Ағылшын, қазақ және түрік тілдеріндегі анималистік мақал – мәтелдер
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I Бөлім. Мақал . мәтелдердің зерттелу аясы.
1.1. Аталар сөзі . ақылдың көзі ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2. Мақал . мәтел мен фразеологизімнің
ара .қатнасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
1.3. Мақал . мәтелдерді айшықтау тәсілдері ... ... ..25
II Бөлім. Анималистік мақал . мәтелдер
2.1. Ағылшын, тілдеріндегі анималистік
Мақал . мәтелдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.2. Ағылшын, түрік тілдеріндегі анималистік
мақал . мәтелдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
2.3. Қазақ, түрік тілдеріндегі анималистік
мақал . мәтелдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
I Бөлім. Мақал . мәтелдердің зерттелу аясы.
1.1. Аталар сөзі . ақылдың көзі ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2. Мақал . мәтел мен фразеологизімнің
ара .қатнасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
1.3. Мақал . мәтелдерді айшықтау тәсілдері ... ... ..25
II Бөлім. Анималистік мақал . мәтелдер
2.1. Ағылшын, тілдеріндегі анималистік
Мақал . мәтелдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.2. Ағылшын, түрік тілдеріндегі анималистік
мақал . мәтелдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
2.3. Қазақ, түрік тілдеріндегі анималистік
мақал . мәтелдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
Халықтың сан алуан бімдердінің алғашқы іргетасы сонау ерте кездің өзінде – ақ ауыз әдебиетінің түрлі жанырларында қалана бастаған. Кез-келген халықтың баға жетпес асыл мұрасына айналған, фальклордың негізгі саласының бірі болып табылатын мақал – мәтелдер сыртқы дүниенің небір тылсым сырларын ашып көрсетеді. Әрбір халықтың даналығы мен шешендігінің куәсі болып тұратын
осы сөз маржандары кез –келген халықтың өшпес мұрасы, әрі
өткен өмірдің, қилы –қилы замандардың хабаршысы іспеттес.
Мақал –мәтелдер әу баста дана мен ойшылдың, шешен мен ақын –
Жыраулардың көмейінен ағытылған асыл сөздер болған.
Түркі халықтары өздерінің мақал – мәтелдерін « аталар сөзі »,
« ақыл сөзі », « нақыл сөз », « даналық сөзі », « көсем сөзі » дей отырып, « Атаңның сақалына қарама, айтқан мақалына қара »,
« Мақал –мәтел маржан сөз, қоса көрме арзан сөз » деуі – халықтың
берген әділ бағасы. ( 19.8)
Тілдегі осы тамаша сөз орамдарының құрамындағы компоненттер семантикалық жағынан ерекшеленіп, ұйытқы сөз қызметін атқарады. Осындай ұйытқы сөздердің бірі болып табылатын жан – жануарлар атаулары, қарастырылып отырған жұмыстың « Ағылшын, қазақ және түрік тілдеріндегі анималистік мақал – мәтелдер » атты тақырыбына негіз болып отыр.
Тақырыптың өзектілігі. Түркі тілді халықтарда анималистік мақал – мәтелдер көптеп кездеседі. Қарастырып отырған қазақ, түрік тілдеріндегі мақал –мәтелдердің көпшілігі төрт түлік, жан – жануарлар негізінде қалыптасқан. Ағылшын тілінің мақал – мәтелдері болса түркі халықтары, соның ішінде, қазақ және түрік тілдерінің мақал –мәтелдерінен алшақтау, яғни компоненттері жөнінен, құрамында кездесетін жан – жануарлар атауының сан алуандылығымен ерекше-
ленеді. Халықтың осы көне мұрасын, атап айтқанда, үш тілдің ( ағылшын, қазақ, түрік ) анималистік мақал – мәтелдер мағыналық тұрғыдан болсын, құрамына қарай болсын, талдап, ішкі мәнін ашу –қазргі тіл бөліміндегі өзекті мәселелердің бірі десек те бол
Жан – жануарлар атаулары тілдердің басым көпшілігінің лекси-касының ең көне қабатын құрап, көптеген мақал – мәтелдердің пайда болуына негіз болған бірліктер қатарына жатады. Анималистік мақал –мәтелдеоде жан – жануарлар атауының қолданылу аясы, оладың халыққа жеткізер мағыналық астары әр тілдің мақал – мәтелдерінде әрқилы болып келеді. Осыған қарамастан, барлық халықтардың мақсат – мүддесі, ой – арманы сай келгеніндей, мақал – мәтелдердегі, оның ішінде, ағылшын, қазақ және түрік тілдеріндегі анималистік мақал –мәтелдердің мағыналас, яғни синонимдес, және де керсінше қарама –қарсы мағынада антонимдері де ұшрасады. Аталған мәселелер тақырыптың өзектілігін көрсетеді.
осы сөз маржандары кез –келген халықтың өшпес мұрасы, әрі
өткен өмірдің, қилы –қилы замандардың хабаршысы іспеттес.
Мақал –мәтелдер әу баста дана мен ойшылдың, шешен мен ақын –
Жыраулардың көмейінен ағытылған асыл сөздер болған.
Түркі халықтары өздерінің мақал – мәтелдерін « аталар сөзі »,
« ақыл сөзі », « нақыл сөз », « даналық сөзі », « көсем сөзі » дей отырып, « Атаңның сақалына қарама, айтқан мақалына қара »,
« Мақал –мәтел маржан сөз, қоса көрме арзан сөз » деуі – халықтың
берген әділ бағасы. ( 19.8)
Тілдегі осы тамаша сөз орамдарының құрамындағы компоненттер семантикалық жағынан ерекшеленіп, ұйытқы сөз қызметін атқарады. Осындай ұйытқы сөздердің бірі болып табылатын жан – жануарлар атаулары, қарастырылып отырған жұмыстың « Ағылшын, қазақ және түрік тілдеріндегі анималистік мақал – мәтелдер » атты тақырыбына негіз болып отыр.
Тақырыптың өзектілігі. Түркі тілді халықтарда анималистік мақал – мәтелдер көптеп кездеседі. Қарастырып отырған қазақ, түрік тілдеріндегі мақал –мәтелдердің көпшілігі төрт түлік, жан – жануарлар негізінде қалыптасқан. Ағылшын тілінің мақал – мәтелдері болса түркі халықтары, соның ішінде, қазақ және түрік тілдерінің мақал –мәтелдерінен алшақтау, яғни компоненттері жөнінен, құрамында кездесетін жан – жануарлар атауының сан алуандылығымен ерекше-
ленеді. Халықтың осы көне мұрасын, атап айтқанда, үш тілдің ( ағылшын, қазақ, түрік ) анималистік мақал – мәтелдер мағыналық тұрғыдан болсын, құрамына қарай болсын, талдап, ішкі мәнін ашу –қазргі тіл бөліміндегі өзекті мәселелердің бірі десек те бол
Жан – жануарлар атаулары тілдердің басым көпшілігінің лекси-касының ең көне қабатын құрап, көптеген мақал – мәтелдердің пайда болуына негіз болған бірліктер қатарына жатады. Анималистік мақал –мәтелдеоде жан – жануарлар атауының қолданылу аясы, оладың халыққа жеткізер мағыналық астары әр тілдің мақал – мәтелдерінде әрқилы болып келеді. Осыған қарамастан, барлық халықтардың мақсат – мүддесі, ой – арманы сай келгеніндей, мақал – мәтелдердегі, оның ішінде, ағылшын, қазақ және түрік тілдеріндегі анималистік мақал –мәтелдердің мағыналас, яғни синонимдес, және де керсінше қарама –қарсы мағынада антонимдері де ұшрасады. Аталған мәселелер тақырыптың өзектілігін көрсетеді.
1. Антрушина Г. Б. Афанасьева О. В. Морозова Н. Н. Лексикология английского языка –Москва : Дрофа, 2000.
2. Аханов К .Тіл білімінің негіздері –Алматы : Санат , 1993.
3. Әуезов М. Шығармалары, мақалалар, зерттелу –Алматы : Ғылым, 1969.
4. Баймахан Т. Байтелиев А. Утешова Н. Тайтулеуова Н. Английские пословицы и поговорки и их эквиваленты в руском и казахском языках –Алматы : Мектеп, 2000
5. Байтұрсынов А. Шығармалары –Алматы : Жалын, 1989.
6. Виноградов В. В. Об основых типах фразеологических единиц в русском языке –Москва : Изд . АНН. СССР. 1947.
7. Горький М.Әдебиет туралы –Алматы : Ғылым, 1954.
8. Горький М. Материалы и исследования –Москва : АН. СССР, 1934.
9. Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебеті –Алматы : Ғылым, 1974.
10. Джумабаев Ю. Д. Мамедов Ш. Ф. Этическая мысль в Средней Азий в IX—XV в.в. –Москва : Изд. АНН.СССР, 1974.
11. Урила Кеңеспева
12. Жарықпаев Қ. Аталар сөзі — ақылдың көзі. —Алматы : Қазақстан, 1980.
13. Ihsan Kurt. Turk Atasozlerine Psikolojik Bir Yaklasim — Ankara : Kultur Baskanligi, 1997.
14. Ismail Z. Muhittin Gumus. Turce Aciklamali Kazak Atasozleri — Ankara : Ankara &: English, 1995.
15. Катаринский В. Сборник киргизских пословицы –Оренбург , 1899.
16. Kurgan S. Divanu Lugat ‘ it Turk Uzerine –Ankara, 1972.
17. Қоңыратбаев Ә. Қазақ фольклорының тарихы –Алматы : Ғылым, 1998.
18. Мұхамбетқалиева Р. Қ. Фольклордағы тұрмыс –тіршіліктің этникалық таным. –Алматы : Санат , 2001.
19. Muallimoglu N. The Turkish Delights. A Treasury of Proverbs and Folk Sayings. –New York City: National Education Press. 1998.
20. Нұрмаханов А. Түрік фразеологиясы –Алматы : Ғылым, 1998.
21. Орынбеков М. / / Ақиқат, 1994. № 6.
22. Сайлова А. Т: Қазақтың мақал –мәтелдері. –Алматы : Көшпенділер, 2005.
23. Steven Hegard 7 Review of New Redhouse Turkish –English Dictionary –Ankara : Archlvum Ottomanlcum, 1971.
24. Turk Atasozleri ve Deyimleri –Istanbil : Milli Kutuphane Baskanligi, 1997.
25. Yanar A. Hayvan Motifli Atasozleri ve Deyimlerimiz : Erdemli, 1997.
26. Yoldasev I . Turkce Aciklamali Ozbek Atosozleri –Ankara & Engin 1995.
27. Yurtbasi M. Siniflandirilmis Turk Atasozleri –Ankara : Ozdemir Yayincilik, 1994.
28. 500 English proverbs –Алматы : Кочевники, 2003.
Сөздіктер :
1. Aksoy O. A. Atasozler ve Deyimler Sozlugu –Istanbul : Inkilap, 1988.
2. Кеңесбаев І .Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі –Алматы : Савнат,1997.
3. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі –Алматы : Ғылым, 1983.
4. Лингвестический энциклопедический словарь –Москва , 1990.
5. Longmen Idioms Dictionary Addision Wesely Longmen Limited , 1998.
2. Аханов К .Тіл білімінің негіздері –Алматы : Санат , 1993.
3. Әуезов М. Шығармалары, мақалалар, зерттелу –Алматы : Ғылым, 1969.
4. Баймахан Т. Байтелиев А. Утешова Н. Тайтулеуова Н. Английские пословицы и поговорки и их эквиваленты в руском и казахском языках –Алматы : Мектеп, 2000
5. Байтұрсынов А. Шығармалары –Алматы : Жалын, 1989.
6. Виноградов В. В. Об основых типах фразеологических единиц в русском языке –Москва : Изд . АНН. СССР. 1947.
7. Горький М.Әдебиет туралы –Алматы : Ғылым, 1954.
8. Горький М. Материалы и исследования –Москва : АН. СССР, 1934.
9. Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебеті –Алматы : Ғылым, 1974.
10. Джумабаев Ю. Д. Мамедов Ш. Ф. Этическая мысль в Средней Азий в IX—XV в.в. –Москва : Изд. АНН.СССР, 1974.
11. Урила Кеңеспева
12. Жарықпаев Қ. Аталар сөзі — ақылдың көзі. —Алматы : Қазақстан, 1980.
13. Ihsan Kurt. Turk Atasozlerine Psikolojik Bir Yaklasim — Ankara : Kultur Baskanligi, 1997.
14. Ismail Z. Muhittin Gumus. Turce Aciklamali Kazak Atasozleri — Ankara : Ankara &: English, 1995.
15. Катаринский В. Сборник киргизских пословицы –Оренбург , 1899.
16. Kurgan S. Divanu Lugat ‘ it Turk Uzerine –Ankara, 1972.
17. Қоңыратбаев Ә. Қазақ фольклорының тарихы –Алматы : Ғылым, 1998.
18. Мұхамбетқалиева Р. Қ. Фольклордағы тұрмыс –тіршіліктің этникалық таным. –Алматы : Санат , 2001.
19. Muallimoglu N. The Turkish Delights. A Treasury of Proverbs and Folk Sayings. –New York City: National Education Press. 1998.
20. Нұрмаханов А. Түрік фразеологиясы –Алматы : Ғылым, 1998.
21. Орынбеков М. / / Ақиқат, 1994. № 6.
22. Сайлова А. Т: Қазақтың мақал –мәтелдері. –Алматы : Көшпенділер, 2005.
23. Steven Hegard 7 Review of New Redhouse Turkish –English Dictionary –Ankara : Archlvum Ottomanlcum, 1971.
24. Turk Atasozleri ve Deyimleri –Istanbil : Milli Kutuphane Baskanligi, 1997.
25. Yanar A. Hayvan Motifli Atasozleri ve Deyimlerimiz : Erdemli, 1997.
26. Yoldasev I . Turkce Aciklamali Ozbek Atosozleri –Ankara & Engin 1995.
27. Yurtbasi M. Siniflandirilmis Turk Atasozleri –Ankara : Ozdemir Yayincilik, 1994.
28. 500 English proverbs –Алматы : Кочевники, 2003.
Сөздіктер :
1. Aksoy O. A. Atasozler ve Deyimler Sozlugu –Istanbul : Inkilap, 1988.
2. Кеңесбаев І .Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі –Алматы : Савнат,1997.
3. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі –Алматы : Ғылым, 1983.
4. Лингвестический энциклопедический словарь –Москва , 1990.
5. Longmen Idioms Dictionary Addision Wesely Longmen Limited , 1998.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .3
I Бөлім. Мақал – мәтелдердің зерттелу аясы.
1. Аталар сөзі - ақылдың көзі ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
2. Мақал – мәтел мен фразеологизімнің
ара
–қатнасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
3. Мақал – мәтелдерді айшықтау тәсілдері ... ... ..25
II Бөлім. Анималистік мақал – мәтелдер
2.1. Ағылшын, тілдеріндегі анималистік
Мақал –
мәтелдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.2. Ағылшын, түрік тілдеріндегі анималистік
мақал –
мәтелдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
2.3. Қазақ, түрік тілдеріндегі анималистік
мақал –
мәтелдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
63
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 65
Кіріспе
Халықтың сан алуан бімдердінің алғашқы іргетасы сонау ерте
кездің өзінде – ақ ауыз әдебиетінің түрлі жанырларында қалана
бастаған. Кез-келген халықтың баға жетпес асыл мұрасына айналған,
фальклордың негізгі саласының бірі болып табылатын мақал –
мәтелдер сыртқы дүниенің небір тылсым сырларын ашып көрсетеді. Әрбір
халықтың даналығы мен шешендігінің куәсі болып тұратын
осы сөз маржандары кез –келген халықтың өшпес мұрасы, әрі
өткен өмірдің, қилы –қилы замандардың хабаршысы іспеттес.
Мақал –мәтелдер әу баста дана мен ойшылдың, шешен мен ақын –
Жыраулардың көмейінен ағытылған асыл сөздер болған.
Түркі халықтары өздерінің мақал – мәтелдерін аталар
сөзі ,
ақыл сөзі , нақыл сөз , даналық сөзі , көсем сөзі
дей отырып, Атаңның сақалына қарама, айтқан мақалына қара ,
Мақал –мәтел маржан сөз, қоса көрме арзан сөз деуі – халықтың
берген әділ бағасы. ( 19.8)
Тілдегі осы тамаша сөз орамдарының құрамындағы компоненттер
семантикалық жағынан ерекшеленіп, ұйытқы сөз қызметін атқарады.
Осындай ұйытқы сөздердің бірі болып табылатын жан – жануарлар
атаулары, қарастырылып отырған жұмыстың Ағылшын, қазақ және
түрік тілдеріндегі анималистік мақал – мәтелдер атты тақырыбына
негіз болып отыр.
Тақырыптың өзектілігі. Түркі тілді халықтарда анималистік
мақал – мәтелдер көптеп кездеседі. Қарастырып отырған қазақ,
түрік тілдеріндегі мақал –мәтелдердің көпшілігі төрт түлік, жан –
жануарлар негізінде қалыптасқан. Ағылшын тілінің мақал – мәтелдері
болса түркі халықтары, соның ішінде, қазақ және түрік
тілдерінің мақал –мәтелдерінен алшақтау, яғни компоненттері
жөнінен, құрамында кездесетін жан – жануарлар атауының сан
алуандылығымен ерекше-
ленеді. Халықтың осы көне мұрасын, атап айтқанда, үш тілдің
( ағылшын, қазақ, түрік ) анималистік мақал –
мәтелдер мағыналық тұрғыдан болсын, құрамына қарай болсын,
талдап, ішкі мәнін ашу –қазргі тіл бөліміндегі өзекті
мәселелердің бірі десек те бол
Жан – жануарлар атаулары тілдердің басым көпшілігінің
лекси-касының ең көне қабатын құрап, көптеген мақал – мәтелдердің
пайда болуына негіз болған бірліктер қатарына жатады.
Анималистік мақал –мәтелдеоде жан – жануарлар атауының қолданылу
аясы, оладың халыққа жеткізер мағыналық астары әр тілдің
мақал – мәтелдерінде әрқилы болып келеді. Осыған қарамастан,
барлық халықтардың мақсат – мүддесі, ой – арманы сай
келгеніндей, мақал – мәтелдердегі, оның ішінде, ағылшын, қазақ
және түрік тілдеріндегі анималистік мақал –мәтелдердің мағыналас,
яғни синонимдес, және де керсінше қарама –қарсы мағынада
антонимдері де ұшрасады. Аталған мәселелер тақырыптың
өзектілігін көрсетеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты — ағылшын, қазақ және түрік
тілдеріндегі анималистік мақал – мәтелдердің табиғатына тән
ортақ құбылыстарын, заңдылықтар мен ерекшеліктерін анықтау. Және
де үш тілге де ортақ синонимдес анималистік мақал – мәтелдерді
көрсету.
Зерттеу жұмысының теориялық мәні. Қарастырылып отырған тақырып
негізінде ағылшын, қазақ және түрік тілдеріндегі анималистік
мақал –мәтелдердің мән –мағынасын аша отырып, олардың жалпы
ұқсастықтарын, әр халықтың өзіне тән ой саптауын, мақал
–мәтелдердегі жануарлар атауларын адам мінездерінің сан алуан
түрін бейнелеуге қолданылатындығын ашып көрсетеді.
Зерттеудің әдістері. Тақырып 3 тілді ( ағылшын, қазақ
және түрік ) қамтығандықтан, осы тілдердегі анималистік мақал –
мәтелдер талданды, яғни салыстыру әдісі қолданылады.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
ІБөлім. Аталар сөзі — ақылдың көзі.
Ауыз әдебиетінің халық өмірінде алатын әлуметтік орны
бар қомақты үлкен бір жаныр бар, ол – мақал – мәтелдер. Тіл
байлығы атты қазынаның үлкен бір қорына баланатын осынау
ғибаратты сөздер қоғам өмірін, тұрмыс – тіршілігінін, салт –
дәстүрін және де халықтың ой – арманы мен мінез – құлқын
тайға таңба басқандай дәл, әрі нақты етіп көрсетеді.
Мақал – мәтелдер – тіл қазынасы, ойдың тапқыр өрнегі.
Ұрпақтан ұрпаққа жалғасын тауып халқымыздың қазынасы болып келген
осы сөз зердесі арқашан да тәрбие тұрғысында болсын, көркем
әдебиетте болсын, әр халықтың фольклорынан биік орын алатын
сөз маржандары. Халқымыздың сөз саптау шеберлігі және шешендік
өнерден де құралақан болмағандығы ақиқат. Осы шеберліктің
куәсі –қазіргі уақыттағы бізге мирас болып қалған, әлі күнге
дейін өз құндылығын жоғалтпаған мақал – мәтелдер . Олардың әлі
де сан ғасырлар бойы өз мәнін сақтай отырып, құнының
арта түсетіні анық.
Қазақ халқының шешендігі мен тіл байлығы әрқашан да
осы мақал – мәтелдерде көрініс таба білді. Осыған дәлел
ретінде Мұқтар Әуезовтың сөздерін келтіре кетуіміз орынды болар:
...Мақал –мәтелдердің молдығы, олардың тамаша поэтикалық
формасы, шебер түрде берілген терең, тіпті философиялық мән
–мағынасы –осындай тамаша үздік шығармалар тудырған қазақ
халқының өзінің де
асқан ақындық дарынының, оның сарқылмас даналығының анық
айғағы. (3.234)
Қазақ тілі түркі тілдер тобына жатады. Орта Азия мен
Қазақстан ғалымдары түркі мақал – мәтелдерін тұнып тұрған
философия (10.25), Ол адам тіршілігін қалыптастыратын дүние
танымдық әмбебаптылық дәрежесінде қолданылады. ( 20.33) деп атап
көрсетеді. Бұл пікірлер тек қазақ тіліндегі мақал – мәтелдерге
ғана берілген баға емес, сонымен қатар бүкіл түркі тілдес
халықтарының мақал – мәтелдерінің табиғатына тиісті.
Мақал – мәтелдердің өзіне тән әсемдігі, құрлысының
шеберлігі, мағынасының көркемдігі, тілге жеңіл, әрі жүрек
түпкіріндегі таза мінсіз асыл сөздерді жеткізе білу қасиетімен
кімді болса да бей – жай қалдырмайды. Мақал – мәтелдер халықтың
сан ғасырлар бойы жинақтаған тәжірбесінің көрінісі іспетті, оның
тіршілік аясын, өмірі, үміті мен тілегін бір – екі ауыз
сөзге сыйғызып тұрады. Оларды әрине халық мұрасы, ауыз
әдебиетінің тамаша бір жанры ретінде танимыз.
Мақал мен мәтелдің ажыратылуы. Көбіне қазақ тілінде болсын,
ағылшын не түрік тілінде болсын мақал мен мәтел ажыратылып
көрсетілмей, бір ғана атаумен; яғни мақалдар (қазақ тілінде),
proverb (ағылшын тілінде), atasoz (түрік тілінде ) деп беріледі.
Мақалдар көбінесе екі бөлімді болып келеді де,
алдыңғысында шарт немесе жалпы байымдау, соңғысында қорытынды,
түйінді пікір айтылады. Мысалы, Кең болсаң, екм болмайсың.
Әзіл айтсандаң да әділ айт. Білгенің бір тоғыз, білмегенің
тоқсан тоғыз. Бидайдың кеудесін көтергені – дақылы жоқтығы,
жігіттің кеудесін
көтергені – ақылының жоқтығы. Тұз астың дәмін келтірсе, мақал
сөздің сәнін келтіреді және тағы басқа.
Мәтелдерде ой – пікір, топшылау мақалдардағыдай,
тікелей кесіп айтылмайды да, образды түрде жанамалай айтылған
ишара болады. Мысалы: Айдағаның екі – ақ ешкі, ысқырығың жер
жарады. Қызым саған айтам, келінім сен тыңда. Үй менікі
демеңіз, үй артында кісі бар. Ағама жеңгем сай. Сөзіңді біреу
сөйлесе, аузың қышып бара ма. Лақ та өлерде тұяқ серпеді.
Суға кеткен тал қармайды. Біреу тңып секіреді, біреу тойып
секіреді. Байтал түгіл бас қайғы. Батырға да жан керек. Баяғы
жартас бір жартас. Мұртқа өкпелеп жүргенде сақал шығып және
т.б. (2.177)
Өзінің Түркі фразеологиясы атты еңбегінде А.
Нұрмақанов мақал мен мәтел ұғымы біршама түркі тілдес халықтарда
бөлек айтылмайды, екеуі бір атау ретінде яғни мақал деп
қарастырылады деп көрсетеді. Сонымен бірге, мақалдарға құрамының
тұрақтылығы жөнінен тұрақты сөз тіркестері жақын келеді, бұлар
да ерте кездері қалыптасқан , тілдің ішкі заңдылықтарына
сүйенетін алайда .
Мақалдарға қарағандакөлемі қысқа, әрі ой аяқталамайды.
Ал мақал –мәтелдер керсінше толық мағыналы, ойы түйінді болып
табылатын сөз өрнегі.
Мақал және мәтел атауларын ажыратып, мәндерін ашып
түсіндірген келесі тіл маманы, жазушы Ахмет Байтұрсынов болады. Ол
сөз өнерінің ғылымы және Қара сөз бен дарынды сөз
жүйесіне тоқтай келіп, оларды өрнекті сөйлемдер, шешен сөз,
дарынды сөз, ділмәр сөз деп бөледі де, әр қайсысына жеке – жеке
тоқтайды. Солардың ішінде мақал мен мәтелге ерекше орын беріледі.
Мәтел. Мәтел дегеніміз кезіне келгенде кезегімен айтылатын
белгілі – белгілі сөздер. Мәтел мақалға жақын болады. Бірақ мақал
тәжірибеден шыққан
ақиқат ретінде айтылады . (5.250) Көрнекті түркологтың мақал
мәтелге берген бұл анықтамасы қысқа болса да, мазмұны өте
тереңде жатыр.
Мәлік Ғабдуллин : ... Мақал үлкен толғау образ арқылы
берілген логикалық ой қорытындысы болып келеді. Ал мәтелдерде
бұл секілді мазмұнды, оқиғалы әңгімелер өте аз кездеседі.
Мәтелдер, көбінесе, сөз айшығы, көркем теңеу, сөз образы.
( Көппен көрген ұлы той , Құрыққа сырық жалғап , Қызым
саған айтам, келінім сен тыңда , Тілге тиек жасап , Ханнан
қазық, биден тоқпақ т.б. ) ретінде қолданылады. Егер мақалда
дәлелдеу мен қорытынды пікір бірдей келіп отырса, мәтелде бұл
екеуінің бірі ғана болады .(9.78) -деп жазды.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде : Мақал —
үлгі – өнеге ретінде айтылатын жалпы халықтық нақыл сөз.
Мақал деп қысқа, образды ұйқасты, тұжырымды нақал сөздердің
тізбегін айтамыз. Мақал сөздің атасы, уәде – ердің опасы.(
Мақалдама ) ... .Мәтел – тұжырымды, бейнелі әрі ықшам нақыл
сөз.
( 1. 102) Мақал — халықтың көп ғасырлық тәжірибесі көрініс
тапқан, ритмикалық жағынан ұйымдасқан қысқа, тұрақты сөз
тіркестерінен құралған, ғибрат аралық нақыл сөз. Мақалдың басты
белгілері: аяқталған ( жай я құрмалас ) сөйлем
түріндекездеседі; біршама пайымдауды білдіреді; тура және
ауыспалы мағынада болады;
қарапайым сөйлемнен дәрежесі биік, әдеттегідей, полисемия
тудыра алмайды ... .Мәтел — фразалық тұрақты сөз тіркестерге
қарағанда, граммактикалық құрлымы бар, ғибрат аларлық, қысқа,
нұсқа сөз, көркем бейнелі сөз . ( 4.389)
Шындығында келгенде, мақалдар – терең ой мен көркем
сөздің түйіскен ең жоғарғы нүктесі. Бұл пікірді ойшылдардың,
ғалымдардың
айтқан сөздері дәлелдей түседі. Пармеологический сборник атты
еңбекте Сервантес мынадай түсіндірме береді : Пословицы – короткие
изречения выведенные из долгого опыта. Осы тақырыпта Бертран
Рассел болса, Пословицы – мудрость многих остроумие одного -деп
ой бөліседі.
Орыстың атақты тілшісі В.И.Даль Пословицы русского народа
кітабында былай деп қысқа әрі ұғымды түсіндірме береді :
Поговорка, народному же определению, цветочек, а пословица – ягодка
.
Разница между поговоркой и пословицей заключается в
следующем : поговорка — это обычно такое сочетание слов ,
которое выражает понятие , т.е. обладает лишь номинативной
функцией. Пословица, в отличие от поговорки , выражает
законченное суждение. Общее в поговорках и пословицах то, что
они в большинстве случаев образны по своей природе. Например:
adding fuel to fire ; as mad as a March hare ; an ass
in lion’s skin ; to put all one’s eggs in one basket
; to be more sinned against than sinning и др. деп атап
көрсетеді. И.Р.Гальперин өзінің Очерки по стилистике
английского языка кітабында.
Ары қарай ол мақалдың мәтелден айырмашылығы – мақал
аяқталған, толықтырып, ан ойды білдіреді. Мұнда азамат баласының
жылдар бойы жинақталған тәжрибиесі орын алады, ал халықтың
мақсаты, айтқысы келген ойы әрдайым түсінікті болады. Сөйлемде
мақал мен мәтел түрлі сөйлеу стилінде қолданылуы мүмкін, бірақ та
олардың қызметінде айырмашылық мүлдем жоқ десе де болады. Мысалы
ретінде мына сөйлем беріледі:
"As the last straw breaks the laden camel’s back this
piece of underground information crushed the sinking spirits of
Mr. ( Ch. Dickens).
Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні болған осы бір
мақал –мәтелдер — аө сөзде көп мағына болсын деген талапқа
сай жасалған, айрықша мәнерлі сөз өрнгегі . Халықтың мақал –
мәтелдерді жасау өнері мен шеберлігін ағаштан түйін түйген
шеберлікпен бара – бар десе болады. Оладың құрылысынан поэзияға
тән ұқсас та , ырғақ та , үндестік те табылады. Орны табылып
қолданылған әрбір мақал мен мәтел айтылатын ойды мазмұн
жағынан логикаландыра , түр жағынан көріктендіре, ажарлындыра
түседі. Сондықтан да халық : Сөздің көркі – мақал, жүздің
көркі сақал , Тұз астың дәмін келтірсе, мақал сөздің
сәнін келтіреді дейді. ( 2.179 )
Алайда әу баста мақал – мәтелдердің де өз авторы,
құраушысы болған, олар — халықтың көкейіндегі ой – армандарды,
көкейкесті мәселелерді өз шығармаларында қолданылған ақын –
жазушылар мен тілі жүйрік шешен адамдар.
Жалпы, түркі мақал – мәтелдері өз бастауын ескі
ойшылдардаң, даналардың, шешендердің сөздерінен алған. ( 19.12 )
Ағылшын шешендік өнері де тамырын тереңге жайған өз
құдіретінен нәр алып, өсіп - өнген , өзіндік ұлттық қасиеттерді
бойына сіңірген ұлы құбылыс. Қазақ қоғамында да шешендік өнер
ретінде мақал – мәтелдің алатын орны ерекше . Ұрпақ тәрбиесінде,
ел басқару жүйесінде, халықтың өмір жолын сәулелендіру жолында,
халықтың сан ғасырлық тәжрибесінде қорытылып екшелген, жинақталып
жүйеленген ақал – нақыл өсиет – насихатқа толы , отты да нақышты ,
шебер де шешен айтылатын ауызша сөздік толғамының танымдық әрі
тәрбиелік мәні айрықша. Қазақ жұрты жаратылысынан шешендік өнерге,
суырып
салма ақындық өнерге бейім халық. Оның қиыннан қиыстыра сөйлейтін
тапқыр да ақылды, бейнелі де бедерлі аталы да баталы, нақыл
қомақты ойлары жөнінде өзіміз де өзгелерге де таңдай қағып
айтудамыз.
Ағылшын тіліндегі мақал “ proverb ” негізгі латын
тіліндегі “ proverbium ” сөзінен шыққан, ол сөз
тізбектері, яғни сөздің ең нәрлі түйінін білдіретін ұғым.
Оның жалпы мағынасы “ pro ” — алдынғы және “ verbium”
— сөз дегенді білдіреді.
Мақал – мәтелдер ауызша әдебиеттің куәсі. Мақалдарды
қолдана жазған ескі жазба ескерткіштерінде мақал – мәтелдердегі
грамматикалық ережелерді көрсетіп кеткен, және бұл б.ғ.д. 2500
жылдардағы Ежелгі Мысыр топтамаларында да кездеседі. Мақал
–мәтелдер Ежелгі Қытайдағы педагогикалық жазуларда , Үндістанның
Веда трактаттарында да ұшрасады. Батыста ең танымалы — Інжілдегі
“ Book of Proverbs ” ( Мақал – мәтелдер кітабы ). Мұндай
Сүлеймен патшамен байланысты даналық сөздер қолданылады және олар
нақтырақ айтқанда тіпті ерте дәуірлерден бастау алған.
Ағылшын тіліндегі алғашқы мақал – мәтелдер топтамас
“ Proverbs of Alfred ” ( Х ІІ ғ ) , ал мақал –
мәтелдерді салыстырмалы зерттеудегі еңбек 1515 жылы
Роттердамдық Эрасмус жазған Латын мақал –мәтелдері . Сонымен
қатар Рейдің еңбегін ( 1670ж. ) , Томыс Дрейкстің ( 1616ж. )
және 1700 жылдарыжарық көрген Бенжамин Франклинннің “ Poor
Richard’s Almanack ” кітаптарын атап кетуге болады.( 22.7 )
Ағылшын және қазақ халықтарын жақын , тілдік, не болмаса
тарихи – мәдени қатнастарындағы ұқсастықтары бар деп айта қою
қиын, алайда түрік тілі керсінше бауырлас, әдебиеті, фольклоры,
және мұнда қолданылатын кейіпкерлер тұрғысынан да жақындығы
басым.
Жапы мақал – мәтелдерді салыстыра зеріктегенде , түркі
тілдерінің шығу тегінің бір екендігіне көзің жетеді. Әрбір тіл
халық, ұлт тілі болып қалыптсау дәуірінде фонетикалық, кейбір
лексикалық өзгерістерге түскен.( 1914 )
Халықтың сарқылмас мұрасы болып табылатын осы мақал
–мәтелдердің зерттелуі сөзсіз қызығушылық тудыратын тақырып. Мақал
– мәтелдерді зерттеу, жинақтау жолында В.В. Радлов еңбегін атап
көрсетуге болады. Осыдан жүз жыл бұрын жазған Түркі сөздігінде
ғалым қырғыз ( қазақ ) халқының осы сөз маржандарының
тамаша үлгілерін келтіріп кетеді.
Әрине қазіргі мақал –мәтелдерге қарағанда айтарлықтай өзгеріс
пен айырмашылықтар байқалады, яғни мақалдар лексикалық, фонетикалық
және басқа да өзгерістерге ұшыраған.
Сол заманда бір мақал екі тармақтан тұратын болған:
Калаун тапса кар жанар
Калаун таппаса маіда жанмас .( Kir V, I, 226 )
Ал қазіргі қазақ тілінде бірінші тармағы сақталған да,
екіншісі қолданудан шығып қалған. Дегенмен, қалауын таппаса
май да жанбас дегн тармақ бірінші тармақта толықтырлып, күшейтіп
тұр. Өкінішке орай ауызекі айтуға ыңғайластырудың нәтижесінде,
шұбалаңқылықтан қашып, бұл тармақты қалдырып кеткен. ( 2.179 )
Сонымен қатар мақал – мәтелдердегі лексикалық та
өзгерістерді байқай аламыз.
Мысалы : Төрт аяқтыда бота тату
Екі аяқтыда құрдас тату, — деген
мақалдың екінші тармағындағы құрдас сөзі бөле сөзімен
алмастырылған.
Сонндай – ақ тіл ғылымының ежелгі тарихына жүгінер
болсақ, ХI ғасырда өмір сүрген көрнекті түріктанушы, этнограф,
тарихшы ғалым Махмұд Қашқари еңбегінде төрт түлік малға, түр
сипаты мен ені, таңбаларына т.б. қатысты атаулар мен тіркестер,
даналық сөздер, мақал – мәтелдер көптеп келтірілген. Қашқаридің
жазған атақты еңбегі : Диуани – лұғат – ат – түрікте түркі
тілдес елдердің салт – дәстүрі мен тіршілік аясы, мәдениеті мен
тіл біліміне таптырмас құнды мәліметтер енгізілген. Мұнда
келтірілген көпшілік мақал – мәтелдер қазіргі күнге шейін туыс
түркі тілдерінің қолданысында бар.
Insanin alasi icinde , hayvanin alasi
dsindadir.
Bir karga ile kis gelmez.
Kus kanatin er atin.( 15. 60 – 80 )
Кейінгі ғасырларда Қазақстан жері Ресейге қосылған
заманда орыс ғалымдары қазақ жерін, географиясын мұқият
зерттегені бәрімізгі мәлім. Сонымен қатар қазақ халқының
тілі, мәдениеті мен әдебиеті зерттеу нысананының бірі болды.
Ұлтымыздың ауыз әдебиеті, соның ішінде мақал –
мәтелдері де XIX ғасырдың 70 – жылдарынан бастап жинақталып,
баспа бетін көрген болатын. Қазақ мақал –мәтелдерін тізіп,
баспаға жариялаған орыс ғалымдарының ішінен В. В. Радлов, М.
Терентьев, Ф.Плотников, Н.И.Гроденов, А.В. Васильев, Н.Н.Пантусов,
В.Катаринский т.б. атап өтуге болады.
Ал қазақтың өз мәдениет қайраткерлерінен орыс ғалымдары
мен иықтаса, Ы. Алтынсарин , Ш. Уәлиханов, Әбубәкір Диваев және де
басқалары ауыз әдебиеті нұсқаларына, соның ішінде нақыл
сөздерге, мақал – мәтелдерге ерекше зер салып, жинап, реттеп,
лоарға ғылыми баға берген болатын. Кейбір қазақ мақал
–мәтелдерінің қағаз бетіне түсірілгендері Ш. Уәлиханов пен
Березин архивтерінен табылды. XIX
ғасырдың орта шенінде жазылып алынған бұл қол жазбаларда қазақ
халқының ондаған, жүздеген жылдар бұрын қолданған мақалдарды орын
алған.
Орым ғалымдарының ішінде мақал – мәтелдерді жинақ етіп,
іріктеп басып шығарғандардың ішінде В. Катаринский жинағы елеулі
орын алады. Ол өзінің Сборник киргизских пословиц атты
жинаққа мың жарымнан аса мақал енгізіп, төмендегідей бірнеше
топтарға жіктеген.
1) Құдай, періште, тағы басқа діни ұғымдар;
2) Ел басшылары;
3) Адам жөнінде;
4 ) Әйелдер туралы;
5 ) Балалар;
6 ) Ата – ана; туысұан;
7 ) Білім, ғылым, ақыл туралы;
8) Сөз;
9 ) Еңбек ;
10 ) Жақсылық, жамандық;
11 ) Шындық және өтірік;
12) Байлық пен кедейлік;
13) Достық;
14) Денсаулық және ауру туралы;
15) Түрлі халықтар туралы;
16) Ұрлық;
17) Қонақ және саулық;
18) Жануарлар;
19) Үй, жеке мүлік;
20) Жолаушылық және түрлі жерлер туралы;
21) Жалпылама мақалдар; (14.110 )
В. Ктаринский жинағы қазақ мақалдарының алғашқы белгілі бір
жүйемен берген жеке, өте көлемді еңбек болды.
Мақал – мәтелдерді үйренудің екі себебі бар , дейді
ғалым Эндрию Чивет 1896 жылғы өзінің мақал –мәтелдердің тарихи
маңыздылығын зерттеген еңбегінде. Олар : біріншіден, мақал
–мәтелдердің тәрбиелік мәні, ал екіншіден өткен халық өмірінің
тарихи тіршілігін танып білу.
Джеймс Кели өзінің Шотландия мақал – мәтелдер жинағы
( 1721 ж) еңбегінде 3000 – нан астам мақалдар қолданды.
Осы сөз асылдарын белгілі орыс ғалымы Т.Л.Пермяков ағылшын
тілінде жарық көрген Мақал – мәтедерден фольклорға дейін
еңбегінде теориялық тұрғыдан зерттелулер жүргізді. Ол мақал
–мәтелдердің қалыптасуы, басқа халық тілдеріне ену процесі, мақал
–мәтелдердің синонымдік белгілері, омонимдері, мақал – мәтелдердің
семантикалық, құрлымдық ұқсастықтары жөнінен сөз қозғады.
Мысалыға ағылшынның “ Every cloud has a silver lining ” (
Бұлт артында күн бар ) деген мақалын барлық халық тілдерінде
кездестіруге болатының айтады.
Тіл қазынасының осы асыл маржандары халық даналығының асқақ
көрінісі екендігіне жазылған әдебиеттерге қарай отырып көз
жеткіземіз. Дегенмен де әр мақалдың құраушысы, авторы бар болатын.
Қоғам қайраткерлерінің, ақын – жазушылардың мақал
–мәтелдерге үндес жасалған әрі көркем, әрі терең мағналы сөз
өнері нақыл сөздерге айналып, халық арасында кең тарап кетеді.
Олардың нақыл сөздерге айналуы үшін терен мағналы болумен бірге,
мақал –мәтелдер сияқты құрлысы жағынан ықшам, әрі көркем, айтуға
жеңіл болуы шарт.
Ақын –жазушылардың шығармаларынан осы талапқа сай жасалған терең
мағналы, нысанаға дәл тиерліктей әрі өткір, әрі көркем нақыл
сөздердің сан алуантүрлерін кездестіруге болады.
Орыс халқының ақын –жазушылары жасаған талай –талай нақыл
сөздер халық арасына кең тарап, жалпы халықтық қазынаға
айналды. И. А.Крылов, А.С.Пушкин, А.С.Грибоедов, Н.В.Гоголь,
М.Е.Салтыков –Щедрин, А.Н.Островский, А.П.Чехов, М.Горкий, т.б. ақын
–жазушылардың қаламынан туған терең мағналы көркем сөз
өрнектері қалың көпшілікке аян, қанатты сөздерге айналды.
И.А.Криловтың мысалдары нысанаға дәл тиетін өткір де образды
нақыл нақыл сөздерге толы. А.С. Пушкин А. С. Гибоедовтың
Ақылдан қайғы комедиясы орыс тіліне түгелімен мақал мен
мәтел түрінде енеді деп жазды.
Кейбір мысалдар: Криловтың. Мысықтан мықты аң жоқ
( Сильнее кошки зверя нет ); Көкек әтешті өзін мақтағаны үшін
мақтайды ( Кукушка хвалит петуха за то, что хвалит он
кукушку ) .
Пушкиннен Барасың қайда, қайда болмай маған, жас
өмір алын – күміс жарқылдаған ( Абай аудармасы. Түпнұсқада :
Куда, куда вы удалились, весны моей златые дни ); келер
күн келеді екен не дайындап ( Бұл да Абай аудармасы.
Түпнұсқада : что день мне грядущий готовит ) .
Горькийден : Адам деген — ардақты ат ( Человек —
это звучит гордо ) ; Егер жау білмесе, оны құртар болар (
Если враг не сдается, его уничтожают ) т.б.
Көрем сөздің шебері Абай жасаған мынадай нақыл сөздер
бар:
1) Бақпен асқан патшадан
Мимен асқан қара артық.
Сақалын сатқан кәріден
Еңбегін сатқан бала артық.
2) Тамағы тоқтық,
Жұмысы жоқтық,
Аздырар адам баласын.
3 ) Әкесінің баласы — адамның дұшпаны,
Адамның баласы — бауырың.
4) Биік мансап — биік жартас,
Ерінбей еңбектеп жылан да шығады,
Екпіндей ұшып қыран да шығады.
5) Еңбек етсең ерінбей,
Тояды қарның тіленбей.
Қазақ ақын – жазушыларының қаламынан туған, мақал –мәтелдерге
ұқсас әрі нәрлі, тілге жеңіл, жүрекке жылы тиерліктей
мынандай сөз түйдектерін кездестіреміз. Шыр айналар шіркін
тауық, жемің болса қолында . Ар жазасы — бар жазадан да ауыр
жаза . Жалған намыс қасиет емес, ар сақтаған қасиет ,
Бөрінің артынан бөлтірік ақылды болғандықтан ермейді ( М.Әуезов
), Адамның ішкі сезімінің айнасы — көз. Сөздің жасырған сырын
көз айтып бере алады
( С.Мұқанов).
Жақсы ойдың тууы қандай қиын болса, өлуі де оңай
емес. Қинай туған ой ғана ұзақ жасай алады. ,
Сабаумен тулақты ұрып қалған дыбысқа сабау да ортақ,
тулақ та ортақ .
Қиынды ұғындыра алмайтын адам оңайды қайталағыш та,
тәптештегіш те келеді . Әр еңбектің еріксіз сүйреп,
қкмшысыз айдап кететін өз күші бар. Ол — еңбектің
өнімділігінде
( Ғ.Мүсірепов ). Бабын тапқан еңбек, құмға құйған су сияқты, ие
береді, ие береді . Көз сәулесінен көңіл сәулесі күштірек ,
Мінін көріп безгенше, мінін алып түзеді . Қатты қайың
қазғанда, шыпшып –шыпшып май шығады. Қатал дене қысылса, шыпшып
–шыпшып тер шығады . ( Ғ.Мұстафин ) т.б. ( 2.179 )
Мақал – мәтелдер шығарма тілінде, көркем сөз иегерлерінің
туындаларына ерекше көрік беріп ажарландыра түседі. Оларды
қолдану арқылы автор өз ойын, мақсаты мен мүддесін астарлы ұғымда
оқырманға жеткізе білген.
Ұлы жазушы Максим Горький : Мен мақалдардан көп
өнеге алдым, басқаша айтқанда нақыл сөздермен ой толғап
үйрендім
( 7.140 ) – дейді .
А.Н.Островский комедияларының көпшілігінің аты орыс
тіліндегі мақал – мәтелдер болып келді: Байлық мұрат емес,
кедейлік ұят емес ( Бедность — не порок ), Мысыққа күнде
той бола бермес ,
(Не все коту масляница ) т.б.
Мақал – мәтелдер мен қанатты сөздердің шығарма тіліне
қаншалықты ажар беріп, көріктендіретінін Сәбит Мұқановтың Ботагөз
романынан алынған мына бір үзіндіден де айқын айғаруға болады:
Ескі ауылда ер жігіт, еті тірі жігіт дегендер
болды.
Еті тірі жігіт те өзін ер жігітпін деп түсінеді.
Бірақ оның
қысқа жібі күрмеуге келмейді , жоқшылық жомарт ердіңқолын
байлайды , бөрі арығын білдірмес, сыртқы жүнін қампайтар деп,
жарғақ құлағы жастыққа тимей, басын тауғада, тасқа да ұрып, ер
жігіттік дәрежеге жеткісі келеді.
Ондайларға куған үміт қашқан түлкідей салаңдап, өмір
адырларынан анда – санда бір көрініп қап, кейде шалдарады, кейде
шалдырмайды.
Біздің Бүркітбай – осы екеуінің соңғысы .
В простоте слова — самая великая мудрость , — дейді
Максим Горький, — Пословицы и песни всегда кратки, а ума и чуства
вложено
в них на целые книги ... ... .. пословицы и поговорки образцово
формируют весь жизненный, социольно – исторический опыт трудового
народа.” ( 8.114 )
Түрік тілінің мақал –мәтелдеріне арналған еңбектер де
баршылық. Он екі аңыздан құралған Қорқыт ата еңбегі VII және
XII ғасырлар аралығындағы мақал –мәтелдермен көркемделген. Олар
қазргі түркі тілдерінде өзгертілген қалпында қолданымта жүр.
Бертін келе Ахмет Вефик Паша ( 1852 ), Шинаси (1863 )
және Әбуззияның (1885 ) жазған еңбектері өте құнды мәліметтер
қатарында. Дефитстің Османлы мақалдары мен дана мәтелдері (
Лондан 1897 )
түрік мақал – мәтелдерін батыс әлеміне танытқан ағылшын тіліндегі
алғашқы қомақты еңбек болып табылады. Осы жылдары жарық көрген
Джеймс Редхауздың “Turkish and English Lexicon ” ( Стамбул 1890 )
түрік халқының көптеген мақал –мәтелдерін қамтыды. Кейінгі
жылдары мақал – мәтелдер “ New Redhouse Tyrkish Dictionary ” ( 1968
) кітабында жарық көре бастады. Сонымен бірге Чекич, Дағпынар,
Тосун және Муаллимоғлуның жазған еңбектерін де атап өтуімізге
болады. Бұлардың құндылығы сонда — авторлар түрік мақал –мәтелдерінің
ағылшын тіліндегі баламасын тізіп, көрсете білді.
Мақал – мәтелдер мен фразеологизімнің ара –қатынасы.
Фразеология — грек тілінің “ phrasis ” сөйлемше, “
logos” – ұғым деген сөздерінен құралған. Ағылшын және қазақ тіл
білімінде фразеологияның жалпы проблемалары осы күнге дейін
түбегейлі зерттеліп, өзінің тиянақты шешімін таппай келеді. Қазіргі
күнге шейін ғалымдар ізденіс үстінде.
Сөздердің еркін тіркесіне сырттай ұқсас, бірақ іштей яғни
тілдік табиғаты жағынан оған қарама – қарсы қойылатын, оймақ ауыз,
жүрек жұтқан, жүрегі тас төбесіне шығу, ат- тонын ала қашу, ер
қашты болу тәрізді тіркестер бар. Бұлар құрамы жағынан тұрақты
болып келеді де, бүтіндей оралым бұрыннан тіркескен дағдылы қалпын
сақтайды, сыңарлары ешкімнің еркіне көнбей , өзінен өзі тіркесіп
қойған тәрізді болып ұғынылады. Мұндай тіркестер сөздердің еркін
(ерікті ) тіркесіне ( свободное сочитение слов ) қарсы қойылып,
сөздердің еріксіз тіркесі ( несвободное сочитание слов ) немесе
фразоелогилық оралым ( фразеологический оборот ) деп аталады.
Фразеологиялық оралымдарды фразеология зерттейді. ( 2.166 )
Фразеология түрлері әрқашан ашық, айқын ажыратыла бермейді,
оларды топтастыру, түр – түрге бөлу күрделі мәселе болып табылады.
Тіл білімінде фразеологиялық оралымдар әр түрлі жағынан
қарастырылып, осыған сәйкес, олар түрліше топтастырылып жүр.
Фразеологизмдер лингвистикалық әдебиеттердің бірінде бүтіндей тұрақты
тіркестің тұтас мағынасы мен оның сыңарларының мағыналарының ара
қатысы жағынан топтастырылса, екіншілерінде құрлымы жағынан,
үшіншілерінде қызметі немесе эмоциональды экспрессивті қасиеті
жағынан топтастырылады.
Академик В.В. Виноградов фразеологиялық единицаларды бүтіндей
фразеологизімнің бір тұтас мағынасы мен оны құрастырушы
сыңарлардың мағыналарының ара қатысы тұрғысынан фразеологиялық
тұтастық ( фразеологическое сращение ) және фразеологиялық бірлік
(фразеологическое единство ) және фраөеологиялық тізбек (
фразеологическое сочетание ) деп үш түрге бөледі. ( 6.350 )
Орыс тіліндегі фразеологизмдерді зерттеуші Н. М. Шанский
аталған классификацияны қолдай келіп, фразеологиялық оралымдардың
төртінші түрі фразеологиялық сөйлемше ( фразеологическое выражение )
деп есептейді.
К.Аханов өзінің Тіл білімінің негіздері атты еңбегінде
мақал –мәтелдерге тоқтала кетіп, лоарды фразеология тарауына енгізеді.
Оның пікірі бойынша мақал – мәтелдер, қанатты сөздер сөйлемге
сәйкес келетін фразеологиялық оралым болып табылады. Мақалдар мен
мәтелдер және қанатты сөздер фразеологизмдердің қатарына
жатқызылғанда, олардың сөйлеу кезінде тыңнан жасалынбай, даяр
қалпында жұмсалатыны; құрамының тұрақтылығы ескеріледі. Тіл –тілдегі
сан алуан фразеологиялық единицалар астарлы, образды мағынада
қолданылады да, олардың мәнерлеп бейнелеуші қызметі өте күшті
болады. Олардың көпшілігінің эмоциялық бояуы басым болып, айрықша
образды, экспрессивті қызмет атқарады.
Ашық, айқын дегенді күшейтіп айту үшін, соқырға таяқ
ұстатқандай, тайға таңба басқандай деген сөз тіркестері
қолданылады. Сонда бұл тіркестер ашықтың ашығы, айқынның айқыны
деген мағынаны білдіріп, әрі күшейтіп, әрі бейнелеп айтудың тәсілі
ретінде жұмсалады. Халық тіліндегі ит өлген жерде, ит арқасы
қиянда, деген бейнелеуші сөз тіркестері — жай ғана алыс дегенді
ғана емес, алыстың алысы дегенді күшейтп, айрықша мәнерлеп
айтудың тәсілі.
Фразеологизмдерде дәлме – дәлдік пен өткірлік, мысқыл мен
сықақ араласа жүреді. Айдағаның екі ешкі, ысқырығың жер жарады
дегенде жарып өтер өткірлік, ащы мысқыл мен әжуа қаншама
десеңізші!
Халықтың сарандықты бір – ақ ауыз сөзбен түйреп өтуін еске
алсаңыз, оның ғажап тапқырлығына таң қаласыз! Халық әрі дүниеқор,
әрі қадалған жерінен қан алатын қан сүлік сарандықты қу
бастан қуырдақ ет алған деп, өткір тіл, ащы мысқылмен түйреп
өтеді. Өзі қу бас болса, онда қудырақ ет алса, мұны өткен
сараңдық, мұнан асқан дүниеқорлық бола ма ? Қан сүлік сараңдықты
мұнан арттырып суреттеп беру де, жеріне жетіп әшкерлеу де
қиын. Халықтың осы бір тамаша тапқылығын сарандықты бейнелеудің
биік шыны деуге болады. Хақас халқы да қараулықты бір –ақ ауыз
сөзбен жеріне жетіп әужуа, сықақ еткен. Оларда Харам кіздегі
алымны харайға пүрі түссе, аларсың ( Сараңнан қарызыңды қарағай
бүрі түскенде аларсың ) деген мақал бар.
Келелі ой мен кең мазмұн, даналық қорытынды мен ақыл
-өсиет , ащы мысқыл мен жарасымды әзіл – осының бәрін өз бойына
жинаған және оларды әрі ықшам, әрі көркем түрде шебер
түйіндеген сан алуан мақал –мәтелдерді орынды жерде пайдалана
білудің орасан зор маңызы бар. ( 2.179 )
Фразеологизимдердің мақал –мәтелдерге қатыстылығы мәселесі
жөнінде Г.Б.Антрушина, О. В. Афанасьева және Н. Н.Морозова
авторлық еткен Лексикология английского языка атты кітабында
мынадай дәлелдемелер көрсетілген.
We never know the nature of water till the well is
dry.
You can take the horse to the water, but you cannot
make him drink.
Even these few examples clearly show that proverbs are different
form those phraseological units wich have been discussed above. The
first distinctive feature that strike one is the obvious structural
dissimilarity. ( 1.56)
Яғни мұнан аңғаратынымыз бұл тіл мамандарының пікірі
бойынша, мақалдар фразеологизмнен мүлде бөтен, дара бір жанр болып
табылады. Және мұның ең бірінші ерекшелігі — құрлысындағы
айырмашылық. Фразеологиялық оралымдар даяр қалыптағы, қарапайым сөз
секілді синтатикалық қызмет атқарады. Мысал ретінде мынадай
сөйлемдер келтіріледі.
George liked her for she never put on airs (
predicate).
Big bugs like him care nothing about small fry like
ourselves.
Мақал –мәтелдерде құрылыс тұрғысынан қарастырғанда, сөйлем
болып келеді, сондықтан да жоғарыда көрсетілген мысалдардағы
фразеологиялық оралымдар секілді қолдануға келмейді.
Егер де мақал –мәтелдер мен фразеологизмдер мағыналық
(семантитикалық ) жағынан аслыстырылса айырмашылық тіптен де айқын
болып тұрады. Былай алып қарасақ мақал –мәтелдер қысқа мысалдармен
салыстыруға келеді, себебі олар қоғамның жинақталған тәжрибесінен
сыр шертеді. Олар ( мақал – мәтелдер ) тәрбие жөнінде сөз етеді. (
Hell is paved with good intentions ), ақыл – кеңес береді (
Don’t judge the tree by its bark ), сақтандырады ( If you sing
before breakfast you’ll cry before night ), сынайды ( Everyone
calls his geese swans ).
Ешбір фразеологиялық оралым осындай қызмет атқара
алмайды. Олар бір бүтін ойды қорытып тұратын сөйлем болмайды, тек
жай ғана дара ұғым болып тұрады. Олар сөйлемде айқындауыштық
қызмет атқарады, яғни олар бір затты, қимыл – әрекетт і ғана
білдіреді. Ал мақал – мәтелдер болса, сөйлемде коммуникативті
қызмет атқарады, белгілі бір хабарды жеткізіп тұрады.
Дегенмен мақал –мәтелдердің фразеологизмнің бір түріне
жату –жатпау тіл білімінің фразеология саласында талас тудыратын
мәселе. Г.Б. Антрушина сонымен қатар профессор А.В.Куниннің де
пікірін келтіре кетеді. А.В.Кунин мақал –мәтелдерді коммуникативті
фразеологиялық оралымдар деп атап көрсетеді. Оның басты дәлелі
екеуінің де ( мақал – мәтелдер мен фразеологизмдер ) тұрақтылық
белгісі. Бұлардың номинативті не коммуникативті критерийі еш
негізсіз деп атайды. А.В.Кунин. Себебі кей фразеологиялық оралымдар
етістігі Activ Voice арқылы жасалса, жай сөз тіркесі болады да ал
егер Passiv Voice ретінде қолданылар болса, сөйлем болып кетеді.
Мәселен:
to cross ( pass) the Rubicon ------ Rubicon is crossed (
passed) ;
to shed crocodile tears --------- crocodil tears are shed.
Өз сөзінің дәлелі ретінде, А. В. Кунин тағы бір мысал
келтіре кетеді. Мақал – мәтелдер мен фразеологизмдер арасында аз
ғана айырмашылық бар немесе мүлдем жоқ десе де, болады, себебі
екішісі (фразеологизмдер ) көбіне біріншісінен ( мақал – мәтелдер )
туындайды. Мәселен : The last straw фразеологизмі “ The last
straw breaks camel’s back” деген мақал –мәтелден құралған деп
айтуға болады; және де birds of feather фразеологиялық оралымы “
Birds of feather flock together” мақалынан, ал to catch at a
straws болса ,“A drowning man catches at straws” мақалынан пайда
болған немесе осыдан алынған.
Сонымен қатар, кейбір мақал –мәтелдер оңай түрде, еш
қиндықсыз фразеологиялық оралымға айналуы мүмкін.
E.g. Don’ t put all your eggs in one basket. ( put all one’s
eggs in one busket.
Don’t cast pearls befor swine. ( to cast pearls before
swine.
Қарастырылып отырған анималистік мақал – мәтелдер, яғни жан
–жануарлар, аң –құс тірек мүшесі болып табылатын мақал –мәтелдер
көптеген тілдерде кездесетіні секілді тіл білімінде де анималистік
фразеолгизмдер деген ұғым бар. Қазақ және шетел тіл білімінде
тілдердің лексика – фразеолоиялық жүйесін тақырыптық топтарға бөліп
зерікттеу әдісі кең көлемде жүргізіліп өз нәтижелерін беруде.
Салыстыра, салғастыра зерттеуді қажет ететін аса маңызды тақырыптық
топтардың бірі –жан –жануарлар мен жабайы аң –құстар атауларының дүние
жүзі халықтарының басым көпшілігінің ауызекі тілінде, ауызша,
жазбаша әдебиеттерде абстрактілік ұғымдар мен адамның көңіл –күйін,
іс-әрекетін, түр сипатын, әлуметтік құбылыстар мен оқиғалар бейнелі
түрде стпаттауда кеңінен қолданылатындығы байқалады. Мысалы, ағылшын
тілінде фауналық атаулар және анималистік фразеологизмдер
зоомифтерде, англосаксондық эпостарда, дни кітаптарда, ортағасырлық
бестиярийлерде, геральдикалада, ертегілер мен балалар фольклорында
молынан кездеседі.
Қазақ тіліндегі тұрақты тіркестерді ой елегінен өткізер
болсақ, олардың көпшілігі жан –жануарлар , аң –құстар атауларының
негізінде құрылғанын байқаймыз. Бұл түсінікті де. Алайда бұл тек
қазақ тіліне ғана емес, дүние жүзінің көптеген тілдеріне тән
құбылыс. Сол себепті де тірек мүшесі жан –жануарлар атауы болып
келетін фразеологизмдермен мақал –мәтелдер көптеген халықтар тілінде,
атап айтсақ, қазақ, орыс, ағылшын, неміс, украин, молдаван, түрік
т.б. тілдерде бар қырынан ашылып таныстырылған.
Фразеологизмдердің бірден жасала қоймағаны, уақыт озған
сайын біртіндеп қалыптасқан, еркін тіркестердің негізінде жасалғаны
өз -өзінен түсінікті.
Фразеологизмдерден әрбір тілдің өзіндік ерекшеліктері көбірек
аңғарылады. Түркі тілдерде бір –бірімен мәндес ( мағыналас) келетін
оралымдарды ұшрастыруға болады. Ондай фразеологизмдердің әр бір
тілде әр басқа белгілер, түрліше салыстырулар негіз болған.
Мысалы, ағылшын тіліндегі “ to make mountain out of molehill ”
деген фразеологиялық оралымның қазақ тіліндегі баламасы
түймедейді түйедей ету , яғни кішкентай нәрсені үлкейтіп, шамадан
тыс асырып көрсету үшін ағылшын тілінде тау және төбешік негізге
алынса, қазақ тілінде түйе мен түйме сөздерін салыстыру негізге
алынған. Яғни екі тілдегі фразеологизмдер өзара мәндес болғанымен,
олардың мазмұны, құрылысы мен стильдік бояуы әр түрлі болады.
Мақал – мәтелдер мен фразеологизмдер қаншалықты ұқсас
болғанымен олардың құрылыс пен мазмұн, стильдік бояуы, сөйлемде
атқаратын қызметі жөнінен айыпмашылық пен ерекшеліктерді айтпай
кетпеуге болмайды. Мақалдардың фразеологиялық оралымның бір тармағына
ретінде қарастыру, не керісінше бөлек етіп көрсету әлі де тіл
білімінде өз шешімін таппай отырған мәселенің бірі. Бұл тақырып
төңірегіндегі тіл мамандарының атқарған еңбектері орасан зор. Бір
зерттеушілер оларды фразеологизмдердің құрамына жатқызса, екіншілер
мүлдем бөлек сала ретінде қарастырады. Түркі зерттеушілері
І.Кеңесбаев, Т.Рахматуллаев, Г. Байрамов, т.б. пайымдауынша, мақал
мен мәтел тұрақты сөз тіркестеріне жатпайды. ( 2.112 )
Р.Сәрсенбаев, В. В. Виноградов керісінше пікірді қолдайды
және басты ұқсастық ретінде олардың мағына астарлығындағы ұқсастықты
алға тартады.
Мақал – мәтелдерді айшықтау тәсілдері.
Мақал –мәтелдердің негізгі мақсаты — логикалық ойды ұғымды әрі
ұтымды етіп бере білу. Мақал мен мәтелдің тлі әрқашан өткір,
көркем аз сөзбен көп мағына. Халық мақал – мәтелдері жасауда
олардың тек мағыналық мазмұны көңіл бөліп қана қоймай, көркемдік
ерекшіліктеріне де назар аударады. Жалпы мұнда көркем суреттеу
тәсілдері ерекше роль атқарып, жеткізуге тиіс ойды барынша
астарлап, нәзік түрде ақтарады. Сол себептен мақал мен мәтелдің
көркемдігін сипаттауда теңеу, синекдоха, метафра, метонимия және
басқа да сол сияқты суреттеу құралдары ерекшеленіп, халықтың осы
тіл қазынасының сұлулығын арттыра түседі.
Мақал – мәтелдердің көпшілігі өлеңге жақын болып келеді.
Қайталау, теңеу, ұлғайту, кішірейту, әсерлеу, кейіптеу, дауыс
ырғағы, екпін сияқты айшықтау тәсілдерінің молынан қолданылып, дыбыс
үндестігімен ұштасу мақал – мәтелдердің сырқы сұлулығы үшін ғана
емес, ішкі мазмұны үшін де керекті компоненттердің бірі. ( 19.213 )
Белгілі тілтанушы, ғалым В. В. Радловтың айтуынша, жырда кейбір
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .3
I Бөлім. Мақал – мәтелдердің зерттелу аясы.
1. Аталар сөзі - ақылдың көзі ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
2. Мақал – мәтел мен фразеологизімнің
ара
–қатнасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
3. Мақал – мәтелдерді айшықтау тәсілдері ... ... ..25
II Бөлім. Анималистік мақал – мәтелдер
2.1. Ағылшын, тілдеріндегі анималистік
Мақал –
мәтелдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.2. Ағылшын, түрік тілдеріндегі анималистік
мақал –
мәтелдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
2.3. Қазақ, түрік тілдеріндегі анималистік
мақал –
мәтелдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
63
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 65
Кіріспе
Халықтың сан алуан бімдердінің алғашқы іргетасы сонау ерте
кездің өзінде – ақ ауыз әдебиетінің түрлі жанырларында қалана
бастаған. Кез-келген халықтың баға жетпес асыл мұрасына айналған,
фальклордың негізгі саласының бірі болып табылатын мақал –
мәтелдер сыртқы дүниенің небір тылсым сырларын ашып көрсетеді. Әрбір
халықтың даналығы мен шешендігінің куәсі болып тұратын
осы сөз маржандары кез –келген халықтың өшпес мұрасы, әрі
өткен өмірдің, қилы –қилы замандардың хабаршысы іспеттес.
Мақал –мәтелдер әу баста дана мен ойшылдың, шешен мен ақын –
Жыраулардың көмейінен ағытылған асыл сөздер болған.
Түркі халықтары өздерінің мақал – мәтелдерін аталар
сөзі ,
ақыл сөзі , нақыл сөз , даналық сөзі , көсем сөзі
дей отырып, Атаңның сақалына қарама, айтқан мақалына қара ,
Мақал –мәтел маржан сөз, қоса көрме арзан сөз деуі – халықтың
берген әділ бағасы. ( 19.8)
Тілдегі осы тамаша сөз орамдарының құрамындағы компоненттер
семантикалық жағынан ерекшеленіп, ұйытқы сөз қызметін атқарады.
Осындай ұйытқы сөздердің бірі болып табылатын жан – жануарлар
атаулары, қарастырылып отырған жұмыстың Ағылшын, қазақ және
түрік тілдеріндегі анималистік мақал – мәтелдер атты тақырыбына
негіз болып отыр.
Тақырыптың өзектілігі. Түркі тілді халықтарда анималистік
мақал – мәтелдер көптеп кездеседі. Қарастырып отырған қазақ,
түрік тілдеріндегі мақал –мәтелдердің көпшілігі төрт түлік, жан –
жануарлар негізінде қалыптасқан. Ағылшын тілінің мақал – мәтелдері
болса түркі халықтары, соның ішінде, қазақ және түрік
тілдерінің мақал –мәтелдерінен алшақтау, яғни компоненттері
жөнінен, құрамында кездесетін жан – жануарлар атауының сан
алуандылығымен ерекше-
ленеді. Халықтың осы көне мұрасын, атап айтқанда, үш тілдің
( ағылшын, қазақ, түрік ) анималистік мақал –
мәтелдер мағыналық тұрғыдан болсын, құрамына қарай болсын,
талдап, ішкі мәнін ашу –қазргі тіл бөліміндегі өзекті
мәселелердің бірі десек те бол
Жан – жануарлар атаулары тілдердің басым көпшілігінің
лекси-касының ең көне қабатын құрап, көптеген мақал – мәтелдердің
пайда болуына негіз болған бірліктер қатарына жатады.
Анималистік мақал –мәтелдеоде жан – жануарлар атауының қолданылу
аясы, оладың халыққа жеткізер мағыналық астары әр тілдің
мақал – мәтелдерінде әрқилы болып келеді. Осыған қарамастан,
барлық халықтардың мақсат – мүддесі, ой – арманы сай
келгеніндей, мақал – мәтелдердегі, оның ішінде, ағылшын, қазақ
және түрік тілдеріндегі анималистік мақал –мәтелдердің мағыналас,
яғни синонимдес, және де керсінше қарама –қарсы мағынада
антонимдері де ұшрасады. Аталған мәселелер тақырыптың
өзектілігін көрсетеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты — ағылшын, қазақ және түрік
тілдеріндегі анималистік мақал – мәтелдердің табиғатына тән
ортақ құбылыстарын, заңдылықтар мен ерекшеліктерін анықтау. Және
де үш тілге де ортақ синонимдес анималистік мақал – мәтелдерді
көрсету.
Зерттеу жұмысының теориялық мәні. Қарастырылып отырған тақырып
негізінде ағылшын, қазақ және түрік тілдеріндегі анималистік
мақал –мәтелдердің мән –мағынасын аша отырып, олардың жалпы
ұқсастықтарын, әр халықтың өзіне тән ой саптауын, мақал
–мәтелдердегі жануарлар атауларын адам мінездерінің сан алуан
түрін бейнелеуге қолданылатындығын ашып көрсетеді.
Зерттеудің әдістері. Тақырып 3 тілді ( ағылшын, қазақ
және түрік ) қамтығандықтан, осы тілдердегі анималистік мақал –
мәтелдер талданды, яғни салыстыру әдісі қолданылады.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
ІБөлім. Аталар сөзі — ақылдың көзі.
Ауыз әдебиетінің халық өмірінде алатын әлуметтік орны
бар қомақты үлкен бір жаныр бар, ол – мақал – мәтелдер. Тіл
байлығы атты қазынаның үлкен бір қорына баланатын осынау
ғибаратты сөздер қоғам өмірін, тұрмыс – тіршілігінін, салт –
дәстүрін және де халықтың ой – арманы мен мінез – құлқын
тайға таңба басқандай дәл, әрі нақты етіп көрсетеді.
Мақал – мәтелдер – тіл қазынасы, ойдың тапқыр өрнегі.
Ұрпақтан ұрпаққа жалғасын тауып халқымыздың қазынасы болып келген
осы сөз зердесі арқашан да тәрбие тұрғысында болсын, көркем
әдебиетте болсын, әр халықтың фольклорынан биік орын алатын
сөз маржандары. Халқымыздың сөз саптау шеберлігі және шешендік
өнерден де құралақан болмағандығы ақиқат. Осы шеберліктің
куәсі –қазіргі уақыттағы бізге мирас болып қалған, әлі күнге
дейін өз құндылығын жоғалтпаған мақал – мәтелдер . Олардың әлі
де сан ғасырлар бойы өз мәнін сақтай отырып, құнының
арта түсетіні анық.
Қазақ халқының шешендігі мен тіл байлығы әрқашан да
осы мақал – мәтелдерде көрініс таба білді. Осыған дәлел
ретінде Мұқтар Әуезовтың сөздерін келтіре кетуіміз орынды болар:
...Мақал –мәтелдердің молдығы, олардың тамаша поэтикалық
формасы, шебер түрде берілген терең, тіпті философиялық мән
–мағынасы –осындай тамаша үздік шығармалар тудырған қазақ
халқының өзінің де
асқан ақындық дарынының, оның сарқылмас даналығының анық
айғағы. (3.234)
Қазақ тілі түркі тілдер тобына жатады. Орта Азия мен
Қазақстан ғалымдары түркі мақал – мәтелдерін тұнып тұрған
философия (10.25), Ол адам тіршілігін қалыптастыратын дүние
танымдық әмбебаптылық дәрежесінде қолданылады. ( 20.33) деп атап
көрсетеді. Бұл пікірлер тек қазақ тіліндегі мақал – мәтелдерге
ғана берілген баға емес, сонымен қатар бүкіл түркі тілдес
халықтарының мақал – мәтелдерінің табиғатына тиісті.
Мақал – мәтелдердің өзіне тән әсемдігі, құрлысының
шеберлігі, мағынасының көркемдігі, тілге жеңіл, әрі жүрек
түпкіріндегі таза мінсіз асыл сөздерді жеткізе білу қасиетімен
кімді болса да бей – жай қалдырмайды. Мақал – мәтелдер халықтың
сан ғасырлар бойы жинақтаған тәжірбесінің көрінісі іспетті, оның
тіршілік аясын, өмірі, үміті мен тілегін бір – екі ауыз
сөзге сыйғызып тұрады. Оларды әрине халық мұрасы, ауыз
әдебиетінің тамаша бір жанры ретінде танимыз.
Мақал мен мәтелдің ажыратылуы. Көбіне қазақ тілінде болсын,
ағылшын не түрік тілінде болсын мақал мен мәтел ажыратылып
көрсетілмей, бір ғана атаумен; яғни мақалдар (қазақ тілінде),
proverb (ағылшын тілінде), atasoz (түрік тілінде ) деп беріледі.
Мақалдар көбінесе екі бөлімді болып келеді де,
алдыңғысында шарт немесе жалпы байымдау, соңғысында қорытынды,
түйінді пікір айтылады. Мысалы, Кең болсаң, екм болмайсың.
Әзіл айтсандаң да әділ айт. Білгенің бір тоғыз, білмегенің
тоқсан тоғыз. Бидайдың кеудесін көтергені – дақылы жоқтығы,
жігіттің кеудесін
көтергені – ақылының жоқтығы. Тұз астың дәмін келтірсе, мақал
сөздің сәнін келтіреді және тағы басқа.
Мәтелдерде ой – пікір, топшылау мақалдардағыдай,
тікелей кесіп айтылмайды да, образды түрде жанамалай айтылған
ишара болады. Мысалы: Айдағаның екі – ақ ешкі, ысқырығың жер
жарады. Қызым саған айтам, келінім сен тыңда. Үй менікі
демеңіз, үй артында кісі бар. Ағама жеңгем сай. Сөзіңді біреу
сөйлесе, аузың қышып бара ма. Лақ та өлерде тұяқ серпеді.
Суға кеткен тал қармайды. Біреу тңып секіреді, біреу тойып
секіреді. Байтал түгіл бас қайғы. Батырға да жан керек. Баяғы
жартас бір жартас. Мұртқа өкпелеп жүргенде сақал шығып және
т.б. (2.177)
Өзінің Түркі фразеологиясы атты еңбегінде А.
Нұрмақанов мақал мен мәтел ұғымы біршама түркі тілдес халықтарда
бөлек айтылмайды, екеуі бір атау ретінде яғни мақал деп
қарастырылады деп көрсетеді. Сонымен бірге, мақалдарға құрамының
тұрақтылығы жөнінен тұрақты сөз тіркестері жақын келеді, бұлар
да ерте кездері қалыптасқан , тілдің ішкі заңдылықтарына
сүйенетін алайда .
Мақалдарға қарағандакөлемі қысқа, әрі ой аяқталамайды.
Ал мақал –мәтелдер керсінше толық мағыналы, ойы түйінді болып
табылатын сөз өрнегі.
Мақал және мәтел атауларын ажыратып, мәндерін ашып
түсіндірген келесі тіл маманы, жазушы Ахмет Байтұрсынов болады. Ол
сөз өнерінің ғылымы және Қара сөз бен дарынды сөз
жүйесіне тоқтай келіп, оларды өрнекті сөйлемдер, шешен сөз,
дарынды сөз, ділмәр сөз деп бөледі де, әр қайсысына жеке – жеке
тоқтайды. Солардың ішінде мақал мен мәтелге ерекше орын беріледі.
Мәтел. Мәтел дегеніміз кезіне келгенде кезегімен айтылатын
белгілі – белгілі сөздер. Мәтел мақалға жақын болады. Бірақ мақал
тәжірибеден шыққан
ақиқат ретінде айтылады . (5.250) Көрнекті түркологтың мақал
мәтелге берген бұл анықтамасы қысқа болса да, мазмұны өте
тереңде жатыр.
Мәлік Ғабдуллин : ... Мақал үлкен толғау образ арқылы
берілген логикалық ой қорытындысы болып келеді. Ал мәтелдерде
бұл секілді мазмұнды, оқиғалы әңгімелер өте аз кездеседі.
Мәтелдер, көбінесе, сөз айшығы, көркем теңеу, сөз образы.
( Көппен көрген ұлы той , Құрыққа сырық жалғап , Қызым
саған айтам, келінім сен тыңда , Тілге тиек жасап , Ханнан
қазық, биден тоқпақ т.б. ) ретінде қолданылады. Егер мақалда
дәлелдеу мен қорытынды пікір бірдей келіп отырса, мәтелде бұл
екеуінің бірі ғана болады .(9.78) -деп жазды.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде : Мақал —
үлгі – өнеге ретінде айтылатын жалпы халықтық нақыл сөз.
Мақал деп қысқа, образды ұйқасты, тұжырымды нақал сөздердің
тізбегін айтамыз. Мақал сөздің атасы, уәде – ердің опасы.(
Мақалдама ) ... .Мәтел – тұжырымды, бейнелі әрі ықшам нақыл
сөз.
( 1. 102) Мақал — халықтың көп ғасырлық тәжірибесі көрініс
тапқан, ритмикалық жағынан ұйымдасқан қысқа, тұрақты сөз
тіркестерінен құралған, ғибрат аралық нақыл сөз. Мақалдың басты
белгілері: аяқталған ( жай я құрмалас ) сөйлем
түріндекездеседі; біршама пайымдауды білдіреді; тура және
ауыспалы мағынада болады;
қарапайым сөйлемнен дәрежесі биік, әдеттегідей, полисемия
тудыра алмайды ... .Мәтел — фразалық тұрақты сөз тіркестерге
қарағанда, граммактикалық құрлымы бар, ғибрат аларлық, қысқа,
нұсқа сөз, көркем бейнелі сөз . ( 4.389)
Шындығында келгенде, мақалдар – терең ой мен көркем
сөздің түйіскен ең жоғарғы нүктесі. Бұл пікірді ойшылдардың,
ғалымдардың
айтқан сөздері дәлелдей түседі. Пармеологический сборник атты
еңбекте Сервантес мынадай түсіндірме береді : Пословицы – короткие
изречения выведенные из долгого опыта. Осы тақырыпта Бертран
Рассел болса, Пословицы – мудрость многих остроумие одного -деп
ой бөліседі.
Орыстың атақты тілшісі В.И.Даль Пословицы русского народа
кітабында былай деп қысқа әрі ұғымды түсіндірме береді :
Поговорка, народному же определению, цветочек, а пословица – ягодка
.
Разница между поговоркой и пословицей заключается в
следующем : поговорка — это обычно такое сочетание слов ,
которое выражает понятие , т.е. обладает лишь номинативной
функцией. Пословица, в отличие от поговорки , выражает
законченное суждение. Общее в поговорках и пословицах то, что
они в большинстве случаев образны по своей природе. Например:
adding fuel to fire ; as mad as a March hare ; an ass
in lion’s skin ; to put all one’s eggs in one basket
; to be more sinned against than sinning и др. деп атап
көрсетеді. И.Р.Гальперин өзінің Очерки по стилистике
английского языка кітабында.
Ары қарай ол мақалдың мәтелден айырмашылығы – мақал
аяқталған, толықтырып, ан ойды білдіреді. Мұнда азамат баласының
жылдар бойы жинақталған тәжрибиесі орын алады, ал халықтың
мақсаты, айтқысы келген ойы әрдайым түсінікті болады. Сөйлемде
мақал мен мәтел түрлі сөйлеу стилінде қолданылуы мүмкін, бірақ та
олардың қызметінде айырмашылық мүлдем жоқ десе де болады. Мысалы
ретінде мына сөйлем беріледі:
"As the last straw breaks the laden camel’s back this
piece of underground information crushed the sinking spirits of
Mr. ( Ch. Dickens).
Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні болған осы бір
мақал –мәтелдер — аө сөзде көп мағына болсын деген талапқа
сай жасалған, айрықша мәнерлі сөз өрнгегі . Халықтың мақал –
мәтелдерді жасау өнері мен шеберлігін ағаштан түйін түйген
шеберлікпен бара – бар десе болады. Оладың құрылысынан поэзияға
тән ұқсас та , ырғақ та , үндестік те табылады. Орны табылып
қолданылған әрбір мақал мен мәтел айтылатын ойды мазмұн
жағынан логикаландыра , түр жағынан көріктендіре, ажарлындыра
түседі. Сондықтан да халық : Сөздің көркі – мақал, жүздің
көркі сақал , Тұз астың дәмін келтірсе, мақал сөздің
сәнін келтіреді дейді. ( 2.179 )
Алайда әу баста мақал – мәтелдердің де өз авторы,
құраушысы болған, олар — халықтың көкейіндегі ой – армандарды,
көкейкесті мәселелерді өз шығармаларында қолданылған ақын –
жазушылар мен тілі жүйрік шешен адамдар.
Жалпы, түркі мақал – мәтелдері өз бастауын ескі
ойшылдардаң, даналардың, шешендердің сөздерінен алған. ( 19.12 )
Ағылшын шешендік өнері де тамырын тереңге жайған өз
құдіретінен нәр алып, өсіп - өнген , өзіндік ұлттық қасиеттерді
бойына сіңірген ұлы құбылыс. Қазақ қоғамында да шешендік өнер
ретінде мақал – мәтелдің алатын орны ерекше . Ұрпақ тәрбиесінде,
ел басқару жүйесінде, халықтың өмір жолын сәулелендіру жолында,
халықтың сан ғасырлық тәжрибесінде қорытылып екшелген, жинақталып
жүйеленген ақал – нақыл өсиет – насихатқа толы , отты да нақышты ,
шебер де шешен айтылатын ауызша сөздік толғамының танымдық әрі
тәрбиелік мәні айрықша. Қазақ жұрты жаратылысынан шешендік өнерге,
суырып
салма ақындық өнерге бейім халық. Оның қиыннан қиыстыра сөйлейтін
тапқыр да ақылды, бейнелі де бедерлі аталы да баталы, нақыл
қомақты ойлары жөнінде өзіміз де өзгелерге де таңдай қағып
айтудамыз.
Ағылшын тіліндегі мақал “ proverb ” негізгі латын
тіліндегі “ proverbium ” сөзінен шыққан, ол сөз
тізбектері, яғни сөздің ең нәрлі түйінін білдіретін ұғым.
Оның жалпы мағынасы “ pro ” — алдынғы және “ verbium”
— сөз дегенді білдіреді.
Мақал – мәтелдер ауызша әдебиеттің куәсі. Мақалдарды
қолдана жазған ескі жазба ескерткіштерінде мақал – мәтелдердегі
грамматикалық ережелерді көрсетіп кеткен, және бұл б.ғ.д. 2500
жылдардағы Ежелгі Мысыр топтамаларында да кездеседі. Мақал
–мәтелдер Ежелгі Қытайдағы педагогикалық жазуларда , Үндістанның
Веда трактаттарында да ұшрасады. Батыста ең танымалы — Інжілдегі
“ Book of Proverbs ” ( Мақал – мәтелдер кітабы ). Мұндай
Сүлеймен патшамен байланысты даналық сөздер қолданылады және олар
нақтырақ айтқанда тіпті ерте дәуірлерден бастау алған.
Ағылшын тіліндегі алғашқы мақал – мәтелдер топтамас
“ Proverbs of Alfred ” ( Х ІІ ғ ) , ал мақал –
мәтелдерді салыстырмалы зерттеудегі еңбек 1515 жылы
Роттердамдық Эрасмус жазған Латын мақал –мәтелдері . Сонымен
қатар Рейдің еңбегін ( 1670ж. ) , Томыс Дрейкстің ( 1616ж. )
және 1700 жылдарыжарық көрген Бенжамин Франклинннің “ Poor
Richard’s Almanack ” кітаптарын атап кетуге болады.( 22.7 )
Ағылшын және қазақ халықтарын жақын , тілдік, не болмаса
тарихи – мәдени қатнастарындағы ұқсастықтары бар деп айта қою
қиын, алайда түрік тілі керсінше бауырлас, әдебиеті, фольклоры,
және мұнда қолданылатын кейіпкерлер тұрғысынан да жақындығы
басым.
Жапы мақал – мәтелдерді салыстыра зеріктегенде , түркі
тілдерінің шығу тегінің бір екендігіне көзің жетеді. Әрбір тіл
халық, ұлт тілі болып қалыптсау дәуірінде фонетикалық, кейбір
лексикалық өзгерістерге түскен.( 1914 )
Халықтың сарқылмас мұрасы болып табылатын осы мақал
–мәтелдердің зерттелуі сөзсіз қызығушылық тудыратын тақырып. Мақал
– мәтелдерді зерттеу, жинақтау жолында В.В. Радлов еңбегін атап
көрсетуге болады. Осыдан жүз жыл бұрын жазған Түркі сөздігінде
ғалым қырғыз ( қазақ ) халқының осы сөз маржандарының
тамаша үлгілерін келтіріп кетеді.
Әрине қазіргі мақал –мәтелдерге қарағанда айтарлықтай өзгеріс
пен айырмашылықтар байқалады, яғни мақалдар лексикалық, фонетикалық
және басқа да өзгерістерге ұшыраған.
Сол заманда бір мақал екі тармақтан тұратын болған:
Калаун тапса кар жанар
Калаун таппаса маіда жанмас .( Kir V, I, 226 )
Ал қазіргі қазақ тілінде бірінші тармағы сақталған да,
екіншісі қолданудан шығып қалған. Дегенмен, қалауын таппаса
май да жанбас дегн тармақ бірінші тармақта толықтырлып, күшейтіп
тұр. Өкінішке орай ауызекі айтуға ыңғайластырудың нәтижесінде,
шұбалаңқылықтан қашып, бұл тармақты қалдырып кеткен. ( 2.179 )
Сонымен қатар мақал – мәтелдердегі лексикалық та
өзгерістерді байқай аламыз.
Мысалы : Төрт аяқтыда бота тату
Екі аяқтыда құрдас тату, — деген
мақалдың екінші тармағындағы құрдас сөзі бөле сөзімен
алмастырылған.
Сонндай – ақ тіл ғылымының ежелгі тарихына жүгінер
болсақ, ХI ғасырда өмір сүрген көрнекті түріктанушы, этнограф,
тарихшы ғалым Махмұд Қашқари еңбегінде төрт түлік малға, түр
сипаты мен ені, таңбаларына т.б. қатысты атаулар мен тіркестер,
даналық сөздер, мақал – мәтелдер көптеп келтірілген. Қашқаридің
жазған атақты еңбегі : Диуани – лұғат – ат – түрікте түркі
тілдес елдердің салт – дәстүрі мен тіршілік аясы, мәдениеті мен
тіл біліміне таптырмас құнды мәліметтер енгізілген. Мұнда
келтірілген көпшілік мақал – мәтелдер қазіргі күнге шейін туыс
түркі тілдерінің қолданысында бар.
Insanin alasi icinde , hayvanin alasi
dsindadir.
Bir karga ile kis gelmez.
Kus kanatin er atin.( 15. 60 – 80 )
Кейінгі ғасырларда Қазақстан жері Ресейге қосылған
заманда орыс ғалымдары қазақ жерін, географиясын мұқият
зерттегені бәрімізгі мәлім. Сонымен қатар қазақ халқының
тілі, мәдениеті мен әдебиеті зерттеу нысананының бірі болды.
Ұлтымыздың ауыз әдебиеті, соның ішінде мақал –
мәтелдері де XIX ғасырдың 70 – жылдарынан бастап жинақталып,
баспа бетін көрген болатын. Қазақ мақал –мәтелдерін тізіп,
баспаға жариялаған орыс ғалымдарының ішінен В. В. Радлов, М.
Терентьев, Ф.Плотников, Н.И.Гроденов, А.В. Васильев, Н.Н.Пантусов,
В.Катаринский т.б. атап өтуге болады.
Ал қазақтың өз мәдениет қайраткерлерінен орыс ғалымдары
мен иықтаса, Ы. Алтынсарин , Ш. Уәлиханов, Әбубәкір Диваев және де
басқалары ауыз әдебиеті нұсқаларына, соның ішінде нақыл
сөздерге, мақал – мәтелдерге ерекше зер салып, жинап, реттеп,
лоарға ғылыми баға берген болатын. Кейбір қазақ мақал
–мәтелдерінің қағаз бетіне түсірілгендері Ш. Уәлиханов пен
Березин архивтерінен табылды. XIX
ғасырдың орта шенінде жазылып алынған бұл қол жазбаларда қазақ
халқының ондаған, жүздеген жылдар бұрын қолданған мақалдарды орын
алған.
Орым ғалымдарының ішінде мақал – мәтелдерді жинақ етіп,
іріктеп басып шығарғандардың ішінде В. Катаринский жинағы елеулі
орын алады. Ол өзінің Сборник киргизских пословиц атты
жинаққа мың жарымнан аса мақал енгізіп, төмендегідей бірнеше
топтарға жіктеген.
1) Құдай, періште, тағы басқа діни ұғымдар;
2) Ел басшылары;
3) Адам жөнінде;
4 ) Әйелдер туралы;
5 ) Балалар;
6 ) Ата – ана; туысұан;
7 ) Білім, ғылым, ақыл туралы;
8) Сөз;
9 ) Еңбек ;
10 ) Жақсылық, жамандық;
11 ) Шындық және өтірік;
12) Байлық пен кедейлік;
13) Достық;
14) Денсаулық және ауру туралы;
15) Түрлі халықтар туралы;
16) Ұрлық;
17) Қонақ және саулық;
18) Жануарлар;
19) Үй, жеке мүлік;
20) Жолаушылық және түрлі жерлер туралы;
21) Жалпылама мақалдар; (14.110 )
В. Ктаринский жинағы қазақ мақалдарының алғашқы белгілі бір
жүйемен берген жеке, өте көлемді еңбек болды.
Мақал – мәтелдерді үйренудің екі себебі бар , дейді
ғалым Эндрию Чивет 1896 жылғы өзінің мақал –мәтелдердің тарихи
маңыздылығын зерттеген еңбегінде. Олар : біріншіден, мақал
–мәтелдердің тәрбиелік мәні, ал екіншіден өткен халық өмірінің
тарихи тіршілігін танып білу.
Джеймс Кели өзінің Шотландия мақал – мәтелдер жинағы
( 1721 ж) еңбегінде 3000 – нан астам мақалдар қолданды.
Осы сөз асылдарын белгілі орыс ғалымы Т.Л.Пермяков ағылшын
тілінде жарық көрген Мақал – мәтедерден фольклорға дейін
еңбегінде теориялық тұрғыдан зерттелулер жүргізді. Ол мақал
–мәтелдердің қалыптасуы, басқа халық тілдеріне ену процесі, мақал
–мәтелдердің синонымдік белгілері, омонимдері, мақал – мәтелдердің
семантикалық, құрлымдық ұқсастықтары жөнінен сөз қозғады.
Мысалыға ағылшынның “ Every cloud has a silver lining ” (
Бұлт артында күн бар ) деген мақалын барлық халық тілдерінде
кездестіруге болатының айтады.
Тіл қазынасының осы асыл маржандары халық даналығының асқақ
көрінісі екендігіне жазылған әдебиеттерге қарай отырып көз
жеткіземіз. Дегенмен де әр мақалдың құраушысы, авторы бар болатын.
Қоғам қайраткерлерінің, ақын – жазушылардың мақал
–мәтелдерге үндес жасалған әрі көркем, әрі терең мағналы сөз
өнері нақыл сөздерге айналып, халық арасында кең тарап кетеді.
Олардың нақыл сөздерге айналуы үшін терен мағналы болумен бірге,
мақал –мәтелдер сияқты құрлысы жағынан ықшам, әрі көркем, айтуға
жеңіл болуы шарт.
Ақын –жазушылардың шығармаларынан осы талапқа сай жасалған терең
мағналы, нысанаға дәл тиерліктей әрі өткір, әрі көркем нақыл
сөздердің сан алуантүрлерін кездестіруге болады.
Орыс халқының ақын –жазушылары жасаған талай –талай нақыл
сөздер халық арасына кең тарап, жалпы халықтық қазынаға
айналды. И. А.Крылов, А.С.Пушкин, А.С.Грибоедов, Н.В.Гоголь,
М.Е.Салтыков –Щедрин, А.Н.Островский, А.П.Чехов, М.Горкий, т.б. ақын
–жазушылардың қаламынан туған терең мағналы көркем сөз
өрнектері қалың көпшілікке аян, қанатты сөздерге айналды.
И.А.Криловтың мысалдары нысанаға дәл тиетін өткір де образды
нақыл нақыл сөздерге толы. А.С. Пушкин А. С. Гибоедовтың
Ақылдан қайғы комедиясы орыс тіліне түгелімен мақал мен
мәтел түрінде енеді деп жазды.
Кейбір мысалдар: Криловтың. Мысықтан мықты аң жоқ
( Сильнее кошки зверя нет ); Көкек әтешті өзін мақтағаны үшін
мақтайды ( Кукушка хвалит петуха за то, что хвалит он
кукушку ) .
Пушкиннен Барасың қайда, қайда болмай маған, жас
өмір алын – күміс жарқылдаған ( Абай аудармасы. Түпнұсқада :
Куда, куда вы удалились, весны моей златые дни ); келер
күн келеді екен не дайындап ( Бұл да Абай аудармасы.
Түпнұсқада : что день мне грядущий готовит ) .
Горькийден : Адам деген — ардақты ат ( Человек —
это звучит гордо ) ; Егер жау білмесе, оны құртар болар (
Если враг не сдается, его уничтожают ) т.б.
Көрем сөздің шебері Абай жасаған мынадай нақыл сөздер
бар:
1) Бақпен асқан патшадан
Мимен асқан қара артық.
Сақалын сатқан кәріден
Еңбегін сатқан бала артық.
2) Тамағы тоқтық,
Жұмысы жоқтық,
Аздырар адам баласын.
3 ) Әкесінің баласы — адамның дұшпаны,
Адамның баласы — бауырың.
4) Биік мансап — биік жартас,
Ерінбей еңбектеп жылан да шығады,
Екпіндей ұшып қыран да шығады.
5) Еңбек етсең ерінбей,
Тояды қарның тіленбей.
Қазақ ақын – жазушыларының қаламынан туған, мақал –мәтелдерге
ұқсас әрі нәрлі, тілге жеңіл, жүрекке жылы тиерліктей
мынандай сөз түйдектерін кездестіреміз. Шыр айналар шіркін
тауық, жемің болса қолында . Ар жазасы — бар жазадан да ауыр
жаза . Жалған намыс қасиет емес, ар сақтаған қасиет ,
Бөрінің артынан бөлтірік ақылды болғандықтан ермейді ( М.Әуезов
), Адамның ішкі сезімінің айнасы — көз. Сөздің жасырған сырын
көз айтып бере алады
( С.Мұқанов).
Жақсы ойдың тууы қандай қиын болса, өлуі де оңай
емес. Қинай туған ой ғана ұзақ жасай алады. ,
Сабаумен тулақты ұрып қалған дыбысқа сабау да ортақ,
тулақ та ортақ .
Қиынды ұғындыра алмайтын адам оңайды қайталағыш та,
тәптештегіш те келеді . Әр еңбектің еріксіз сүйреп,
қкмшысыз айдап кететін өз күші бар. Ол — еңбектің
өнімділігінде
( Ғ.Мүсірепов ). Бабын тапқан еңбек, құмға құйған су сияқты, ие
береді, ие береді . Көз сәулесінен көңіл сәулесі күштірек ,
Мінін көріп безгенше, мінін алып түзеді . Қатты қайың
қазғанда, шыпшып –шыпшып май шығады. Қатал дене қысылса, шыпшып
–шыпшып тер шығады . ( Ғ.Мұстафин ) т.б. ( 2.179 )
Мақал – мәтелдер шығарма тілінде, көркем сөз иегерлерінің
туындаларына ерекше көрік беріп ажарландыра түседі. Оларды
қолдану арқылы автор өз ойын, мақсаты мен мүддесін астарлы ұғымда
оқырманға жеткізе білген.
Ұлы жазушы Максим Горький : Мен мақалдардан көп
өнеге алдым, басқаша айтқанда нақыл сөздермен ой толғап
үйрендім
( 7.140 ) – дейді .
А.Н.Островский комедияларының көпшілігінің аты орыс
тіліндегі мақал – мәтелдер болып келді: Байлық мұрат емес,
кедейлік ұят емес ( Бедность — не порок ), Мысыққа күнде
той бола бермес ,
(Не все коту масляница ) т.б.
Мақал – мәтелдер мен қанатты сөздердің шығарма тіліне
қаншалықты ажар беріп, көріктендіретінін Сәбит Мұқановтың Ботагөз
романынан алынған мына бір үзіндіден де айқын айғаруға болады:
Ескі ауылда ер жігіт, еті тірі жігіт дегендер
болды.
Еті тірі жігіт те өзін ер жігітпін деп түсінеді.
Бірақ оның
қысқа жібі күрмеуге келмейді , жоқшылық жомарт ердіңқолын
байлайды , бөрі арығын білдірмес, сыртқы жүнін қампайтар деп,
жарғақ құлағы жастыққа тимей, басын тауғада, тасқа да ұрып, ер
жігіттік дәрежеге жеткісі келеді.
Ондайларға куған үміт қашқан түлкідей салаңдап, өмір
адырларынан анда – санда бір көрініп қап, кейде шалдарады, кейде
шалдырмайды.
Біздің Бүркітбай – осы екеуінің соңғысы .
В простоте слова — самая великая мудрость , — дейді
Максим Горький, — Пословицы и песни всегда кратки, а ума и чуства
вложено
в них на целые книги ... ... .. пословицы и поговорки образцово
формируют весь жизненный, социольно – исторический опыт трудового
народа.” ( 8.114 )
Түрік тілінің мақал –мәтелдеріне арналған еңбектер де
баршылық. Он екі аңыздан құралған Қорқыт ата еңбегі VII және
XII ғасырлар аралығындағы мақал –мәтелдермен көркемделген. Олар
қазргі түркі тілдерінде өзгертілген қалпында қолданымта жүр.
Бертін келе Ахмет Вефик Паша ( 1852 ), Шинаси (1863 )
және Әбуззияның (1885 ) жазған еңбектері өте құнды мәліметтер
қатарында. Дефитстің Османлы мақалдары мен дана мәтелдері (
Лондан 1897 )
түрік мақал – мәтелдерін батыс әлеміне танытқан ағылшын тіліндегі
алғашқы қомақты еңбек болып табылады. Осы жылдары жарық көрген
Джеймс Редхауздың “Turkish and English Lexicon ” ( Стамбул 1890 )
түрік халқының көптеген мақал –мәтелдерін қамтыды. Кейінгі
жылдары мақал – мәтелдер “ New Redhouse Tyrkish Dictionary ” ( 1968
) кітабында жарық көре бастады. Сонымен бірге Чекич, Дағпынар,
Тосун және Муаллимоғлуның жазған еңбектерін де атап өтуімізге
болады. Бұлардың құндылығы сонда — авторлар түрік мақал –мәтелдерінің
ағылшын тіліндегі баламасын тізіп, көрсете білді.
Мақал – мәтелдер мен фразеологизімнің ара –қатынасы.
Фразеология — грек тілінің “ phrasis ” сөйлемше, “
logos” – ұғым деген сөздерінен құралған. Ағылшын және қазақ тіл
білімінде фразеологияның жалпы проблемалары осы күнге дейін
түбегейлі зерттеліп, өзінің тиянақты шешімін таппай келеді. Қазіргі
күнге шейін ғалымдар ізденіс үстінде.
Сөздердің еркін тіркесіне сырттай ұқсас, бірақ іштей яғни
тілдік табиғаты жағынан оған қарама – қарсы қойылатын, оймақ ауыз,
жүрек жұтқан, жүрегі тас төбесіне шығу, ат- тонын ала қашу, ер
қашты болу тәрізді тіркестер бар. Бұлар құрамы жағынан тұрақты
болып келеді де, бүтіндей оралым бұрыннан тіркескен дағдылы қалпын
сақтайды, сыңарлары ешкімнің еркіне көнбей , өзінен өзі тіркесіп
қойған тәрізді болып ұғынылады. Мұндай тіркестер сөздердің еркін
(ерікті ) тіркесіне ( свободное сочитение слов ) қарсы қойылып,
сөздердің еріксіз тіркесі ( несвободное сочитание слов ) немесе
фразоелогилық оралым ( фразеологический оборот ) деп аталады.
Фразеологиялық оралымдарды фразеология зерттейді. ( 2.166 )
Фразеология түрлері әрқашан ашық, айқын ажыратыла бермейді,
оларды топтастыру, түр – түрге бөлу күрделі мәселе болып табылады.
Тіл білімінде фразеологиялық оралымдар әр түрлі жағынан
қарастырылып, осыған сәйкес, олар түрліше топтастырылып жүр.
Фразеологизмдер лингвистикалық әдебиеттердің бірінде бүтіндей тұрақты
тіркестің тұтас мағынасы мен оның сыңарларының мағыналарының ара
қатысы жағынан топтастырылса, екіншілерінде құрлымы жағынан,
үшіншілерінде қызметі немесе эмоциональды экспрессивті қасиеті
жағынан топтастырылады.
Академик В.В. Виноградов фразеологиялық единицаларды бүтіндей
фразеологизімнің бір тұтас мағынасы мен оны құрастырушы
сыңарлардың мағыналарының ара қатысы тұрғысынан фразеологиялық
тұтастық ( фразеологическое сращение ) және фразеологиялық бірлік
(фразеологическое единство ) және фраөеологиялық тізбек (
фразеологическое сочетание ) деп үш түрге бөледі. ( 6.350 )
Орыс тіліндегі фразеологизмдерді зерттеуші Н. М. Шанский
аталған классификацияны қолдай келіп, фразеологиялық оралымдардың
төртінші түрі фразеологиялық сөйлемше ( фразеологическое выражение )
деп есептейді.
К.Аханов өзінің Тіл білімінің негіздері атты еңбегінде
мақал –мәтелдерге тоқтала кетіп, лоарды фразеология тарауына енгізеді.
Оның пікірі бойынша мақал – мәтелдер, қанатты сөздер сөйлемге
сәйкес келетін фразеологиялық оралым болып табылады. Мақалдар мен
мәтелдер және қанатты сөздер фразеологизмдердің қатарына
жатқызылғанда, олардың сөйлеу кезінде тыңнан жасалынбай, даяр
қалпында жұмсалатыны; құрамының тұрақтылығы ескеріледі. Тіл –тілдегі
сан алуан фразеологиялық единицалар астарлы, образды мағынада
қолданылады да, олардың мәнерлеп бейнелеуші қызметі өте күшті
болады. Олардың көпшілігінің эмоциялық бояуы басым болып, айрықша
образды, экспрессивті қызмет атқарады.
Ашық, айқын дегенді күшейтіп айту үшін, соқырға таяқ
ұстатқандай, тайға таңба басқандай деген сөз тіркестері
қолданылады. Сонда бұл тіркестер ашықтың ашығы, айқынның айқыны
деген мағынаны білдіріп, әрі күшейтіп, әрі бейнелеп айтудың тәсілі
ретінде жұмсалады. Халық тіліндегі ит өлген жерде, ит арқасы
қиянда, деген бейнелеуші сөз тіркестері — жай ғана алыс дегенді
ғана емес, алыстың алысы дегенді күшейтп, айрықша мәнерлеп
айтудың тәсілі.
Фразеологизмдерде дәлме – дәлдік пен өткірлік, мысқыл мен
сықақ араласа жүреді. Айдағаның екі ешкі, ысқырығың жер жарады
дегенде жарып өтер өткірлік, ащы мысқыл мен әжуа қаншама
десеңізші!
Халықтың сарандықты бір – ақ ауыз сөзбен түйреп өтуін еске
алсаңыз, оның ғажап тапқырлығына таң қаласыз! Халық әрі дүниеқор,
әрі қадалған жерінен қан алатын қан сүлік сарандықты қу
бастан қуырдақ ет алған деп, өткір тіл, ащы мысқылмен түйреп
өтеді. Өзі қу бас болса, онда қудырақ ет алса, мұны өткен
сараңдық, мұнан асқан дүниеқорлық бола ма ? Қан сүлік сараңдықты
мұнан арттырып суреттеп беру де, жеріне жетіп әшкерлеу де
қиын. Халықтың осы бір тамаша тапқылығын сарандықты бейнелеудің
биік шыны деуге болады. Хақас халқы да қараулықты бір –ақ ауыз
сөзбен жеріне жетіп әужуа, сықақ еткен. Оларда Харам кіздегі
алымны харайға пүрі түссе, аларсың ( Сараңнан қарызыңды қарағай
бүрі түскенде аларсың ) деген мақал бар.
Келелі ой мен кең мазмұн, даналық қорытынды мен ақыл
-өсиет , ащы мысқыл мен жарасымды әзіл – осының бәрін өз бойына
жинаған және оларды әрі ықшам, әрі көркем түрде шебер
түйіндеген сан алуан мақал –мәтелдерді орынды жерде пайдалана
білудің орасан зор маңызы бар. ( 2.179 )
Фразеологизимдердің мақал –мәтелдерге қатыстылығы мәселесі
жөнінде Г.Б.Антрушина, О. В. Афанасьева және Н. Н.Морозова
авторлық еткен Лексикология английского языка атты кітабында
мынадай дәлелдемелер көрсетілген.
We never know the nature of water till the well is
dry.
You can take the horse to the water, but you cannot
make him drink.
Even these few examples clearly show that proverbs are different
form those phraseological units wich have been discussed above. The
first distinctive feature that strike one is the obvious structural
dissimilarity. ( 1.56)
Яғни мұнан аңғаратынымыз бұл тіл мамандарының пікірі
бойынша, мақалдар фразеологизмнен мүлде бөтен, дара бір жанр болып
табылады. Және мұның ең бірінші ерекшелігі — құрлысындағы
айырмашылық. Фразеологиялық оралымдар даяр қалыптағы, қарапайым сөз
секілді синтатикалық қызмет атқарады. Мысал ретінде мынадай
сөйлемдер келтіріледі.
George liked her for she never put on airs (
predicate).
Big bugs like him care nothing about small fry like
ourselves.
Мақал –мәтелдерде құрылыс тұрғысынан қарастырғанда, сөйлем
болып келеді, сондықтан да жоғарыда көрсетілген мысалдардағы
фразеологиялық оралымдар секілді қолдануға келмейді.
Егер де мақал –мәтелдер мен фразеологизмдер мағыналық
(семантитикалық ) жағынан аслыстырылса айырмашылық тіптен де айқын
болып тұрады. Былай алып қарасақ мақал –мәтелдер қысқа мысалдармен
салыстыруға келеді, себебі олар қоғамның жинақталған тәжрибесінен
сыр шертеді. Олар ( мақал – мәтелдер ) тәрбие жөнінде сөз етеді. (
Hell is paved with good intentions ), ақыл – кеңес береді (
Don’t judge the tree by its bark ), сақтандырады ( If you sing
before breakfast you’ll cry before night ), сынайды ( Everyone
calls his geese swans ).
Ешбір фразеологиялық оралым осындай қызмет атқара
алмайды. Олар бір бүтін ойды қорытып тұратын сөйлем болмайды, тек
жай ғана дара ұғым болып тұрады. Олар сөйлемде айқындауыштық
қызмет атқарады, яғни олар бір затты, қимыл – әрекетт і ғана
білдіреді. Ал мақал – мәтелдер болса, сөйлемде коммуникативті
қызмет атқарады, белгілі бір хабарды жеткізіп тұрады.
Дегенмен мақал –мәтелдердің фразеологизмнің бір түріне
жату –жатпау тіл білімінің фразеология саласында талас тудыратын
мәселе. Г.Б. Антрушина сонымен қатар профессор А.В.Куниннің де
пікірін келтіре кетеді. А.В.Кунин мақал –мәтелдерді коммуникативті
фразеологиялық оралымдар деп атап көрсетеді. Оның басты дәлелі
екеуінің де ( мақал – мәтелдер мен фразеологизмдер ) тұрақтылық
белгісі. Бұлардың номинативті не коммуникативті критерийі еш
негізсіз деп атайды. А.В.Кунин. Себебі кей фразеологиялық оралымдар
етістігі Activ Voice арқылы жасалса, жай сөз тіркесі болады да ал
егер Passiv Voice ретінде қолданылар болса, сөйлем болып кетеді.
Мәселен:
to cross ( pass) the Rubicon ------ Rubicon is crossed (
passed) ;
to shed crocodile tears --------- crocodil tears are shed.
Өз сөзінің дәлелі ретінде, А. В. Кунин тағы бір мысал
келтіре кетеді. Мақал – мәтелдер мен фразеологизмдер арасында аз
ғана айырмашылық бар немесе мүлдем жоқ десе де, болады, себебі
екішісі (фразеологизмдер ) көбіне біріншісінен ( мақал – мәтелдер )
туындайды. Мәселен : The last straw фразеологизмі “ The last
straw breaks camel’s back” деген мақал –мәтелден құралған деп
айтуға болады; және де birds of feather фразеологиялық оралымы “
Birds of feather flock together” мақалынан, ал to catch at a
straws болса ,“A drowning man catches at straws” мақалынан пайда
болған немесе осыдан алынған.
Сонымен қатар, кейбір мақал –мәтелдер оңай түрде, еш
қиндықсыз фразеологиялық оралымға айналуы мүмкін.
E.g. Don’ t put all your eggs in one basket. ( put all one’s
eggs in one busket.
Don’t cast pearls befor swine. ( to cast pearls before
swine.
Қарастырылып отырған анималистік мақал – мәтелдер, яғни жан
–жануарлар, аң –құс тірек мүшесі болып табылатын мақал –мәтелдер
көптеген тілдерде кездесетіні секілді тіл білімінде де анималистік
фразеолгизмдер деген ұғым бар. Қазақ және шетел тіл білімінде
тілдердің лексика – фразеолоиялық жүйесін тақырыптық топтарға бөліп
зерікттеу әдісі кең көлемде жүргізіліп өз нәтижелерін беруде.
Салыстыра, салғастыра зерттеуді қажет ететін аса маңызды тақырыптық
топтардың бірі –жан –жануарлар мен жабайы аң –құстар атауларының дүние
жүзі халықтарының басым көпшілігінің ауызекі тілінде, ауызша,
жазбаша әдебиеттерде абстрактілік ұғымдар мен адамның көңіл –күйін,
іс-әрекетін, түр сипатын, әлуметтік құбылыстар мен оқиғалар бейнелі
түрде стпаттауда кеңінен қолданылатындығы байқалады. Мысалы, ағылшын
тілінде фауналық атаулар және анималистік фразеологизмдер
зоомифтерде, англосаксондық эпостарда, дни кітаптарда, ортағасырлық
бестиярийлерде, геральдикалада, ертегілер мен балалар фольклорында
молынан кездеседі.
Қазақ тіліндегі тұрақты тіркестерді ой елегінен өткізер
болсақ, олардың көпшілігі жан –жануарлар , аң –құстар атауларының
негізінде құрылғанын байқаймыз. Бұл түсінікті де. Алайда бұл тек
қазақ тіліне ғана емес, дүние жүзінің көптеген тілдеріне тән
құбылыс. Сол себепті де тірек мүшесі жан –жануарлар атауы болып
келетін фразеологизмдермен мақал –мәтелдер көптеген халықтар тілінде,
атап айтсақ, қазақ, орыс, ағылшын, неміс, украин, молдаван, түрік
т.б. тілдерде бар қырынан ашылып таныстырылған.
Фразеологизмдердің бірден жасала қоймағаны, уақыт озған
сайын біртіндеп қалыптасқан, еркін тіркестердің негізінде жасалғаны
өз -өзінен түсінікті.
Фразеологизмдерден әрбір тілдің өзіндік ерекшеліктері көбірек
аңғарылады. Түркі тілдерде бір –бірімен мәндес ( мағыналас) келетін
оралымдарды ұшрастыруға болады. Ондай фразеологизмдердің әр бір
тілде әр басқа белгілер, түрліше салыстырулар негіз болған.
Мысалы, ағылшын тіліндегі “ to make mountain out of molehill ”
деген фразеологиялық оралымның қазақ тіліндегі баламасы
түймедейді түйедей ету , яғни кішкентай нәрсені үлкейтіп, шамадан
тыс асырып көрсету үшін ағылшын тілінде тау және төбешік негізге
алынса, қазақ тілінде түйе мен түйме сөздерін салыстыру негізге
алынған. Яғни екі тілдегі фразеологизмдер өзара мәндес болғанымен,
олардың мазмұны, құрылысы мен стильдік бояуы әр түрлі болады.
Мақал – мәтелдер мен фразеологизмдер қаншалықты ұқсас
болғанымен олардың құрылыс пен мазмұн, стильдік бояуы, сөйлемде
атқаратын қызметі жөнінен айыпмашылық пен ерекшеліктерді айтпай
кетпеуге болмайды. Мақалдардың фразеологиялық оралымның бір тармағына
ретінде қарастыру, не керісінше бөлек етіп көрсету әлі де тіл
білімінде өз шешімін таппай отырған мәселенің бірі. Бұл тақырып
төңірегіндегі тіл мамандарының атқарған еңбектері орасан зор. Бір
зерттеушілер оларды фразеологизмдердің құрамына жатқызса, екіншілер
мүлдем бөлек сала ретінде қарастырады. Түркі зерттеушілері
І.Кеңесбаев, Т.Рахматуллаев, Г. Байрамов, т.б. пайымдауынша, мақал
мен мәтел тұрақты сөз тіркестеріне жатпайды. ( 2.112 )
Р.Сәрсенбаев, В. В. Виноградов керісінше пікірді қолдайды
және басты ұқсастық ретінде олардың мағына астарлығындағы ұқсастықты
алға тартады.
Мақал – мәтелдерді айшықтау тәсілдері.
Мақал –мәтелдердің негізгі мақсаты — логикалық ойды ұғымды әрі
ұтымды етіп бере білу. Мақал мен мәтелдің тлі әрқашан өткір,
көркем аз сөзбен көп мағына. Халық мақал – мәтелдері жасауда
олардың тек мағыналық мазмұны көңіл бөліп қана қоймай, көркемдік
ерекшіліктеріне де назар аударады. Жалпы мұнда көркем суреттеу
тәсілдері ерекше роль атқарып, жеткізуге тиіс ойды барынша
астарлап, нәзік түрде ақтарады. Сол себептен мақал мен мәтелдің
көркемдігін сипаттауда теңеу, синекдоха, метафра, метонимия және
басқа да сол сияқты суреттеу құралдары ерекшеленіп, халықтың осы
тіл қазынасының сұлулығын арттыра түседі.
Мақал – мәтелдердің көпшілігі өлеңге жақын болып келеді.
Қайталау, теңеу, ұлғайту, кішірейту, әсерлеу, кейіптеу, дауыс
ырғағы, екпін сияқты айшықтау тәсілдерінің молынан қолданылып, дыбыс
үндестігімен ұштасу мақал – мәтелдердің сырқы сұлулығы үшін ғана
емес, ішкі мазмұны үшін де керекті компоненттердің бірі. ( 19.213 )
Белгілі тілтанушы, ғалым В. В. Радловтың айтуынша, жырда кейбір
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz