Ақ боз үй трилогиясындағы тарихи шындық
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3.7бет
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. «Ақ боз үй» трилогиясындағы тарихи шындық
(«Ақ боз үй», « Мінәжат» романдары бойынша) ... ... ... ... ... ... 11.40
2. «Ақ боз үй» трилогиясының философиялық астары
(«Жалған дүние» романы бойынша) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41.67
3. ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68.69
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70.71
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. «Ақ боз үй» трилогиясындағы тарихи шындық
(«Ақ боз үй», « Мінәжат» романдары бойынша) ... ... ... ... ... ... 11.40
2. «Ақ боз үй» трилогиясының философиялық астары
(«Жалған дүние» романы бойынша) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41.67
3. ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68.69
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70.71
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ халқы өз бостандығын алғанша басынан небір кезеңдерді өткізді. Олар осынау кең байтақ жерін сақтап қалу үшін қасықтай қаны қалғанша қақтығысып өткендері анық. Алдымен жоңғарлармен, одан қисық Гитлердің соқпағы, соңында Ресей бодандығын қабылдау болды.. Әр қилы кезеңдерді басынан кешіріп, 70 жылдан астам уақыт бойы Ресей қол астында булыққан қазақ халқы қараңғы қапастан әзер дегенде жарық күнге шықты. Сондай басынан кешірген ауыр да азапты кезеңдердің бірі - 1928-1933 жж аралығында болған, қазақты шыбынша қырған, қайғылы да қасіретті ашаршылық жылдар болды. Ата тарихымыздың қаралы беттерінің бірі-1930 жылы қазақ жеріне қырғидай тиген ашаршылық туралы сөз етсек, 1928 жылы және 1932-1933 жылдары қазақ жерінде орын алған тарихи оқиғалардың әрқайсысы саяси-әлеуметтік және экономикалық тұрғыдан бір-бірімен тарихи тамырласып, сабақтасып жатыр. Өйткені қазақ даласында кәмпеске науқаны құйындай ұйтқып өтпесе, ұжымдастырыу мен отырықшыландыру зорлықпен жедел ұйымдастырылмаса, отызыншы жылдардың басындағы сұрапыл аштық та болмас еді. Философиялық заңдылық тұрғысынан алып қарағанда, ашаршылық-әрекеттің салдары да, кәмпеске, ұжымдастыру, асыра сілтеушілік-негізгі себебі болды. Демек, бұл ірі оқиғаларды бір-бірііне байланыстыра қарамаған жағдайда, тарихи-әлеуметтік шындық, тіпті осы кезеңдегі саясат философиясы ашылмай қалар еді. С.Елубайдың «Ақ боз үй» шығармасы халқымыздың наубат кезеңдерін демек, өмір шындығын өнер шындығына айналдырған шығармасы екенін мойындауымыз керек.«1932-1933 жылдардың алапат аштығынан қазақтар шыбындай қырылып, олардың сүйектері көмусіз қалады. Күн жылынысымен, өліктер бұзылып, бүкіл атырапқа өліктің мүңкіген ауыр иісі жайылады» [1,3].
Демек, қай жағынан алып қараған күнде де бұл еңбектің көтеріп отырған тақырыбы әдебиет тарихы үшін тың әрі өзекті болып табылатыны толассыз. «Айтуын айтқан Жақан Сыздықов сындылар құрыққа ілініп, жарымжан ауру болып дүниеден өтті. Сәкен Сейфуллин «Қызыл ат» поэмасында шет жағасын айтамын деп ол да кетті атылып. Ал орыс әдебиетіне келетін болсақ, мұнда да бұл тақырып мүлде түртілмеген, сол күйі жазылмаған. Біздегі ащарщылықты зерттеген тек қана жалғыз-ақ Роберт Конгвест деген ағылшын ғалымы болды. Бүгінгі таңда енді-енді айтылып, жазылып жатыр» - дейді, жазушы Смағұл Елубаев өзінің сұхбатында [2, 5].
Осы орайда, ғұлама ғалым, саңлақ суреткеріміз Зейнолла Қабдолов қаламгер Смағұл Елубаевтың щығармашылығына арнап өзінің өте қысқа, бірақ, өте дәл төмендегідей пікірін түйіндепті: «Талантқа ең керегі екі нәрсе: еңбек және батылдық. Смағұл Елубаевта осының екеуі де түгел әрі тұтас. Өзге шығармаларын өз алдына қойғанда, Смағұл аз жылдар ішінде үш роман жазды. Бұлар – күн демей, түн демей, ұзақ сарылған үлкен еңбектің жемістері. Ал батылдыққа келсек, үш роман да («Ақ боз үй»», «Мінажат», «Жалған дүние») қаламгердің қайсар батылдығынан, керек десеңіз, тіпті батырлығынан туған.Алғашқы шығарма Кеңес кезіндегі қазақ атаулыны шыбынша қырып кеткен аштыққа, қуғын-сүргінге, ату-асуға арналған.Тоталитаризм тұсында бұл тақырыпқа бару біздің жазушылардың ішінде, жас та болса, тек Смағұлдың ғана қолынан келді».Ұстаздың пікірі қаламгердің бүкіл шығармашылығын қамтып, тоқ етерін бір-ақ айтқан.Сөйтіп, С.Елубаевтың тұтас жазушылық қасиетін, шығармашылық жетістігін бір-ақ ауыз сөзге сыйғызған. Бұл да ғалымның сөз саптау шеберлігінің зор екендігін көрсетіп тұр.
Демек, қай жағынан алып қараған күнде де бұл еңбектің көтеріп отырған тақырыбы әдебиет тарихы үшін тың әрі өзекті болып табылатыны толассыз. «Айтуын айтқан Жақан Сыздықов сындылар құрыққа ілініп, жарымжан ауру болып дүниеден өтті. Сәкен Сейфуллин «Қызыл ат» поэмасында шет жағасын айтамын деп ол да кетті атылып. Ал орыс әдебиетіне келетін болсақ, мұнда да бұл тақырып мүлде түртілмеген, сол күйі жазылмаған. Біздегі ащарщылықты зерттеген тек қана жалғыз-ақ Роберт Конгвест деген ағылшын ғалымы болды. Бүгінгі таңда енді-енді айтылып, жазылып жатыр» - дейді, жазушы Смағұл Елубаев өзінің сұхбатында [2, 5].
Осы орайда, ғұлама ғалым, саңлақ суреткеріміз Зейнолла Қабдолов қаламгер Смағұл Елубаевтың щығармашылығына арнап өзінің өте қысқа, бірақ, өте дәл төмендегідей пікірін түйіндепті: «Талантқа ең керегі екі нәрсе: еңбек және батылдық. Смағұл Елубаевта осының екеуі де түгел әрі тұтас. Өзге шығармаларын өз алдына қойғанда, Смағұл аз жылдар ішінде үш роман жазды. Бұлар – күн демей, түн демей, ұзақ сарылған үлкен еңбектің жемістері. Ал батылдыққа келсек, үш роман да («Ақ боз үй»», «Мінажат», «Жалған дүние») қаламгердің қайсар батылдығынан, керек десеңіз, тіпті батырлығынан туған.Алғашқы шығарма Кеңес кезіндегі қазақ атаулыны шыбынша қырып кеткен аштыққа, қуғын-сүргінге, ату-асуға арналған.Тоталитаризм тұсында бұл тақырыпқа бару біздің жазушылардың ішінде, жас та болса, тек Смағұлдың ғана қолынан келді».Ұстаздың пікірі қаламгердің бүкіл шығармашылығын қамтып, тоқ етерін бір-ақ айтқан.Сөйтіп, С.Елубаевтың тұтас жазушылық қасиетін, шығармашылық жетістігін бір-ақ ауыз сөзге сыйғызған. Бұл да ғалымның сөз саптау шеберлігінің зор екендігін көрсетіп тұр.
1. Әбдезұлы Қ. «Ұлт тағдырын толғаған» //жұлдыз2007ж №3
2. Елубай С. «Батыста тиын санау айып емес.»//Парасат,2007ж№5 3. Мұратбеков С. «Мінәжатқа мінәжат»//Егемен Қазақстан,1994ж, 9 желтоқсан.
4.Кекілбайұлы Ә. Ақ боз үй қонған асу бел//Егемен Қазақстан-2007, 21 наурыз.
5. Смағұл Елубаев «Ақ боз үй», Алматы «Жазушы» 1989
6. Ақыш Н. «Қасіретті жылдар суреті»// Жұлдыз.2003ж,№10
7. Ақыш Н. «Отаршылдық ойрандры//Қазақ әдебиеті.1994ж,2 желтоқсан.
8. Ж.Дәдебаев.Қазіргі қазақ әдебиеті, Алматы» Санат»2000ж
9. Қанахин Ө. Қасірет жылдарының кейіпкерлері.// Жұлдыз№5, 2004ж
10. Мұсаев А. «Жанды жүйе», Алматы «Білім» 2001-258б
11. Қ.Қаражан «Егемен Қазақстан» №12(321) 23. 12. 2006ж-4б
12. Н.Назарбаев)» Тарих тоғысында» Астана «Елорда-2001ж-421б
13. Мүсірепов Ғ. Оянған өлке. Алматы жазушы. 1978ж-312б
14. Шаханов М: Халық тағдыры, тарих тағлымы «Қазақ әдебиеті»,
29.12.06 ж.
15. Шоқай М.Тағдыр менің қолыма қалам ұстатты//Қазақ әдебиеті,2007ж-6 сәуір,№14.
16. Елубай С. Қазақққа тез арада ояну керек. «Қазақ әдебиеті», №235(65) 10.03.2006ж.
17. Әбдезұлы Қ. Ұлт тағдыры және шығарма шындығы. 5.156. «Жұлдыз» № 3.2007
18. Нұрғали Р . «Әдебиет теориясы» Астана «Фолиант» 2003
19. Қабдолов З. Сөз өнері. Алматы «Қазақ университеті» 1992ж
20. Жұмабай М. Жалған дүниедегі жазушы//Ана тілі,2004ж,29 шілде
21. Жеменей И. Ұлттың дамуына мемлекеттік қамқорлық керек.//Евразия КЦ.2007ж,16 ақпан №7
21. Әшімов Б. «Нәубет « Егемен Қазақстан », 12. 01. 07.
22.Жүнісов иС. Аманай мен Зманай//Алматы, Жазушы,1993ж
23, Қирабаев С.»Кеңеңс дәуіріндегі қазақ әдебиеті//Алматы Жазушы-19994ж-389 б
24. Қыдырбекұлы Алатау//А»Жазушы-1991ж
25 Қоспағанбетова М.»Ішкі әлемнің өкетем үні»//Қазақ тілі мен әдебиеті№12,-2008ж
26. Мекебаев А. « Жер кіндігіндегі апат. А-Жазушы1992ж
27. Мұртаза Ш.»Арқан үзіліп кетіп, аман қалған халықпыз//Жас қазақ-2007ж 19 қаңтар
28. Мұртаза Ш. Қызыл жебе//А-Жазушы,1994-397б
29. Таштемханова Р.» Шетелдік тарихнама//Егемен Қазақстан,2008ж,17 ақпан.
30. Елеукенов Ш. Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ әдебиеті. Атамұра-2008ж-321б
31. Қирабаев С. Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиеті А, 1998.
32. 40-50 және 60 жылдардағы қазақ әдебиеті. А,1998.
33. Тұрысбек Р. Ж. Аймауытұлы және 20-жылдардағы қазақ прозасы А, 1998
34. Мырзахметұлы М. Түркістанда туған ойлар А, 1998.
35. Кәкішев Т. Санадағы жаралар А, 1998.
36. Әбдіқова Қ. Ж. Аймауытов туындыларындағы тұлға А, 1989.
37. Кәкішев Т. Мағжан-Сәкен А, 1999.
38. Қазыбек М. Маймақов Ғ. Құпия кеңестер – А, 1999.
39. М. Әуезов және әлем әдебиеті (жинақ) А, 1999.
40. Дәдебаев Ж. Жазушы еңбегі А, 2001.
42. Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы А, 2002.
43. М.Жолдасбеков. Асыл арналар. А., 1990
44.Қ.Алпысбаев. Көркем шығарманы талдау жолдары. А., 1995
45.Ә.Тарази, Л.Мұсалы. Көркемдік құпиясы, А., 2001
46.С.Әшімбаевтың “Парасатқа құштарлық” (Алматы , 1991)
2. Елубай С. «Батыста тиын санау айып емес.»//Парасат,2007ж№5 3. Мұратбеков С. «Мінәжатқа мінәжат»//Егемен Қазақстан,1994ж, 9 желтоқсан.
4.Кекілбайұлы Ә. Ақ боз үй қонған асу бел//Егемен Қазақстан-2007, 21 наурыз.
5. Смағұл Елубаев «Ақ боз үй», Алматы «Жазушы» 1989
6. Ақыш Н. «Қасіретті жылдар суреті»// Жұлдыз.2003ж,№10
7. Ақыш Н. «Отаршылдық ойрандры//Қазақ әдебиеті.1994ж,2 желтоқсан.
8. Ж.Дәдебаев.Қазіргі қазақ әдебиеті, Алматы» Санат»2000ж
9. Қанахин Ө. Қасірет жылдарының кейіпкерлері.// Жұлдыз№5, 2004ж
10. Мұсаев А. «Жанды жүйе», Алматы «Білім» 2001-258б
11. Қ.Қаражан «Егемен Қазақстан» №12(321) 23. 12. 2006ж-4б
12. Н.Назарбаев)» Тарих тоғысында» Астана «Елорда-2001ж-421б
13. Мүсірепов Ғ. Оянған өлке. Алматы жазушы. 1978ж-312б
14. Шаханов М: Халық тағдыры, тарих тағлымы «Қазақ әдебиеті»,
29.12.06 ж.
15. Шоқай М.Тағдыр менің қолыма қалам ұстатты//Қазақ әдебиеті,2007ж-6 сәуір,№14.
16. Елубай С. Қазақққа тез арада ояну керек. «Қазақ әдебиеті», №235(65) 10.03.2006ж.
17. Әбдезұлы Қ. Ұлт тағдыры және шығарма шындығы. 5.156. «Жұлдыз» № 3.2007
18. Нұрғали Р . «Әдебиет теориясы» Астана «Фолиант» 2003
19. Қабдолов З. Сөз өнері. Алматы «Қазақ университеті» 1992ж
20. Жұмабай М. Жалған дүниедегі жазушы//Ана тілі,2004ж,29 шілде
21. Жеменей И. Ұлттың дамуына мемлекеттік қамқорлық керек.//Евразия КЦ.2007ж,16 ақпан №7
21. Әшімов Б. «Нәубет « Егемен Қазақстан », 12. 01. 07.
22.Жүнісов иС. Аманай мен Зманай//Алматы, Жазушы,1993ж
23, Қирабаев С.»Кеңеңс дәуіріндегі қазақ әдебиеті//Алматы Жазушы-19994ж-389 б
24. Қыдырбекұлы Алатау//А»Жазушы-1991ж
25 Қоспағанбетова М.»Ішкі әлемнің өкетем үні»//Қазақ тілі мен әдебиеті№12,-2008ж
26. Мекебаев А. « Жер кіндігіндегі апат. А-Жазушы1992ж
27. Мұртаза Ш.»Арқан үзіліп кетіп, аман қалған халықпыз//Жас қазақ-2007ж 19 қаңтар
28. Мұртаза Ш. Қызыл жебе//А-Жазушы,1994-397б
29. Таштемханова Р.» Шетелдік тарихнама//Егемен Қазақстан,2008ж,17 ақпан.
30. Елеукенов Ш. Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ әдебиеті. Атамұра-2008ж-321б
31. Қирабаев С. Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиеті А, 1998.
32. 40-50 және 60 жылдардағы қазақ әдебиеті. А,1998.
33. Тұрысбек Р. Ж. Аймауытұлы және 20-жылдардағы қазақ прозасы А, 1998
34. Мырзахметұлы М. Түркістанда туған ойлар А, 1998.
35. Кәкішев Т. Санадағы жаралар А, 1998.
36. Әбдіқова Қ. Ж. Аймауытов туындыларындағы тұлға А, 1989.
37. Кәкішев Т. Мағжан-Сәкен А, 1999.
38. Қазыбек М. Маймақов Ғ. Құпия кеңестер – А, 1999.
39. М. Әуезов және әлем әдебиеті (жинақ) А, 1999.
40. Дәдебаев Ж. Жазушы еңбегі А, 2001.
42. Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы А, 2002.
43. М.Жолдасбеков. Асыл арналар. А., 1990
44.Қ.Алпысбаев. Көркем шығарманы талдау жолдары. А., 1995
45.Ә.Тарази, Л.Мұсалы. Көркемдік құпиясы, А., 2001
46.С.Әшімбаевтың “Парасатқа құштарлық” (Алматы , 1991)
Қазақстан республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті
АҚ БОЗ ҮЙ ТРИЛОГИЯСЫНДАҒЫ ТАРИХИ ШЫНДЫҚ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050117-мамандығы – Қазақ тілі мен әдебиеті 4курс,күндізгі
Алматы, 2010
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті
Қорғауға жіберілді
Хаттама № ___ _______2010 ж.
Кафедра меңгерушісі,
ф.ғ.д., профессор
Б.Б.Ыбырайым
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: АҚ БОЗ ҮЙ ТРИЛОГИЯСЫНДАҒЫ ТАРИХИ ШЫНДЫҚ
050117-мамандығы бойынша – Қазақ тілі мен әдебиеті 4 курс, 4 жылдық,
күндізгі бөлім
Орындаған:
Еркімбаева А.
Ғылыми жетекшісі:
ф.ғ.к., доцент
Қ.Жанұзақова
Алматы, 2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..3-7бет
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. Ақ боз үй трилогиясындағы тарихи шындық
(Ақ боз үй, Мінәжат романдары бойынша) ... ... ... ... ... ... 11- 40
2. Ақ боз үй трилогиясының философиялық астары
(Жалған дүние романы
бойынша) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41-67
3. ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...68-69
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 70-71
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ халқы өз бостандығын алғанша басынан
небір кезеңдерді өткізді. Олар осынау кең байтақ жерін сақтап қалу үшін
қасықтай қаны қалғанша қақтығысып өткендері анық. Алдымен жоңғарлармен,
одан қисық Гитлердің соқпағы, соңында Ресей бодандығын қабылдау болды.. Әр
қилы кезеңдерді басынан кешіріп, 70 жылдан астам уақыт бойы Ресей қол
астында булыққан қазақ халқы қараңғы қапастан әзер дегенде жарық күнге
шықты. Сондай басынан кешірген ауыр да азапты кезеңдердің бірі - 1928-1933
жж аралығында болған, қазақты шыбынша қырған, қайғылы да қасіретті
ашаршылық жылдар болды. Ата тарихымыздың қаралы беттерінің бірі-1930 жылы
қазақ жеріне қырғидай тиген ашаршылық туралы сөз етсек, 1928 жылы және 1932-
1933 жылдары қазақ жерінде орын алған тарихи оқиғалардың әрқайсысы саяси-
әлеуметтік және экономикалық тұрғыдан бір-бірімен тарихи тамырласып,
сабақтасып жатыр. Өйткені қазақ даласында кәмпеске науқаны құйындай ұйтқып
өтпесе, ұжымдастырыу мен отырықшыландыру зорлықпен жедел ұйымдастырылмаса,
отызыншы жылдардың басындағы сұрапыл аштық та болмас еді. Философиялық
заңдылық тұрғысынан алып қарағанда, ашаршылық-әрекеттің салдары да,
кәмпеске, ұжымдастыру, асыра сілтеушілік-негізгі себебі болды. Демек, бұл
ірі оқиғаларды бір-бірііне байланыстыра қарамаған жағдайда, тарихи-
әлеуметтік шындық, тіпті осы кезеңдегі саясат философиясы ашылмай қалар
еді. С.Елубайдың Ақ боз үй шығармасы халқымыздың наубат кезеңдерін демек,
өмір шындығын өнер шындығына айналдырған шығармасы екенін мойындауымыз
керек.1932-1933 жылдардың алапат аштығынан қазақтар шыбындай қырылып,
олардың сүйектері көмусіз қалады. Күн жылынысымен, өліктер бұзылып, бүкіл
атырапқа өліктің мүңкіген ауыр иісі жайылады [1,3].
Демек, қай жағынан алып қараған күнде де бұл еңбектің көтеріп отырған
тақырыбы әдебиет тарихы үшін тың әрі өзекті болып табылатыны толассыз.
Айтуын айтқан Жақан Сыздықов сындылар құрыққа ілініп, жарымжан ауру болып
дүниеден өтті. Сәкен Сейфуллин Қызыл ат поэмасында шет жағасын айтамын
деп ол да кетті атылып. Ал орыс әдебиетіне келетін болсақ, мұнда да бұл
тақырып мүлде түртілмеген, сол күйі жазылмаған. Біздегі ащарщылықты
зерттеген тек қана жалғыз-ақ Роберт Конгвест деген ағылшын ғалымы болды.
Бүгінгі таңда енді-енді айтылып, жазылып жатыр - дейді, жазушы Смағұл
Елубаев өзінің сұхбатында [2, 5].
Осы орайда, ғұлама ғалым, саңлақ суреткеріміз Зейнолла Қабдолов
қаламгер Смағұл Елубаевтың щығармашылығына арнап өзінің өте қысқа, бірақ,
өте дәл төмендегідей пікірін түйіндепті: Талантқа ең керегі екі нәрсе:
еңбек және батылдық. Смағұл Елубаевта осының екеуі де түгел әрі тұтас. Өзге
шығармаларын өз алдына қойғанда, Смағұл аз жылдар ішінде үш роман жазды.
Бұлар – күн демей, түн демей, ұзақ сарылған үлкен еңбектің жемістері. Ал
батылдыққа келсек, үш роман да (Ақ боз үй, Мінажат, Жалған дүние)
қаламгердің қайсар батылдығынан, керек десеңіз, тіпті батырлығынан
туған.Алғашқы шығарма Кеңес кезіндегі қазақ атаулыны шыбынша қырып кеткен
аштыққа, қуғын-сүргінге, ату-асуға арналған.Тоталитаризм тұсында бұл
тақырыпқа бару біздің жазушылардың ішінде, жас та болса, тек Смағұлдың ғана
қолынан келді.Ұстаздың пікірі қаламгердің бүкіл шығармашылығын қамтып, тоқ
етерін бір-ақ айтқан.Сөйтіп, С.Елубаевтың тұтас жазушылық қасиетін,
шығармашылық жетістігін бір-ақ ауыз сөзге сыйғызған. Бұл да ғалымның сөз
саптау шеберлігінің зор екендігін көрсетіп тұр.
Тақырыптың мақсаты мен міндеті. Қазақстан жеріне келген қайта құру,
жариялылықтың негізінде баспа бетін көре бастайды. Міне, осы кезеңнен
бастап, Ақ боз үй романы баспа бетінде аздап жариялана бастайды. Бірақ,
бәрін басып шығаруға әлі батыл жете бермейді. Себеі, халықтың зәресін
ұшырған осынау қырғын оқиғадан кейін ел біршама есеңгіреп, ес жия алмап
еді. Сондықтан бәрін басуға жүректері дауламайды. Бірақ соңғы кездері саяси
ауқымды көтеріп тұрптын шығарма қалың көпшілік пен кәсіби мамандардың
жоғары бағасын алып үлгерді. Сондықтан біздің мақсатымыз осы шығарманы өз
халімізше талдап, баға беруге ащы шындықтың бетін ашып қазақ көркем
прзасындағы жақсы нышанды, жаңа ізденісті көрсеткіміз келді. Сонымен, Ақ
боз үйдің кішкентай тарауын Жұлдыз баспасы басып шығарады. Кейін 1990
жылы Ақ боз үйдің бірінші кітабы жарық көреді. Көп кешікпей екінші кітабы
1992 жылы Мінәжат деген атпен басылады. Ал үшінші кітабы Жалған дүние
деген атпен 2000 жылы баспада жарық көріп, оқырман қауымға ұсынылады.
Әрине, бұл шығарма өзі сүйіп оқитын оқырмандарын адаспай тапты десек те
артық айтқан болмас. Жазушының сөз саптауы, шешендігі, сөз қорының байлығы
осы кітапта анық көрсетілген. Бұл туралы көптеген пікірлер де баршылық.
Әрине талай соқпақты көрген бұл кітап жарық көргенде әдебиетші өкілдеріміз
де қарап қалған жоқ, әрқайсысы өзінің кітаптан алған әсерімен, оған деген
сүйіспеншілігін көрсетіп жатты. Атап айтар болсақ, әдебиет саласында үлкен
орны бар, белгілі жазушы Тахауи Ахтанов роман жайлы былай дейді: Мені Ақ
боз үй романының аудиториясының үлкендігі, құшағының кеңдігі қуантады.
Роман Сұрапыл Сұржекей деген атпен экранға шықты. Орыс тіліне аударылды
(Одинокая юрта). Жолы ұзақ, ғұмыры ұзақ туынды. Талантты жазушы Смағұл
Елубаевтың бұл қадау туындысы 20-30 жылдардағы халық қасіретінің шежіресі.
Жаңа көзқарас халықтық шындық тұрғысынан жазылған шығарма. Мемлекет
ашаршылық құрбандарына арнап ескерткіш орнатуға шеші қабылдады. Ал, Смағұл
Елубаевтың Ақ боз үй романын қазақ әдебиетіндегі аталмыш кезеңге
орнатылған ескерткіш – кітап десек те артық емес.
Осы пікірді қостай отырып, жазушы Сайын Мұратбеков өз пікірін былай
жалғастырады: Халқымыздың басынан өткен ауыр қайғы ұрпақтан-ұрпаққа
ұмтылмастай естелік боп қалуы тиіс. Енді қайтып қайталанбастай ұлы сабақ
болуы керек. Өз басым сондай туындылардың бірі, әзірге бірегейі деп
талантты жазушы Смағұл Елубаевтың Ақ боз үй, Мінәжат, Жалған дүние
атты үш кітаптан тұратын үлкен шығармасын атап өтер едім.[3, 6].
Сонымен қатар, қазақ халқының белгілі жазушысы, әдебиет саласында
үлкен үлесі бар қаламгеріміздің бірі Ә.Кекілбайұлы өзінің пікірін былай
қорытады: Ол оқырман қауыммен бөлісетін өз одиссеяларын өзі тумастан
он бес жыл бұрынғы оқиғалардан бастайды. Алайда, сөз болып отырған үш
шығарма да автордың өз көзімен көрмеген, өз тәнімен түсінбеген, өз
жүрегімен сезінбеген, өз қолымен ұстап, өз басынан өткермеген бір де бір
штрих жоқ десек, артық айтқан болмаспыз. Бұл, әрине, хас суреткердің
қасиеті. Нағыз шеберлік. Алайда ондай шеберлік неден жаратылып, адам бойына
қалай бітеді? Ол- өз алдына мәселе. Ондай шеберлікке ие болу үшін, әрине,
бір ғұмыр аз. Ол үшін жүздеген, мыңдаған ғұмыр керек шығар. Бірақ, сонша
көп ғұмыр, бір жұмыр басқа бұйыра қоя ма? Ол екі бастан мүмкін емес.
Ендеше, суреткерлік дегеніміз- бүкіл тұқым-тұқиянымыз көзбен көріп, бастан
кешкендерін бір бойына жиып, керек кезінде соның әрқайсысына тамыздық
тұтатқызып, әрқайсысына тіл бітіріп, сұңқылдата сөйлетіп отыра алатын
сұғыла көкірек, зергер зердеге ие бола алғандары ғана бұйыратын олжа шығар.
Бұл, әрине жазушы С.Елубаевтың Ақ боз үй роман-трилогиясына арналған
әдебиетші қауымның пікірлері еді [4, 4].
Сонау ел басына жауар күндей түнеріп келген аштық кезең қазақ
халқының сорына жазылған тағдыры еді. Қасіреттен қақсап қалған қазақ халқы
талай қиындықты басынан санамалап өткізіп отырды. Соңында әрең дегенде етек
жеңін жинап ел қатарына қосыла бастады. Бүгінде тәй-тәй басқан жас тәуелсіз
мемлекетпіз. Осындай мерекеге жетіп отырғанда кейінге көз тастамай өту күнә
десе де болады. Біз ата тарихымызды ақтарып қарамай алға қарай қадам
басуымыз мүмкін болмас та еді. Сонау 1930 – жылдардың кесірлі кесапат
аштығын күні бүгінге дейін жасырып келгені мәлім. Тарихтан тек бер жағынан
ғана хабардар аламыз. Ал, қазбалай берсең, түбінде сақталған қазынаға әлі
ешкімнің саусағы да ілікпеген секілді. Бірақ, сонда да бүгінгі таңда
көптеген ғалымдарымыз, тарихшыларымыз шетелдік деректерге қарап
ашаршылықтың қаншалықты дәрежеде соққы бергендігі туралы аз-маз хабардар
етіп жүр.
Ал баспасөз, кітап, журнал беттерінде әлі де болса жасырын тұрған тың
тақырып болып табылады. Яғни, бұл тақырып бүгінгі таңда енді-енді ғана
зерттеле бастады.
Сонымен қатар әдебиет саласында, осы тақырыпқа бірнеше қаламгеріміз
қалам тербегені анық. Олар: Ш.Мұртаза; А.Мекебаев, С.Жүнісов, С.Елубаев,
Б.Қыдырбекұлы, С.Сейфуллин, З.Жәкенов, Т.Сәукетаевтардың еңбектерін ерекше
атап көрсетуге болады. Аты аталған қаламгерлеріміз осы тақырып жайлы
біршама сөз қозғап, сол кезеңдегі қиын-қыстау заманды өз шығармаларына
арқау ете білген. Солардың ішінен алғашқысы С.Сейфуллиннің Қызыл ат
поэмасына тоқталсақ.
Ауыл өміріне арналған шығармалар ішінде С.Сейфуллиннің Қызыл ат
поэмасын ерекше атау орынды. Бұл 1931-1932 жылғы халықтың басынан кешкен
аштық ауылдың жүдеушілігі туралы шығарма. Ақын ауылдың жүдеушілік көргенін,
шаруашылықтың күйзелісін, қызыл аттың ақынмен сырласуы түрінде алып аттың
аузынан айтқызады. Олар асыра сілтеушілікті жалған белсенділерден көреді.
Белсенділердің зиянкестігін содан мал басының қырылуын күтімсіздікті ашады.
Оған жол берген кәрі райком (Голощекин) бейнесі көрінеді.Өкімет саясатының
қателігін ашық айту мүмкін емес кезде, олардың қылығын сол өкіметтің
өкілдері белсенділер мен кәрі райком арқылы көрсетудің өзі де ерлік еді.
Жалпы С.Сейфуллин жаңа заманды жақтаушы болған мен партия саясатына бас
шұлғи бермей, сын көзімен қараған оның халық мүддесімен сәйкес келмеген
тұсында оны ашық айтып жүрген ақын. Ол Голощекин тұсында оның қателігін
ауызша да, жазбаша да айтып жүрген. Коммунист ақын ұлтшыл деген аттан да
құтылмаған. Мұның аяғы 1937 жылы оны халық жауы ретінде тұтқындап, атып
жіберумен тынды.
Жазушы С. Елубаев өзінің төл туындысының жазылу тарихы жайлы
мынадай жәйттерді есіне алады. Осы кітаптарымды көлденең жұмыссыз жүріп
жазған екенмін. Бұл қиындықтың бір жағы ғана. Ақ боз үй романыма материал
жинау тіпті ауырлау тиді. Әсіресе, сонау 32-ші жылдардың сұмдықтарын
ойлауға да, жазуға да рұқсат етілмейтін, біліп болмайтын уақытта бұлайша
бел шешіп кірісудің қияметін әркім сезетін шығар. Бұл аласапыранды оқиғаны
менің ауылым да басынан кешкен. Ақтөбенің Байғанин ауданынан бастап Үстірт
арқылы Қарақалпақстанға шейін, одан әрі Түркіменстан шөліне дейін үдере
көшіп, шиырлаған шаңдақ жолда шежірелі де шерлі тарих жатыр. Сонау 20-шы
жылдары кеңестік тәркілеу кезеңінде қалың отырған қазақ ауылдарының орны
босап қап, айтақырға айналды, ата-баба мекені быт-шыт болды. Ауғанстан
Иранға қарай жөңкілді... [5, 5]
Дәл осы тұста қасіретті жылдар туралы жазылған шығармалады жан –жақты
зерттеп, қарастырып жүрген Нұрдәулет Ақыш былай дейді: Бұл шығармалар
қасірет жылдарындағы халық трагедиясын ең биік шыңы, кульминациясы.
Осылардың баршасын бір жүйеге келтіріп, жинақтап, топтастыра қараған кезде
қазақ халқының сол дәуірдегі ортақ трагедиясы панорамалық деңгейде
елестейді [6,7] Осы пікірді құпатап келе, шығармаларда қайғылы оқиғалар
басымырақ көрсетілгендері Қазына сыры романы. Атап айтар болсақ,
Қапыштың сәлем береген адамының өлік болып шығуы, өлеген сәбилерге жолығуы,
бас кейіпкер Түктібайдың далада денесін ит жеп жатқан әйелдің үстінен шығып
қалуы, азамат деп сеніп соңынан ерген жесір әйел мен оның балаларын
Түктібайдың орта жолда өлім аузында қалдырып кетуі, Мәдинаның өз қызы
Күләйімді көпе-көрнеу далаға тастап кетуі сияқты эпизодтар оқырманның жан
дүниесін езіп-жаншып, сөйтіп еңсе басарлықтай ауыр әсерге бөлейтіні
көркемдік орындау деңгейіне де байланысты. Қарапайым халық өкілдері Қабыш,
Мәдина, Түктібай, сияқты трагедиялық бейнелер Қазына сыры романының басты
кейіпкерлері. Ашаршылық қыспағына түсіп, бір түйір дән, бір жұтым су үшін
күресіп жүрген бұлардың алдарында ел қамын, жер қамын ойлайтын ірі мақсат
жоқ. Өйткені өмірлері қыл үстіне ілінген осынау қиын-қыстау сәттерде ондау
жағдайды ойлау мүмкін емес пе еді. Тек Сатыбалды байдың тығулы қазынасына
қатысты жағдайларға байланысты дүниауи мәселелерді шешудің әлсіздеу үміт
оты тұтанғандай болады.
Бұл туындыда трагедиялық емес кейіпкер жоқ. Әйеілімен баласынан
айырылып, енді қарақан басының қамын күйттеуден басқа әрекетке орын
қалдырмаған Түктібай отбасын және өзін қалай аман-есен сақтаймын деп
айдалада ала сұрса, таныс адамның қолынан қазаға ұшырайтын Қабыш бір кезде
қара шаруаға қыры шамалы болғанымен, сын сағаттарды амалсыз қу тіршілік
үшін арпалысқа түсіп кеткен күйеуінен, өлідей екі баласының біреуінен
тірідей айырылған Мәдина шын мәнінде трагедиялық днңгейден көтерілген
кейіпкерлер.
Бас кейіпкер Түктібайдың адами болмыс-бітіміне тоқаталатын болсақ,
халық басына жаппай келген нәубеттің тырнағынан құтыла алмай, шыбындай
қырылған адамдардың ортасында өз жарасын өзі қапқандай жан таласып жүрген
Түктібай өткен өмірі күңгірт, жартылай қылмыстық элемент Түктібайды
ашаршылық нәубеті туған заман да, адамгершілік пен имандылықтың жолына
жарамастан қырдың қарапайым қазағына да жатқызуға болмайды. Шынтуайтына
келгенде, сырт көзге мүләйімсіп көнсе де, пасық пиғылын тереңге жасыра
білетін бұл кейіпкер ол зұлымдықты қатардағы нәрсе ретінде санайды. Бар
мәселе оның ішкі әлемінде жатыр. Бұл да біз секілді пенде ғой деп
өзімсінген біраз адамады жер қаптырады. Тіпті ол өмірде ар-ұят,
адамгершілік деген ұғымдардың бар екендігінен бейхабар кеткен жүгенсіз
адам. Сол рухани жүгенсіздік оның түсінігінше азаттық деген түсінікпен
астасып жатқандай.
Осы шығарманы қорытындылай келе Н.Ақыш өзінің ойын былай қорытындылап
көрсетеді: Автор шығарманы философиялық-психологиялық жағынан қарастырып
жазғаны анық. Негізгі автордың ұстанған мақсаты шығармада тек қазақ
халқының басындағы қасіретті кезеңді суреттеп жеткізумен шектеліп қалмай,
жалпы адам табиғатына тән сана сезім қалтарыстарын, әр адамның бойында
бұғынып жатқан түйсік құпияларын ашып көрсету болғандығын айтады [7, 3].
Мұнда Сталиннің саясатынан аса алмай, жоғары орындағыларға жалбандап
күн кешкен арсыз немелерді суреттейді. Қазақ халқының басына төнген
зобалаңды жеделдеткен әлеуметтік-қоғамдық, тектік – шолақ белсенділер
болғаны белгілі. Олардың іс-әрекеттерінің нәтижесі –асыра сілтеушілік.
Ақ боз үй романында қарапайым адамдар арқылы трагедиялық ахуал
сюжеттік желінің соңында айқындала түседі.
Шығармада оқиғаны қызықты етіп құрудан гөрі тұрмыстық көріністерге
көп орын берілген. Қарапайым жандар тіршіліктің күрмеуін шешу үстінде
көрінеді. Кейіпкердің әлеуметтік пішіні жайлы Асқар Егеубаев Халық тағдыры
тарих тағлымы атты мақаласында да өте өткір пікір білдіреді [8, 3 11].
Жұмыстың құрылымы. Дмплом жұмысы үш тараудан тұрады. Кіріспе, негізгі
бөлім және қорытындыдан.
1. АҚ БОЗ ҮЙ ТРИЛОГИЯСЫНДАҒЫ ТАРИХИ ШЫНДЫҚ
(АҚ БОЗ ҮЙ, МНӘЖАТ РОМАНДАРЫ НЕГІЗІНДЕ
Қазақ халқының тағдыр-талайынан өткен небір зұлмат-зобалаң
кезеңдердің жан түршігерлік ең сорақысы отызыншы жылдардағы аштық екені ащы
да болса ақиқат. Қалың қазақты қойша қырып, үзілген жапырақтай жаншып
өткен сол бір жылдардағы солақай саясаттың кесірінен болған қасірет кейіңгі
ұрпаққа айтылмай, айтылса да әр жерде тиіп-қашып тарихи дерек ретінде
шолақ қайтарылып, жабулы күйінде келді. Қазіргі ұрпақ колхоздастыру
кезеңіндегі келеңсіздіктерді ашық айтылмағандықтан байыбына жетіп түсіне
бермейді. Оны түсіндіретін, оны айтатын тарихтың да, көркем әдебиет пен
өнердің де тілі байлаулы еді. Сол күрмек тек азаттықтың таңы атып,
еліміз Тәуелсіздігін алғаннан кейін ғана шешілгендей болды. Осының дәлелі
ретінде саяси деп келген кейбір жабық тақырыптарға қалам тартқан бірлі-
жарым дүниелер көзге шалынып, қолға тие бастады.
Соның бірі жазушы Смағұл Елубайдың Ақ боз үй романы еді. Жазушы
бұл шығармасына көшпелі қазақ ауылының отызыншы жылдардағы жаңа өмірге
алмасу кезеңіндегі оқиғаларды арқау еткен. Сөйтіп, жетпіс жыл бойы
тоталитаризмнің тұтқынында тынысы тарылып келген ақ таңдақ іздерінің
демі сезіліп, ұрпақтар санасына саңылаулай кірді. Талай жанның жүйкесін
жегідей жеген Алапат аштық қалай болды?, Ел неге қырылды? деген
сауалдарға аздап та болса жауап тапқандай болдық. Онда жабулы жатқан
ащы шындықтың беті ашылып, аталарымыз бен кейбіріміздің әке-шешелеріміздің
көрген қорлық-зорлығы паш етіледі. Шығарманың құндылығы да осында болса
керек.
Жазушы бір қуыста бүркеулі жатқан шалажансар шындықтың шаңын қағып,
кеуіп қалған кенезесіне су тамызып тірілтіп, көз алдымызға қайта алып
келеді. Сол кездегі бүкіл ұлт басына үйірілген қырғынды кейбір тарихи
оқулықтарда жазылып жүргендей қателік емес, қылмыс деп біледі. Сөйтіп,
көркем әдеби шығармада қылмыстың бетін ашып, оны жасағандар ар
жазасына кесіледі.
Романның атына арқау болып тұрған ақ боз үй шығармадағы басты
кейіпкер Пахраддиннің үйі. Пахраддин ата-бабасы жазы Оймауыттың баурайын
бойлап, қысы Үстірттің етегіндегі Самның қалың құмын жайлап мекен
еткен, сол өңірдің төл перзенті. Шылқыған бай болмағанымен сіңірі шыққан
кедей де емес. Әкесі Мұсадан қалған мұраның арқасында ортақол дәулеті
бар. Сол елге сыйлы, беделді, сөзі жүретін би. Ол шығармада: ... кең
иықты, мол денелі, сақал-шашы көкбурыл тарта бастаған ат жақты, сұлу көзді,
келбетті кісі [5, 20] деп суреттеледі. Пахраддин көп сөздің адамы емес. Не
істесе де ақылмен, оймен істейтін парасат-пайым иесі. Үлкен тұлға. Осы
өзіндік орны бар, бүкіл ел аузына қараған ауыл азаматының, беделді, білімді
азаматтың қуғын-сүргінге ұшырауы, азып-тозуы, кейбіреуі ақыр аяғы жоқ
болып тынуы санаңды сансыратып, жан-дүниеңді жабырқатады. Сол бір
жылдардағы ұлттың басына төнген қасіретті жазушы Пахраддин, Сырға,
Бұлыш, Балқия образдары арқылы көз алдыға алып келіп, тарихи шындықты айна-
қатесіз жайып салады.
Белгілі әдебиеттанушы, ғалым Жанғара Дәдебаев ... шығарманың
материалдық болмысын, өзегін тарихи белгілі, ақиқат оқиғалар құрмайынша,
белгілі тарихи дәуірдің шындығын шынайы суреттеу... қиын, [8.160]
деген пікір айтады. Осы тұрғыдан алғанда жазушының бұл еңбегі тарихта қиын
емес. Себебі, 1932-33 жылдардағы аштық зардабынан қалың қазақтың тең
жартысы қырылып қалғанын тарихтың өзі жоққа шығара алмайды.
Бұл жылдар қазақ халқының жер бетінен біржола құрып кетуінің аз-ақ
алдында қалған қасіретті кезеңі. Оған сол сұрапыл зұлматтан тірі қалған,
қайғы-қасіретті көзімен көргендердің өздері мен сөздері куә. Асыра сілтеу
болмасын, аша тұяқ қалмасын деген аты шулы саяси науқан талай жанды
алтын бесік-атамекенінен айырды. Оларды бас сауғалап, жан сақтау үшін
басы ауған жаққа шұбыруға душар етті. Сол жылдарды өз басынан өткізген
белгілі жазушы Өтебай Қанахин сол бір халық басына түскен сұмдық
трагедияның қазақ даласында коллективтендіру саясатын теріс жүргізудің
салдарынан болған жаппай аштықтың қасіреті жайлы былайша ой түйіндейді.
Жаппай ашаршылықтың болуына ең басты себеп: қазақ еңбекшілері арасында
коллективтендіру саясаты мүлде теріс жүргізілген, осы халықтың ғасырлар
бойғы күн көрісі, негізгі кәсібі, тұрмыс-тірлік ерекшелігі еш жерде
ескерілмеген, ешкімнің ескергісі келмеген. Өйтпесе атам заманнан бері
қалыптасқан қалың қазақтың өмір сүру тәсіліне, тіршілік ету кәсібіне – мал
ұстауға, төрт түлік өсіруге қатты тыйым салынып, отырықшы болып жермен
айналысу керек деген ұран тасталып, әсіре қызыл саясат жүргізілмеген
болар еді ғой [3, 62]. Сөйтіп, елімізге төрелік еткен Голощекиннің
әпербақан саясаты сұраусыз кеткен көп қазақтың көмусіз қалған сүйектері
болып шашылды. Бұл жылдардағы қайғы-қасіреттің салмағы зіл батпан. Оны
кеудесінде жүрегі бар, ар-намысы мен сезімі бар жанның өзегіне өксік
тығылмай, жанарына жас үйіріп, жүйкесі шымырламай айтуы, еске алуы
мүмкін емес.
Ғалым Ж.Дәдебаев: Өмірдің шындық құбылыстары мен оқиғаларының
қалың тасқыны арасынан қажетті титік сипаттағы маңызды, мағыналы
фактілерді көре білу үшін де зергерлік зерде қажет,- [8,160]. Жазушы
С. Елубай ұлт басынан өткен тарихи шындық желісін көркем бейнелі
образдар арқылы зергерлік зердемен сомдаған. Шалғайда, құмның ішінде
жатқан ауылда жүргізілген коллективтендіру, конфескациялау әрекеттері
ашықтан-ашық әшкере етіледі.
Тарихи шындық бар да оның көркем әдебиетте бейнеленуі, берілуі бар.
Осы тұрғыдан келгенде Ақ боз үй - қазақ әдебиеті әлеміндегі соңғы
дүниелердің ішінен ерекше көзге түсетін, бөлек бітімімен дараланатын дүние
екенін айтқан жөн. Аталмыш роман туралы филология ғылымдарының докторы,
профессор Алпысбай Мұсаев қазіргі қазақ прозасында қозғалмай келе жатқан
тақырып туралы, сол кезеңдегі ел өміріне етене араласып кеткен саяси
ахуалдың әлі күнгі өз бағасын ала алмай отырғанын айта келе:
... талантының құшыры бар прозашымыз Смағұл Елубаевтың Ақ боз үй
романына осы қиын да күрделі тақырыпты – отыз екіде болған жаппай ашаршылық
жылын арқау еткен, Қазақстанның құмды өңіріндегі аймақтық коллективтендіру
тұсындағы қарбалас қамын, хал-ахуалын табиғи қалпында, ешқандай боямасыз,
бүкпесіз шынайы суреттеген, -[10,238] деген пікірін білдіреді.
Роман желісіне арқау болған кішігірім ауылдағы коллективтендіру
саясаты өз тірлігі өзінде отырған бұйығы қазақ ауылына алапат сұрапыл ала
келеді. Елдің шырқын сол өңірдегі жандайшаптардың өзі бас болып бұзады.
Әйтпесе, жаңа заманның тууына, елдің жаңа бағытқа бастауына бай-мырза
түпкілікті қарсы шыққан жоқ. Бай мен кедей теңелуі керек деп жатқан уақытта
Пахраддин: Байлардың артық малы алынса, халық игілігіне жараса несі айып.
Басы артық болса менің де малымды алыңдар, -[5,188] деген бәтуәлі сөз
айтады.
Орта дәрежедегі шаруасы дөңгеленген Пахраддин арабша, орысша сауатты
жан. Ол Ленин құрған жаңа үкіметтің лебін өз айналасындағылардан бұрынырақ
бағамдайды. Ел ішінде жүргізіліп жатқан коллективтендіру саясатына да қарсы
емес. Сол түсінік-пайымымен үкімет адамдарына мініске жылқы беріп, тиісті
салықты (ет, май т.б.) артығымен мезгілінде беріп отырады. Сондай адам
несімен жақпады? Ниетімен де, таным-түсінігімен де, ісімен де жаңа заманға
қарсылығы жоқ Пахраддинді ел ішіндегі көре алмаушы жандайшаптар жала жабу
арқылы мұқатады. Жоғарыға іскер, үкіметке берілген жан болып көріну
үшін оларға адамның арына тию, нақақтан-нақақ қара күйе жаға салу түкке
тұрмайтын іс болды.
Мұндай жандар шығармада Бұқарбай мелиса, ауылнай Жорға Күрең,
оның баласы Ждақай образдары арқылы беріледі. Әсіресе, Жорға Күреңнің
екіжүзді бет-бейнесі шебер өрнектелген. Мажан байды сағалап күн көрген,
байдың базаршысы болған Жорға Күрең жаңа туғанда лып етіп басқа тұсқа
айнала кетеді. Шығармада айтылғандай сайысқаннан сақ Күрең сырттай
бетегеден биік, жусаннан аласа көрініп, қайткенде де жоғарыдан келетін
өкілдің көзіне түсу үшін бар амалын жасап бағады. Сөйтіп, Жорға күрең
жымсиып тұрып Мажанды өз қолымен өзі кәмпескеледі. Өкіметке адал боп
көріну үшін оған берілетін жазаны да халық атынан басып-басып жіберді-
[5.50]. Өзінің күрең есіміне жорға сөзінің қоса айтылып, бір есімге
айналып кетуі де оның мінез-құлқындағы жылпостыққа қатысты болса керек. Ел
ішіндегі еті тірі, белсенді жас Шегенің Жаңа жол серіктігіне басқарма
болып сайлануы үшін ит жыртқандай етеді. Оның орнына өз баласы Ждақайды
қойғысы кеп ойланып жүрген Жорға Күрең Шегенің Пахраддин қызы Хансұлуға
үйленуінен ілік іздеп, ауданнан келген өкілдерге өсек, әңгіме тасып,
Шегеге жала жауып айдатып, ақыры дегеніне жетеді.
Елде коллективтендіру саясаты жүргізіліп жатқан мезгіл. Ел іші
абыр-дабыр уақыт. Күнара өкіл келіп жиналыс жасайды. Сондай бір жиналыста
Жорға Күреңнің Шеге қолымен от көсеуі оның бет-бейнесін аша түскендей.
Жорға Күрең мәз болып отыр. Шеге, сен мынаны айтшы! – деп алға итініп,
жымсия күлді, - Сен мынаны айтшы! Пахраддин құлақ па, жоқ па? Соны айтшы!
Жорға Күрең жымсиып күліп, насаттанып шалқайып отырды. Хансұлудың беті
ду жанды. Шеге Жорға Күреңге жалт қарап, ашулы жанарымен атып жіберердей:
-Құлақ! Ал, құлақ! Сол ма еді естімегіңіз? – деп ышқынып қалды
[5.182]. Туған атасын күйеу баласының аузымен құлақ қылған Жорға
Күреңнің жымысқы әрекеті талай жанның жүрегін жаралап, отбасының тым-тәуір
тірлігіне ылаң болып тиеді.
Үстірт үстіндегі қалың елге келген Құлақтарды тап ретінде
аластау жөніндегі партия саясаты шолақ белсенділер арқасында шебер
орындалады. Бір жиналыстың нәтижесінде Пахраддин де құлақ деп танылып,
бір күнде аудан орталығына жаяу айдалады. Айдаушы ат үстіндегі Сұр
Жекей. Жаяу бүлкектеп келе жатқан Пахраддиннің ойы талай жерді шарлайды.
Өзінің қалай ие болғанын ой елегінен өткізіп келеді. Өзінің жаңа заман
саясатына да қарсы болмағанын ойлайды. Асасы, бүгінде саясат та бір,
күніне мың құбылған жел де бір. Мінеки, бір жиналыстың нәтижесінде бұл
құлақ болды да шықты. Ал, құлақты тап ретінде Сталин жой деп отыр...
[5.188], - деп діңкесі құриды өзі арпалысқан Пахраддин. Автор Пахраддин
ойымен ойлап, соның тілімен сөйлегенімен батыл айтады, батыра айтады.
Бұлтару, бұлғақтау жоқ.
Аудан орталығы Нарқамысқа барып қара жұмысқа жетілген Пахраддинді
көшеден қызыл отряд командирі Апанас көріп, өзіне шақыртып алып, әзір
құлақтардың басынан бұлт арылмайтынын айтып, қалаған жағына жер
аударуға ұлықсат қағазын бере алатынын ғана айтады. Елі жылап – сықтап
Пахраддин көшін шығарып салады. Туған жерден шарасыз кетіп бара жатқан
Пахраддиннің әлем-тапырық көңіл-күйі нанымды суреттеледі. Елден, жерден
үдре көшкен Пахраддин Үстірт асып, Қарақалпақ жерін мекен етеді. Аузы
күйген үріп ішеді деп үкіметі аздау, тыныш мекенге тұрақ тебеді. Ол жақта
да өзімен тағдырлас жандармен бірігіп күн кешеді. Сол қаңғыған, бас
сауғалаған елге басшы болады. Қайда барып тығыларын білмеген бір топ ел
жан сақтау үшін Ауған асуға бел байлайды. Орта жолда басмасшыларға таланып
ат-көліксіз қалған шұбырған елді Пахраддин кейін елге қосылуға ақыл
беріп, жолға салады. Өзі ауырып, жаяу сабылған ұлы көшке ере алмай далада
қалады. Құм ішін жаяу шарлап, шөлден, аштықтан титықтаған қос мұңлық -
Пахраддин мен Сырға өмірлерінің соңғы сағаттары соққанын топшылайды.
Өмірінің соңғы сәттерінде Пахраддин заманға арнап сөз саптайды.
Мылқаусың... қатыгезсің безерген. Опасызсың, сұм жалған. Біресе
бетінді, біресе көтіңді беріп құбыласың! Бұқа сынды, Күрең сынды сұқ
иттерге сүйек салдың! Абалаттың, айтақтап! Ақыры жетіп тыңдың ба дегеніңе!?
Жынға тойған иттерге қойдай қоңыр халықты тақымдатып, талатып, тырқыратып
торғайдай тоздырдың ба? Жеттің бе, мақсатыңа! Жем сауың толды ма? Ыбылыс
ектеген кер заман! Судың да сұрауы болар! Елдің обалы жібермес. Бала-
шағаның көз жасы жібермес! Аяғыңнан шалар! Құдай алдында жауабын әлі
бересің, сен заман! Сұраусыз кетпес еш қылмыс... [5.316]. Өтіп бара жатқан
өмірде ащы күйініш бар. Құм ішінде көмусіз қалған талай жанның осындай
зарынан құлақ тұнатындай. Өкінішпен өліп бара жатса да көкрегінде үміт
сәулесі сөнбейді. Әділдіктің салтанат құрарына, ақиқаттың айтыларына
сенеді. Уақыты келгенде жауап берерсің деп заманына зіл артады. Өзегі
талып, өлім халінде отырған Пахраддиннің көзіне сағым арасынан бұлдырап
ақ боз үйі көрінеді. Өмір мен өлім арбасқан арпалысты сәтте айдалада
қалған шаңырағын да қимай санасында сызат бергендей.
Шығармадағы Сырға бейнесінің ашылып көрінетін жері романның аяқталар
тұсы. Сырғаның бойында нағыз қазақ әйеліне тән қасиет тұнып тұр. Мінезге
бай, салмақты, салиқалы әйел заты өз анаңдай ыстық. Ерінің мінезін, ойын,
көңіл-күйін қас-қабағынан танып-біліп, соның ыңғайына қарай іс-әрекет
жасайтын Сырға кім-кімнің де ілтипатына ілінері шүбәсіз. Сирек сөйлейтін,
сөйлесе дауысы құлаққа күміс қоңырау үніндей жағымды тәрбиелі жан еді
Сырға. Кісіні есті, назды қылығымен табындыратын, - [5.86] дейді ол туралы
автор. Еріне Көкесі деп ақырын үн қататын Сырға Пахраддиннің жан-
дүниесін, ішкі ой-иірімдерін әйелге тән сезімталдықпен тап басып таниды.
Құлазығанда қылығымен, ақылды сөзімен, назымен қайраттандырып,
жігерлендіреді. Сөйткен жан серігі ақиретке аттанарда да қол ұстасып
бірге болады. Сырға кірпігін әрең қозғады. Алыстан, өзге бір дүние
түкпірінен қарады Пахраддинге. Айта алмай жатқан мол сырын, жан сырын үнсіз
жанарымен паш еткісі келгендей. Соған шамасы келмей қиналатындай.
Бақұлдасқысы келе ме кім білсін [5.319]. Шөл далада адасып, аштықтан
бұратылып, өлім құрығына түскен екеудің аянышты халін жазушы еш боямасыз,
артық суреттеусіз, табиғи, нанымды түрінде бере алған. Құм ішінде
көмусіз қалған Пахраддин мен Сырға тағдыры тым аянышты.
Романның ақырына жеткенде сең соққандай делсал күйде боласың. Ол
сенің жан-дүниеңді тұтқынға алған азапты ойдың салмағы. Елін ойлаған,
жерін ойлаған жанның осылай өмірден өтуі сенің де көкірек тұсыңды тырнап,
қимас адамында жоғалтқандай әр едік сезімге сүйреп терең күрсінтеді.
Смағұл Елубайдың Ақ боз үй трилогиясының философиялық астары ХХ
ғасыр қазақ халқына қасақана ұйымдастырылған қылкөпір, тамұқ, тозақтарға
толығымен төбе шашыңды тік тұрғызады. Жаны ашымастың қасында басың
ауырмасынды еріксіз еске салады. Өлмеген құлға болды жаз деп өз
басыңыздың аман, бауырыңыздың бүтіндігіне іштей шүкіршілік етіп, өткенге
салауат, болашаққа сабақтығын ғана қанағат тұту – өрісі кең, өр рухтың
адамы екендігіңізге күмәндандырмақ. Өткенсіз бүгін жоқ. Біз ұпақтың
тарихпен, халықтың жадындағы ащы шындықпен көзін ашып, көкірегіне сәуле
құйсақ қана өз азаматтық парызымызды өтейміз. Белгілі жазушы Смағұл
Елубайдың Ақ боз үй трилогиясын [жазушы баспасы Алматы 2005ж] оқып
шыққанда, оның мігерсіз инемен құдық қазғандай азапты еңбегі, өз
халқының темір құрсаулы, тар шеңберлі жүйеде өткен шерлі шежіре
парақтарынан мол білімі, неге аңсары ауса соны сары майдан қылшық
суырғандай еркін игеретін толысқан таланты бар қаламгер екеніне шүбәміз
қалмады. Асыл текті, бекзат болмысты, Ұлы Даласындай бітім тұлғалы, дана,
дархан, ержүрек, қайсар, батыр халқымыз неге Алланың қаһарына ұшырап,
әсіресе, жиырмасыншы ғасырдың тоқсаныншы жылына дейін үнемі шиыршық атқан,
шым-шытырық қанды оқиғаларды бастан кешіп, шытырманға толы тағдыр неге
маңдайына жазылды? Оған кім кінәлі? Шынында да, жаратқанның апокалипсисі
бізге ғана таңылғаны ма?! Мысалға жүгінейік. Тарих ғылымының докторы,
профессор Қ.Қаражан Егемен Қазақстан газетіне берген мақаласында [11,
3] қазақ халқын күштеп ұжымдастыру жылдары жүз елу мыңдай адам қуғын-
сүргінге ұшырағанын, екі миллионға жуық адам, демек, соры қайнаған
жұрттың 42 пайызы шыбындай қырылып, бір миллион жүз мыңдайы Еділ, Орал,
Сібір бойына, Қытай, Моңғолия, Түркия, Иран, Орта Азия республикаларына
бала-шағасын аштық аранынан арашалап қалу қамымен тоз-тозы шығып тентіреп
кеткенін, 1929 жылмен салыстырғанда 1939 жылы жергілікті ұлттың саны
республикада 63,8 пайызға күрт азайып кеткенін жазыпты. Оған біз 1921-22
жылғы ашаршылық жалмаған екі миллион үш жүз мың, 1937-1938 жылдарда
сталиндік репрессияда жазықсыз атылған жиырма үш мың қазақты қоссақ, Қазан
төңкерісі большевиктік нәубет, тоқпақты тоталитарлық жүйе құлдық бұғаудан
құтылуға қарағайға қарсы біткен бұтақтай қайсар мінезіне басып, 370- тен
астам көтеріліске жанын жалдап шыққан асау халықты табанының астында
мыжып, есенгіретіп ұстау үшін қолдан қырғын-қасап ұйымдастырып, қан
түкіртіп, от кештіргені Аллаға да, андағада аян.
Қазақтың жігері мен намысын қоздырып, айбары айдынын
буырқандырып, ақыл мен парасатын қайқы қылыш пен ақ найзаны мойындауға
мәжбүр еткен бұл! буыршын мұзға тайған күндер- бостандығы жоқ елде
өлім және шөгу бар, қандай да болмасын ілгерілеудің және азаттықтың анасы –
бостандықта Ата түрік екенін қапысыз сезініп, арыстандай айбат шегу.
Бостандықты, тәуелсіздікті аңсаған ел жағасы жыртылып, қатары селдіресе де
темір телпек киіп, темір таяқ ұстаған, темір етік киген баяғының темір
өзек батырындай алған бетінен қайтпаған, алапат толқынын тереңіне жасырған
теңіздей, қуатын ара-тұра дүмпуімен сездіріп қана, қызыл империяны
ұйытатпай, бодандықтың болат шынжырын күрт-күрт үзіп, талқандар сәтін
сарсыла күткен. Бостандыққа іңкәр, қайсар, табанды, намыстан
жаралғандықтан ХХ ғасырдың алғашқы қырық жылында демографиялық апатқа
ұшыраған тек қазақ халқы-дейді ғалым[ 12.3.] Осы ақиқатты бізге
тарихшыларымыз тәуелсіздік таңы атқан соң ғана там-тұмдап жазып, зұлмат
заманның құлқына бас бағып барып, зорлық-зомбылық көмбесіне рентген
айнасымен үңілуге сенімімізді бекітті. Бірақ аласапыран шақ пен алашапқынды
қазақтың басына төндіріп, қызыл қанды көксеп, Ұлы Даланың мұрагерлерінің
тұқымын тұздай құртуды көксеген қитұрқы саясат, азаматтық тарихымызда
қара таңба боп ел сауырына күйдіріліп басылған қаралы оқиғаларды тек
жанынан безген қаламгерлердің тарихи полотноларымен оқып, қаны
сорғалаған шындықты олардың тотолитарлық жүйемен жағаласып жүріп бейнелеп
бергеніне сүйсінгенімізбен, иманымыз қасым болған-ды[13,89]. Где все
хорошо, там писателью делать нечего (Бернард Шоу). Пейіште нұры шалқығыр
Ғабит Мүсіреповтің ( Шұғыла әңгімесі), О.Бөкеевтің (Өз отыңды өшірме
романы), Қ. Қазыбаевтың (Сұрапыл романы) шығармалары тотолитарлық сана
мен тұрпайы әлеуметшілдіктің көбесін сөге, сызғандары сыздауықтың,
шимайлағандары шиқанының аузын тырнап кеткеніне айызымыз қанды.
Цензурада жаралған бурадай шабынып, аузынан көбігін шаша екіленіп,
әзәзілдігін әйгілеп жатканда, ол жазушылар ұлтсыздықпен күресіп, бойында
қазақ қаны сұйылмағандардың жалын күдірейтіп, жүрегіне шоқ, санасына
саңылау түсірді, заманына тәуелді болғанымен, рухының тәуелсіздігіне бас
идірді.
Смағұл Елубайдың Ақ боз үй трилогиясы – тәуелсіздігімізді
алғаннан бергі жылдардың жемісі. Дүниенің бәрін бір етікке тығатын саяси
тотолитаризм дәурен құрып тұрған (Ә.Кекілбаев) заман өз пиғылынан тауып,
қайтіп реставрация жасауға келмейтіндей күл-талқаны шықты. Енді оның ірі
мінезін де, кір, мерез қылығында көркем келісті тілмен, философиялық терең
толғаныспен де, сатиралық ащы тілмен де, публицистикалық шалқулар арқылы
кеудесінің есігі бар, құлағының тесігі бар (Мәшһүр Жүсіп) көшелі
суреткердей эпикалық туынды жазар шақ туды. Қолдан кісен, аяқтан тұсау
алынды. Сайын даланы ен жайлап, еркін өмір сүрген бұла халықтың бұғалыққа
көнбес асау басының бұлқынысын енді күндіз жүйкеңді, түнде көз майыңды
тауысып қалай көсілте жазсаң да еркің. Смағұл Елубай обалы не, сөйткен.
Еділдің бойы қанды Қиян, Жайықтың бойы шаңды Қиян, Маңғыстаудың бойы
майлы Қиян – адыра қалған Үш Қиянның ХХ ғасырдың отызыншы жылдарындағы
топалаңы бар ішекқырындысы – табиғатымен көз алдыңа мөлдірете тосылады.
Сірескен тотолитарлық жүйе бүргені басқа, басты аяққа шығар деп еді,
білімі жоқ, қанында тектілік, ісінде бәтуа, адамгершілік ар-ұятты белінен
басып жүре беретін, ішкеніне мәз, жегеніне тоқ, кигеніне кісәпір иенделер
эгоизм мен алаяқтықтың көкесін көзіне көрсетіп, о дүниенің қыл көпірін
құрып берді дерсіз... Қой зор болып түйеден, құл зор болып иеден.
(Н.Наушабаев), өлермендер өміршең ғана емес тамыршаң (И.Сапарбаев) екенін
арам, қаныпезер тоңмойын іс-әрекеттерімен танытты. Кешегі келе-келе түйе,
үйір-үйір жылқы, отар-отар қой біткен Пахраддин би бүгін кімге жағарын
білмей, әр күні санаулы, беделі есігіндегі қозы-лағын баққан Қозбағардан да
төмен. Әзберген інісі соқыр-теке ойнап жүріп, есігіндегі құлы Қозбағар
күштеп, етегін жел ашып, бетіне күн тимеген ерке, өр, тәкаппар, бойжетіп
отырған қарындасын ұстап сүйіп еді, қарындасы әдепсіздікке ренжігенін
байқаған Әзберген кедейдің баласын соғады, сол күш көрсеткеніне таптық
саяси мән беріліп, байдың баласы түрмеге айдалады. Пахраддин қызы Хансұлуды
Қозбағарға ұзатпқ боп шешім қабылдаған соң ғана інісін ауыр жазадан
арашалап, түрменің есігіне жеткіздірмей ауылға қайтарады. Мажан шалдың да
қалың мал өргізіп, дәулет бітуі, бәйбіше мен тоқал алып, шалқыған тұрмыс
сүрмек болған арманы да
Кел, кедей жастары,
Ұйымдас жалшыменен.
Бай менен молданы
Қойдай қамшыменен,-деген ұранның астында
қалып, өз дәулеті, маңдай терінің өтеуі ата-бабасынан ұрпағына үстемеленіп
жеткен ырыздығы ұстағанның қолында,тістегеннің аузында кетеді. Бәйбішесі
мен Мажан шал белгісіз өлкеге мал-мүліксіз, ақша-пұлсыз, сүйеу болар жақын
-жанашырсыз жер аударылады. Бәрінен жұрдай айырылып, бай болғаны үшін
халық жауы саналған. Абысын-алжыны бар, құтырған қасқырдай Шеге, Ждақай,
Қозбағар, Балжан комсомолдар бар, Бұқарбай Сұржекей мелисасы бар әлекедей
жаланып, жүні жығылып, құты қашқандарды тәркілеудегі әрекеттері адам дейтін
жұмыр басты мақұлықтардан шошындырады. Олар сайтанның әулетін; албасты,
жын, жезтырнақ, мыстан кемпір, әзәзілдің де қолы батпайтын лас іс-
тірлікке жиренбей желігіп кіріседі.
Жүрегі жылы, жиған-тергенін бауырына баспай, барын жеке
бастарының қамымен шектемей, төңірегімен бөлісе жұмсауға жаралған, қолы
ашық, жолы сара, кеудесіне періште қонақтаған Пахраддиннің де асын ішіп,
аяғына түкірді. Төріне шалжиып жатып, отырып кетуден шімірікпейді. Шойын
маңдайлы, аяр, екіжүзді, жылпос, жағымпаз әбілеттер ауыл басқарып, адам
тағдырын ойыншық санап, елді білім, білікпен басқарудың орнына білектің
күші, мылтықтың қаһарымен бағындыруға көшкен зауалды күн туды. Ешкімге
қылдай қиянат жасап көрмеген әулие бітімді Пахраддин би, ұлты үшін қалқан
боларлық азамат санап жүрген ауыл жігіттерінің аласұрған ашқарақ
аранын, аяуды білмейтін тоңмойын, терін саумай, тілін сауған суқиттығын
көзімен көргенде; Бұл ел оңбас. Оңбас. Ендігі жердегі тірлігіміз осы
болса, өз ұрпағымызбен өзіміз жағаласып өтетін болсақ, біткен екенбіз, -
дейді өзеуреген елірме, түсінісуге көркеуде қарсыластарынан жиреніп.
Революциямен бірге қантөгіс, зорлық-зомбылық, қиянат,
зұлымдық, ілесе жүретінін имандылық жүрегіне ұя салған бекзат қария қайдан
білсін... Құдасы Шәріп етікші ауылдық Кеңестің төрағасы сайланып еді,
байды көрсе ешкі көзденіп бақылдаудан, қарсылық көрсетсе бұқадай мүйізін
білеуден аспады. Атқа мінгенің – азапқа мінгенің ( Әйтеке би ) болды да
шықты. Жазықсыздың жүрегін жаралап, жанын жалалы, көңілін қаралы күйге
түсіріп, кіндік кескен жер, ұрпағын қалдырған елінен жеруге мәжбүрлейді.
Кісілігі мен кесірлігі қосқыртыстанып жататын Жорға Күреңді өкіл
ұшқалақ, пәтуасыз Шәріптің орнына таққа отырғызып еді, күні кеше
Мажан шалдың оң қолы, ақылшысы, саудасын жасап, бармағын жалаған жағымпаз,
жылпос, сухит, екіжүзді Жорға Күрең топтан торғай алдырмаудың орнына
бүгінгіге бұғау салатын, ертеңгіге қылыш сілтейтін нағыз қаныпезер, нағыз
сателлиттің өзі боп шықты. Тілі тәтті, діні қатты, сырты жылтыр, ішін
ібіліс айлаған, өзінен басқанын өрем қапқанын тілейтін, жазықсыз, жұрт
назары ауғанға тұзақ құрып, көзін құртқанша арызын да, қанжарын да
сайлаудан шімірікпейтін безер, арам, қызғаншақ, күншіл Жорға Күреңіңіз -
пенденің парық-пайымы жете бермейтін, парадокстер шарпысып жатқан, бормық
пиғылды алапес мінездің адамы. Кебеже қарын, кең құрсақ кемеңгер -
(Тәттіқара) Пахраддин, елдің елдігін, рухын сақтаған билер, батырлар,
хандар, сұлтандар өнеге сепкен жұртқа екіжүзділік, аярлық, зымияндық
көшбасшы болғанда, түйеге ер салынып, есекке үкі тағатын қилы заман жетіп,
бұлттан шыққан шұбар күн тумақ. Бас пайдасы үшін өзгені тасқаяқтай
қағыстыратын қаныпезерлер билік басына келгенде на то и щука, чтобы
карась не дремал [6, 125] болып шықпақ. Аждаһа алтын жалап семіреді.
Жорға Күрең, оның қанасын жарып шыққан, жыланның аяғын көрген Ждақайға
өздерінен басқаның басына бақ қонып, астына ат мінуі - жылаулы жұрттың
көз жасынан есебін түгендеген лас нәсібінен, жылы орнынан қақпақ. Демек,
ақырзаман орнаумен бірдей. Сондықтан олар араммен оразасын ашып, қиянатпен
қазы-қартаны кертіп жеп, асығы алшы түсіп жүрген жапалақтар. Солардың
қиянатынан жұлдыздай жанып туған Шеге төрт рет Қолыманың дәм-тұзын татып,
ақыры түрмеде шіріп өледі. Пахраддин бәйбішесі Сырғамен екеуі шөлді кезіп
жүріп, аштық түбіне жетіп, көмусіз қалады. Мажан шал қартайғанда кемпірімен
екеуі жер ауып, сүйегі қайда шашылып қалғаны белгісіз. Нар тұлғалы, өзі
мерген, балуан Бұлыш банды деп қудаланып, ақ жолда жүргенде өкіметке
есесін ұттырған, кекке уланған нағыз бандылармен шайқас барысында ажалын
табады, Балқиясы бұл қасіретті көтере алмай жынданып өледі. Өзінің
қылмысын бетіне шыжғырып басудан жанбайтын Шәріп дұшпанын кемпірімен
екеуін тиісті азық-түлігін бергізбей, аштықтан ісіндіріп өлтіреді. Шегенің
жан досы саналатын Ждақай, басына киген Мономахтың қалпағын одан
қызғанып, кулактың күйеу баласы, халық жауы деп домалақ арыздарын
тиісті орындарға әкесімен екеуі жарыса әкімгершіл кеудемсоқтықтан өрбіген
мемлекеттік әпербақандықпен жаудырып, түрмеден оралса, қайтадан түрмеге
тоғытып, түбіне жеткенімен қанағаттанбай, қиюы кеткен шаруа мен тұрмыс
тауқыметі тырнағына сүріндірген Хансұлуға да ішпеген уын іштіреді.
Жетпістің бесеуіне келіп, трагедиялы тағдыр бұйырған баласы, Бұлыш пен
келіні Балқиядан қалған көзі, немересі - Едігесін қайтсем адам қатарына
қосамын деп тырбанып жүрген кейуананы да ішкі есебін ойлап, зымияндықпен
қаралап, арыз жазып, ақыры әділетсіздік қанына қарайтқан Дәу апаны түрмеде
өлуге мәжбүр етеді. Бас-басына би болсаң, манар тауға сыймассың,
басалқыңыз бар болса, жанған отқа күймессің (Әйтеке би). Иә, бас-
басына би болып, мансапты жемқорлықтың қайнар көзіне айналдырып,
құныққандар обал-сауапты белінен басып, бозторғайды қынадай қырған
бөктергіге, жыртқыштар мен қорқаулар дәуірлеген кеңестік жүйе бұл
адамды сырттай да, іштей де бүлдіре беретін, аяғында жұтатып шығаратын
(Ғ.Мүсірепов) мұндай шошырлық қылық-әрекеті оның саяси құрылысы, мазмұнына
тәндігін Ақ боз үй романында көзі жіті, көңілі қырағы суреткер С. Елубай
көңілінде дүдәмал қалдырмай қапысыз көркем бейнелеген.
Ол өзі қалам тербеп отырған кезеңнің саяси-әлеуметтік, қоғамдық
жағдайын терең зерттеген. Қатпар- қалтарыстары, уақыт психологиясы мен
заман адамдарын революция қалай бұзып, құлқын өзгертіп жібергеніне дейін
айнытпай беруге тырысқан. Қоғам қайраткері, ақын М.Шаханов: Кейбір
зерттеушілер Қазан төңкерісінің нәтижесінде орнаған билік [фашистік
типтегі мемлекет болды деп есептейді. Тоталитарлық билік, мемлекеттік
террор, бір ұлттың, бір мемлекеттің басқа халықтар мен елдерге империялық
үстем саясат ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті
АҚ БОЗ ҮЙ ТРИЛОГИЯСЫНДАҒЫ ТАРИХИ ШЫНДЫҚ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050117-мамандығы – Қазақ тілі мен әдебиеті 4курс,күндізгі
Алматы, 2010
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті
Қорғауға жіберілді
Хаттама № ___ _______2010 ж.
Кафедра меңгерушісі,
ф.ғ.д., профессор
Б.Б.Ыбырайым
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: АҚ БОЗ ҮЙ ТРИЛОГИЯСЫНДАҒЫ ТАРИХИ ШЫНДЫҚ
050117-мамандығы бойынша – Қазақ тілі мен әдебиеті 4 курс, 4 жылдық,
күндізгі бөлім
Орындаған:
Еркімбаева А.
Ғылыми жетекшісі:
ф.ғ.к., доцент
Қ.Жанұзақова
Алматы, 2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..3-7бет
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. Ақ боз үй трилогиясындағы тарихи шындық
(Ақ боз үй, Мінәжат романдары бойынша) ... ... ... ... ... ... 11- 40
2. Ақ боз үй трилогиясының философиялық астары
(Жалған дүние романы
бойынша) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41-67
3. ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...68-69
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 70-71
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ халқы өз бостандығын алғанша басынан
небір кезеңдерді өткізді. Олар осынау кең байтақ жерін сақтап қалу үшін
қасықтай қаны қалғанша қақтығысып өткендері анық. Алдымен жоңғарлармен,
одан қисық Гитлердің соқпағы, соңында Ресей бодандығын қабылдау болды.. Әр
қилы кезеңдерді басынан кешіріп, 70 жылдан астам уақыт бойы Ресей қол
астында булыққан қазақ халқы қараңғы қапастан әзер дегенде жарық күнге
шықты. Сондай басынан кешірген ауыр да азапты кезеңдердің бірі - 1928-1933
жж аралығында болған, қазақты шыбынша қырған, қайғылы да қасіретті
ашаршылық жылдар болды. Ата тарихымыздың қаралы беттерінің бірі-1930 жылы
қазақ жеріне қырғидай тиген ашаршылық туралы сөз етсек, 1928 жылы және 1932-
1933 жылдары қазақ жерінде орын алған тарихи оқиғалардың әрқайсысы саяси-
әлеуметтік және экономикалық тұрғыдан бір-бірімен тарихи тамырласып,
сабақтасып жатыр. Өйткені қазақ даласында кәмпеске науқаны құйындай ұйтқып
өтпесе, ұжымдастырыу мен отырықшыландыру зорлықпен жедел ұйымдастырылмаса,
отызыншы жылдардың басындағы сұрапыл аштық та болмас еді. Философиялық
заңдылық тұрғысынан алып қарағанда, ашаршылық-әрекеттің салдары да,
кәмпеске, ұжымдастыру, асыра сілтеушілік-негізгі себебі болды. Демек, бұл
ірі оқиғаларды бір-бірііне байланыстыра қарамаған жағдайда, тарихи-
әлеуметтік шындық, тіпті осы кезеңдегі саясат философиясы ашылмай қалар
еді. С.Елубайдың Ақ боз үй шығармасы халқымыздың наубат кезеңдерін демек,
өмір шындығын өнер шындығына айналдырған шығармасы екенін мойындауымыз
керек.1932-1933 жылдардың алапат аштығынан қазақтар шыбындай қырылып,
олардың сүйектері көмусіз қалады. Күн жылынысымен, өліктер бұзылып, бүкіл
атырапқа өліктің мүңкіген ауыр иісі жайылады [1,3].
Демек, қай жағынан алып қараған күнде де бұл еңбектің көтеріп отырған
тақырыбы әдебиет тарихы үшін тың әрі өзекті болып табылатыны толассыз.
Айтуын айтқан Жақан Сыздықов сындылар құрыққа ілініп, жарымжан ауру болып
дүниеден өтті. Сәкен Сейфуллин Қызыл ат поэмасында шет жағасын айтамын
деп ол да кетті атылып. Ал орыс әдебиетіне келетін болсақ, мұнда да бұл
тақырып мүлде түртілмеген, сол күйі жазылмаған. Біздегі ащарщылықты
зерттеген тек қана жалғыз-ақ Роберт Конгвест деген ағылшын ғалымы болды.
Бүгінгі таңда енді-енді айтылып, жазылып жатыр - дейді, жазушы Смағұл
Елубаев өзінің сұхбатында [2, 5].
Осы орайда, ғұлама ғалым, саңлақ суреткеріміз Зейнолла Қабдолов
қаламгер Смағұл Елубаевтың щығармашылығына арнап өзінің өте қысқа, бірақ,
өте дәл төмендегідей пікірін түйіндепті: Талантқа ең керегі екі нәрсе:
еңбек және батылдық. Смағұл Елубаевта осының екеуі де түгел әрі тұтас. Өзге
шығармаларын өз алдына қойғанда, Смағұл аз жылдар ішінде үш роман жазды.
Бұлар – күн демей, түн демей, ұзақ сарылған үлкен еңбектің жемістері. Ал
батылдыққа келсек, үш роман да (Ақ боз үй, Мінажат, Жалған дүние)
қаламгердің қайсар батылдығынан, керек десеңіз, тіпті батырлығынан
туған.Алғашқы шығарма Кеңес кезіндегі қазақ атаулыны шыбынша қырып кеткен
аштыққа, қуғын-сүргінге, ату-асуға арналған.Тоталитаризм тұсында бұл
тақырыпқа бару біздің жазушылардың ішінде, жас та болса, тек Смағұлдың ғана
қолынан келді.Ұстаздың пікірі қаламгердің бүкіл шығармашылығын қамтып, тоқ
етерін бір-ақ айтқан.Сөйтіп, С.Елубаевтың тұтас жазушылық қасиетін,
шығармашылық жетістігін бір-ақ ауыз сөзге сыйғызған. Бұл да ғалымның сөз
саптау шеберлігінің зор екендігін көрсетіп тұр.
Тақырыптың мақсаты мен міндеті. Қазақстан жеріне келген қайта құру,
жариялылықтың негізінде баспа бетін көре бастайды. Міне, осы кезеңнен
бастап, Ақ боз үй романы баспа бетінде аздап жариялана бастайды. Бірақ,
бәрін басып шығаруға әлі батыл жете бермейді. Себеі, халықтың зәресін
ұшырған осынау қырғын оқиғадан кейін ел біршама есеңгіреп, ес жия алмап
еді. Сондықтан бәрін басуға жүректері дауламайды. Бірақ соңғы кездері саяси
ауқымды көтеріп тұрптын шығарма қалың көпшілік пен кәсіби мамандардың
жоғары бағасын алып үлгерді. Сондықтан біздің мақсатымыз осы шығарманы өз
халімізше талдап, баға беруге ащы шындықтың бетін ашып қазақ көркем
прзасындағы жақсы нышанды, жаңа ізденісті көрсеткіміз келді. Сонымен, Ақ
боз үйдің кішкентай тарауын Жұлдыз баспасы басып шығарады. Кейін 1990
жылы Ақ боз үйдің бірінші кітабы жарық көреді. Көп кешікпей екінші кітабы
1992 жылы Мінәжат деген атпен басылады. Ал үшінші кітабы Жалған дүние
деген атпен 2000 жылы баспада жарық көріп, оқырман қауымға ұсынылады.
Әрине, бұл шығарма өзі сүйіп оқитын оқырмандарын адаспай тапты десек те
артық айтқан болмас. Жазушының сөз саптауы, шешендігі, сөз қорының байлығы
осы кітапта анық көрсетілген. Бұл туралы көптеген пікірлер де баршылық.
Әрине талай соқпақты көрген бұл кітап жарық көргенде әдебиетші өкілдеріміз
де қарап қалған жоқ, әрқайсысы өзінің кітаптан алған әсерімен, оған деген
сүйіспеншілігін көрсетіп жатты. Атап айтар болсақ, әдебиет саласында үлкен
орны бар, белгілі жазушы Тахауи Ахтанов роман жайлы былай дейді: Мені Ақ
боз үй романының аудиториясының үлкендігі, құшағының кеңдігі қуантады.
Роман Сұрапыл Сұржекей деген атпен экранға шықты. Орыс тіліне аударылды
(Одинокая юрта). Жолы ұзақ, ғұмыры ұзақ туынды. Талантты жазушы Смағұл
Елубаевтың бұл қадау туындысы 20-30 жылдардағы халық қасіретінің шежіресі.
Жаңа көзқарас халықтық шындық тұрғысынан жазылған шығарма. Мемлекет
ашаршылық құрбандарына арнап ескерткіш орнатуға шеші қабылдады. Ал, Смағұл
Елубаевтың Ақ боз үй романын қазақ әдебиетіндегі аталмыш кезеңге
орнатылған ескерткіш – кітап десек те артық емес.
Осы пікірді қостай отырып, жазушы Сайын Мұратбеков өз пікірін былай
жалғастырады: Халқымыздың басынан өткен ауыр қайғы ұрпақтан-ұрпаққа
ұмтылмастай естелік боп қалуы тиіс. Енді қайтып қайталанбастай ұлы сабақ
болуы керек. Өз басым сондай туындылардың бірі, әзірге бірегейі деп
талантты жазушы Смағұл Елубаевтың Ақ боз үй, Мінәжат, Жалған дүние
атты үш кітаптан тұратын үлкен шығармасын атап өтер едім.[3, 6].
Сонымен қатар, қазақ халқының белгілі жазушысы, әдебиет саласында
үлкен үлесі бар қаламгеріміздің бірі Ә.Кекілбайұлы өзінің пікірін былай
қорытады: Ол оқырман қауыммен бөлісетін өз одиссеяларын өзі тумастан
он бес жыл бұрынғы оқиғалардан бастайды. Алайда, сөз болып отырған үш
шығарма да автордың өз көзімен көрмеген, өз тәнімен түсінбеген, өз
жүрегімен сезінбеген, өз қолымен ұстап, өз басынан өткермеген бір де бір
штрих жоқ десек, артық айтқан болмаспыз. Бұл, әрине, хас суреткердің
қасиеті. Нағыз шеберлік. Алайда ондай шеберлік неден жаратылып, адам бойына
қалай бітеді? Ол- өз алдына мәселе. Ондай шеберлікке ие болу үшін, әрине,
бір ғұмыр аз. Ол үшін жүздеген, мыңдаған ғұмыр керек шығар. Бірақ, сонша
көп ғұмыр, бір жұмыр басқа бұйыра қоя ма? Ол екі бастан мүмкін емес.
Ендеше, суреткерлік дегеніміз- бүкіл тұқым-тұқиянымыз көзбен көріп, бастан
кешкендерін бір бойына жиып, керек кезінде соның әрқайсысына тамыздық
тұтатқызып, әрқайсысына тіл бітіріп, сұңқылдата сөйлетіп отыра алатын
сұғыла көкірек, зергер зердеге ие бола алғандары ғана бұйыратын олжа шығар.
Бұл, әрине жазушы С.Елубаевтың Ақ боз үй роман-трилогиясына арналған
әдебиетші қауымның пікірлері еді [4, 4].
Сонау ел басына жауар күндей түнеріп келген аштық кезең қазақ
халқының сорына жазылған тағдыры еді. Қасіреттен қақсап қалған қазақ халқы
талай қиындықты басынан санамалап өткізіп отырды. Соңында әрең дегенде етек
жеңін жинап ел қатарына қосыла бастады. Бүгінде тәй-тәй басқан жас тәуелсіз
мемлекетпіз. Осындай мерекеге жетіп отырғанда кейінге көз тастамай өту күнә
десе де болады. Біз ата тарихымызды ақтарып қарамай алға қарай қадам
басуымыз мүмкін болмас та еді. Сонау 1930 – жылдардың кесірлі кесапат
аштығын күні бүгінге дейін жасырып келгені мәлім. Тарихтан тек бер жағынан
ғана хабардар аламыз. Ал, қазбалай берсең, түбінде сақталған қазынаға әлі
ешкімнің саусағы да ілікпеген секілді. Бірақ, сонда да бүгінгі таңда
көптеген ғалымдарымыз, тарихшыларымыз шетелдік деректерге қарап
ашаршылықтың қаншалықты дәрежеде соққы бергендігі туралы аз-маз хабардар
етіп жүр.
Ал баспасөз, кітап, журнал беттерінде әлі де болса жасырын тұрған тың
тақырып болып табылады. Яғни, бұл тақырып бүгінгі таңда енді-енді ғана
зерттеле бастады.
Сонымен қатар әдебиет саласында, осы тақырыпқа бірнеше қаламгеріміз
қалам тербегені анық. Олар: Ш.Мұртаза; А.Мекебаев, С.Жүнісов, С.Елубаев,
Б.Қыдырбекұлы, С.Сейфуллин, З.Жәкенов, Т.Сәукетаевтардың еңбектерін ерекше
атап көрсетуге болады. Аты аталған қаламгерлеріміз осы тақырып жайлы
біршама сөз қозғап, сол кезеңдегі қиын-қыстау заманды өз шығармаларына
арқау ете білген. Солардың ішінен алғашқысы С.Сейфуллиннің Қызыл ат
поэмасына тоқталсақ.
Ауыл өміріне арналған шығармалар ішінде С.Сейфуллиннің Қызыл ат
поэмасын ерекше атау орынды. Бұл 1931-1932 жылғы халықтың басынан кешкен
аштық ауылдың жүдеушілігі туралы шығарма. Ақын ауылдың жүдеушілік көргенін,
шаруашылықтың күйзелісін, қызыл аттың ақынмен сырласуы түрінде алып аттың
аузынан айтқызады. Олар асыра сілтеушілікті жалған белсенділерден көреді.
Белсенділердің зиянкестігін содан мал басының қырылуын күтімсіздікті ашады.
Оған жол берген кәрі райком (Голощекин) бейнесі көрінеді.Өкімет саясатының
қателігін ашық айту мүмкін емес кезде, олардың қылығын сол өкіметтің
өкілдері белсенділер мен кәрі райком арқылы көрсетудің өзі де ерлік еді.
Жалпы С.Сейфуллин жаңа заманды жақтаушы болған мен партия саясатына бас
шұлғи бермей, сын көзімен қараған оның халық мүддесімен сәйкес келмеген
тұсында оны ашық айтып жүрген ақын. Ол Голощекин тұсында оның қателігін
ауызша да, жазбаша да айтып жүрген. Коммунист ақын ұлтшыл деген аттан да
құтылмаған. Мұның аяғы 1937 жылы оны халық жауы ретінде тұтқындап, атып
жіберумен тынды.
Жазушы С. Елубаев өзінің төл туындысының жазылу тарихы жайлы
мынадай жәйттерді есіне алады. Осы кітаптарымды көлденең жұмыссыз жүріп
жазған екенмін. Бұл қиындықтың бір жағы ғана. Ақ боз үй романыма материал
жинау тіпті ауырлау тиді. Әсіресе, сонау 32-ші жылдардың сұмдықтарын
ойлауға да, жазуға да рұқсат етілмейтін, біліп болмайтын уақытта бұлайша
бел шешіп кірісудің қияметін әркім сезетін шығар. Бұл аласапыранды оқиғаны
менің ауылым да басынан кешкен. Ақтөбенің Байғанин ауданынан бастап Үстірт
арқылы Қарақалпақстанға шейін, одан әрі Түркіменстан шөліне дейін үдере
көшіп, шиырлаған шаңдақ жолда шежірелі де шерлі тарих жатыр. Сонау 20-шы
жылдары кеңестік тәркілеу кезеңінде қалың отырған қазақ ауылдарының орны
босап қап, айтақырға айналды, ата-баба мекені быт-шыт болды. Ауғанстан
Иранға қарай жөңкілді... [5, 5]
Дәл осы тұста қасіретті жылдар туралы жазылған шығармалады жан –жақты
зерттеп, қарастырып жүрген Нұрдәулет Ақыш былай дейді: Бұл шығармалар
қасірет жылдарындағы халық трагедиясын ең биік шыңы, кульминациясы.
Осылардың баршасын бір жүйеге келтіріп, жинақтап, топтастыра қараған кезде
қазақ халқының сол дәуірдегі ортақ трагедиясы панорамалық деңгейде
елестейді [6,7] Осы пікірді құпатап келе, шығармаларда қайғылы оқиғалар
басымырақ көрсетілгендері Қазына сыры романы. Атап айтар болсақ,
Қапыштың сәлем береген адамының өлік болып шығуы, өлеген сәбилерге жолығуы,
бас кейіпкер Түктібайдың далада денесін ит жеп жатқан әйелдің үстінен шығып
қалуы, азамат деп сеніп соңынан ерген жесір әйел мен оның балаларын
Түктібайдың орта жолда өлім аузында қалдырып кетуі, Мәдинаның өз қызы
Күләйімді көпе-көрнеу далаға тастап кетуі сияқты эпизодтар оқырманның жан
дүниесін езіп-жаншып, сөйтіп еңсе басарлықтай ауыр әсерге бөлейтіні
көркемдік орындау деңгейіне де байланысты. Қарапайым халық өкілдері Қабыш,
Мәдина, Түктібай, сияқты трагедиялық бейнелер Қазына сыры романының басты
кейіпкерлері. Ашаршылық қыспағына түсіп, бір түйір дән, бір жұтым су үшін
күресіп жүрген бұлардың алдарында ел қамын, жер қамын ойлайтын ірі мақсат
жоқ. Өйткені өмірлері қыл үстіне ілінген осынау қиын-қыстау сәттерде ондау
жағдайды ойлау мүмкін емес пе еді. Тек Сатыбалды байдың тығулы қазынасына
қатысты жағдайларға байланысты дүниауи мәселелерді шешудің әлсіздеу үміт
оты тұтанғандай болады.
Бұл туындыда трагедиялық емес кейіпкер жоқ. Әйеілімен баласынан
айырылып, енді қарақан басының қамын күйттеуден басқа әрекетке орын
қалдырмаған Түктібай отбасын және өзін қалай аман-есен сақтаймын деп
айдалада ала сұрса, таныс адамның қолынан қазаға ұшырайтын Қабыш бір кезде
қара шаруаға қыры шамалы болғанымен, сын сағаттарды амалсыз қу тіршілік
үшін арпалысқа түсіп кеткен күйеуінен, өлідей екі баласының біреуінен
тірідей айырылған Мәдина шын мәнінде трагедиялық днңгейден көтерілген
кейіпкерлер.
Бас кейіпкер Түктібайдың адами болмыс-бітіміне тоқаталатын болсақ,
халық басына жаппай келген нәубеттің тырнағынан құтыла алмай, шыбындай
қырылған адамдардың ортасында өз жарасын өзі қапқандай жан таласып жүрген
Түктібай өткен өмірі күңгірт, жартылай қылмыстық элемент Түктібайды
ашаршылық нәубеті туған заман да, адамгершілік пен имандылықтың жолына
жарамастан қырдың қарапайым қазағына да жатқызуға болмайды. Шынтуайтына
келгенде, сырт көзге мүләйімсіп көнсе де, пасық пиғылын тереңге жасыра
білетін бұл кейіпкер ол зұлымдықты қатардағы нәрсе ретінде санайды. Бар
мәселе оның ішкі әлемінде жатыр. Бұл да біз секілді пенде ғой деп
өзімсінген біраз адамады жер қаптырады. Тіпті ол өмірде ар-ұят,
адамгершілік деген ұғымдардың бар екендігінен бейхабар кеткен жүгенсіз
адам. Сол рухани жүгенсіздік оның түсінігінше азаттық деген түсінікпен
астасып жатқандай.
Осы шығарманы қорытындылай келе Н.Ақыш өзінің ойын былай қорытындылап
көрсетеді: Автор шығарманы философиялық-психологиялық жағынан қарастырып
жазғаны анық. Негізгі автордың ұстанған мақсаты шығармада тек қазақ
халқының басындағы қасіретті кезеңді суреттеп жеткізумен шектеліп қалмай,
жалпы адам табиғатына тән сана сезім қалтарыстарын, әр адамның бойында
бұғынып жатқан түйсік құпияларын ашып көрсету болғандығын айтады [7, 3].
Мұнда Сталиннің саясатынан аса алмай, жоғары орындағыларға жалбандап
күн кешкен арсыз немелерді суреттейді. Қазақ халқының басына төнген
зобалаңды жеделдеткен әлеуметтік-қоғамдық, тектік – шолақ белсенділер
болғаны белгілі. Олардың іс-әрекеттерінің нәтижесі –асыра сілтеушілік.
Ақ боз үй романында қарапайым адамдар арқылы трагедиялық ахуал
сюжеттік желінің соңында айқындала түседі.
Шығармада оқиғаны қызықты етіп құрудан гөрі тұрмыстық көріністерге
көп орын берілген. Қарапайым жандар тіршіліктің күрмеуін шешу үстінде
көрінеді. Кейіпкердің әлеуметтік пішіні жайлы Асқар Егеубаев Халық тағдыры
тарих тағлымы атты мақаласында да өте өткір пікір білдіреді [8, 3 11].
Жұмыстың құрылымы. Дмплом жұмысы үш тараудан тұрады. Кіріспе, негізгі
бөлім және қорытындыдан.
1. АҚ БОЗ ҮЙ ТРИЛОГИЯСЫНДАҒЫ ТАРИХИ ШЫНДЫҚ
(АҚ БОЗ ҮЙ, МНӘЖАТ РОМАНДАРЫ НЕГІЗІНДЕ
Қазақ халқының тағдыр-талайынан өткен небір зұлмат-зобалаң
кезеңдердің жан түршігерлік ең сорақысы отызыншы жылдардағы аштық екені ащы
да болса ақиқат. Қалың қазақты қойша қырып, үзілген жапырақтай жаншып
өткен сол бір жылдардағы солақай саясаттың кесірінен болған қасірет кейіңгі
ұрпаққа айтылмай, айтылса да әр жерде тиіп-қашып тарихи дерек ретінде
шолақ қайтарылып, жабулы күйінде келді. Қазіргі ұрпақ колхоздастыру
кезеңіндегі келеңсіздіктерді ашық айтылмағандықтан байыбына жетіп түсіне
бермейді. Оны түсіндіретін, оны айтатын тарихтың да, көркем әдебиет пен
өнердің де тілі байлаулы еді. Сол күрмек тек азаттықтың таңы атып,
еліміз Тәуелсіздігін алғаннан кейін ғана шешілгендей болды. Осының дәлелі
ретінде саяси деп келген кейбір жабық тақырыптарға қалам тартқан бірлі-
жарым дүниелер көзге шалынып, қолға тие бастады.
Соның бірі жазушы Смағұл Елубайдың Ақ боз үй романы еді. Жазушы
бұл шығармасына көшпелі қазақ ауылының отызыншы жылдардағы жаңа өмірге
алмасу кезеңіндегі оқиғаларды арқау еткен. Сөйтіп, жетпіс жыл бойы
тоталитаризмнің тұтқынында тынысы тарылып келген ақ таңдақ іздерінің
демі сезіліп, ұрпақтар санасына саңылаулай кірді. Талай жанның жүйкесін
жегідей жеген Алапат аштық қалай болды?, Ел неге қырылды? деген
сауалдарға аздап та болса жауап тапқандай болдық. Онда жабулы жатқан
ащы шындықтың беті ашылып, аталарымыз бен кейбіріміздің әке-шешелеріміздің
көрген қорлық-зорлығы паш етіледі. Шығарманың құндылығы да осында болса
керек.
Жазушы бір қуыста бүркеулі жатқан шалажансар шындықтың шаңын қағып,
кеуіп қалған кенезесіне су тамызып тірілтіп, көз алдымызға қайта алып
келеді. Сол кездегі бүкіл ұлт басына үйірілген қырғынды кейбір тарихи
оқулықтарда жазылып жүргендей қателік емес, қылмыс деп біледі. Сөйтіп,
көркем әдеби шығармада қылмыстың бетін ашып, оны жасағандар ар
жазасына кесіледі.
Романның атына арқау болып тұрған ақ боз үй шығармадағы басты
кейіпкер Пахраддиннің үйі. Пахраддин ата-бабасы жазы Оймауыттың баурайын
бойлап, қысы Үстірттің етегіндегі Самның қалың құмын жайлап мекен
еткен, сол өңірдің төл перзенті. Шылқыған бай болмағанымен сіңірі шыққан
кедей де емес. Әкесі Мұсадан қалған мұраның арқасында ортақол дәулеті
бар. Сол елге сыйлы, беделді, сөзі жүретін би. Ол шығармада: ... кең
иықты, мол денелі, сақал-шашы көкбурыл тарта бастаған ат жақты, сұлу көзді,
келбетті кісі [5, 20] деп суреттеледі. Пахраддин көп сөздің адамы емес. Не
істесе де ақылмен, оймен істейтін парасат-пайым иесі. Үлкен тұлға. Осы
өзіндік орны бар, бүкіл ел аузына қараған ауыл азаматының, беделді, білімді
азаматтың қуғын-сүргінге ұшырауы, азып-тозуы, кейбіреуі ақыр аяғы жоқ
болып тынуы санаңды сансыратып, жан-дүниеңді жабырқатады. Сол бір
жылдардағы ұлттың басына төнген қасіретті жазушы Пахраддин, Сырға,
Бұлыш, Балқия образдары арқылы көз алдыға алып келіп, тарихи шындықты айна-
қатесіз жайып салады.
Белгілі әдебиеттанушы, ғалым Жанғара Дәдебаев ... шығарманың
материалдық болмысын, өзегін тарихи белгілі, ақиқат оқиғалар құрмайынша,
белгілі тарихи дәуірдің шындығын шынайы суреттеу... қиын, [8.160]
деген пікір айтады. Осы тұрғыдан алғанда жазушының бұл еңбегі тарихта қиын
емес. Себебі, 1932-33 жылдардағы аштық зардабынан қалың қазақтың тең
жартысы қырылып қалғанын тарихтың өзі жоққа шығара алмайды.
Бұл жылдар қазақ халқының жер бетінен біржола құрып кетуінің аз-ақ
алдында қалған қасіретті кезеңі. Оған сол сұрапыл зұлматтан тірі қалған,
қайғы-қасіретті көзімен көргендердің өздері мен сөздері куә. Асыра сілтеу
болмасын, аша тұяқ қалмасын деген аты шулы саяси науқан талай жанды
алтын бесік-атамекенінен айырды. Оларды бас сауғалап, жан сақтау үшін
басы ауған жаққа шұбыруға душар етті. Сол жылдарды өз басынан өткізген
белгілі жазушы Өтебай Қанахин сол бір халық басына түскен сұмдық
трагедияның қазақ даласында коллективтендіру саясатын теріс жүргізудің
салдарынан болған жаппай аштықтың қасіреті жайлы былайша ой түйіндейді.
Жаппай ашаршылықтың болуына ең басты себеп: қазақ еңбекшілері арасында
коллективтендіру саясаты мүлде теріс жүргізілген, осы халықтың ғасырлар
бойғы күн көрісі, негізгі кәсібі, тұрмыс-тірлік ерекшелігі еш жерде
ескерілмеген, ешкімнің ескергісі келмеген. Өйтпесе атам заманнан бері
қалыптасқан қалың қазақтың өмір сүру тәсіліне, тіршілік ету кәсібіне – мал
ұстауға, төрт түлік өсіруге қатты тыйым салынып, отырықшы болып жермен
айналысу керек деген ұран тасталып, әсіре қызыл саясат жүргізілмеген
болар еді ғой [3, 62]. Сөйтіп, елімізге төрелік еткен Голощекиннің
әпербақан саясаты сұраусыз кеткен көп қазақтың көмусіз қалған сүйектері
болып шашылды. Бұл жылдардағы қайғы-қасіреттің салмағы зіл батпан. Оны
кеудесінде жүрегі бар, ар-намысы мен сезімі бар жанның өзегіне өксік
тығылмай, жанарына жас үйіріп, жүйкесі шымырламай айтуы, еске алуы
мүмкін емес.
Ғалым Ж.Дәдебаев: Өмірдің шындық құбылыстары мен оқиғаларының
қалың тасқыны арасынан қажетті титік сипаттағы маңызды, мағыналы
фактілерді көре білу үшін де зергерлік зерде қажет,- [8,160]. Жазушы
С. Елубай ұлт басынан өткен тарихи шындық желісін көркем бейнелі
образдар арқылы зергерлік зердемен сомдаған. Шалғайда, құмның ішінде
жатқан ауылда жүргізілген коллективтендіру, конфескациялау әрекеттері
ашықтан-ашық әшкере етіледі.
Тарихи шындық бар да оның көркем әдебиетте бейнеленуі, берілуі бар.
Осы тұрғыдан келгенде Ақ боз үй - қазақ әдебиеті әлеміндегі соңғы
дүниелердің ішінен ерекше көзге түсетін, бөлек бітімімен дараланатын дүние
екенін айтқан жөн. Аталмыш роман туралы филология ғылымдарының докторы,
профессор Алпысбай Мұсаев қазіргі қазақ прозасында қозғалмай келе жатқан
тақырып туралы, сол кезеңдегі ел өміріне етене араласып кеткен саяси
ахуалдың әлі күнгі өз бағасын ала алмай отырғанын айта келе:
... талантының құшыры бар прозашымыз Смағұл Елубаевтың Ақ боз үй
романына осы қиын да күрделі тақырыпты – отыз екіде болған жаппай ашаршылық
жылын арқау еткен, Қазақстанның құмды өңіріндегі аймақтық коллективтендіру
тұсындағы қарбалас қамын, хал-ахуалын табиғи қалпында, ешқандай боямасыз,
бүкпесіз шынайы суреттеген, -[10,238] деген пікірін білдіреді.
Роман желісіне арқау болған кішігірім ауылдағы коллективтендіру
саясаты өз тірлігі өзінде отырған бұйығы қазақ ауылына алапат сұрапыл ала
келеді. Елдің шырқын сол өңірдегі жандайшаптардың өзі бас болып бұзады.
Әйтпесе, жаңа заманның тууына, елдің жаңа бағытқа бастауына бай-мырза
түпкілікті қарсы шыққан жоқ. Бай мен кедей теңелуі керек деп жатқан уақытта
Пахраддин: Байлардың артық малы алынса, халық игілігіне жараса несі айып.
Басы артық болса менің де малымды алыңдар, -[5,188] деген бәтуәлі сөз
айтады.
Орта дәрежедегі шаруасы дөңгеленген Пахраддин арабша, орысша сауатты
жан. Ол Ленин құрған жаңа үкіметтің лебін өз айналасындағылардан бұрынырақ
бағамдайды. Ел ішінде жүргізіліп жатқан коллективтендіру саясатына да қарсы
емес. Сол түсінік-пайымымен үкімет адамдарына мініске жылқы беріп, тиісті
салықты (ет, май т.б.) артығымен мезгілінде беріп отырады. Сондай адам
несімен жақпады? Ниетімен де, таным-түсінігімен де, ісімен де жаңа заманға
қарсылығы жоқ Пахраддинді ел ішіндегі көре алмаушы жандайшаптар жала жабу
арқылы мұқатады. Жоғарыға іскер, үкіметке берілген жан болып көріну
үшін оларға адамның арына тию, нақақтан-нақақ қара күйе жаға салу түкке
тұрмайтын іс болды.
Мұндай жандар шығармада Бұқарбай мелиса, ауылнай Жорға Күрең,
оның баласы Ждақай образдары арқылы беріледі. Әсіресе, Жорға Күреңнің
екіжүзді бет-бейнесі шебер өрнектелген. Мажан байды сағалап күн көрген,
байдың базаршысы болған Жорға Күрең жаңа туғанда лып етіп басқа тұсқа
айнала кетеді. Шығармада айтылғандай сайысқаннан сақ Күрең сырттай
бетегеден биік, жусаннан аласа көрініп, қайткенде де жоғарыдан келетін
өкілдің көзіне түсу үшін бар амалын жасап бағады. Сөйтіп, Жорға күрең
жымсиып тұрып Мажанды өз қолымен өзі кәмпескеледі. Өкіметке адал боп
көріну үшін оған берілетін жазаны да халық атынан басып-басып жіберді-
[5.50]. Өзінің күрең есіміне жорға сөзінің қоса айтылып, бір есімге
айналып кетуі де оның мінез-құлқындағы жылпостыққа қатысты болса керек. Ел
ішіндегі еті тірі, белсенді жас Шегенің Жаңа жол серіктігіне басқарма
болып сайлануы үшін ит жыртқандай етеді. Оның орнына өз баласы Ждақайды
қойғысы кеп ойланып жүрген Жорға Күрең Шегенің Пахраддин қызы Хансұлуға
үйленуінен ілік іздеп, ауданнан келген өкілдерге өсек, әңгіме тасып,
Шегеге жала жауып айдатып, ақыры дегеніне жетеді.
Елде коллективтендіру саясаты жүргізіліп жатқан мезгіл. Ел іші
абыр-дабыр уақыт. Күнара өкіл келіп жиналыс жасайды. Сондай бір жиналыста
Жорға Күреңнің Шеге қолымен от көсеуі оның бет-бейнесін аша түскендей.
Жорға Күрең мәз болып отыр. Шеге, сен мынаны айтшы! – деп алға итініп,
жымсия күлді, - Сен мынаны айтшы! Пахраддин құлақ па, жоқ па? Соны айтшы!
Жорға Күрең жымсиып күліп, насаттанып шалқайып отырды. Хансұлудың беті
ду жанды. Шеге Жорға Күреңге жалт қарап, ашулы жанарымен атып жіберердей:
-Құлақ! Ал, құлақ! Сол ма еді естімегіңіз? – деп ышқынып қалды
[5.182]. Туған атасын күйеу баласының аузымен құлақ қылған Жорға
Күреңнің жымысқы әрекеті талай жанның жүрегін жаралап, отбасының тым-тәуір
тірлігіне ылаң болып тиеді.
Үстірт үстіндегі қалың елге келген Құлақтарды тап ретінде
аластау жөніндегі партия саясаты шолақ белсенділер арқасында шебер
орындалады. Бір жиналыстың нәтижесінде Пахраддин де құлақ деп танылып,
бір күнде аудан орталығына жаяу айдалады. Айдаушы ат үстіндегі Сұр
Жекей. Жаяу бүлкектеп келе жатқан Пахраддиннің ойы талай жерді шарлайды.
Өзінің қалай ие болғанын ой елегінен өткізіп келеді. Өзінің жаңа заман
саясатына да қарсы болмағанын ойлайды. Асасы, бүгінде саясат та бір,
күніне мың құбылған жел де бір. Мінеки, бір жиналыстың нәтижесінде бұл
құлақ болды да шықты. Ал, құлақты тап ретінде Сталин жой деп отыр...
[5.188], - деп діңкесі құриды өзі арпалысқан Пахраддин. Автор Пахраддин
ойымен ойлап, соның тілімен сөйлегенімен батыл айтады, батыра айтады.
Бұлтару, бұлғақтау жоқ.
Аудан орталығы Нарқамысқа барып қара жұмысқа жетілген Пахраддинді
көшеден қызыл отряд командирі Апанас көріп, өзіне шақыртып алып, әзір
құлақтардың басынан бұлт арылмайтынын айтып, қалаған жағына жер
аударуға ұлықсат қағазын бере алатынын ғана айтады. Елі жылап – сықтап
Пахраддин көшін шығарып салады. Туған жерден шарасыз кетіп бара жатқан
Пахраддиннің әлем-тапырық көңіл-күйі нанымды суреттеледі. Елден, жерден
үдре көшкен Пахраддин Үстірт асып, Қарақалпақ жерін мекен етеді. Аузы
күйген үріп ішеді деп үкіметі аздау, тыныш мекенге тұрақ тебеді. Ол жақта
да өзімен тағдырлас жандармен бірігіп күн кешеді. Сол қаңғыған, бас
сауғалаған елге басшы болады. Қайда барып тығыларын білмеген бір топ ел
жан сақтау үшін Ауған асуға бел байлайды. Орта жолда басмасшыларға таланып
ат-көліксіз қалған шұбырған елді Пахраддин кейін елге қосылуға ақыл
беріп, жолға салады. Өзі ауырып, жаяу сабылған ұлы көшке ере алмай далада
қалады. Құм ішін жаяу шарлап, шөлден, аштықтан титықтаған қос мұңлық -
Пахраддин мен Сырға өмірлерінің соңғы сағаттары соққанын топшылайды.
Өмірінің соңғы сәттерінде Пахраддин заманға арнап сөз саптайды.
Мылқаусың... қатыгезсің безерген. Опасызсың, сұм жалған. Біресе
бетінді, біресе көтіңді беріп құбыласың! Бұқа сынды, Күрең сынды сұқ
иттерге сүйек салдың! Абалаттың, айтақтап! Ақыры жетіп тыңдың ба дегеніңе!?
Жынға тойған иттерге қойдай қоңыр халықты тақымдатып, талатып, тырқыратып
торғайдай тоздырдың ба? Жеттің бе, мақсатыңа! Жем сауың толды ма? Ыбылыс
ектеген кер заман! Судың да сұрауы болар! Елдің обалы жібермес. Бала-
шағаның көз жасы жібермес! Аяғыңнан шалар! Құдай алдында жауабын әлі
бересің, сен заман! Сұраусыз кетпес еш қылмыс... [5.316]. Өтіп бара жатқан
өмірде ащы күйініш бар. Құм ішінде көмусіз қалған талай жанның осындай
зарынан құлақ тұнатындай. Өкінішпен өліп бара жатса да көкрегінде үміт
сәулесі сөнбейді. Әділдіктің салтанат құрарына, ақиқаттың айтыларына
сенеді. Уақыты келгенде жауап берерсің деп заманына зіл артады. Өзегі
талып, өлім халінде отырған Пахраддиннің көзіне сағым арасынан бұлдырап
ақ боз үйі көрінеді. Өмір мен өлім арбасқан арпалысты сәтте айдалада
қалған шаңырағын да қимай санасында сызат бергендей.
Шығармадағы Сырға бейнесінің ашылып көрінетін жері романның аяқталар
тұсы. Сырғаның бойында нағыз қазақ әйеліне тән қасиет тұнып тұр. Мінезге
бай, салмақты, салиқалы әйел заты өз анаңдай ыстық. Ерінің мінезін, ойын,
көңіл-күйін қас-қабағынан танып-біліп, соның ыңғайына қарай іс-әрекет
жасайтын Сырға кім-кімнің де ілтипатына ілінері шүбәсіз. Сирек сөйлейтін,
сөйлесе дауысы құлаққа күміс қоңырау үніндей жағымды тәрбиелі жан еді
Сырға. Кісіні есті, назды қылығымен табындыратын, - [5.86] дейді ол туралы
автор. Еріне Көкесі деп ақырын үн қататын Сырға Пахраддиннің жан-
дүниесін, ішкі ой-иірімдерін әйелге тән сезімталдықпен тап басып таниды.
Құлазығанда қылығымен, ақылды сөзімен, назымен қайраттандырып,
жігерлендіреді. Сөйткен жан серігі ақиретке аттанарда да қол ұстасып
бірге болады. Сырға кірпігін әрең қозғады. Алыстан, өзге бір дүние
түкпірінен қарады Пахраддинге. Айта алмай жатқан мол сырын, жан сырын үнсіз
жанарымен паш еткісі келгендей. Соған шамасы келмей қиналатындай.
Бақұлдасқысы келе ме кім білсін [5.319]. Шөл далада адасып, аштықтан
бұратылып, өлім құрығына түскен екеудің аянышты халін жазушы еш боямасыз,
артық суреттеусіз, табиғи, нанымды түрінде бере алған. Құм ішінде
көмусіз қалған Пахраддин мен Сырға тағдыры тым аянышты.
Романның ақырына жеткенде сең соққандай делсал күйде боласың. Ол
сенің жан-дүниеңді тұтқынға алған азапты ойдың салмағы. Елін ойлаған,
жерін ойлаған жанның осылай өмірден өтуі сенің де көкірек тұсыңды тырнап,
қимас адамында жоғалтқандай әр едік сезімге сүйреп терең күрсінтеді.
Смағұл Елубайдың Ақ боз үй трилогиясының философиялық астары ХХ
ғасыр қазақ халқына қасақана ұйымдастырылған қылкөпір, тамұқ, тозақтарға
толығымен төбе шашыңды тік тұрғызады. Жаны ашымастың қасында басың
ауырмасынды еріксіз еске салады. Өлмеген құлға болды жаз деп өз
басыңыздың аман, бауырыңыздың бүтіндігіне іштей шүкіршілік етіп, өткенге
салауат, болашаққа сабақтығын ғана қанағат тұту – өрісі кең, өр рухтың
адамы екендігіңізге күмәндандырмақ. Өткенсіз бүгін жоқ. Біз ұпақтың
тарихпен, халықтың жадындағы ащы шындықпен көзін ашып, көкірегіне сәуле
құйсақ қана өз азаматтық парызымызды өтейміз. Белгілі жазушы Смағұл
Елубайдың Ақ боз үй трилогиясын [жазушы баспасы Алматы 2005ж] оқып
шыққанда, оның мігерсіз инемен құдық қазғандай азапты еңбегі, өз
халқының темір құрсаулы, тар шеңберлі жүйеде өткен шерлі шежіре
парақтарынан мол білімі, неге аңсары ауса соны сары майдан қылшық
суырғандай еркін игеретін толысқан таланты бар қаламгер екеніне шүбәміз
қалмады. Асыл текті, бекзат болмысты, Ұлы Даласындай бітім тұлғалы, дана,
дархан, ержүрек, қайсар, батыр халқымыз неге Алланың қаһарына ұшырап,
әсіресе, жиырмасыншы ғасырдың тоқсаныншы жылына дейін үнемі шиыршық атқан,
шым-шытырық қанды оқиғаларды бастан кешіп, шытырманға толы тағдыр неге
маңдайына жазылды? Оған кім кінәлі? Шынында да, жаратқанның апокалипсисі
бізге ғана таңылғаны ма?! Мысалға жүгінейік. Тарих ғылымының докторы,
профессор Қ.Қаражан Егемен Қазақстан газетіне берген мақаласында [11,
3] қазақ халқын күштеп ұжымдастыру жылдары жүз елу мыңдай адам қуғын-
сүргінге ұшырағанын, екі миллионға жуық адам, демек, соры қайнаған
жұрттың 42 пайызы шыбындай қырылып, бір миллион жүз мыңдайы Еділ, Орал,
Сібір бойына, Қытай, Моңғолия, Түркия, Иран, Орта Азия республикаларына
бала-шағасын аштық аранынан арашалап қалу қамымен тоз-тозы шығып тентіреп
кеткенін, 1929 жылмен салыстырғанда 1939 жылы жергілікті ұлттың саны
республикада 63,8 пайызға күрт азайып кеткенін жазыпты. Оған біз 1921-22
жылғы ашаршылық жалмаған екі миллион үш жүз мың, 1937-1938 жылдарда
сталиндік репрессияда жазықсыз атылған жиырма үш мың қазақты қоссақ, Қазан
төңкерісі большевиктік нәубет, тоқпақты тоталитарлық жүйе құлдық бұғаудан
құтылуға қарағайға қарсы біткен бұтақтай қайсар мінезіне басып, 370- тен
астам көтеріліске жанын жалдап шыққан асау халықты табанының астында
мыжып, есенгіретіп ұстау үшін қолдан қырғын-қасап ұйымдастырып, қан
түкіртіп, от кештіргені Аллаға да, андағада аян.
Қазақтың жігері мен намысын қоздырып, айбары айдынын
буырқандырып, ақыл мен парасатын қайқы қылыш пен ақ найзаны мойындауға
мәжбүр еткен бұл! буыршын мұзға тайған күндер- бостандығы жоқ елде
өлім және шөгу бар, қандай да болмасын ілгерілеудің және азаттықтың анасы –
бостандықта Ата түрік екенін қапысыз сезініп, арыстандай айбат шегу.
Бостандықты, тәуелсіздікті аңсаған ел жағасы жыртылып, қатары селдіресе де
темір телпек киіп, темір таяқ ұстаған, темір етік киген баяғының темір
өзек батырындай алған бетінен қайтпаған, алапат толқынын тереңіне жасырған
теңіздей, қуатын ара-тұра дүмпуімен сездіріп қана, қызыл империяны
ұйытатпай, бодандықтың болат шынжырын күрт-күрт үзіп, талқандар сәтін
сарсыла күткен. Бостандыққа іңкәр, қайсар, табанды, намыстан
жаралғандықтан ХХ ғасырдың алғашқы қырық жылында демографиялық апатқа
ұшыраған тек қазақ халқы-дейді ғалым[ 12.3.] Осы ақиқатты бізге
тарихшыларымыз тәуелсіздік таңы атқан соң ғана там-тұмдап жазып, зұлмат
заманның құлқына бас бағып барып, зорлық-зомбылық көмбесіне рентген
айнасымен үңілуге сенімімізді бекітті. Бірақ аласапыран шақ пен алашапқынды
қазақтың басына төндіріп, қызыл қанды көксеп, Ұлы Даланың мұрагерлерінің
тұқымын тұздай құртуды көксеген қитұрқы саясат, азаматтық тарихымызда
қара таңба боп ел сауырына күйдіріліп басылған қаралы оқиғаларды тек
жанынан безген қаламгерлердің тарихи полотноларымен оқып, қаны
сорғалаған шындықты олардың тотолитарлық жүйемен жағаласып жүріп бейнелеп
бергеніне сүйсінгенімізбен, иманымыз қасым болған-ды[13,89]. Где все
хорошо, там писателью делать нечего (Бернард Шоу). Пейіште нұры шалқығыр
Ғабит Мүсіреповтің ( Шұғыла әңгімесі), О.Бөкеевтің (Өз отыңды өшірме
романы), Қ. Қазыбаевтың (Сұрапыл романы) шығармалары тотолитарлық сана
мен тұрпайы әлеуметшілдіктің көбесін сөге, сызғандары сыздауықтың,
шимайлағандары шиқанының аузын тырнап кеткеніне айызымыз қанды.
Цензурада жаралған бурадай шабынып, аузынан көбігін шаша екіленіп,
әзәзілдігін әйгілеп жатканда, ол жазушылар ұлтсыздықпен күресіп, бойында
қазақ қаны сұйылмағандардың жалын күдірейтіп, жүрегіне шоқ, санасына
саңылау түсірді, заманына тәуелді болғанымен, рухының тәуелсіздігіне бас
идірді.
Смағұл Елубайдың Ақ боз үй трилогиясы – тәуелсіздігімізді
алғаннан бергі жылдардың жемісі. Дүниенің бәрін бір етікке тығатын саяси
тотолитаризм дәурен құрып тұрған (Ә.Кекілбаев) заман өз пиғылынан тауып,
қайтіп реставрация жасауға келмейтіндей күл-талқаны шықты. Енді оның ірі
мінезін де, кір, мерез қылығында көркем келісті тілмен, философиялық терең
толғаныспен де, сатиралық ащы тілмен де, публицистикалық шалқулар арқылы
кеудесінің есігі бар, құлағының тесігі бар (Мәшһүр Жүсіп) көшелі
суреткердей эпикалық туынды жазар шақ туды. Қолдан кісен, аяқтан тұсау
алынды. Сайын даланы ен жайлап, еркін өмір сүрген бұла халықтың бұғалыққа
көнбес асау басының бұлқынысын енді күндіз жүйкеңді, түнде көз майыңды
тауысып қалай көсілте жазсаң да еркің. Смағұл Елубай обалы не, сөйткен.
Еділдің бойы қанды Қиян, Жайықтың бойы шаңды Қиян, Маңғыстаудың бойы
майлы Қиян – адыра қалған Үш Қиянның ХХ ғасырдың отызыншы жылдарындағы
топалаңы бар ішекқырындысы – табиғатымен көз алдыңа мөлдірете тосылады.
Сірескен тотолитарлық жүйе бүргені басқа, басты аяққа шығар деп еді,
білімі жоқ, қанында тектілік, ісінде бәтуа, адамгершілік ар-ұятты белінен
басып жүре беретін, ішкеніне мәз, жегеніне тоқ, кигеніне кісәпір иенделер
эгоизм мен алаяқтықтың көкесін көзіне көрсетіп, о дүниенің қыл көпірін
құрып берді дерсіз... Қой зор болып түйеден, құл зор болып иеден.
(Н.Наушабаев), өлермендер өміршең ғана емес тамыршаң (И.Сапарбаев) екенін
арам, қаныпезер тоңмойын іс-әрекеттерімен танытты. Кешегі келе-келе түйе,
үйір-үйір жылқы, отар-отар қой біткен Пахраддин би бүгін кімге жағарын
білмей, әр күні санаулы, беделі есігіндегі қозы-лағын баққан Қозбағардан да
төмен. Әзберген інісі соқыр-теке ойнап жүріп, есігіндегі құлы Қозбағар
күштеп, етегін жел ашып, бетіне күн тимеген ерке, өр, тәкаппар, бойжетіп
отырған қарындасын ұстап сүйіп еді, қарындасы әдепсіздікке ренжігенін
байқаған Әзберген кедейдің баласын соғады, сол күш көрсеткеніне таптық
саяси мән беріліп, байдың баласы түрмеге айдалады. Пахраддин қызы Хансұлуды
Қозбағарға ұзатпқ боп шешім қабылдаған соң ғана інісін ауыр жазадан
арашалап, түрменің есігіне жеткіздірмей ауылға қайтарады. Мажан шалдың да
қалың мал өргізіп, дәулет бітуі, бәйбіше мен тоқал алып, шалқыған тұрмыс
сүрмек болған арманы да
Кел, кедей жастары,
Ұйымдас жалшыменен.
Бай менен молданы
Қойдай қамшыменен,-деген ұранның астында
қалып, өз дәулеті, маңдай терінің өтеуі ата-бабасынан ұрпағына үстемеленіп
жеткен ырыздығы ұстағанның қолында,тістегеннің аузында кетеді. Бәйбішесі
мен Мажан шал белгісіз өлкеге мал-мүліксіз, ақша-пұлсыз, сүйеу болар жақын
-жанашырсыз жер аударылады. Бәрінен жұрдай айырылып, бай болғаны үшін
халық жауы саналған. Абысын-алжыны бар, құтырған қасқырдай Шеге, Ждақай,
Қозбағар, Балжан комсомолдар бар, Бұқарбай Сұржекей мелисасы бар әлекедей
жаланып, жүні жығылып, құты қашқандарды тәркілеудегі әрекеттері адам дейтін
жұмыр басты мақұлықтардан шошындырады. Олар сайтанның әулетін; албасты,
жын, жезтырнақ, мыстан кемпір, әзәзілдің де қолы батпайтын лас іс-
тірлікке жиренбей желігіп кіріседі.
Жүрегі жылы, жиған-тергенін бауырына баспай, барын жеке
бастарының қамымен шектемей, төңірегімен бөлісе жұмсауға жаралған, қолы
ашық, жолы сара, кеудесіне періште қонақтаған Пахраддиннің де асын ішіп,
аяғына түкірді. Төріне шалжиып жатып, отырып кетуден шімірікпейді. Шойын
маңдайлы, аяр, екіжүзді, жылпос, жағымпаз әбілеттер ауыл басқарып, адам
тағдырын ойыншық санап, елді білім, білікпен басқарудың орнына білектің
күші, мылтықтың қаһарымен бағындыруға көшкен зауалды күн туды. Ешкімге
қылдай қиянат жасап көрмеген әулие бітімді Пахраддин би, ұлты үшін қалқан
боларлық азамат санап жүрген ауыл жігіттерінің аласұрған ашқарақ
аранын, аяуды білмейтін тоңмойын, терін саумай, тілін сауған суқиттығын
көзімен көргенде; Бұл ел оңбас. Оңбас. Ендігі жердегі тірлігіміз осы
болса, өз ұрпағымызбен өзіміз жағаласып өтетін болсақ, біткен екенбіз, -
дейді өзеуреген елірме, түсінісуге көркеуде қарсыластарынан жиреніп.
Революциямен бірге қантөгіс, зорлық-зомбылық, қиянат,
зұлымдық, ілесе жүретінін имандылық жүрегіне ұя салған бекзат қария қайдан
білсін... Құдасы Шәріп етікші ауылдық Кеңестің төрағасы сайланып еді,
байды көрсе ешкі көзденіп бақылдаудан, қарсылық көрсетсе бұқадай мүйізін
білеуден аспады. Атқа мінгенің – азапқа мінгенің ( Әйтеке би ) болды да
шықты. Жазықсыздың жүрегін жаралап, жанын жалалы, көңілін қаралы күйге
түсіріп, кіндік кескен жер, ұрпағын қалдырған елінен жеруге мәжбүрлейді.
Кісілігі мен кесірлігі қосқыртыстанып жататын Жорға Күреңді өкіл
ұшқалақ, пәтуасыз Шәріптің орнына таққа отырғызып еді, күні кеше
Мажан шалдың оң қолы, ақылшысы, саудасын жасап, бармағын жалаған жағымпаз,
жылпос, сухит, екіжүзді Жорға Күрең топтан торғай алдырмаудың орнына
бүгінгіге бұғау салатын, ертеңгіге қылыш сілтейтін нағыз қаныпезер, нағыз
сателлиттің өзі боп шықты. Тілі тәтті, діні қатты, сырты жылтыр, ішін
ібіліс айлаған, өзінен басқанын өрем қапқанын тілейтін, жазықсыз, жұрт
назары ауғанға тұзақ құрып, көзін құртқанша арызын да, қанжарын да
сайлаудан шімірікпейтін безер, арам, қызғаншақ, күншіл Жорға Күреңіңіз -
пенденің парық-пайымы жете бермейтін, парадокстер шарпысып жатқан, бормық
пиғылды алапес мінездің адамы. Кебеже қарын, кең құрсақ кемеңгер -
(Тәттіқара) Пахраддин, елдің елдігін, рухын сақтаған билер, батырлар,
хандар, сұлтандар өнеге сепкен жұртқа екіжүзділік, аярлық, зымияндық
көшбасшы болғанда, түйеге ер салынып, есекке үкі тағатын қилы заман жетіп,
бұлттан шыққан шұбар күн тумақ. Бас пайдасы үшін өзгені тасқаяқтай
қағыстыратын қаныпезерлер билік басына келгенде на то и щука, чтобы
карась не дремал [6, 125] болып шықпақ. Аждаһа алтын жалап семіреді.
Жорға Күрең, оның қанасын жарып шыққан, жыланның аяғын көрген Ждақайға
өздерінен басқаның басына бақ қонып, астына ат мінуі - жылаулы жұрттың
көз жасынан есебін түгендеген лас нәсібінен, жылы орнынан қақпақ. Демек,
ақырзаман орнаумен бірдей. Сондықтан олар араммен оразасын ашып, қиянатпен
қазы-қартаны кертіп жеп, асығы алшы түсіп жүрген жапалақтар. Солардың
қиянатынан жұлдыздай жанып туған Шеге төрт рет Қолыманың дәм-тұзын татып,
ақыры түрмеде шіріп өледі. Пахраддин бәйбішесі Сырғамен екеуі шөлді кезіп
жүріп, аштық түбіне жетіп, көмусіз қалады. Мажан шал қартайғанда кемпірімен
екеуі жер ауып, сүйегі қайда шашылып қалғаны белгісіз. Нар тұлғалы, өзі
мерген, балуан Бұлыш банды деп қудаланып, ақ жолда жүргенде өкіметке
есесін ұттырған, кекке уланған нағыз бандылармен шайқас барысында ажалын
табады, Балқиясы бұл қасіретті көтере алмай жынданып өледі. Өзінің
қылмысын бетіне шыжғырып басудан жанбайтын Шәріп дұшпанын кемпірімен
екеуін тиісті азық-түлігін бергізбей, аштықтан ісіндіріп өлтіреді. Шегенің
жан досы саналатын Ждақай, басына киген Мономахтың қалпағын одан
қызғанып, кулактың күйеу баласы, халық жауы деп домалақ арыздарын
тиісті орындарға әкесімен екеуі жарыса әкімгершіл кеудемсоқтықтан өрбіген
мемлекеттік әпербақандықпен жаудырып, түрмеден оралса, қайтадан түрмеге
тоғытып, түбіне жеткенімен қанағаттанбай, қиюы кеткен шаруа мен тұрмыс
тауқыметі тырнағына сүріндірген Хансұлуға да ішпеген уын іштіреді.
Жетпістің бесеуіне келіп, трагедиялы тағдыр бұйырған баласы, Бұлыш пен
келіні Балқиядан қалған көзі, немересі - Едігесін қайтсем адам қатарына
қосамын деп тырбанып жүрген кейуананы да ішкі есебін ойлап, зымияндықпен
қаралап, арыз жазып, ақыры әділетсіздік қанына қарайтқан Дәу апаны түрмеде
өлуге мәжбүр етеді. Бас-басына би болсаң, манар тауға сыймассың,
басалқыңыз бар болса, жанған отқа күймессің (Әйтеке би). Иә, бас-
басына би болып, мансапты жемқорлықтың қайнар көзіне айналдырып,
құныққандар обал-сауапты белінен басып, бозторғайды қынадай қырған
бөктергіге, жыртқыштар мен қорқаулар дәуірлеген кеңестік жүйе бұл
адамды сырттай да, іштей де бүлдіре беретін, аяғында жұтатып шығаратын
(Ғ.Мүсірепов) мұндай шошырлық қылық-әрекеті оның саяси құрылысы, мазмұнына
тәндігін Ақ боз үй романында көзі жіті, көңілі қырағы суреткер С. Елубай
көңілінде дүдәмал қалдырмай қапысыз көркем бейнелеген.
Ол өзі қалам тербеп отырған кезеңнің саяси-әлеуметтік, қоғамдық
жағдайын терең зерттеген. Қатпар- қалтарыстары, уақыт психологиясы мен
заман адамдарын революция қалай бұзып, құлқын өзгертіп жібергеніне дейін
айнытпай беруге тырысқан. Қоғам қайраткері, ақын М.Шаханов: Кейбір
зерттеушілер Қазан төңкерісінің нәтижесінде орнаған билік [фашистік
типтегі мемлекет болды деп есептейді. Тоталитарлық билік, мемлекеттік
террор, бір ұлттың, бір мемлекеттің басқа халықтар мен елдерге империялық
үстем саясат ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz