғамдық формацияда оның өмір сүруінің обьективті себептерімен
анықталады.
Құндық қатынастың ерекше формасы сияқты несиенің пайда болуы шаруашылық
жүргізуші бір субьектіден босаған құн шаруашылық мәміледе қолданысқа
түсетін, бірақ бір уақыттарда жаңа қайта өндіру цикліне ене алмайтын кезде
ғана жүзеге асады. Несиеге байланысты бұл қосымша қаражатқа уақытша
қажеттілі туып отырған басқа субьектіге өтеді және қайта өндіру процесінің
шеңберінде қызметін жалғастыра береді. Бірақ, несиелік қатынастардың пайда
болуын экономикалық байланысқа түсуге дайын меншік иелері сияқты бір-
біріне қарсы тұра алатын тауар иеленушілер арасында айырбас ауқымынан
іздеген жөн. Тауарларды қолдан қолға өткізу сияқты тауар айырбастау және
қызмет көрсетумен ауысу несиелік қатынастардан туындаған экономикалық
жеміс.
Несиелік қатынастар пайда болатын және дамитын нақты экономикалық
негізде қаражат айналымы мен ауыспалы айналым, яғни несиелік қатынастың
материалдық негізі боп құн қозғалысы саналатын болады.
Қарызға алушы несиені кедей болғаны үшін алдмайды, ол өзінің меншікті
қорларының ауыспалы айналым мен капитал айналымының обьективті күшіне толық
шамада жетпей тұрғандықтан өз ісін алға бастыру үшін алады.
Сонымен, несиенің обьективті өмір сүруінің негізгі талптары төмендегідей
тізбектеледі:
• жеке ауар өндірушілердің өндірісті (негізгі және айналымдылық)
қорлар айналымы мен жеке ауыспалы айналымдардың уақыт бойынша
сәйкес келмеуі;
• несие беруші мен қарызға алушының заңды тұрғыдан, дербестігі;
• несиелік қатынасқа несие беруші мен қарызға алушыңның мүдделілік
танытуы.
Несие обьективті қажеттідіктен туындаған және ол қоғамдық өндіріс
процесінде маңызды рөл атқарады. Несие ақшалай капиталдың қарызға
трансформациясын қамтамасыз етеді және несие берушілер мен қарызға
алушылардың арасындағы қарым қатынасты білдіреді.
Оның көмегімен мемлекеттің,халықтың, ұйымдардың және кәсіпорындардың
табыстары мен бос (еркін) ақшалай қаражаттары жинақталып, уақытша
пайдаланудың төлеміне аударылатын несие капиталына айналады.
Несиенің мәні
Несиенің мәнін анықтаған кезде бірқатар әдістемелік принциптерді ұстану
керек, несиелердің барша түрі формалардан тәуелсіз оның мәнін көрсетуі
керек:
• несие мәмілесі тұтасымен алғанда несиенің мәнін ашуы керек. Егер
бір мәміледе несие қайтарылмаса, онда бұл өзінің қайтарылатын
қасиетін жоғалтатынын білдіреді;
• несиенің мәнін талдауда несиенің құрылымын, қозғалыс сатыларын,
несиенің негізін қарастырған жөн.
Несиеде өзгермейтін, тұрақты болып қалатын жәйт- құрылым. Өзге
экономикалық категориялар сияқты несие де бір- бірімен өзара әрекетке
түсетін бірнеше элементтен тұрады. Ондай элементтерге ең алдымен несиелік
қатынастың барлық субьектілері, сондай-ақ жоғарыда анықтағанымыздай, бұл
субьектілерге несие беруші мен қарызға алушылар жатады. Оларды бөлуге және
бөлек қарастыруға болмайды. Оларды бірге қарастырған жағдайда ғана несиенің
мәнін анықтауға болады.
Несие беруші- несиелік мәміленің қарыз ұсынатын жағы. Мұны іске асыру
үшін онда ақшалай қаражаттың белгілі бір қоры болуы керек. Ол ақша өзінікі
болуы немесе басқа біреуден қарызға алған болуы да мүмкін.
Қазіргі уақытта қарызға ақша ұсынатын негізгі несие беруші – банк болып
табылады. Ол кәсіпорындардың,ұйымдардың, кеңселер мен халықтың уақытша бос
қаражаттарын шоғырландырып, оларды қарызға алушыға уақытша пайдалану үшін
несие түрінде ұсынады. Бұл ретте банктен алған несиені тек қарызға алушы
ғана емес, сондай – ақ соңғысы да меншік иесіне (кәсіпорынға, халыққа)
тартылған ресурстарды (ақшаларды) қайтаруға міндетті. Бұл арада банк бір
жағдайға несие беруші болса, екінші жағдайда – қарыз алушы боып көрінеді.
Қарыз алушы – несиелік қатынастар жағы, несие алып, алған қарызды
қайтаруға міндетті жағы. Қосымша ақшалай қаражатқа уақытша мұқтаждығы
туғандар қарызға ақша алушылар болып табылады. Қазіргі заман талабына сай
қарызға алушылар – кәсіпорындар, кәсіпкерлер, халық, мемлекеттер мен
банктер болуы мүмкін. Алайда, қарызға алушы қарызға алынған қаражаттың
меншік иесі болып табылмайды, өндіріс саласында, айналымда оны ол өз
қалауымен қолданады. Бұл жағдайда ол алынған ақшадан гөрі, яғни
шаруашылықта ауыспалы айналым қоры таусылғаннан кейін оны іске асырып,
пайдаланғаны үшін өсімақы төлеп, қарызды артық көлемде төлейді.
Несиелік мәміледі қарызға алушы несие берушіге тәуелді, оған несие
беруші өз талаптарын қояды. Алайда, қарызға алушы мен несие беруші несие
қатынастарының толық құқықты жақтары болып табылады. Олар міндетті түрде
қатысуы керек. Және бұл жағдайда олар орындарын ауыстыруы мүмкін. Несие
беруші – қарызгер (кәсіпорындар мен халық бос қаражаттарын есеп және
депозиттік шоттарға сақтай отырып) болуы мүмкін. Несие беруші мен қарызға
алушы өзара іс әрекеттерінде қарама – қайшылықтың бірлігі сипатын
көрсетеді. Несиелік мәміленің қатысушылары ретінде олар оның қарама – қарсы
жақтарында тұрады. Олардың мүдделері де бөлек, несие беруші неғұрлым жоғары
пайыздық несие бергісі келсе, қарыз алушы мүмкіндегінше арзан несие
алып,қосымша қаржылар табу мүддесі болады.
Несие берушілер мен қарызға алушылардан басқа несие қатынасы құрылымының
элементі алыс берістің обьектісі – құнның негізгі бөлігі сияқты өзіндік
өтелмеген құны – несиеленген құн болып табылады.
1-сурет. Несиенің құрылымы.
Несиеленген құн ұдайы өндіріс процесін жылдамдататын ерекшелікке ие.
Себебі, қарызға алушының қайсыбір маусымдық жұмыстарды жүргізуге және
болжанбаған шығындарға қажет меншікті қорларын жинақтаудың қажеттігі жоқ.
Сондықтан, бұл қосымша қажеттіліктер несие есебінен қанағаттандырылады.
Осылайша,несиеленген құн өндірістік қорлардың ауыспалы айналымының
үздіксіз болуын қамтамасыз етеді және олардың қозғалысындағы іркілістерді
жояды. Бұл жағдайда бастапқы несиеленген құн ғана емес, сонымен қатар өскен
пайызбен қоса, несиенің қайтарымдылығы қамтамасыз етіледі. Несие өз құнын
осылайша бүкіл қозғалысында: басынан бастап, оның банкке қайтарылуына дейін
сақтайды.
Несиенің қарастырылған құрылымы оның біртұтастығын айқындайды. Ол
элементтерінің бірлігін болжайды. Несиеленген құн қозғалысының сатыларын
қарастырсақ, келесідей көрсетіледі:
Нo – Қан – Нп ...Рб...Нқ ... – Бқ,
мұндағы: Нo – несие орналастыру;
Қан – қарызға алушының несиені алуы;
Нп – несиенің қайтарылуы;
Рб – ресурстарды босату;
Нқ – несиенің қайтарылуы;
Бқ – банктің аталмыш қарызды алуы.
Несиеленген құнды орналастыру (несиенің ұсынылуы) Он – несие қозғалысының
алғашқы баспалдағы болып табылады. Оған құнның жиынтықталуы
(аккумляциясы),яғни уақытша бос қаражаттар себепкер болады. Несие беруші
қарыз алушыға белгенген мерзімде пайызбен төлейтініне сенімді болған кезде
ғана несие бере алады.
Несие алу (Қан) қарыз алушының уақытша қажеттіліктерін қанағаттандырады,
өйткені несиелік қатынастың басқа тарапы оны белгілі бір уақытқа ғана
береді.
Несиені пайдалану (Нн) қарыз алушының оны өз шаруашылығында пайдаланып,
несие берушіге несиенің қайтарылуын қамиамасыз ету керектігін білдіреді.
Ресурстардың босатылуы (Бр) қарыз алушының шаруашылында құнның ауыспалы
айналымның шаруашылығында аяқталу актісін, несие алушының уақытша
қажеттіліктерін қанағаттандыру мүддесінде құнның пайдалану процесін
сипаттайды. Несие қозғалысының бұл сатысы оның келесі кезеңге өтуі үшін
материалдық база болып табылады.
Несиенің қайтарылуы (Нқ) уақытша пайдаланылған құнның қарыз алушыдан
несие берушіге қайтуын көрсетеді. Қарыз алушының шаруашылығында белгілі бір
ауыспалы айналымда жүзеге асқан құн өзінің уақытша иесінен кетіп, несие
берушіге өтеді.
Уақытша пайдаланылған кейін (Нп) құнды несие берушінің алу актісі несие
қозғалысының аяқталу сатысы болып табылады. Уақыт бойынша несиенің
қайтарылуы (Нқ) және несие берушінің алған қаражаты (несиеге бергені) Қан
сәйкес келуі мүмкін. Аталмыш сатылары сөз болып отырған сол бір құнның
сомалары біріктіреді: қарыз алушы қарыздың белгілі бір бөлігін несие
берушіге қайтарады, ал ол дәл осы соманы алады.
Осы қарастырылған кезеңдер несиеленген құнның толық айналымының бір
бөлігі болып саналатын несиенің қозғаласын көруге болады, ол тек несиеге
ғана қатысты емес. Белгілі болып отырғандай, несиелік қатынастар айналым
шеңберінде ғана туындайды, сондықтан несиеге несие беруші қарыз алушыға
құнның актісінің ауысуы және керісінше деп қараған жөн.
Несиенің мәнін тану оның негізін ашады, яғни несиелік қатынастар
туындайтын базада қарастыруды ұйғарады. Несиенің мәнін ашып көрсететін,
несиенің негізін құрайтын база неден тұрады? О.И. Лаврушкин оның
қайтарылуын есептейді. Ол несие қозғалысының бір сатысы бола тұрып, бір
мезгілде несиеленген құн қозғалысының барлық сатыларын қамтиды. Несие
ақшасын жарату (орналастыру), алу және оны пайдалану – қайтарым негізінде
жүзеге асады. Несиеленген құнның қайтарылуы кезеңі оның жалпы ауыспалы
айналымын ғана аяқтайды. Қайтарымдылық – несиелік қатынасқа тән белгіні
анықтайтын өзіндік ерекшелікті көрсетеді.
Несиенің қайтарылуы – уақытша пайдаланған несиеленген құнды несие
берушіге қайтару процесі. Ол өзінен - өзі туындамайды. Ол құнның ауыспалы
айналымында аяқталатын материалдық процестерде негізделеді. Алайда, бұл тек
қайтарымның негізін жасайды. Уақытша пайдалануға алған ақшалай қаражатты
қайтаруға босаған қаражаттар қарыз алушыға мүмкіндік берген кезде ғана
несиені қайтару басталады. Несиенің қайтарылуы обьективті процесс болып
табылады, яғни оны мәміленің табиғатын өзгертпей, кейінге қалдыруға
болмайды. Несие беруші мен қарыз алушы бекіткен келісімшартқа сәкес ол
заңды бекітілген сипат алады. Халық шаруашылығы деңгейінде несиенің
қайтарылуы тұтас алғанда қайтарудың жиынтығын көрсетеді. Бұл жерде ол
алынған несиенің бір ғана белгісін көрсетпейді, экономикалық категория
сияқты бар несиенің тұтастығын көрсетеді.
Несиенің әлеуметтік – экономикалық негізі оның қоғамдық сипатқа тән
екендігінде.
Банкке, несие берушіге қарыз алушының несиені қайтаруы соңғысына кез
келген сәтте өзіне несие берушілерге (өздерінің уақытша бос қаражаттарын
депозиттік шоттарда сақтаған заңды және жеке тұлғаларға) талап етуі бойынша
мүмкіндік береді. Несиенің қайтарылуы қосарлы қайтарылу сияқты.
Несиенің құрылымын, қозғалыс кезеңдерін және негізін талдау нәтижесінде
оның мәнін толық емес жағдайда былайша айтуға болады: несие беруші мен
қарыз алушының несиелік құнның төлем мен жеделдікке негізделіп қайтарылым
қозғалысына байланысты экономикалық қатынастар екендігі.
Несиенің тағы да көп анықтамалары бар. Мысалы, несие – бұл несие
капиталының қозғалысы. Несие капиталы – бұл қайтару талабымен пайызбен
төленетін, меншік иелеріне несиеге ұсынылатын ақша капиталы. Ал, капитал –
бұл өз-өзінен өсетін құн. Оның басқа ақшалардан сапалы ерекшелігі сол. Ал,
капитал өз-өзінен өсетін құн, оның ақшадан сапалық айырмашылығы – несие
капиталының өзінен-өзі өсетін құнның бір түрі, ал ақша болса, өзінен-өзі
өсім бере алмайды.
Несиеге толық анықтама беруге тырысып көрейік. Несие – кеңейтілген қайта
өндіру мақсатында жеделдік, төлемдік, қайтару талаптарына сай оларды ақшаны
бөлу және халықтың, экономиканың бос ақша қаражаттардың жұмылдырылуын
қамтитын несие капиталының қозғалысы себепті экономикалық қарым-қатынасты
көрсетеді.
Несие мәні қатынастардың несиенің – қайтару, төлемдік, мерзімдік қолма-
қол ақша, мақсатты сипат сияқты маңызды принциптерімен анықталады.
Бұл принциптер несиенің алғашқы даму кезеңдерінен бастап қалыптасты, ол
кейіннен заңды түрде бекітілді.
Несиенің қайтарылу принципі – қарыз алушының несиені пайдаланғаннан
кейін несие берушіге уақытында қайтару қажеттілігімен сипатталады. Ол
банктің несие қорын жаңғыртып отыруды қамтамасыз ететін несиені пайызбен
өтеуде өзінің іс жүзіндегі орнын анықтайды. Бұл несие капиталының
қозғалысына қажетті талап болып табылады. Ол белгілі бір мерзімге берілген
соманың толық қайтарылуын қамтамасыз етеді.
Несиенің төлемділігі – қарыз алушыға берілген несиенің уақытында
қайтарылуын және одан табыс түсіруге несие беруші де, оның тиімді
пайдаланылуына қарыз алушы да ынталы болады.
Несиенің жеделділік принципі қарыз алушыға кез келген тиімді уақытта
емес, несие келісімшартында белгіленген уақытта қайтару қажеттігін
көрсетеді.
Белгіленген мерзімді бұзу – несие беруші үшін қарыз алушыға өндіріп
алынатын пайызды көбейтілген түрде несиені пайызбен мерзімінен бұрын
өндіріп алуға саятын экономикалық санкция қолдануға жеткілікті негіз болып
табылады. Несиенің қамтамасыз етілу принципі несие келісімшартында қарыз
алушы өз мойнына алған міндеттемелерді бұзуы мүмкін жағдайда несие
берушінің мүліктік мүддесін қозғауды қамтамасыз етудің қажеттілігін
көрсетеді. Бұл принцип жалпы экономикалық тұрақсыздық кезеңінде өзекті
мәселе болып табылады.
Несиенің мақсатты сипаты несие берушіден алынған қаражаттың мақсатқа сай
пайдалану қажеттілін білдіреді. Несие келісімшартындағы сәйкес бөлімде
берілген несиенің нақты мақсаты, сондай-ақ банктің бақылау процесінде бұл
талапты қарыз алушының сақтауы белгіленеді.
Бұл принциптердің барлығы бір-бірімен өзара байланысты және олардың бір
уақытта қызмет етуі несиенің мәнін анықтайды. Осы принциптердің біреуі
бұзылса, онда несие қатынасының мәні кетіп, несиенің дербес экономикалық
категория сияқты өзіне тән қасиеттір жоғалады. Принциптермен қоса несиенің
мәні лоардың орындалатын қызметтерінде көрініс табады.
Несие капиталы және несие капиталының
нарығы.
Несие капиталы экономикалық теорияда қайтару талабымен пайыз түрінде
белгіленген төлем мөлшерінде несиеге берілетін ақша капиталының жиынтығы
ретінде дәстүрлі түрде қарастырылады, яғни нарық шаруашылығында туындаған
және нарықтық қатынастарды көрсететін капиталдың айрықша формасы.
Несие капиталының нарығы қызмет көрсетудің көзқарасы тұрғысынан бұл
қайта өндірудің қажеттілігін несиемен қамтамасыз ету мақсатымен ақша
капиталын жинақтауға және қайта бөлуге мүмкіндік беретін экономикалық
қатынастар жүйесі.
Институционалды көзқарас тұғысынан – бұл несие капиталының қозғалысы
олар арқылы жүзеге асатын несие-қаржы мекемелерінің және қор биржаларының
жиынтығы.
Несие капиталының экономикалық рөлі экономиканы дамыту мүддесімен. Ұсақ,
шашыраңқы, ақшалай қаражаттарды біріктіру қабілетімен үйлесе,ді. Несие
капиталының мәнін анықтау үшін ең алдымен оның өнеркәсіп және тауар
капиталын ерекшеленетін айрықша сипаттарын анықтап алу керек.
Несие капиталының өзіндік ерекшелігі қарыз алушыдан қарыз алушыға
несиені беру және оны қайтару процестерінде көрініс табады.¹:
• несие капиталы – бұл несие берушінің қарыз алушыға уақытша пайдалануы
үшін сататын жеке меншігі;
• несие капиталы – бұл өзіндік өзгешелігі бар тауар.Оның тұтыну құны
қарыз алушының қабілетімен, яғни оны тиімді пайдаланумен және белгілі
бір табыс, пайда алумен өлшенеді.
_________
Евритов О.Ю.Деньги,кредит, банки. Ростов-на Дону.2001 с. 57-63.
• несие капиталы – шеттетілудің өзіндік ерекшелігіне ие. Қарама-қарсы
бағытта бір мезгілде тауар мен тауар мен сату-сатып алу процесінде
бірдей орын алатыны, ал несие мәмілесінде несие капиталы бір бағытпен
берілетіні белгілі, яғни несие берушінің қарыз алушыға – несиені беруі
беруі, ал оны өтеуде – қарыз алушының несие берушіге пайызбен
төленуі.Несие капиталының қозғалысы уақыт бойынша алшақтап отырады;
• несие капиталының қозғалысы қолданыстағы капитал қозғалысынан
ерекшеленеді.Өнеркәсіп капиталының мынадай үш: ақшалай (А), өндірістік
(Ө) және тауар (Т) формалары бапр. Ал, сауда капиталы Т және А
формаларын бөлінсе, ал несие капиталы үнемі ақшалай формада ғана (А-А
ı) кездеседі;
• несие капиталы өнеркәсіп капиталының ерекшеленген бөлігі болып
табылатындықтан, несие капиталының мәнін толық түсіну үшін оның
қалыптасу ерекшеліктерімен шығу көздерін қарастырған жөн.
Несие капиталы қалыптасуының маңызды шығу көзі – ауыспалы айналымнан
босаған ақшалай қаражаттар болып табылады:
• құнын шығарылатын тауарларға амортизация түрінде бірнеше бөліктерге
бөліп ауыстыру барысында жинақталып негізгі қорды қалпына келтіруге
арналған қаражаттар;
• тауарларды сату және шикізаттарды, жанар-жағармайды, және материалды
сатып алу уақытының сәйкес келмеуінен оларды өндіру мен еңбекақы
төлеуге қажетті айналым капиталының ақшалай түрдегі бөлігі;
• жаңа жобаларды іске асыруға бағыталған белгіленген шамаға дейін
қорланатын (жиналатын) пайданың бөлігі;
• нақты бөлінуі мен пайдалануына дейін қайта бөлінген пайда бөлігі.
Жоғарыда аталған қаражаттың барлығы шаруашылық жүргізуші субьектілерге
қызмет көрсететін банктердің есепшоттарда жиналады. Сондықтан, жоғарыда
қарастырылған қаражаттар жекелеген жағдайларда есеп айырысу түрінің қолма-
қол ақшасыз шамасы бойынша несие мекемелерінде жинақталып, несие
капиталының қоры, немесе олардың несиелік қоры болып саналады.Несие
капиталының аталмыш көзінің ерекше тартымдылығы сол – ол банк үшін
есепшоттағы бар қаражатты пайдалануға есеп айырысу шотының иесінің
келісімін алу қажеттілігінің болмауымен, сондай-ақ бұл қаражаттардың
арзандылығымен, яғни осы ресурстардың банк үшін нақты тегін болуымен
анықталады.
Несие капиталының басқа аса маңызды, бірақ қымбат (зәру) көзі халықтың
жинақ ақшалары мен табыстары болады. Олардың бірсыпыра бөлігін банк табыс
тауып, пайзды өсіріп алу үшін еркін түрде уақытша пайдалануға береді. Бұл
қаражаттар депозит пен жинақ ақша шоттардың есебіне алынады. Қазіргі
уақытта мұндай қаражаттар Қазақстанда жылдан жылға млрд теңге есебімен өсіп
отыр.
Несие капиталының үшінші көзі – мемлекеттің ақшалай қорланымы. Оның
шамасы үкіметтің барлық қызмет түрінен, мәселен, мемлекеттік меншікті жалға
беруден, акция пакеттерін сатудан, мемелекеттік меншіктің ауқымы бойынша
келіп түсетін табысымен өлшенеді.
Несие мекемелерінде шоғырландырылған бұл қаражаттардың жиынтығы банктің
несие ресурстары ретінде ұсынылатын мемлекеттің несие қорын құрайды.
Осындай уақытша бос ресурстардың қалыптасуы мен оның пайдаланылуының
нәтижесінде несие капиталының нарығы пайда болып дамыды.
Қаржы нарығының бірі ретіндегі несие капиталының нарығын несие
капиталының ауыспалы айналымын қамтамасыз ету процестерімен байланысты
қаржылық қарым-қатынастың ерекше саласы ретінде анықтауға болады.
Несие мен ақшаның өзара әрекеті.
Адамдар көп жағдайда несиені ақша ретінде қабылдайды. Бір қарағанда,
несие - әсіресе, ақша түрінде ұсынылатын банк несиесін ақша деп санауға
болар еді. Соған қарамастан, ақша және несие – түрлі ұғымдар ғана емес,
әртүрлі қарым-қатынастар да болып табылады.
Несие мен ақша – түрлі экономикалық қарым-қатынастарды білдіретін дербес
экономикалық категориялар.Ақшаға қарағанда несие тарлау болып келеді.
Себебі, несие қарым-қатынасының субьектілері тек несие мәмілесінің
қатысушылары ғана болса, ал ақша қарым-қатынасының субьектілері барлық
заңды, заңды емес және жеке тұлғалар болып табылады.
Осыған байланысты несие ақша қарым-қатынасының ең бірінші ерекшелігі –
қатысушылар қрамының әр түрлі екенін атап өткенр жөн. Ақша қарым-қатынасына
сатып алушы мен сатушы субьектілері арасындағы қарым-қатынас нәтижесінде
осындай қалыпқа енеді. Бұл жағдайда тауар мен ақшаның ыңғайластық қозғалысы
жүреді.
Несие қарым-қатынасының қатысушылары несие беруші мен қарыз алушы болып
табылады, ал несие құнның қайтарылу қозғалысының себебі бойынша ерекше
қарым-қатынасты көрсетеді. Бұл жағдайда құн ыңғайластық қозғалысқа
түспейді, өйткені ол несие берушіден қарыз алушыға өтеді және белгіленген
мерзім өткеннен кейін өз инсіне қайтады. Несиеге ақшалай қарым-қатынаста
жол берілмейтін мерзімі ұзартылған төлем тән. Соған қарамастан ақша мен
несие бір-бірімен қатар болып, өзара әрекетке түседі. Сонымен, тауарларды
несиеге сату прцесінде төлем құралы ретінде несие мен ақша қатысады.
Несие мен ақша әр түрлі тұтыну құнына ие. Несие пайыз келтіретіндігімен
ақшадан ерекшеленеді.
Несие ақша түрінде де, тауар түрінде де ұсынылуы мүмкін.
Бұл ерекшеліктерге қарамастан тауар ақша қатынасының талаптарында ақша
мен несие тығыз байланыста дамып, ұдайы өндірістің барлық қорына қызмет
арқылы өзара бір-бірін толықтырады.
Банк берген несие клиенттерге банктің депозит есепшоттарына жаңа ақша
салуға мүмкіндік береді. Клиенттер оларды төлем құралы ретінде
жеткізушілердің шоттарын және басқа да төлемдерді өтеу үшін пайдаланады.
Банк клиенттері, яғни банк есепшотының иелері бір уақытта ақша және
несие қарым-қатынасының субьектілері де болып табылады. Нерық
экономикасының жағдайында несие мен ақшаның өзара әрекет етуінің алдағы
уақытта күшейе беру тенденциялары көрініс табады. Оған мына себептер бар:
• қолма-қол ақшасыз есеп айырысудың кеңеюі, интернет арқылы есеп
айырысудың электрондық жаңа жүйелерінің, төлем карталарының, дебет
карталарының пайда болуы, бір жағынан, банк шоттарына ақшаны тартып,
оларды несие ресурстарына айналдыру себеп болса, екінші жағынан ақша
айналымын тездетеді.Сондықтан ақшаның бір бөлігі есеп айырысу үшін
керексіз болып қалады және депозит есепшоттарында банктің несие
ресурстарын көбейтіп, тұрақталып (орнығып) қалады;
• орталық банктер несиені экономиканы ақша-несие жағынан реттеуінің
негізгі құралы ретінде пайдаланады. Оның шегі тарылу немесе кеңеюі
арқылы айналымдағы ақша жиынтығына банктің эмиссиялық қызметіне әсер
етеді.
Болашықта несие мен ақшаның өзара әрекеті жалғасып, күшейе береді.
Несиенің экономикадағы ролі және оны қолданудың шектері.
Несиенің ролін несиелік қатынастардың жұмыс істеуіне әкеліп соқтыратын
нәтижесіменр анықтауға болады. Несие өзінің қызметі арқылы ұдайы өндіріс
процесіне әсер етеді. Жоғарыда аталып өткендей, несиенің өз қызмет саласы
бар, ол қозғалыстың барлық құндылықтарымен емес, шаруашылық айналымда
пайдаланылмай тұрған, қайта айналып құйылудың бастапқы кезінде қайта
бөлінуі мүмкін бөлігімен ғана байланысты. Несиенің көмегімен шешілетін
міндеттер қоғамдық дамудың әр түрлі кезеңдерінде өзгеріп отыруы мүмкін.
Экономика дамуының сатысына қарамастан, несиенің арқасында қарыз беру
капиталы құрылып, оның өнім өндіруге пайдалануы қамтамасыз етіледі. Несие
ұдайы өндіріс процесінің үздіксіздігі мен тездетілуіне қызмет етеді.
Уақытша бос материалдық және ақшалай қаржыларды қайтарымдық және төлемдік
негізде қайта бөлуді қамтамасыз етуші несие кез-келген экономикалық субьект
бойынша ағымдағы өндірістік шығындар мен табыстардың арасында, өндірістің
маусымдық сипаты мен экономика салаларында тауарларды сатып реттеудің
арасында, капиталдың жұмсауға қажетті көлемі мен қолда бар жиынтықтардың
арасында болатын қарама-қайшылықтарды шешіп отырады. Ұдайы өндіріс процесін
несие арқылы түзету ең алдымен қоғамдық өндірістің үздіксіздігін қуаттап
отырудың арқасында қамтамасыз етіледі. Жоғарыда көрсеткеніміздей, қорлар
айналысының біркелкілік танытпайтындығына байланысты бір полюсте бос тұрған
қаржылар пайда болады, екіншісінде оларға деген тапшылық орын алады.
Уақытша қаржылық қиыншылықтарға ұшыраған кәсіпорындарға берілетін несие
оларға ұдайы өндіріс процесін жалғастыруға ТМҚ үшін ақы төлеуді қамтамасыз
етуге, еңбекақы төлеуге және т.б. мүмкіндіктер тудырады.
Жаңа өндіріс ашу мен оларды кеңейту ісінде де несиенің атқаратын ролі
зор. Несиенің көмегімен айтарлықтай қаржы рресурстарын шоғырландыру мен
орталықтандыру жаңа өндірістердің ірі жобаларын іске асыруға, жаңа
техниканы ендіруге, жоғары қосымша құны бар өнімдерді өндіруді қайта
жарақтауға байланысты салынатын мол салымдарды жүзеге асыруға мүмкіндік
береді.
Қазақстанда экономиканың шикізаттық бағытынан арылып, жоғары дамыған
өңдеу секторын құру мақсатын көздейтін ҚР-ның 2003-2015 жылдарға арналған
индустриялды-инновациялық даму стратегиясы жүзеге асуда. Бұл ретте өзінің
несиелік қаржыларын осы бағдарламаны жүзеге асыруға бағыттайтын несие
жүйесіне үлкен үміттер артылуда. Несиені капиталдық салымдар есебінде
пайдаланудың бюджеттік қайта айналмалы қаржыландырумен айтарлықты маңызды
артықшылықтар бар. Ол капиталдық шығынның тиімділігін осы шаралардың пайда
есебінен қарызды өтеудің мүмкіндіктерін анықтаумен әрі несие шараларының
өтелу мерзімі шегінде қарызды өтеудің мерзімін белгілеумен жүйелі бақылауға
мүмкіндік береді.
Несиенің ақша айналымы саласында да алатын орны айрықша. Ол ақша
айналымының үнемделуінен көрінеді. Несие өзінің қызметі – айналысының
құралын құруға байланысты:
• біріншіден, ақша белгілерін дайындау, шығару, есеп жүргізу мен
сақтау шығындарын қысқартады;
• екіншіден, несие бос ақша қаражаттарын сан рет пайдалана отырып,
қолма-қол ақшасыз есептесулерді қысқартып, айналым шығындарын
азайтады;
• үшіншіден, айналымның шығындары маусымдық қажеттіліктерді қосымша
қаржылар есебінен көбейткенде қорлардың кемуіне байланысты
қысқарады.
Кәсіпорындар мен халықтың қаржыларын банкілердің есепшотында сақтау ақша
есептерін банкінің есебінде жазу арқылы, яғни қолдағы бар ақшаның
қатысуынсыз жасауға мүмкіндік береді. Қолма-қол ақшасыз есеп экономикадағы
есептесулерді тездетіп, айналымның шығындарын азайтады, мемлекеттік қарыз
беру қорын арттырады.
Қолдағы ақшалардың айналымға түсуі және оларды айналымнан шығару
несиелік негізде жүргізіледі, мұның өзі айналыстағы ақша көлемін реттеп
және оларды басқаруға, дәлірек айтқанда валюта мен инфляцияның тұрақтылығын
ұстап тұруға мүмкіндік береді.
Экономиканың төмендеп, инфляцияның өрлеген кезінде мемлекет пайыздық
ұтысты көтеру арқылы айналымдағы ақша көлемін қысу үшін экономикадағы
несиелік салымның көлемін қысқартады. Ал, экономикалық өрлеу кезінде
экономиканы жандандырып, әрі өсіру үшін несие экспансиясы саясаты
қолданылады, яғни пайыздық ұтыстарды кеміту арқылы несие тасқыны көбейіп,
ақша көлемі ұлғаяды. Осылайша ақша айналымы ретке келтіріледі. Қазақстанда
1993-1997 жылдары несиелердің шектелуі, ал 1998 жылдан бастап несие
экспансиясы саясаты жүргізілді.
Несиенің (ипотекалық тұтыну несиесі) арқасында тұрғын үй құрылысы,
пәтерлер, автокөлік және басқа да тұрмыстық машиналар мен аппараттар алу
мен шаруашылықты қалыптастыру сияқты қоғамдағы көптеген әлеуметтік
мәселелерді шешуге қол жетіп отыр.
Несиенің көмегімен басқа мемлекеттермен байланыстар нығайып, әлемдік
экономикаға араласуға мүмкіндіктер туып келеді.
Сонымен, жекелеген шаруашылықпен айналысушы экономикалық субьектілердің
өмір сүруі мен жалпы халық шаруашылығының дамуында да, микродеңгейіне
байланыстардың дамуында, сондай-ақ халықтың әл-ауқатын көтеруде несиенің
атқаратын ролі өте зор екен.
Міне, осыған байланысты несиені падаланудың шегі қайсы деген мәселе
туындайды. Үйлесімді деңгейлерде ғана несиенің экономикаға салынуы пайда
бере алады. Несиенің дамуын, оның ролінің күшеюін экономикаға несие
салымының артуымен байланыстыруға болмайды. Мұның өзі несиені пайдаланудағы
сапалық емес, сандық өзгерістерді көрсеткен болар еді. Несие салымдарының
ұлғайғаны жайлы мәліметтер мен қаржылардың қайнар көздеріндегі несиенің
үлесі экономиканың дамуында оның ролінің артқандығы осы процестердің несие
обьектілерінің кеңеюімен, жаңа өнімдер шығару үшін жаңа да, сапалы
жобаларды игерумен байланысты болғанда да белгілі болады. Бұл жағдайда
несиелік қатынастардың дамуы, жаңа салалардың пайда болуы, капиталдың бір
саладан екінші салаға ауысып қайта құйылатындығы жүзеге асатындықтан, несие
ролінің артқандығы туралы айтуға болады.
Әңгіме бұл жерде несие шектерінің сапсы мен саны жайлы. Несиелеудің
көптігі экономиканың даму процесіне, ақша айналымына кері әсерін тигізеді.
Ол қарыз алушылардың қаржыларды үнемдеп пайдалануға деген ықыласын
бәсеңдетеді.
Ал,несие саласын мейлінше тарылтудың да кері әсері бар, себебі төлем
қаржыларының жеткіліксіздігінен шаруашылық субьектілері ТМҚ-ны, жабдықтарды
сатып ала алмайды, өзінің қызметкерлеріне еңбекақы төлей алмайды, негізгі
қорларды жалға ала алмайды және т.б. Сайып келгенде мұның бәрі өндірісте,
тауарларды сатып-таратуда өз көрінісін байқатпай қоймайды.
Несиенің шектерін негіздеп анықтау мен сақтаудың сұраныс пен ұсыныстың,
айналымдағы тауар мен ақша көлемдерінің, өндіріс пен тауарларды сатып-
таратудың араларындағы үйлесімді тепе-теңдіктерді сақтап тұру үшін маңызы
зор.
Несиенің сандық шегі несиелік қаржыларды сандық жағынан шектеумен
байланысты. Шектеулердің әдісі әр түрлі, тура әдіс – Ұлттық банк міндетті
зор көздерінің мөлшерін арттырып, соның нәтижесінде несие көздерінің
көлемін азайтады, экономикалық әдіс – пайыздық мөлшерлемені көтерудің
нәтижесінде несиелеу процесін тежейді. Сапалық шектері – бұл жағдайда несие
тар көлемдік деңгейде де, кең көлемдік деңгейде де кері әсер етуі мүмкін.
Несиенің экономика циклінің тиісіт кезеңіне байланысты кең көлемді
деңгейде оң немесе теріс түрде әсер ететіндігі жоғарыда атап көрсетілді.
Несиенің пайдаланылуы мен оның тар көлем деңгейінде әсер етуі көп
факторларға, ең бірінші несиелік қатынастарға қатысушы жақтардың ықыластары
мен мүмкіндіктеріне байланысты, атап айтқанда:
• қарыз алушылардың қарыз қаржыларына деген мұқтаждығы мен несие және
пайыздық мөлшерлемелерді қайтаруға байланысты шығындарды азайтуға
олардың ықыласты болуы;
• банкілердің өз табыстарын ұлғайту мақсатымен несие салымдарын
кеңейтуге ықыластылығы.
Екі жақтың несиелік танымдарға ықыластары жасалған несиелік келісімдерде
көрсетіледі.
Несие ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Несиенің қажеттілігі және несие қатынастарының пайда болуы.
Несие-ақша сияқты тарихи экономикалық дәреже болып табылады. Кредит
деген сөз, қарыз, несие деген kredo- сенемін деген мағына беретін
латынша kreditum деген сөзден шығады. (1)Ол экономикалық дәреже ретінде
әр түрлі экономикалық қоғамдарда қызмет етеді. Ол тауар өндірісінің пайда
болған кезінен бастап қарапайым формаларында: бай және кедей қоғамдарда
көрінеді. Несие қатынастары ақша қатынастары сияқты үнемі даму үстінде
болады. Алғашқы несие табиғи түрде (астық, мал, еңбек құралдары және т.б.)
қоғамның дәулетті топтарынан мүліксіз шаруалар мен кәсәпкерлерге тұтыну
мұқтаждығы мен қарыздарды өтеу үшін ұсынылған. Тауар-ақша қатынастарының
дамуымен несие ақша түріне көшті.
Несиенің обьективті қажеттілігі табиғи және ақшалы түрде жүзеге асатын
ерекшеліктерден кеңейтілген өндірісті шығарып тастайды. Ол капитал түрлері
үнім ауысып тұратынын ұйғарады, меншіктің ақшалы түрі тауарға, тауарлы
меншік өндірістікке, өндірістік тауарлыға және тауарлық қайтадан ақша
түріне ауысып тұрады, яғни А-Т-Ө-Т '-А' капиталдың ауыспалы айналымы
жүреді. Ауыспалы айналымның бірінші кезеңінде ақша өндіріс қорына
(машиналар, шикізат жабдықтары және т.б.) ауысып кетеді, екінші кезеңде-
өндіріс процесінде- дайын өнім (тауар) жасалады, өндірістік тауарлыға
келеді. Үшінші кезеңде тауар сатылып, бастапқы ақша түріне ауысады.
Капиталдың осындай ауыспалы айналымы тұрақты түрде бөлек жеке
кәсіпорындарда және жалпы халық шаруашылығында үнім жүріп жатады.
Капиталдың қозғалысы – оның тек ауыспалы айнымалы емес, сондай-ақ оның
айналымы да. Капиталдың айналымы дегенде оның үнемі қайталанатын ауыспалы
айналымы түсіндіріледі.
Капитал түрлерінің ауысуы бір шаруашылық субьектілерінде ақша қаржысының
уақытша босатылып және басқа шаруашылық жүргізуші субьектілерде ақша деген
қажеттіліктің қалыптасуымен қоса жүреді. Әрбір шаруашылық субьектісінде
(кәсіпорын) өзінің жеке ауыспалы айналымдағы капиталы болады.
Қызмет процесінің бағыттылығы ауыспалы айналымның әр түрлі сатыларында
болатын ақша ресурстарының оларда бір мезгілде және үнемі бар болуын:
материалдық өндіріс саласы үшін- өндірістік, тауарлы және ақшалы, ал
айналым саласы үшін – тауарлы және ақшалай болуын талап етеді.
Өндірістік жеке шаруашылық жүргізуші субьектілері ақшаларды уақытша
босатуға және оларға деген қажеттілік үшін жағдай туғызады. Мысалы, негізгі
өндірістік және айналым қорларының құн қозғалысының процесінде. Негізгі
қорлар өздерінің құндылығын амортизациялық тозу шамасына қарай дайын
өнімдерге жекелеп аударады, ал олар негізгі қорларды модернизациялап
жаңарту үшін бірнеше жылдар бойы жинақталатыны мәлім. Бұл жағдайда негізгі
құрал жабдықтарды ауыстыру (айырбастау) және жөндеу үшін жұмсалатыны
себепті ақшалай қаражаттың уақытша босатылуы жүреді. Бірақ бұл сәтте
жинақталған ақша жеткіліксіз болуы мүмкін. Бұл жағдайда ақшаға қажеттілік
туады. Яғни, ақшалай қаражатты босату мен оған деген қажеттілік айналым
қорларын пайдалануда үнемі болып тұрады.
Мысалы, дайын өнімді өткізуден түсетін түсім ақша және шикізат,
материалдарды сатып алу, еңбекақысын төлеу үшін бірден бір сәтте жұмсала
қоймайды және бұл жағдайда ақшалай қаражаттың уақытша босатылуы орын алады.
Қосымша ақшалай қаражатқа деген қажеттілік маусымдарда нақты айналым ақша
қорларының жеткіліксіздігінен (шикізат, материалдар, жанар жағармай)
өндіріс пен тауар айналымының уақыты сәйкес келмеуінен және т.б. туындауы
мүмкін.
Капитал айналымында және ауыспалы айналым процесінде ақшалай қаражаттың
босатылуын және оған деген қосымша қажеттілікті шамамен былайша көрсетуге
болады.
босатылу босатылу
қажеттілік қажеттілік
Осылайша негізгі және айналым қорларының қозғалыс процесінде ақшалай
қаражаттың құйылуы (қажеттілік кезде) мен қайтуы (босатылу кезеңінде)
болады. Сондықтан бір кәсіпорын басқа кәсіпорынға қарағанда бұрынырақ тауар
сатушы ретінде және оның сатып алушысы болып шығуы мүмкін.
Ақшалай қаражаттың уақытша босатылуы және оларға деген қажеттілік тек
материалдақ өндіріс саласы мен айналымда ғана туындамайыды. Ол мемлекетте,
бюджеттік және қоғамдық ұйымдарда, сондай – ақ халықта да болуы мүмкін.
Мысалы, бюджетке салықтардың келіп түсуі мен оларды жұмсау уақыттары ұзақ
пайдаланатын заттарды сатып алуға халықтың ақша қоры және т.б. бәрі бірдей
сәйкес келе бермейді.
Қаражатқа деген қажеттілік пен оның босатылуы арасында туындаған қарама-
қайшылық шаруашылық жүргізуші субьектілердің қалыпты қызметі үшін қажет
материалдық және қаржылық ресурстарды нақты байланыстыратын несиенің
жәрдемімен ғана рұқсат етіледі.
Несиенің мүмкіндігін шындыққа айналдыру ұшін белгілі бір талаптар бар.
Біріншіден, несие мәмілесінің қатысушылары- несие беруші мен қарызға алушы
– экономикалық байланыстардан туындайтын міндеттемелердің орындалуын өз
мойнына алуға материалдық жағынан кепілдік беретін дербес заңды субьектілер
сияқты алға шығуы керек. Екіншіден, егер несие беруші мен несие алушының
мүдделері бір жерден шықса, онда бұл жағдайда несие өте қажет болады. Несие
мәмілесін жүзеге асыру үшін оның қатысушылары міндетті түрде несиеге өзара
қызығушылық танытулары керек. Ф.Энгельс: Әрбір қоғамның экономикасы, ең
алдымен мүдде ретінде алға шығуы керек деп жазды.
Несие беруші мен қарызға алушының арасында мүдделілік бірдей болған
кезде, бір жағынан, несиеге ақшалай қаражатты ұсынуда, екінші жағынан- оны
алуда несиелік қарым- қатынастар туындайды.
Осылайша, экономикалық негіз бен (капиталдың бірдей болмауы) пайда болу
талаптарының жиынтығы несиенің обьективті қажеттілігін анықтап және оның
эволюциясын түсіндіріп береді.
Шаруашылық жүргізуші субьектілердің жеке ауыспалы айналымынан туындайтын
несиеге қажеттілік несиенің обьективті жүзеге асуын төлем қаражаттарын құру
және жаңа бекітілген құнды қайта бөлу процесінде оның рөліне жете назар
аудармай, оны толық дәрежеде анықтамайды. Ақша эмиссиясының процесі формаға
тәуелді емес (қолма-қол ақша және қолма-қол ақшасыз) несие капиталының бір
көзі болып табылатын несие операцияларының нәтижесі бар.
Түрліше несие қарым-қатынастарындағы несиенің мән маңызы сол немесе
басқа қоғамдық формацияда оның өмір сүруінің обьективті себептерімен
анықталады.
Құндық қатынастың ерекше формасы сияқты несиенің пайда болуы шаруашылық
жүргізуші бір субьектіден босаған құн шаруашылық мәміледе қолданысқа
түсетін, бірақ бір уақыттарда жаңа қайта өндіру цикліне ене алмайтын кезде
ғана жүзеге асады. Несиеге байланысты бұл қосымша қаражатқа уақытша
қажеттілі туып отырған басқа субьектіге өтеді және қайта өндіру процесінің
шеңберінде қызметін жалғастыра береді. Бірақ, несиелік қатынастардың пайда
болуын экономикалық байланысқа түсуге дайын меншік иелері сияқты бір-
біріне қарсы тұра алатын тауар иеленушілер арасында айырбас ауқымынан
іздеген жөн. Тауарларды қолдан қолға өткізу сияқты тауар айырбастау және
қызмет көрсетумен ауысу несиелік қатынастардан туындаған экономикалық
жеміс.
Несиелік қатынастар пайда болатын және дамитын нақты экономикалық
негізде қаражат айналымы мен ауыспалы айналым, яғни несиелік қатынастың
материалдық негізі боп құн қозғалысы саналатын болады.
Қарызға алушы несиені кедей болғаны үшін алдмайды, ол өзінің меншікті
қорларының ауыспалы айналым мен капитал айналымының обьективті күшіне толық
шамада жетпей тұрғандықтан өз ісін алға бастыру үшін алады.
Сонымен, несиенің обьективті өмір сүруінің негізгі талптары төмендегідей
тізбектеледі:
• жеке ауар өндірушілердің өндірісті (негізгі және айналымдылық)
қорлар айналымы мен жеке ауыспалы айналымдардың уақыт бойынша
сәйкес келмеуі;
• несие беруші мен қарызға алушының заңды тұрғыдан, дербестігі;
• несиелік қатынасқа несие беруші мен қарызға алушыңның мүдделілік
танытуы.
Несие обьективті қажеттідіктен туындаған және ол қоғамдық өндіріс
процесінде маңызды рөл атқарады. Несие ақшалай капиталдың қарызға
трансформациясын қамтамасыз етеді және несие берушілер мен қарызға
алушылардың арасындағы қарым қатынасты білдіреді.
Оның көмегімен мемлекеттің,халықтың, ұйымдардың және кәсіпорындардың
табыстары мен бос (еркін) ақшалай қаражаттары жинақталып, уақытша
пайдаланудың төлеміне аударылатын несие капиталына айналады.
Несиенің мәні
Несиенің мәнін анықтаған кезде бірқатар әдістемелік принциптерді ұстану
керек, несиелердің барша түрі формалардан тәуелсіз оның мәнін көрсетуі
керек:
• несие мәмілесі тұтасымен алғанда несиенің мәнін ашуы керек. Егер
бір мәміледе несие қайтарылмаса, онда бұл өзінің қайтарылатын
қасиетін жоғалтатынын білдіреді;
• несиенің мәнін талдауда несиенің құрылымын, қозғалыс сатыларын,
несиенің негізін қарастырған жөн.
Несиеде өзгермейтін, тұрақты болып қалатын жәйт- құрылым. Өзге
экономикалық категориялар сияқты несие де бір- бірімен өзара әрекетке
түсетін бірнеше элементтен тұрады. Ондай элементтерге ең алдымен несиелік
қатынастың барлық субьектілері, сондай-ақ жоғарыда анықтағанымыздай, бұл
субьектілерге несие беруші мен қарызға алушылар жатады. Оларды бөлуге және
бөлек қарастыруға болмайды. Оларды бірге қарастырған жағдайда ғана несиенің
мәнін анықтауға болады.
Несие беруші- несиелік мәміленің қарыз ұсынатын жағы. Мұны іске асыру
үшін онда ақшалай қаражаттың белгілі бір қоры болуы керек. Ол ақша өзінікі
болуы немесе басқа біреуден қарызға алған болуы да мүмкін.
Қазіргі уақытта қарызға ақша ұсынатын негізгі несие беруші – банк болып
табылады. Ол кәсіпорындардың,ұйымдардың, кеңселер мен халықтың уақытша бос
қаражаттарын шоғырландырып, оларды қарызға алушыға уақытша пайдалану үшін
несие түрінде ұсынады. Бұл ретте банктен алған несиені тек қарызға алушы
ғана емес, сондай – ақ соңғысы да меншік иесіне (кәсіпорынға, халыққа)
тартылған ресурстарды (ақшаларды) қайтаруға міндетті. Бұл арада банк бір
жағдайға несие беруші болса, екінші жағдайда – қарыз алушы боып көрінеді.
Қарыз алушы – несиелік қатынастар жағы, несие алып, алған қарызды
қайтаруға міндетті жағы. Қосымша ақшалай қаражатқа уақытша мұқтаждығы
туғандар қарызға ақша алушылар болып табылады. Қазіргі заман талабына сай
қарызға алушылар – кәсіпорындар, кәсіпкерлер, халық, мемлекеттер мен
банктер болуы мүмкін. Алайда, қарызға алушы қарызға алынған қаражаттың
меншік иесі болып табылмайды, өндіріс саласында, айналымда оны ол өз
қалауымен қолданады. Бұл жағдайда ол алынған ақшадан гөрі, яғни
шаруашылықта ауыспалы айналым қоры таусылғаннан кейін оны іске асырып,
пайдаланғаны үшін өсімақы төлеп, қарызды артық көлемде төлейді.
Несиелік мәміледі қарызға алушы несие берушіге тәуелді, оған несие
беруші өз талаптарын қояды. Алайда, қарызға алушы мен несие беруші несие
қатынастарының толық құқықты жақтары болып табылады. Олар міндетті түрде
қатысуы керек. Және бұл жағдайда олар орындарын ауыстыруы мүмкін. Несие
беруші – қарызгер (кәсіпорындар мен халық бос қаражаттарын есеп және
депозиттік шоттарға сақтай отырып) болуы мүмкін. Несие беруші мен қарызға
алушы өзара іс әрекеттерінде қарама – қайшылықтың бірлігі сипатын
көрсетеді. Несиелік мәміленің қатысушылары ретінде олар оның қарама – қарсы
жақтарында тұрады. Олардың мүдделері де бөлек, несие беруші неғұрлым жоғары
пайыздық несие бергісі келсе, қарыз алушы мүмкіндегінше арзан несие
алып,қосымша қаржылар табу мүддесі болады.
Несие берушілер мен қарызға алушылардан басқа несие қатынасы құрылымының
элементі алыс берістің обьектісі – құнның негізгі бөлігі сияқты өзіндік
өтелмеген құны – несиеленген құн болып табылады.
1-сурет. Несиенің құрылымы.
Несиеленген құн ұдайы өндіріс процесін жылдамдататын ерекшелікке ие.
Себебі, қарызға алушының қайсыбір маусымдық жұмыстарды жүргізуге және
болжанбаған шығындарға қажет меншікті қорларын жинақтаудың қажеттігі жоқ.
Сондықтан, бұл қосымша қажеттіліктер несие есебінен қанағаттандырылады.
Осылайша,несиеленген құн өндірістік қорлардың ауыспалы айналымының
үздіксіз болуын қамтамасыз етеді және олардың қозғалысындағы іркілістерді
жояды. Бұл жағдайда бастапқы несиеленген құн ғана емес, сонымен қатар өскен
пайызбен қоса, несиенің қайтарымдылығы қамтамасыз етіледі. Несие өз құнын
осылайша бүкіл қозғалысында: басынан бастап, оның банкке қайтарылуына дейін
сақтайды.
Несиенің қарастырылған құрылымы оның біртұтастығын айқындайды. Ол
элементтерінің бірлігін болжайды. Несиеленген құн қозғалысының сатыларын
қарастырсақ, келесідей көрсетіледі:
Нo – Қан – Нп ...Рб...Нқ ... – Бқ,
мұндағы: Нo – несие орналастыру;
Қан – қарызға алушының несиені алуы;
Нп – несиенің қайтарылуы;
Рб – ресурстарды босату;
Нқ – несиенің қайтарылуы;
Бқ – банктің аталмыш қарызды алуы.
Несиеленген құнды орналастыру (несиенің ұсынылуы) Он – несие қозғалысының
алғашқы баспалдағы болып табылады. Оған құнның жиынтықталуы
(аккумляциясы),яғни уақытша бос қаражаттар себепкер болады. Несие беруші
қарыз алушыға белгенген мерзімде пайызбен төлейтініне сенімді болған кезде
ғана несие бере алады.
Несие алу (Қан) қарыз алушының уақытша қажеттіліктерін қанағаттандырады,
өйткені несиелік қатынастың басқа тарапы оны белгілі бір уақытқа ғана
береді.
Несиені пайдалану (Нн) қарыз алушының оны өз шаруашылығында пайдаланып,
несие берушіге несиенің қайтарылуын қамиамасыз ету керектігін білдіреді.
Ресурстардың босатылуы (Бр) қарыз алушының шаруашылында құнның ауыспалы
айналымның шаруашылығында аяқталу актісін, несие алушының уақытша
қажеттіліктерін қанағаттандыру мүддесінде құнның пайдалану процесін
сипаттайды. Несие қозғалысының бұл сатысы оның келесі кезеңге өтуі үшін
материалдық база болып табылады.
Несиенің қайтарылуы (Нқ) уақытша пайдаланылған құнның қарыз алушыдан
несие берушіге қайтуын көрсетеді. Қарыз алушының шаруашылығында белгілі бір
ауыспалы айналымда жүзеге асқан құн өзінің уақытша иесінен кетіп, несие
берушіге өтеді.
Уақытша пайдаланылған кейін (Нп) құнды несие берушінің алу актісі несие
қозғалысының аяқталу сатысы болып табылады. Уақыт бойынша несиенің
қайтарылуы (Нқ) және несие берушінің алған қаражаты (несиеге бергені) Қан
сәйкес келуі мүмкін. Аталмыш сатылары сөз болып отырған сол бір құнның
сомалары біріктіреді: қарыз алушы қарыздың белгілі бір бөлігін несие
берушіге қайтарады, ал ол дәл осы соманы алады.
Осы қарастырылған кезеңдер несиеленген құнның толық айналымының бір
бөлігі болып саналатын несиенің қозғаласын көруге болады, ол тек несиеге
ғана қатысты емес. Белгілі болып отырғандай, несиелік қатынастар айналым
шеңберінде ғана туындайды, сондықтан несиеге несие беруші қарыз алушыға
құнның актісінің ауысуы және керісінше деп қараған жөн.
Несиенің мәнін тану оның негізін ашады, яғни несиелік қатынастар
туындайтын базада қарастыруды ұйғарады. Несиенің мәнін ашып көрсететін,
несиенің негізін құрайтын база неден тұрады? О.И. Лаврушкин оның
қайтарылуын есептейді. Ол несие қозғалысының бір сатысы бола тұрып, бір
мезгілде несиеленген құн қозғалысының барлық сатыларын қамтиды. Несие
ақшасын жарату (орналастыру), алу және оны пайдалану – қайтарым негізінде
жүзеге асады. Несиеленген құнның қайтарылуы кезеңі оның жалпы ауыспалы
айналымын ғана аяқтайды. Қайтарымдылық – несиелік қатынасқа тән белгіні
анықтайтын өзіндік ерекшелікті көрсетеді.
Несиенің қайтарылуы – уақытша пайдаланған несиеленген құнды несие
берушіге қайтару процесі. Ол өзінен - өзі туындамайды. Ол құнның ауыспалы
айналымында аяқталатын материалдық процестерде негізделеді. Алайда, бұл тек
қайтарымның негізін жасайды. Уақытша пайдалануға алған ақшалай қаражатты
қайтаруға босаған қаражаттар қарыз алушыға мүмкіндік берген кезде ғана
несиені қайтару басталады. Несиенің қайтарылуы обьективті процесс болып
табылады, яғни оны мәміленің табиғатын өзгертпей, кейінге қалдыруға
болмайды. Несие беруші мен қарыз алушы бекіткен келісімшартқа сәкес ол
заңды бекітілген сипат алады. Халық шаруашылығы деңгейінде несиенің
қайтарылуы тұтас алғанда қайтарудың жиынтығын көрсетеді. Бұл жерде ол
алынған несиенің бір ғана белгісін көрсетпейді, экономикалық категория
сияқты бар несиенің тұтастығын көрсетеді.
Несиенің әлеуметтік – экономикалық негізі оның қоғамдық сипатқа тән
екендігінде.
Банкке, несие берушіге қарыз алушының несиені қайтаруы соңғысына кез
келген сәтте өзіне несие берушілерге (өздерінің уақытша бос қаражаттарын
депозиттік шоттарда сақтаған заңды және жеке тұлғаларға) талап етуі бойынша
мүмкіндік береді. Несиенің қайтарылуы қосарлы қайтарылу сияқты.
Несиенің құрылымын, қозғалыс кезеңдерін және негізін талдау нәтижесінде
оның мәнін толық емес жағдайда былайша айтуға болады: несие беруші мен
қарыз алушының несиелік құнның төлем мен жеделдікке негізделіп қайтарылым
қозғалысына байланысты экономикалық қатынастар екендігі.
Несиенің тағы да көп анықтамалары бар. Мысалы, несие – бұл несие
капиталының қозғалысы. Несие капиталы – бұл қайтару талабымен пайызбен
төленетін, меншік иелеріне несиеге ұсынылатын ақша капиталы. Ал, капитал –
бұл өз-өзінен өсетін құн. Оның басқа ақшалардан сапалы ерекшелігі сол. Ал,
капитал өз-өзінен өсетін құн, оның ақшадан сапалық айырмашылығы – несие
капиталының өзінен-өзі өсетін құнның бір түрі, ал ақша болса, өзінен-өзі
өсім бере алмайды.
Несиеге толық анықтама беруге тырысып көрейік. Несие – кеңейтілген қайта
өндіру мақсатында жеделдік, төлемдік, қайтару талаптарына сай оларды ақшаны
бөлу және халықтың, экономиканың бос ақша қаражаттардың жұмылдырылуын
қамтитын несие капиталының қозғалысы себепті экономикалық қарым-қатынасты
көрсетеді.
Несие мәні қатынастардың несиенің – қайтару, төлемдік, мерзімдік қолма-
қол ақша, мақсатты сипат сияқты маңызды принциптерімен анықталады.
Бұл принциптер несиенің алғашқы даму кезеңдерінен бастап қалыптасты, ол
кейіннен заңды түрде бекітілді.
Несиенің қайтарылу принципі – қарыз алушының несиені пайдаланғаннан
кейін несие берушіге уақытында қайтару қажеттілігімен сипатталады. Ол
банктің несие қорын жаңғыртып отыруды қамтамасыз ететін несиені пайызбен
өтеуде өзінің іс жүзіндегі орнын анықтайды. Бұл несие капиталының
қозғалысына қажетті талап болып табылады. Ол белгілі бір мерзімге берілген
соманың толық қайтарылуын қамтамасыз етеді.
Несиенің төлемділігі – қарыз алушыға берілген несиенің уақытында
қайтарылуын және одан табыс түсіруге несие беруші де, оның тиімді
пайдаланылуына қарыз алушы да ынталы болады.
Несиенің жеделділік принципі қарыз алушыға кез келген тиімді уақытта
емес, несие келісімшартында белгіленген уақытта қайтару қажеттігін
көрсетеді.
Белгіленген мерзімді бұзу – несие беруші үшін қарыз алушыға өндіріп
алынатын пайызды көбейтілген түрде несиені пайызбен мерзімінен бұрын
өндіріп алуға саятын экономикалық санкция қолдануға жеткілікті негіз болып
табылады. Несиенің қамтамасыз етілу принципі несие келісімшартында қарыз
алушы өз мойнына алған міндеттемелерді бұзуы мүмкін жағдайда несие
берушінің мүліктік мүддесін қозғауды қамтамасыз етудің қажеттілігін
көрсетеді. Бұл принцип жалпы экономикалық тұрақсыздық кезеңінде өзекті
мәселе болып табылады.
Несиенің мақсатты сипаты несие берушіден алынған қаражаттың мақсатқа сай
пайдалану қажеттілін білдіреді. Несие келісімшартындағы сәйкес бөлімде
берілген несиенің нақты мақсаты, сондай-ақ банктің бақылау процесінде бұл
талапты қарыз алушының сақтауы белгіленеді.
Бұл принциптердің барлығы бір-бірімен өзара байланысты және олардың бір
уақытта қызмет етуі несиенің мәнін анықтайды. Осы принциптердің біреуі
бұзылса, онда несие қатынасының мәні кетіп, несиенің дербес экономикалық
категория сияқты өзіне тән қасиеттір жоғалады. Принциптермен қоса несиенің
мәні лоардың орындалатын қызметтерінде көрініс табады.
Несие капиталы және несие капиталының
нарығы.
Несие капиталы экономикалық теорияда қайтару талабымен пайыз түрінде
белгіленген төлем мөлшерінде несиеге берілетін ақша капиталының жиынтығы
ретінде дәстүрлі түрде қарастырылады, яғни нарық шаруашылығында туындаған
және нарықтық қатынастарды көрсететін капиталдың айрықша формасы.
Несие капиталының нарығы қызмет көрсетудің көзқарасы тұрғысынан бұл
қайта өндірудің қажеттілігін несиемен қамтамасыз ету мақсатымен ақша
капиталын жинақтауға және қайта бөлуге мүмкіндік беретін экономикалық
қатынастар жүйесі.
Институционалды көзқарас тұғысынан – бұл несие капиталының қозғалысы
олар арқылы жүзеге асатын несие-қаржы мекемелерінің және қор биржаларының
жиынтығы.
Несие капиталының экономикалық рөлі экономиканы дамыту мүддесімен. Ұсақ,
шашыраңқы, ақшалай қаражаттарды біріктіру қабілетімен үйлесе,ді. Несие
капиталының мәнін анықтау үшін ең алдымен оның өнеркәсіп және тауар
капиталын ерекшеленетін айрықша сипаттарын анықтап алу керек.
Несие капиталының өзіндік ерекшелігі қарыз алушыдан қарыз алушыға
несиені беру және оны қайтару процестерінде көрініс табады.¹:
• несие капиталы – бұл несие берушінің қарыз алушыға уақытша пайдалануы
үшін сататын жеке меншігі;
• несие капиталы – бұл өзіндік өзгешелігі бар тауар.Оның тұтыну құны
қарыз алушының қабілетімен, яғни оны тиімді пайдаланумен және белгілі
бір табыс, пайда алумен өлшенеді.
_________
Евритов О.Ю.Деньги,кредит, банки. Ростов-на Дону.2001 с. 57-63.
• несие капиталы – шеттетілудің өзіндік ерекшелігіне ие. Қарама-қарсы
бағытта бір мезгілде тауар мен тауар мен сату-сатып алу процесінде
бірдей орын алатыны, ал несие мәмілесінде несие капиталы бір бағытпен
берілетіні белгілі, яғни несие берушінің қарыз алушыға – несиені беруі
беруі, ал оны өтеуде – қарыз алушының несие берушіге пайызбен
төленуі.Несие капиталының қозғалысы уақыт бойынша алшақтап отырады;
• несие капиталының қозғалысы қолданыстағы капитал қозғалысынан
ерекшеленеді.Өнеркәсіп капиталының мынадай үш: ақшалай (А), өндірістік
(Ө) және тауар (Т) формалары бапр. Ал, сауда капиталы Т және А
формаларын бөлінсе, ал несие капиталы үнемі ақшалай формада ғана (А-А
ı) кездеседі;
• несие капиталы өнеркәсіп капиталының ерекшеленген бөлігі болып
табылатындықтан, несие капиталының мәнін толық түсіну үшін оның
қалыптасу ерекшеліктерімен шығу көздерін қарастырған жөн.
Несие капиталы қалыптасуының маңызды шығу көзі – ауыспалы айналымнан
босаған ақшалай қаражаттар болып табылады:
• құнын шығарылатын тауарларға амортизация түрінде бірнеше бөліктерге
бөліп ауыстыру барысында жинақталып негізгі қорды қалпына келтіруге
арналған қаражаттар;
• тауарларды сату және шикізаттарды, жанар-жағармайды, және материалды
сатып алу уақытының сәйкес келмеуінен оларды өндіру мен еңбекақы
төлеуге қажетті айналым капиталының ақшалай түрдегі бөлігі;
• жаңа жобаларды іске асыруға бағыталған белгіленген шамаға дейін
қорланатын (жиналатын) пайданың бөлігі;
• нақты бөлінуі мен пайдалануына дейін қайта бөлінген пайда бөлігі.
Жоғарыда аталған қаражаттың барлығы шаруашылық жүргізуші субьектілерге
қызмет көрсететін банктердің есепшоттарда жиналады. Сондықтан, жоғарыда
қарастырылған қаражаттар жекелеген жағдайларда есеп айырысу түрінің қолма-
қол ақшасыз шамасы бойынша несие мекемелерінде жинақталып, несие
капиталының қоры, немесе олардың несиелік қоры болып саналады.Несие
капиталының аталмыш көзінің ерекше тартымдылығы сол – ол банк үшін
есепшоттағы бар қаражатты пайдалануға есеп айырысу шотының иесінің
келісімін алу қажеттілігінің болмауымен, сондай-ақ бұл қаражаттардың
арзандылығымен, яғни осы ресурстардың банк үшін нақты тегін болуымен
анықталады.
Несие капиталының басқа аса маңызды, бірақ қымбат (зәру) көзі халықтың
жинақ ақшалары мен табыстары болады. Олардың бірсыпыра бөлігін банк табыс
тауып, пайзды өсіріп алу үшін еркін түрде уақытша пайдалануға береді. Бұл
қаражаттар депозит пен жинақ ақша шоттардың есебіне алынады. Қазіргі
уақытта мұндай қаражаттар Қазақстанда жылдан жылға млрд теңге есебімен өсіп
отыр.
Несие капиталының үшінші көзі – мемлекеттің ақшалай қорланымы. Оның
шамасы үкіметтің барлық қызмет түрінен, мәселен, мемлекеттік меншікті жалға
беруден, акция пакеттерін сатудан, мемелекеттік меншіктің ауқымы бойынша
келіп түсетін табысымен өлшенеді.
Несие мекемелерінде шоғырландырылған бұл қаражаттардың жиынтығы банктің
несие ресурстары ретінде ұсынылатын мемлекеттің несие қорын құрайды.
Осындай уақытша бос ресурстардың қалыптасуы мен оның пайдаланылуының
нәтижесінде несие капиталының нарығы пайда болып дамыды.
Қаржы нарығының бірі ретіндегі несие капиталының нарығын несие
капиталының ауыспалы айналымын қамтамасыз ету процестерімен байланысты
қаржылық қарым-қатынастың ерекше саласы ретінде анықтауға болады.
Несие мен ақшаның өзара әрекеті.
Адамдар көп жағдайда несиені ақша ретінде қабылдайды. Бір қарағанда,
несие - әсіресе, ақша түрінде ұсынылатын банк несиесін ақша деп санауға
болар еді. Соған қарамастан, ақша және несие – түрлі ұғымдар ғана емес,
әртүрлі қарым-қатынастар да болып табылады.
Несие мен ақша – түрлі экономикалық қарым-қатынастарды білдіретін дербес
экономикалық категориялар.Ақшаға қарағанда несие тарлау болып келеді.
Себебі, несие қарым-қатынасының субьектілері тек несие мәмілесінің
қатысушылары ғана болса, ал ақша қарым-қатынасының субьектілері барлық
заңды, заңды емес және жеке тұлғалар болып табылады.
Осыған байланысты несие ақша қарым-қатынасының ең бірінші ерекшелігі –
қатысушылар қрамының әр түрлі екенін атап өткенр жөн. Ақша қарым-қатынасына
сатып алушы мен сатушы субьектілері арасындағы қарым-қатынас нәтижесінде
осындай қалыпқа енеді. Бұл жағдайда тауар мен ақшаның ыңғайластық қозғалысы
жүреді.
Несие қарым-қатынасының қатысушылары несие беруші мен қарыз алушы болып
табылады, ал несие құнның қайтарылу қозғалысының себебі бойынша ерекше
қарым-қатынасты көрсетеді. Бұл жағдайда құн ыңғайластық қозғалысқа
түспейді, өйткені ол несие берушіден қарыз алушыға өтеді және белгіленген
мерзім өткеннен кейін өз инсіне қайтады. Несиеге ақшалай қарым-қатынаста
жол берілмейтін мерзімі ұзартылған төлем тән. Соған қарамастан ақша мен
несие бір-бірімен қатар болып, өзара әрекетке түседі. Сонымен, тауарларды
несиеге сату прцесінде төлем құралы ретінде несие мен ақша қатысады.
Несие мен ақша әр түрлі тұтыну құнына ие. Несие пайыз келтіретіндігімен
ақшадан ерекшеленеді.
Несие ақша түрінде де, тауар түрінде де ұсынылуы мүмкін.
Бұл ерекшеліктерге қарамастан тауар ақша қатынасының талаптарында ақша
мен несие тығыз байланыста дамып, ұдайы өндірістің барлық қорына қызмет
арқылы өзара бір-бірін толықтырады.
Банк берген несие клиенттерге банктің депозит есепшоттарына жаңа ақша
салуға мүмкіндік береді. Клиенттер оларды төлем құралы ретінде
жеткізушілердің шоттарын және басқа да төлемдерді өтеу үшін пайдаланады.
Банк клиенттері, яғни банк есепшотының иелері бір уақытта ақша және
несие қарым-қатынасының субьектілері де болып табылады. Нерық
экономикасының жағдайында несие мен ақшаның өзара әрекет етуінің алдағы
уақытта күшейе беру тенденциялары көрініс табады. Оған мына себептер бар:
• қолма-қол ақшасыз есеп айырысудың кеңеюі, интернет арқылы есеп
айырысудың электрондық жаңа жүйелерінің, төлем карталарының, дебет
карталарының пайда болуы, бір жағынан, банк шоттарына ақшаны тартып,
оларды несие ресурстарына айналдыру себеп болса, екінші жағынан ақша
айналымын тездетеді.Сондықтан ақшаның бір бөлігі есеп айырысу үшін
керексіз болып қалады және депозит есепшоттарында банктің несие
ресурстарын көбейтіп, тұрақталып (орнығып) қалады;
• орталық банктер несиені экономиканы ақша-несие жағынан реттеуінің
негізгі құралы ретінде пайдаланады. Оның шегі тарылу немесе кеңеюі
арқылы айналымдағы ақша жиынтығына банктің эмиссиялық қызметіне әсер
етеді.
Болашықта несие мен ақшаның өзара әрекеті жалғасып, күшейе береді.
Несиенің экономикадағы ролі және оны қолданудың шектері.
Несиенің ролін несиелік қатынастардың жұмыс істеуіне әкеліп соқтыратын
нәтижесіменр анықтауға болады. Несие өзінің қызметі арқылы ұдайы өндіріс
процесіне әсер етеді. Жоғарыда аталып өткендей, несиенің өз қызмет саласы
бар, ол қозғалыстың барлық құндылықтарымен емес, шаруашылық айналымда
пайдаланылмай тұрған, қайта айналып құйылудың бастапқы кезінде қайта
бөлінуі мүмкін бөлігімен ғана байланысты. Несиенің көмегімен шешілетін
міндеттер қоғамдық дамудың әр түрлі кезеңдерінде өзгеріп отыруы мүмкін.
Экономика дамуының сатысына қарамастан, несиенің арқасында қарыз беру
капиталы құрылып, оның өнім өндіруге пайдалануы қамтамасыз етіледі. Несие
ұдайы өндіріс процесінің үздіксіздігі мен тездетілуіне қызмет етеді.
Уақытша бос материалдық және ақшалай қаржыларды қайтарымдық және төлемдік
негізде қайта бөлуді қамтамасыз етуші несие кез-келген экономикалық субьект
бойынша ағымдағы өндірістік шығындар мен табыстардың арасында, өндірістің
маусымдық сипаты мен экономика салаларында тауарларды сатып реттеудің
арасында, капиталдың жұмсауға қажетті көлемі мен қолда бар жиынтықтардың
арасында болатын қарама-қайшылықтарды шешіп отырады. Ұдайы өндіріс процесін
несие арқылы түзету ең алдымен қоғамдық өндірістің үздіксіздігін қуаттап
отырудың арқасында қамтамасыз етіледі. Жоғарыда көрсеткеніміздей, қорлар
айналысының біркелкілік танытпайтындығына байланысты бір полюсте бос тұрған
қаржылар пайда болады, екіншісінде оларға деген тапшылық орын алады.
Уақытша қаржылық қиыншылықтарға ұшыраған кәсіпорындарға берілетін несие
оларға ұдайы өндіріс процесін жалғастыруға ТМҚ үшін ақы төлеуді қамтамасыз
етуге, еңбекақы төлеуге және т.б. мүмкіндіктер тудырады.
Жаңа өндіріс ашу мен оларды кеңейту ісінде де несиенің атқаратын ролі
зор. Несиенің көмегімен айтарлықтай қаржы рресурстарын шоғырландыру мен
орталықтандыру жаңа өндірістердің ірі жобаларын іске асыруға, жаңа
техниканы ендіруге, жоғары қосымша құны бар өнімдерді өндіруді қайта
жарақтауға байланысты салынатын мол салымдарды жүзеге асыруға мүмкіндік
береді.
Қазақстанда экономиканың шикізаттық бағытынан арылып, жоғары дамыған
өңдеу секторын құру мақсатын көздейтін ҚР-ның 2003-2015 жылдарға арналған
индустриялды-инновациялық даму стратегиясы жүзеге асуда. Бұл ретте өзінің
несиелік қаржыларын осы бағдарламаны жүзеге асыруға бағыттайтын несие
жүйесіне үлкен үміттер артылуда. Несиені капиталдық салымдар есебінде
пайдаланудың бюджеттік қайта айналмалы қаржыландырумен айтарлықты маңызды
артықшылықтар бар. Ол капиталдық шығынның тиімділігін осы шаралардың пайда
есебінен қарызды өтеудің мүмкіндіктерін анықтаумен әрі несие шараларының
өтелу мерзімі шегінде қарызды өтеудің мерзімін белгілеумен жүйелі бақылауға
мүмкіндік береді.
Несиенің ақша айналымы саласында да алатын орны айрықша. Ол ақша
айналымының үнемделуінен көрінеді. Несие өзінің қызметі – айналысының
құралын құруға байланысты:
• біріншіден, ақша белгілерін дайындау, шығару, есеп жүргізу мен
сақтау шығындарын қысқартады;
• екіншіден, несие бос ақша қаражаттарын сан рет пайдалана отырып,
қолма-қол ақшасыз есептесулерді қысқартып, айналым шығындарын
азайтады;
• үшіншіден, айналымның шығындары маусымдық қажеттіліктерді қосымша
қаржылар есебінен көбейткенде қорлардың кемуіне байланысты
қысқарады.
Кәсіпорындар мен халықтың қаржыларын банкілердің есепшотында сақтау ақша
есептерін банкінің есебінде жазу арқылы, яғни қолдағы бар ақшаның
қатысуынсыз жасауға мүмкіндік береді. Қолма-қол ақшасыз есеп экономикадағы
есептесулерді тездетіп, айналымның шығындарын азайтады, мемлекеттік қарыз
беру қорын арттырады.
Қолдағы ақшалардың айналымға түсуі және оларды айналымнан шығару
несиелік негізде жүргізіледі, мұның өзі айналыстағы ақша көлемін реттеп
және оларды басқаруға, дәлірек айтқанда валюта мен инфляцияның тұрақтылығын
ұстап тұруға мүмкіндік береді.
Экономиканың төмендеп, инфляцияның өрлеген кезінде мемлекет пайыздық
ұтысты көтеру арқылы айналымдағы ақша көлемін қысу үшін экономикадағы
несиелік салымның көлемін қысқартады. Ал, экономикалық өрлеу кезінде
экономиканы жандандырып, әрі өсіру үшін несие экспансиясы саясаты
қолданылады, яғни пайыздық ұтыстарды кеміту арқылы несие тасқыны көбейіп,
ақша көлемі ұлғаяды. Осылайша ақша айналымы ретке келтіріледі. Қазақстанда
1993-1997 жылдары несиелердің шектелуі, ал 1998 жылдан бастап несие
экспансиясы саясаты жүргізілді.
Несиенің (ипотекалық тұтыну несиесі) арқасында тұрғын үй құрылысы,
пәтерлер, автокөлік және басқа да тұрмыстық машиналар мен аппараттар алу
мен шаруашылықты қалыптастыру сияқты қоғамдағы көптеген әлеуметтік
мәселелерді шешуге қол жетіп отыр.
Несиенің көмегімен басқа мемлекеттермен байланыстар нығайып, әлемдік
экономикаға араласуға мүмкіндіктер туып келеді.
Сонымен, жекелеген шаруашылықпен айналысушы экономикалық субьектілердің
өмір сүруі мен жалпы халық шаруашылығының дамуында да, микродеңгейіне
байланыстардың дамуында, сондай-ақ халықтың әл-ауқатын көтеруде несиенің
атқаратын ролі өте зор екен.
Міне, осыған байланысты несиені падаланудың шегі қайсы деген мәселе
туындайды. Үйлесімді деңгейлерде ғана несиенің экономикаға салынуы пайда
бере алады. Несиенің дамуын, оның ролінің күшеюін экономикаға несие
салымының артуымен байланыстыруға болмайды. Мұның өзі несиені пайдаланудағы
сапалық емес, сандық өзгерістерді көрсеткен болар еді. Несие салымдарының
ұлғайғаны жайлы мәліметтер мен қаржылардың қайнар көздеріндегі несиенің
үлесі экономиканың дамуында оның ролінің артқандығы осы процестердің несие
обьектілерінің кеңеюімен, жаңа өнімдер шығару үшін жаңа да, сапалы
жобаларды игерумен байланысты болғанда да белгілі болады. Бұл жағдайда
несиелік қатынастардың дамуы, жаңа салалардың пайда болуы, капиталдың бір
саладан екінші салаға ауысып қайта құйылатындығы жүзеге асатындықтан, несие
ролінің артқандығы туралы айтуға болады.
Әңгіме бұл жерде несие шектерінің сапсы мен саны жайлы. Несиелеудің
көптігі экономиканың даму процесіне, ақша айналымына кері әсерін тигізеді.
Ол қарыз алушылардың қаржыларды үнемдеп пайдалануға деген ықыласын
бәсеңдетеді.
Ал,несие саласын мейлінше тарылтудың да кері әсері бар, себебі төлем
қаржыларының жеткіліксіздігінен шаруашылық субьектілері ТМҚ-ны, жабдықтарды
сатып ала алмайды, өзінің қызметкерлеріне еңбекақы төлей алмайды, негізгі
қорларды жалға ала алмайды және т.б. Сайып келгенде мұның бәрі өндірісте,
тауарларды сатып-таратуда өз көрінісін байқатпай қоймайды.
Несиенің шектерін негіздеп анықтау мен сақтаудың сұраныс пен ұсыныстың,
айналымдағы тауар мен ақша көлемдерінің, өндіріс пен тауарларды сатып-
таратудың араларындағы үйлесімді тепе-теңдіктерді сақтап тұру үшін маңызы
зор.
Несиенің сандық шегі несиелік қаржыларды сандық жағынан шектеумен
байланысты. Шектеулердің әдісі әр түрлі, тура әдіс – Ұлттық банк міндетті
зор көздерінің мөлшерін арттырып, соның нәтижесінде несие көздерінің
көлемін азайтады, экономикалық әдіс – пайыздық мөлшерлемені көтерудің
нәтижесінде несиелеу процесін тежейді. Сапалық шектері – бұл жағдайда несие
тар көлемдік деңгейде де, кең көлемдік деңгейде де кері әсер етуі мүмкін.
Несиенің экономика циклінің тиісіт кезеңіне байланысты кең көлемді
деңгейде оң немесе теріс түрде әсер ететіндігі жоғарыда атап көрсетілді.
Несиенің пайдаланылуы мен оның тар көлем деңгейінде әсер етуі көп
факторларға, ең бірінші несиелік қатынастарға қатысушы жақтардың ықыластары
мен мүмкіндіктеріне байланысты, атап айтқанда:
• қарыз алушылардың қарыз қаржыларына деген мұқтаждығы мен несие және
пайыздық мөлшерлемелерді қайтаруға байланысты шығындарды азайтуға
олардың ықыласты болуы;
• банкілердің өз табыстарын ұлғайту мақсатымен несие салымдарын
кеңейтуге ықыластылығы.
Екі жақтың несиелік танымдарға ықыластары жасалған несиелік келісімдерде
көрсетіледі.
Несие ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz