Геосаясат сұрақ-жауап түрінде
Геосаясат д/з – географиялық,тарихи,саяси,т.б. фактор/ң жиынтығы өзара әрекеттесе отырып,мем/ң стратегиялық потенциалына үлкен ықпал етіп отыратын ғылым.Г/с мем/р,халық/р,мәдениет/р,өркениет/р,дін/ң даму заңдылығын зерттейді.География,кеңістік фактор/ы призмасы а/лы г/с география – ол халық/р тағдыры деп тұжырым жасайды.Г/с ол – географиялық позицияның саяси-стратегиялық құндылық/ы т/лы ілім.Геог/қ позицияны алу д/з – мем/ң әлемдегі геосаяси мүдде/р құрылымына енуі, мем/ң саяси орналасуы.Г/с – мем/ң саяси құрылымының оның географиялық ортасына тәуелділігі.Мем/ң г/с орналасуы тұрақты ж/е уақытша фактор р/де қарастырылады: Ливондық соғыстар Иван Грозный, Сол/к соғыс Петр I, финдық соғыс Сталин.Яғни кейде г/с тағдыр р/де де қарастырылады. XIX—XX ғғ. г/с пайда болуы жаңа саяси реалияны түйсінуден шығады.Бұл ғылым қарсыласушы күштер ара/да қақтығыс кезінде п.б.Осы күнге дейін әдебиетте г/с анықтамасы берілмеген.Швед ғалымы Рудольф Челлен (1864-1922) ғылымға «геосаясат» ұғымын енгізген болатын.Оның берген анықтамасы: «мем/ті географиялық организм н/е кеңістіктік феномен р/де қарастыратын доктрина», «г/с жер мен саяси процес/ң қарым қатынасы т/лы ғылым,Оның фундаменті – саяси география.Г/с – мем/ң географиялық ақылы (разум).Г/с – практикалық саясатты басқаратын өнер». Г/с мем/ті статикада емес,динамикада – тірі организм р/де қарастырады.Оны неміс теоретигі Фридрих Ратцель (1844-1904) айтқан болатын.Оның пікірінше,саяси география/н айырмашылығы–ол мем/ң орналасуы,көлемі,шекаралары,экономикасы,саудасы сияқты мәселелері қызықтырмайды.Г/с мем/ті оның кеңістікпен қарым қатынасы нег/де зерттейді. «Г/с – кеңістікке орнататын бақылау т/лы білім жүйесі,ғылымы».Саясаткер Э.А.Поздняков пікірінше, «г/с мем/ң территориялық мәселе/н,шекарасын,ресурс/н, с.қ. адам ресурс/н да тиімді пайдалану мен реттеуге б/ты барлық мәселе/ді зерттейді».Г/с кеңістікті мем/ң саясаты позициясынан қарастырады.Г/с – ірі кеңістіктер,жаһандық саяси,экономикалық,басқа да фактор/р ж/е оларды басқару өнері жайлы ғылым.Екі бағыты бар: доктринально нормативная, бағалаушы концептуалды.Бірінші бағытқа Хаусхофер/ң неміс мектебі,ал екінші бағытқа ағылшын американдық мектеп (Маккиндер,Спайкмен,Коэн) жатады. Танассократия – теңіз қуаттылығына негізделген билік, ал телусократия – жер қуаттылығына негізделген билік.Қазіргі таңда г/с әр мем/ң өмірінде өте маңызды орын алып отыр.Ол мем/ң қолында инструментке айналып отыр (мүмкін керісінше ?)Г/с әр түрлі мем/ң, мем/а ұйым/ң коммуникациондық аумақта ықпал етуіне б/ты орналасу заңдылығы.Қазіргі х/а қат/да г/с өте маңызды орынға ие.Геосаяси болжамсыз мем/ң болашағын елестету қиын.Көпполярлы әлемде ашық ж/е жабық қоғаммен экономикалық жағдай\да мем/ң кез келген қайраткері г/с ойларға толы болуы қажет.
Геосаясат ұғымы.
Геосаясат дз – географиялық,тарихи,саяси,т.б. факторң жиынтығы өзара
әрекеттесе отырып,мемң стратегиялық потенциалына үлкен ықпал етіп отыратын
ғылым.Гс мемр,халықр,мәдениетр,өркениетр ,дінң даму заңдылығын
зерттейді.География,кеңістік факторы призмасы алы гс география – ол
халықр тағдыры деп тұжырым жасайды.Гс ол – географиялық позицияның саяси-
стратегиялық құндылықы тлы ілім.Геогқ позицияны алу дз – мемң әлемдегі
геосаяси мүддер құрылымына енуі, мемң саяси орналасуы.Гс – мемң саяси
құрылымының оның географиялық ортасына тәуелділігі.Мемң гс орналасуы
тұрақты же уақытша фактор рде қарастырылады: Ливондық соғыстар Иван
Грозный, Солк соғыс Петр I, финдық соғыс Сталин.Яғни кейде гс тағдыр рде
де қарастырылады. XIX—XX ғғ. гс пайда болуы жаңа саяси реалияны түйсінуден
шығады.Бұл ғылым қарсыласушы күштер арада қақтығыс кезінде п.б.Осы күнге
дейін әдебиетте гс анықтамасы берілмеген.Швед ғалымы Рудольф Челлен (1864-
1922) ғылымға геосаясат ұғымын енгізген болатын.Оның берген анықтамасы:
мемті географиялық организм не кеңістіктік феномен рде қарастыратын
доктрина, гс жер мен саяси процесң қарым қатынасы тлы ғылым,Оның
фундаменті – саяси география.Гс – мемң географиялық ақылы (разум).Гс –
практикалық саясатты басқаратын өнер. Гс мемті статикада емес,динамикада
– тірі организм рде қарастырады.Оны неміс теоретигі Фридрих Ратцель (1844-
1904) айтқан болатын.Оның пікірінше,саяси географиян айырмашылығы–ол мемң
орналасуы,көлемі,шекаралары,экономи касы,саудасы сияқты мәселелері
қызықтырмайды.Гс мемті оның кеңістікпен қарым қатынасы негде зерттейді.
Гс – кеңістікке орнататын бақылау тлы білім жүйесі,ғылымы.Саясаткер
Э.А.Поздняков пікірінше, гс мемң территориялық
мәселен,шекарасын,ресурсн, с.қ. адам ресурсн да тиімді пайдалану мен
реттеуге бты барлық мәселеді зерттейді.Гс кеңістікті мемң саясаты
позициясынан қарастырады.Гс – ірі кеңістіктер,жаһандық
саяси,экономикалық,басқа да факторр же оларды басқару өнері жайлы
ғылым.Екі бағыты бар: доктринально нормативная, бағалаушы
концептуалды.Бірінші бағытқа Хаусхоферң неміс мектебі,ал екінші бағытқа
ағылшын американдық мектеп (Маккиндер,Спайкмен,Коэн) жатады. Танассократия
– теңіз қуаттылығына негізделген билік, ал телусократия – жер қуаттылығына
негізделген билік.Қазіргі таңда гс әр мемң өмірінде өте маңызды орын алып
отыр.Ол мемң қолында инструментке айналып отыр (мүмкін керісінше ?)Гс әр
түрлі мемң, мема ұйымң коммуникациондық аумақта ықпал етуіне бты
орналасу заңдылығы.Қазіргі ха қатда гс өте маңызды орынға ие.Геосаяси
болжамсыз мемң болашағын елестету қиын.Көпполярлы әлемде ашық же жабық
қоғаммен экономикалық жағдай\да мемң кез келген қайраткері гс ойларға
толы болуы қажет.
1. Геосаяси ілімдер.
Геосаяси ілімдер өз негізін әр түрлі геосаясакерлердің жасаған
концепцияларынан алады.Осылардың ішіндегі ең негізгілері болып геосаясат
негізін қалаған ғалымдардың пікіріне тоқтап кету жөн.Ратцель дарвинизмнің
шарықтауы кезеңінде өмір сүрген, оның еңбектерінде биологияға деген аса
қызығушылық байқалады. 1882 ж Штутгарт қаласында Антропогеография
кітабында ол өзінің негізгі ойларын: халықтар және демография эволюциясын
географиялық жағдайлармен байланыстырып, жергілікті рельефтің халықтардың
мәдени және саяси дамуына әсерін зерттеу жөнінде жазды. Саяси география.
Бұл жұмысында Ратцель жер халықтар мүдделері тоғысатын негізгі және
өзгермейтін құрылым деп көрсетеді. Тарихтың қозғалысы жер және аймақтық
фактормен алдын ала анықталған. Мемлекет – тірі организм, ол жерден тамыр
тартады. Мемлекет өзінің дамуының барлық стадияларында организм сияқты
қарастырылады, ол қажеттілігіне байланысты жермен өз байланысын үзбейді
және географиялық тұрғыдан зерттелуі тиіс. Мемлекеттер кеңістіктік
құбылыстар және ол осы кеңістікпен басқарылады,сол себепті де оны география
сипаттап, салыстырып, өлшеп отыруы тиіс. Мемлекет өмір экспансиясының
қатарына кіріп, бұл құбылыстардың шарықтау шыңы болып табылады. Мұндай
Ратцельдің органистикалық жағынан қарастыруынан мемлекет экспасиясы тірі
организмдердің өсуі секілді табиғи тірі прцесс ретінде қабылданып отырғаны
байқалады. Ратцельдің органикалық жағынан қарастыруы кеңістікке де қатысты.
Бұл кеңістік материалдық категориядан жаңа қасиеттерге ие бола отырып, өмір
сферасына, өмірлік кеңістікке, геобиосфераға айналады. Осы жерде Ратцельдің
екі маңызды жаңа терминдері шығады: кеңістіктік мағына және өмірлік
энергия,Геосаясат терминін ол кеңістікте іске асқан географиялық
организм – мемлекет жөнінде ғылым деп анықтады. Челленнің негізгі тезисі:
мемлекет -тірі организм. Ол бұл тезисін өзнің негізгі еңбегі 1916ж шыққан
Мемлекет өмір құрылымы ретінде атты кітабында дамытты. Челлен Ратцельдің
жер ж\е мемлекет бір тұтас деген көз қарасына қосылады. Бірақ Челлен өзінің
ұстазынан біршама алға жылжыды. Өзінің Мемлекет өмір құрылымы ретінде
атты кітабында күштің анотомиясы мен оның географиялық негіздерін
сараптайды. Оның ойы бойынша саясат элементтерінің арасындағы бес өзара
қатыстыларын үйлестірі отыру қажет. Жүйе ретінде мемлекет келесідей маңызды
өмірлік сфералардан тұрады:
• Мемлекет географиялық кеңістік ретінде;
• Мемлекет халық ретінде;
• Мемлекет шаруашылық ретінде;
• Мемлекет қоғам ретінде;
• Мемлекет басқару ретінде.
Челлен Ратцельдің мемлекеттің биологиялық ж\е органистикалық сипаты идеясын
дамытты. Оның көз қарастарына капиталистік өндірістен мемлекеттік
–монополистік капитализмге өту үлкен әсер етті. Сонымен қатар, әлемнің
бөлісуі жүзеге асқан І ДС та өз әсерін қалдырды. Челлен әлем бөлінісі мен
фашистік диктатураның орнатылуы жөніндегі нәтижелерді алдын ала болжай
білді. Челлен парламентаризмді жоюдың жақтасы болды. Ол императорлық
билікті қолдады. Егер Ратцельдің биологиялық жүйесінде мемлекет ең төменгі
сатыдағы организм болса, Челлен бойынша сезе алатын ж\е ойлай алатын
адаммен қатар тұрады. Бұл жерден ол әр организмнің өмір сүруінің негізгі
принципі өмір сүру үшін күрес болып табылады. Мемлекет осы принцип
бойынша дамып отыру қажет. Ратцельдің өмір сүру үшін күресі кеңістік үшін
күрес болып табылады. Үлкен мемлекеттер өз кеңістігін кіші мемлекеттердің
есебінен кеңейтіп отырады. Челлен автаркия заңын шығарды. Яғни,
шеткіліктердің арасындағы тепе\теңдік заңы.Оның негізі мемлееттегі өндіріс
таза аграрлық н\е таза индустриалды болмауы қажет. Макиндердің алғашқы ж\е
жарқын баяндамасы 1904ж Географиялық журналда жарияланған Тарихтың
жағрапиялық білігі болды. Бұл еңбегінде ол өзінің тарих ж\е география
жөніндегі негізгі ойларын білдірді. Бұл еңбегін негізгі геосаяси еңбек деп
атауға болады. Себебі, мұнда Саяси географияның даму бағыттарының барлығы
біріктіріліп қана қоймай, сонымен қатар бұл ғылымның негізгі заңнамасы да
болады.Макиндердің айтуы бойынша, мемлекеттің ең жақсы орналасуы ортаңғы
орталық орналасу болып табылады. Ортаңғылық қатысты түсінік ж\е әртүрлі
географиялық контексте ол өзгеріп отырады. Планеталық көз қараста әлем
ортасында Еуразия континенті жатыр, ал оның орталығы Әлем жүрегі н\е
Heartland. Heartland Еуразияның континенталды массаларының жинақталған
жері. Бұл бүкіл әлемге бақылау жүргізуге ең ыңғайлы географиялық плацдарм.
Heartland Әлемдік Аралдың шегінде де негізгі аймақ болып табылады. Әлемдік
Аралға Макиндер үш континетті, яғни Азия, Африка ж\е Еуропаны кіргізеді.
Осылайша, Макиндер планеталық кеңістікті концентрациялық шеңбер жүйесі
арқылы иерархиялайды. Оның нақ ортасында тарихтың жағрапиялық білігі н\е
біліктік ареал (pivot area). Бұл геосаяси түсінік география жағынан Ресей
болып табылады. Бұдан ары, ішкі н\е шеткі жарты ай (inner or marginal
crescent). Бұл белдеу Еуразия континентінің шеткі кеңістігіне сай келеді.
Макиндердің пайымдауынша, ішкі жарты ай өркениеттің интенсивті түрде даму
зонасы болып табылады.Бұл яғни, трихи гипотезаға сай, өркениет кезінде өзен
н\е теңіздердің жағалауларында пайда болды деген тұжырымдамаға тура келеді.
Атап өту қажет, соңғы теория барлық геосаяси конструкциялардың мағызды
бөлігі болып табылады. Су ж\е құрлық кеңістіктерінің қиылысуы халықтар мен
мемлекеттердің тарихының басты факторы болып табылады. Дәл осы тақырыпта
Шмит ж\е Спикменнің еңбектерінде одан әрі дамыған болатын, бірақ мұндай
геосаяси формуланы ең алғашқы рет Макиндер шығарған болатын. Келесі сыртқы
шеңбер: сыртқы н\е аралдық жарты ай (outer or insular crescent). Бұл зона
түгелдей сыртқы география жағынан да мәдени жағынан да. Макиндер, бүкіл
тарихтың алға жылжуы келесі процесстермен анықталған: heartland'тың
орталығынан тұрақты түрде оның шеткі аймақтарына қысым көрсетіліп отырады.
Бұл әсіресе монғол жаулап алушылығынан көрінеді. heartland'тың орталығынан
негіз алған барлық өркениеттер авторитарлы, иерархиялық, демократиялық
емес ж\е саудалық сипатқа ие емес.Мэхеннің негізгі еңбектерінің
қатарына: Теңіз қуатының Француз революциясы мен империясына әсері,
Американың теңіз қуатына деген осы кездегі және болашақтағы қызығушылығы,
Теңіз қуаты және оның соғысқа қатынасы жатады. Көріп отырғанымыздай,
оның барлық дерлік еңбектері Теңіз қуаты тақырыбына арналды. Мэхеннің
аты осы терминмен синонимдес болып кетті. Ол тек қана әскери стратег емес,
с.қ. жақсы саясаткер болды. Генри Кэбот Лодж және Теодор Рузвельтке көп
әсерін тигізді. ХХғ бүкіл АҚШ әскери стратегиясы Мэхен идеяларымен сабақтас
болды. Теңіз өркениеті - сауда өркениеті. Мэхен үшін саясаттың негізгі
құралы – сауда саттық. Әскери іс әрекеттер жаһандық сауда өркениетін дамыту
үшін ыңғайлы жағдай жасап отыруы тиіс. Ол экономикалық циклды үш сатыда
қарастырады:
1. өндіріс ( су жолдары арқылы тауар және қызмет алмасу);
2. навигация ( алмасуды реализовать ету);
3. отарлар (сауда алмасуды әлемдік деңгейдегі айналымға түсіреді)
Хаусхофер әскери\геосаяси Құрлықтық қоршау атты доктринаның авторы. Бұл
доктрина негізінен Берлин-Москва-Токио осін құру туралы .Бұл оське
Еуразия материгінің Ұлыбритания ж\е АҚШпен қарсыласа алатын мемлекеттері
кіру қажет болатын. Хаусхофердің пайымдауы бойынша, Британ империясының
құлдырауына аз ғана уақыт қалды, ж\е әлемдік басқару континенталды
мемлекеттерге өту қажет, яғни Германияға өту қажет. Немістер үшін әлемдік
кеңістіктікті кеңейту Германияны территориялық экспанциялауға, дәлірек
айтқанда Шығысыты экспанциялауға итермелейді. Бірақ, сонымен бірге
Хаусхофер Британ империясы қандай болғанда да герман сыртқы саясатының көз
алдында отыруы қажет деп ескерткен болатын. Бірақ бұл жерде Шығысты
оккупациялау славян жерлерін оккупациялау дегенді білдірген жоқ. . Бұл
жерде славян халықтарының емес, азия кеңістігінің адам қоныстанбаған
жерлерін игеріп, Батыс Еуропа жерлерін қайта жөндеу болды.
Бұл жерде екі континенталды держава Ресей мен германия бірігіп, Жаңа
Еуразиялық Тәртіп орнатулары қажет деген мағынаны білдірген
болатын.Осылардың ілімдері геосаясаттың фундаменті болып қаланды.
2. Н.Я. Данилевский ілімі.
Николай Яковлевич Данилевский (1822-1885) – публицист,әлеуметтанушы,
экономист,панславизм идеологы,орыс геосаясаткері. Ресей же Еуропа
еңбегінде (Шығармашылық өміріндегі ең жемісті,әрі әйгілі еңбегі Ресей же
Еуропа бастапқыда Заря журналында басылып жүрді.Бөлек еңбек рде 1871ж.
Біріншісі, 1888ж. Екіншісі, 1889ж. Үшіншісі жарық көрді (1869)) мәдени-
тарихи типтер(өркениеттер) туралы идеяны ұсынады.Олар тірі организмдер
секілді үнемі бір-бірімен же қоршаған ортамен күресте болады.Биологиялық
организм секілді олар да туылады,гүлденеді же өмірін тоқтатады.Кез келген
мәдени-тарихи тип өзін төрт сферада танытады: діни,мәдени,саяси же
әлеуметтік- экономикалық.Осылардың гармониясы сол өркениеттің даму
көрсеткіші болып табылады.Осы мәдени-тарихи типң алма кезек алмасуы
тарихты қалыптастырады.Осы типң өмірі төрт периодтан құралады же шамамен
мың жарым жылға созылады – мың жыл дайындық кезең этнографиялық
период,төрт жүз жыл мемң орнығуы, елу-жүз жыл гүлдену кезеңі,Ал бұл цикл
ыдыраумен,қираумен аяқталады.Данилевскиийдің пікірінше,мәдениет гүлденуі
үшін міндетті түрде саяси тәуелсіздік болуы тиіс.Ол әлемде өзінің дамуының
шырқау шегіне жеткен не соған таяп тұрған он мәдени-тарихи типті бөліп
көрсетті (Египет,қытай,ассиро-вавилондық,үнд і,Иран,т.б.).Ол Ресейді барлық
славяндық халықң басшысы рде Еуропамен қарсылықта көрді.Ол Еуропа біз
тек жат нәрсе ғана емес,ол бізге жау,мүддері қарама қайшы. Негізгі
ойлары: а) жалпы адамзат өркениетін сынға алу; б) мемті
өмір,ар–ождан,еркіндікті қорғайтын қару рде бағалау концепциясы.Еуразиялық
концепцияң қалыптасуына айтарлықтай зор ықпал еткен. Еуразиялық мәдени
тарихи типті бөлуде оның концепциясы негізге алынды.Ол еуроцентристік
концепцияларға жауап рде осы концепцияны ұсынған болатын.Ондағы
моноцентризмге полицентризмді,ал линейностьң орнына көпнұсқалықты
қойды.Дй бша прогресс - әр түрлі мүмкіндіктерді іске асыру.1885ж. Дң
Дарвинизм атты екі томды еңбегі жарық көрді.Бұ кітапта автор Дарвин
теориясын жан жақты зерттей отырып,ондағы пікірлерді мысалр келтіре отырып
жоққа шығарады.Сол кездегі ғалымң көпшілігі мұндай еңбекке үлкен
наразылықр көрсеткен болатын,дегенмен оны орынды бағалау тиіс.Жоғарыда
аталған еңбекн басқа Дң өз мамандығыы бша көптеген статьяы басылып
тұратын.Солардың кейбіреуін жинақтаған Н.Страхов 1890ж. Н.Я.Данилевскийдің
саяси же экономикалық мақалаң Жинағы атты еңбек басып шығарады.
3. Полибий. Аристотельдің геосаясат ілімі.
Полибий (шамамен б.з.д. 200 - 118жж.) – грек тарихшысы, мемлекеттік
қайраткер, әскербасшы.Аркадийдағы Мегалополь қаласында дүниеге келген.Ең
атақты еңбегі – Тарих.Онда ол 53 жыл бойы (яғни б.з.д. 220ж дан 168ж. Дейін
Персеяң жеңіліс табуы) бүкіл әлемң римляндықң қолында қалайша
түскендігіне жауап іздейді.Кейіннен бұл еңбегіне б.з.д.146ж. Карфагенң
құлауына дейінгі тарихи оқиғады да қосады.Мұнда Рим,Грекия, Македония,
кіші Азия тлы оқиғар баяндалған.Өкінішке орай, Тарих (Жалпы тарих) еңң
алғашқыдағы қырық кітабынан тек бесеуі ғана толық күйінде,ал кейбіреуі тек
жартылай ғана бізге жетіп отыр.Ал қалған еңбекі мүлдем сақталмаған.Көп
елді,жерді көрген ол сол замандағы орын алып жатқан оқиғады жай ғана
сипаттай қойғысы келмеді, ол олардың неліктен болып жатқанын түп тамырымен
зерттей отырып,жауап беруге тырысты. Грекияға көмек беруге деген
ұмтылыс,оның жеңілуіндегі же Рим жеңісінің себептерін түсінуге тырысқан ол
құжаттар мен фактілерден жауап іздеді.Шайқас алаңдарын же құжатды терең
зерттей отырып,Фукидид пен Тимейң еңбекн сілтемер алып,ол Римң жалпы
тарихи жағдайын түсіндірмек болды.Римның жеңу себепн ол былай түсіндірді:
мұнда мемт формасының ең жақсысы орнатылған,яғни онда демократия,
аристократизм же монархизм элементі біріктірілген.Ол былай деген Кітап
үшін ең маңыздысы моральді жоғарылату,халық үшін бақыт же әділеттілік
жолн іздеу, ал саясаткерр мен әскерң басты мәселесі жеңісге жету,қате
шешімн аулақ болу. Тарихң бірінші кітабында ол объективтілік пен
шындыққа жанаспайтын тарихи баяндаманы көзі көрмейтін,түкке жарамайтын
адаммен салыстыруға болатынын айтқан.Қалың бұқара халыққа түсінікті болу
үшін ол өзінің еңбекн қарапайым, ауыз екі тілмен жазатын болған.Полибий
циклдық теорияның авторы болып есептелінеді.Ол өркениеттің тарихында үш
кезеңді бөліп көрсетті: өсу,гүлдену же құлау,әлсіреу.Полибий геосаясатқа
анықтама берген.Барлық географиялық факторң ішінен ауа райына көп назар
аударды.Адамға ауа райының әсерін көрсету үшін ол жер шарын экватордан
полюске дейін үшке бөлді: экватор ыстық бөлік,полярлы бөлік суықтан
тонатын,қоңыржай аймақ.Содан соң ол ұлттарды осыған бты бөліп,ерекшелікн
әр түрлі ауа райы жағдайна бты деп түсіндірді.
Арситотель шамамен б.з.д. 384ж. – 322ж. өмір сүрген ежелгі грекиялық
философ же ғалым, Платонң оқушысы,Александр Македонскийдің
тәрбиешсі.Б.з.д. 335ж.Ликей не перипатетикалы мектептің негізін
қалады.Аристотель философияң жан жақты жүйесін жасаған тұңғыш ғалым,Оның
көзқарастары өзіне кейінгі жалпы адамзат ой санасының қалыптасуына үлкен
ықпал жасады.Схоластика ілімінің негізін қалады.Аристотельдік корпусқа
мыналар кіреді: Категория,Герменевтика,Аналитика,То пика (барлығы бірге
Органон деп аталады); физика бша: Физика,Аспан туралы,Пайда болу мен өмір
тоқтату туралы,Метеорологика;зоология бша: Жануарлар тарихы,Жануарлардың
пайда болуы туралы,Жануарлардың дене мүшелері туралы; психология бша: Жан
тлы,Сезімдік қабылдау тлы, Ес тлы;Метафизика (Бірінші философия), этика
мен саясат бша: Никомахова этикасы,Евдемова этикасы,Саясат,Афиндық
полития,риторика мен поэтика бша; Әлем тлы,Гүлдер тлы,Жақсылық
тлы,Бөлінбейтін сызықтар тлы.Этика жеке бір адамның жағдайын,қимылын
қарастырады, ал саясат азаматтық қоғамдастықтың (мемлекеттің) жағдайын
қарастырады.Саясатта мемлекет теориясын жасайды.Ол адамды табиғаты жағынан
саяси болып келеді деп қарастырды,яғни адам әр түрлі деңгейде қатынасқа
түсуге мүдделі.Мемң ең басты мәселесі жақсы адам же азаматты
тәрбиелеу.Осында этика мен саясат қиылысады.Аристотель мемң ең жақсы
формасы деп политияны санады,онда мемт билігі ауқатты адамң қолында
шоғырланған.Ол ауқатты адамр ең жақсы адамр болуы тиіс.Азаматң әр жаста
әр түрлі міндеттері болады: жастық шағында әскери қызмет, үлкейген шағында
(зрелость) мемті басқару ісі; ал жер өңдеу,қолөнер,т.б. жұмысды
құлр,этникалық вараварр, грекр емес атқару тиіс.Құл болып туылады,құл
болып өледі.Ол табиғатынан беріледі,ол адам жаны,есі жағына дамымаған.
4. Жан Боден. Ш.Монтеське. А. Гумбольдтің тұжырымдары.
Жан Боден (15291530-1596) өмір сүрген француз жазушысы же Қайта өрлеу
дәуірінің ағартушысы,мемк қайраткер.Атақты еңбекі: Тарихты жеңіл үйрену
әдісі, Мемлекет туралы алты кітап, Сиқыршылардың демономаниясы, Семичастный
разговор, Зрелище природы,т.б. Мемлекет атты еңбегінде ол абсолютизм
теориясын жасайды.Оның пікірінше, тек күшті абсолютті патша билігі ғана
елдегі діни соғысды тоқтатып,француз қоғамын ыдыра кетуден сақтай
алады.Мемт дз көп отбасының бірігуі,олардың саяси билікке бағынуы.Мемң
басты міндеті – ішкі тәртіпті сақтау, әділеттілік пен әлеуметтік
тұрақтылықты қамтамасыз ету же сыртқы жаудан қорғау.Саяси биліктің ең
маңызды белгісі суверенитет б.т.Биліктің абсолюттілігі оның басқа
субъектіден тәуелсіз болуы деген сөз,бірақ ол фундаменталды заңды
(Құдай,табиғат же универсалды адам заңы) сақтаудан еш уақытта
босатылмайды.Мемт азаматң алдына белгілі бір міндетді орындауы
тиіс.Егерде ол өзінің міндетн орындамаса,онда билік өзінің легитимдігін
жоғалтады.Билік формаң үш түрін бөліп көрсетті:
монархия,аристократия,демократия.Ос ылардың ішндегі ең жақсысы деп
монархияны (билік атадан балаға мұрагерлік жолмен өтеді) есептеді. Әдіс
атты еңбегінде ол алғашқылардың бірі болып тарихты ғылым рдебағалап
зерттейді.Тарих дз қоршаған орта мен Құдай ты эмпирикалық білімң
жиынтығы.Ол үш салаға бөлінеді: адам тарихы, жаратылыстану тарихы,
құдайлық тарих. Адам тарихында ол тарих бүкіл адамзаттың тәжірибесі
жинақталған,болашақ ұрпаққа мемр жайлы мәліметр беретін теңдесі жоқ алтын
қазына деп атады.Сол себепті тарихты жазатын адамр өті ақылды,көпті
көрген,әділ болуы тиіс.Ол антикалық географиялық детерминизм теориясын
кеңінен қолдады: әр түрлі климаттық зонар мен ландшафтыда өмір сүретін
адамр әр түрлі қабілет пен бір нәрсеге жақындығы болады.Ол ғасырлар бойы
айтарлықтай өзгермейді, сол себепті белгілі бір адам туралы оның қай жерден
шыққанына бты қарап айтуға болады. Семичастный разговор атты еңбегінде
ол дін мәселесін тереңінен көтереді.Сол кездегі прогресивті ойды
тұжырымдайды – барлық діндерге құрмет қарау тиіс.Ол бша дін - әлеуметтік
қызмет атқаратын мемң интеграциялық негізі болып табылады.Діндер арағы
қарама қайшылық қоғамң ыдырап кетуіне қауіп төндіреді (веротерпимость).Ол
ақша теориясын жасады деген пікірлер де бар. Парадоксы еңбегінде ол сол
кездегі бағаң күрт өсуін былай түсіндіреді: Жаңа әлемнен қымбат тасң
ағылып келуіне бты айналымдағы алтын же күміс тиындар шектен тыс көбейіп
кетті.Осы жағдайдан шығатын жолды да ұсынады.
Шарль Луи Монтескье (1689-1755) француз ағартушылық философиясының
өкілі.Заңды терең зерттеген.Еңбекі : Парсы хаттары (1721), Заңдар рухы
(1747), Римдықтардың ұлылығы мен құлауының себепі тлы ой пікірлер
(1734).Қоғамдық форманы өзгерту үшін сол елң заңн өте жақсы білу
керек.Заңң екі түрін көрсетті : табиғи - биологиялық,табиғи заңр же
әлеуметтік заңдар.Тарихта ол билік формасың үш түрін ажыратты:
республика,монархия же деспотия.Мемң заңи нормаы оның билік құру
формасынан туындайды.Мемң әр азаматы заңға қарсы келмейтін әрекетді
істеуге құқылы.Әр түрлі билік формасының заңнамасы әр түрлі факторға бты
: а)саяси биліктің сипаты; б) жер бедері,рельеф (географиялық орта); в)
дәстүрлер; г) діни ұстанымдары; д) халық саны; е) нравы.Осылайша, Монтескье
қоғамды бірнеше факторға,жағдайға бты біріккен біртұтас нәрсе рде
қарастырды (халық рухы түсінігі). Әр билік формасына өзіндік мүдде,ниет
(страсть) тән: республикаға мейірімділік, монархияға ар ождан,деспотияға
үрей,қорқыныш. Егер де осы мүдде әлсіресе, онда билік формасы
құлайды.Осыдан Монтескье билік формасы мен халықң психологиясы арада
нақты бір тәуелділікті орнатады.Тәуелділікті ол ең алдымен географиялық
орта, жер бедері,рельефке бты деп санады.Тағы бір концепциясы биліктің
бөлінуі.Кез келген билік формасында қандай да болмасын, билік былайша
бөліну тиіс: заң шығарушы, атқарушы же сот.Тек осындай бөлініс кезінде
ғана мемт тұрақты өмір сүреді.
Александр Гумбольдт (1769-1859) – атақты географ,Оңтүстік Американы терең
зерттеген,теоретик,салыстырмалы физикалық географияның негізін
қалаушысы,ғалым,геосаясаткер,саяхат шы.Өзінің әлемнің түпкір түпкіріне
жасаған саяхаттарында білімін шеңдай түсті.Осындай саяхаттардың ең
маңыздысы 1799-1804жж. Латын Америкасына жасаған саяхаты.Гң көптеген
еңбекң ішінде 1808ж. Жарық көрген Табиғат суреттері (толықтырылған
күйінде 1849ж. қайта басылып шығарлды) ерекше атап өтуге болады.Себебі бұл
еңбегінде ол тек табиғат көріністерін сипаттап қана қоймай, жер шары
табиғатының широтная зональность же высотная поясность идеян
ұсынады.Гт табиғатты бөлшек ретінде емес,біртұтас дүние ретінде қабылдауды
жөн көрді.Өзінің өмірлік тәжірибесінде ол Орал,Алтай таулары,тіптен қазақ
жазықтарына дейінгі жерлерді байқап зерттеген,осыдан шығып оның табиғат
жағдайларының байланыс заңдылығы идеясы туындайды.Онда ол организмң
жергілікті ландшафты мен табиғат жағдайң ықпалымен өзара байланысы туралы
концепция жасайды.Ландшафты мен поястардың құрылуында органикалық әлем мен
климат ең шешуші роль алады.Оның пікірінше, әр түрлі ландшафтыда өмір
сүретін халықтың өзіндік бір ерекшелігі,сипаты,айырмашылығы
қалыптасады.Осында басты мақсаты - әр түрлі халықтардың ерекшелігін анықтай
отырып,олрадың нәтижесін айқындап көрсету.Ол халықтың орналасу тығыздығы
мен өмір сүру формасы - ондағы халықтың тарихы,даму периодтарын
анықтайды.Сандық салыстыру әдісінің мәні: тарих – табиғаттың периодты түрде
бірінен соң бірі қайталанатын заңдылығы.Осы қайталанатын өзгерістерді
анықтау арқылы дәуірдің нақты бір сандарын болжауға болады. Әлемнің әр
түрлі бөліктерінің табиғат сипатын зерттеу арқылы сол жердегі адамзат
тарихы мен мәдениетін біле аласын.1845ж. Космос еңбегінің алғашқы томы,
ал 1862ж. Бесінші томы жарық көрді.Өз заманының ең танымал,беделді
туындысы.Еңбектің басты идеясы – географиялық синтез идеясы.Онда ол адам
табиғаттың бір бөлшегі; оған табиғат ықпал етеді, бірақ өз кезегінде ол да
табиғатқа айтарлықтай ықпал етеді.Гң пікірінше,барлық адамзат расалары бір
бастаудан шыққан,сол себепті оның біреусін екіншісіне қарағанда кем деп
санауға мүлдем болмайды,олар өзара тең,әрі еркін.
6. Геосаясат объектісі мен пәні
Геосаясат термині жүз жылдан бері өмір сүріп келеді. Көп уақыттан бері
геосаясаттың мәні мен шектері туралы дауларда ғылым ретінде оның объектісі
туралы мәселе ерекшеленіп бөлінбеген. Тіпті Дугиннің еңбектерінде,
К.Гаджиевтің Глобалистикаға кіріспе атты монографиясы мен кітабында,
Э.Поздняковтың Геосаясатында, Ю.Тихонравов еңбектерінде геосаясат
объектісі туралы сөз қозғалмайды. Белгілі деңгейде бұл жағдайда былай
түсіндіруге болады: біздің планетамыз – Жер, ал жер бетінде мыңдаған жылдар
бойы қалыптасқан адамдардың қатынасы көптеген жаратылыстық, гуманитарлық,
әскери және өзге ғылымдардың зерттеу пәні болып табылады.
Сондықтан геосаясаттың объектісіне келесідей анықтама беруге
болады:геосаясаттың объектісі –бұл планетарлық кеңістік, яғни қатты
құрлық(теңіздер мен мұхиттар), жер шарын орап жатқан ауа қабаты, шекаралары
мен ресурстары бар мемлекеттері өмір сүретін планетарлық кеңістік. Қысқаш
айтқанда,ғылым ретінде гесаясаттың объектісі планетарлық кеңістік, гесаяси
үрдістер және жүйедегі сияқты әлемдік қауымдастықтағы құбылыстар болып
табылады.
Кез келген ғылымның пәні үрдіске араласқан адамның тәжірибелік қызмет
жағы, қасиеті, осы тарихи шартта саналы тануға жататын шынайлы объекттердің
қатынасы болып табылады. Геосаясаттың пәні – аймақтық және әлемдік
мәселелерді шешу барысында геосаяси субъектілердің өзара қарымқатынастары.
Әрине, тану пәні объектіге тең емес, бұл объектінің бізді
қызықтыратын бір элементі.Отрақ көзқараста геосаясаттың пәні ретінде
бірнеше пункттерді бөлі көрсетуге болады:
❖ планетарлық кеңістіктің үстінен бақылау;
❖ ақпатраттық соғыстар(қырғықабақ соғыскезі немесе қазіргі Ирактағы,
Югославиядағы, Ауғанстандағы Ыстық соғыстар кездері);
❖ техникалық- экономикалық үрдістер(XXғасырдың ортасынан бастап әлемнің
саяси жағдайына тез ықпал ете бастады);
❖ Ғылыми техникалық революциядан кейін қаңа әскери техникалық құралдар
пайда болды: Жаппай қыру қаруы және оны жеткізудің құралдары,
қарсыластың қаруын анықтау және оны жою тәсілі, әскермен басқару
әдістері. Бұл жерде геосаясат аталарының негізгі тезистері, яғни
Солтүстік Атлантика сыртқы жартыай немесе Хартленд елдерінің
неуязвимостін сомненияға алып келеді.
❖ Мәдениет деңгейі әлемдік діндердің жағдайына үлкен ықпал етуде, ал
бұның өзі XXғ соңғы онжылдарында геосаяси күштер балансына үлкен әсер
жасауда.
❖ Мемлекеттің саяси тәртіп қызметінің тиімділігі, ойлау дәрежесі,
мемлекет халықтарын және заңдар мен бұйрықтарды қоғамның құрметтеуіне
көп көңіл бөлінуде.
7. Геосаясат дәуірлері
Геосаяси көзқарастан адамзат тарихын геосаясат дәуірлері мен күштердің
кезегімен алмасуы ретінде қарастыруға болады. Әр геосаясат дәуірлер өзінің
күштер балансын, ықпалды аймағын, шекарасын қамтиды.
Ежелгі өркениеттің өмір сүру тарихы, құрлықтық Рим мен
теңіздікКарфагеннің қарама қарсылығы XXғ көптеген геосаяси шынайлықтарды
асып түсті. Қазіргі әлемдік саясаттың негізгі қағидаларына Отызжылдық
соғыстан кейінгі халықаралық қатынастардың Вестфальдік жүйесі(1648) жатады.
Осы заманда Еуропада негізінен ұлттық мемлекеттер қалыптасты. Әлем ұлт
қалыптасуымен өнеркіәсіптік даму жолына түсті – қатаң орталықтанған
династиялық билігі бар мемлекеттер. Осы кезден бастап еуропалық тарих
әлемдікке айналды.
Геосаяси күштердің жаңа тәртібін Вена конгрессімен(1814-1815жж)
бекітілген Вена дәуірі енгізді. Оның негізін географиялық кеңістікті
бақылаудың империялық қағидасы құрады. Күштердің әлемдік ортлықтары болып
Ресейлік және АвстроВенгриялық империялар, Британдық отарлық империялар,
Германдық империя(1871ж бастап) және XIX ғ ортасынан қалыптасқан
Франция отарлық империясы болды.
Бірінші дүниежүзілік соғыста Үштік Одақтың жеңілуінен басталған
Версальдық дәуір геосаяси күштердің тәртібін түбегейлі өзгертті. Бұрын
қуатты саяси орталықтар Германдық, Ресейлік,Түрік және АвстроВенгриялық
империялар құлады. Нәтижесінде Версаль бейбіт келісім шарт шешімімен
құрлықтық держава мәрртебесі Францияға беріледі, ал теңіздік держава
Ұлыбритания атанады. Өзін күшінің қуаттылығын сезген Америка Құрама
Штаттары 1922ж Вашингтон конференциясы нәтижесінде Ұлыбритания иемденген
мәртебені тең дәрежеде иемденеді. Ал Ресейді тіптен Еуропада орын
болмай,оның қуатты держава ретінде өмір сүрмеуі керек болатын.
Потсдамдық дәуір 1945ж басталды. Келісімдердің потсдамдық жүйесі
Германия мен оның одақтастары үстінен жеңіс тапқаннан кейін Еуропадағы жаңа
күштер балансын анықтады. Бұл жүйе, сондайақ жаңа шекараларды, жаңа
геосаяси күштердің тәртібін орнатты. Шын мәнінде, Потсдамда әлем
көпполюстіден биполярлы болып қалыптасты: құрлықтық күшті көрсеткен КСРО
мен оның одақтастары жәнекөбіне теңіздік күшті танытатын АҚШ пен оның
одақтастары.
Беловеждік дәуір жаңа буржуазиялық мемлекеттердің пайда болуымен
сипатталады: алдымен, КСРО айналасында бархаттық және күштер
контрреволюциялар нәтижесінде, кейін Ресейдің өзінде. Әлемнің жаңа
билеушілері Версаль жүйесінің идеясына негізделген жаңа әлемдік тәртіп
орнатады, яғни ол дегеніміз тағы да Ресейге күн астынан жер табылмайды деге
сөз. Бүрынғыша бұл жүйенің күштері Қытайға, исламдық әлемге, Үндістанға
бағытталған. Келешекте егер Ресей ұйқыдан тұрмаса ол жақсы шартта
жартыотаршы рөлін ойнайды. Ал дамыған Батыстың елдері – алтын
миллиарделдері жәйменен, бірақ жүйелі оның геосаяси денесін шұқыпжей
береді.
8. Геосаясаттың негізгі заңдары
Геосаясат, өзге қоғам және табиғат туралы ғылымдар сияқты, әлеуметтік,
экономикалық, географиялық, саяси, әскери және басқада жүйелердің
қалыптасу, қызмет ету және даму заңдылықтарын зерттейді. Бұл ғылымның
негізгі зерттеушілері өз назарларына Дуализнің негізгі синтез заңын қойып
отыр. Мысалы, батыстық ғалымдар Р.Челлен және А.Мэхен, Х.Маккиндер мен
К.Хаусхофер, бүл мәселені зерттейтін ресейлік ғалымдар Данилевский, Семенов
ТянШаньский, Савицкий мен Гумилев былай деп есептеді: бұл дуализм
құрлықтық қуаттылық(теллурократия) пен теңіздік қуаттылықтың(талассократия)
қарама қайшылануымен белгіленеді. Біріншісі әскериавторитарлық
өркениет(мысалы, Ежелгі Спарта, Ежелгі Рим) ретінде, ал екіншісі – сауда
өркениет(Ежілгі Афины мен Карфаген) ретінде туындайды.
Геосаясаттың негізгі бастаушыларының, соның ішінде Альфред Мэхен мен
Хелфорд Макиндердің көзқарастары бойынша бұл дуализм өзінде дұшпандықтың
тұқымдарын иемденеді, олар жақсы саяси және әскери орынға түссе екі
бейбітке келмейтін стихияның(сұйық,ағынды және қатты, тұрақты),
мәденитарихи өркениеттің екі типтерінің(демократия мен идеократия)
тұқымдарын береді.
Құрлықтық қуаттылық немесе теллурократия нақты шекаралармен,
кеңістікпен белгіленген, тұрғындық өмірлік қызмет құралдарымен, олардың
сапалы тұрақтылығымен(консерватизм, құлықты немесе құқықтық нормалар мен
заңдар және оларға бағынатын жеке тұлғалар, адамдар тобы, рулар, тайпалар,
халықтар, мемлекеттер, империялар) сипатталады. Құрлық – бұл әрқашанда
тұрақты, берік және қатты нәрсе. Бұл беріктік мораль мен заңдардың,
әдетғұрыптардың беріктігімен қалыптасады.
Теңіздік қуаттылық немесе талассократия, осы концепцияның авторының
көзқарасы бойынша, - өркениеттің қарама қайшы типі. Талассократия немесе
сауда өркениеті, техникалық прогресске үйреншікті және тез қабылдайды. Оған
индивидуализм, кәсіпорынның құлықтылығы тиесілі. Осы және бұдан басқа
индивид пен топтың сапасы теңізді анықтайды,экстремалды жағдайда құтқарылып
шығатын жеке тұлғаны талап етеді.Бұл жағдайда жеке тұлға қуатты болып
келеді. Ал кезегімен құқықтық нормалар мен заңдар және қағидалар қатынасты
болып келеді. Өркениеттің аталмыш түрі, теллурократиялықпен салыстырғанда
белсенді және тек алға деген ұмтылыс қасиеттерін сақтап отыратын құлықты
және мәдени құндылықтар жеңіл алмасып отырады.
Геосаясаттың негізгі заңдарының бері ретінде құрлық және теңіз синтез
заңын бқліп көрсетуге болады. Нәтижесінде жағалық аймақ береговая зона
ұғымы пайда болады. Жағалық аймақ немесе Rimland- талассократия немесе
теллурократияның фрагменті. Теңіздің ықпалы алдымен құрлықта қарағанда
жағалық аймақта анықталады және сол жерде белсенді даму үрдісіне
ұшырайды.
Rimland, Дугиннің есептеу бойынша, бір мезгілде арал мен кемені,
бір жағынан Империя мен Үйді еске түсіргізеді. Оның ойы бойынша, Rimland
- өзіндік жеке логикасы мен оның талассократия мен теллурократияға әсер
ететін белгілерін қамтитын күрделі шынайлылық. Жағалық аймақ
тарихтыңсубъектісі ретінде қарастырылады, бірақ гесаясат дуализм шеңберінде
жүзеге асырылады.
Соынмен, Rimland белдеу, шекаралық аймақ немесе шекара болып
табылады. Геосаясатта бұл термин мемлекеттер арасындағы шекара түсінігіне
қарағанда басқа мағынаны иемденеді. Теңіздік қонақтар жағаны материк үшін
сызық ретінде емес, территория ретінде қарайды, яғни оны құрлықтық
көпшіліктен айырып алатын және кезегімен құрлыққа аттануға арналған
саудалық пен әскери базалар құру мүмкіндігі ретінде қарайды.
9. Дуализмнің негізгі синтезі
Геосаясат, өзге қоғам және табиғат туралы ғылымдар сияқты, әлеуметтік,
экономикалық, географиялық, саяси, әскери және басқада жүйелердің
қалыптасу, қызмет ету және даму заңдылықтарын зерттейді. Бұл ғылымның
негізгі зерттеушілері өз назарларына Дуализнің негізгі синтез заңын қойып
отыр. Мысалы, батыстық ғалымдар Р.Челлен және А.Мэхен, Х.Маккиндер мен
К.Хаусхофер, бүл мәселені зерттейтін ресейлік ғалымдар Данилевский, Семенов
ТянШаньский, Савицкий мен Гумилев былай деп есептеді: бұл дуализм
құрлықтық қуаттылық(теллурократия) пен теңіздік қуаттылықтың(талассократия)
қарама қайшылануымен белгіленеді. Біріншісі әскериавторитарлық
өркениет(мысалы, Ежелгі Спарта, Ежелгі Рим) ретінде, ал екіншісі – сауда
өркениет(Ежілгі Афины мен Карфаген) ретінде туындайды.
Геосаясаттың негізгі бастаушыларының, соның ішінде Альфред Мэхен мен
Хелфорд Макиндердің көзқарастары бойынша бұл дуализм өзінде дұшпандықтың
тұқымдарын иемденеді, олар жақсы саяси және әскери орынға түссе екі
бейбітке келмейтін стихияның(сұйық,ағынды және қатты, тұрақты),
мәденитарихи өркениеттің екі типтерінің(демократия мен идеократия)
тұқымдарын береді.
Құрлықтық қуаттылық немесе теллурократия нақты шекаралармен,
кеңістікпен белгіленген, тұрғындық өмірлік қызмет құралдарымен, олардың
сапалы тұрақтылығымен(консерватизм, құлықты немесе құқықтық нормалар мен
заңдар және оларға бағынатын жеке тұлғалар, адамдар тобы, рулар, тайпалар,
халықтар, мемлекеттер, империялар) сипатталады. Құрлық – бұл әрқашанда
тұрақты, берік және қатты нәрсе. Бұл беріктік мораль мен заңдардың,
әдетғұрыптардың беріктігімен қалыптасады.
Теңіздік қуаттылық немесе талассократия, осы концепцияның авторының
көзқарасы бойынша, - өркениеттің қарама қайшы типі. Талассократия немесе
сауда өркениеті, техникалық прогресске үйреншікті және тез қабылдайды. Оған
индивидуализм, кәсіпорынның құлықтылығы тиесілі. Осы және бұдан басқа
индивид пен топтың сапасы теңізді анықтайды,экстремалды жағдайда құтқарылып
шығатын жеке тұлғаны талап етеді.Бұл жағдайда жеке тұлға қуатты болып
келеді. Ал кезегімен құқықтық нормалар мен заңдар және қағидалар қатынасты
болып келеді. Өркениеттің аталмыш түрі, теллурократиялықпен салыстырғанда
белсенді және тек алға деген ұмтылыс қасиеттерін сақтап отыратын құлықты
және мәдени құндылықтар жеңіл алмасып отырады.
10. Құрлық пен теңіз синтез заңы
Геосаясаттың негізгі заңдарының бері ретінде құрлық және теңіз синтез заңын
бқліп көрсетуге болады. Нәтижесінде жағалық аймақ береговая зона ұғымы
пайда болады. Жағалық аймақ немесе Rimland- талассократия немесе
теллурократияның фрагменті. Теңіздің ықпалы алдымен құрлықта қарағанда
жағалық аймақта анықталады және сол жерде белсенді даму үрдісіне
ұшырайды.
Rimland, Дугиннің есептеу бойынша, бір мезгілде арал мен кемені,
бір жағынан Империя мен Үйді еске түсіргізеді. Оның ойы бойынша, Rimland
- өзіндік жеке логикасы мен оның талассократия мен теллурократияға әсер
ететін белгілерін қамтитын күрделі шынайлылық. Жағалық аймақ
тарихтыңсубъектісі ретінде қарастырылады, бірақ гесаясат дуализм шеңберінде
жүзеге асырылады.
Соынмен, Rimland белдеу, шекаралық аймақ немесе шекара болып
табылады. Геосаясатта бұл термин мемлекеттер арасындағы шекара түсінігіне
қарағанда басқа мағынаны иемденеді. Теңіздік қонақтар жағаны материк үшін
сызық ретінде емес, территория ретінде қарайды, яғни оны құрлықтық
көпшіліктен айырып алатын және кезегімен құрлыққа аттануға арналған
саудалық пен әскери базалар құру мүмкіндігі ретінде қарайды.
11. Көпполярлы геосаяси жүйедегі Үндістан
Үндістан Оңтүстік Азиядағы ірі геостратегиялық мемлекет,халықының саны
бойынша екінші орында халықаралық аренадағы маңызды актор болып табылады
және өзін халықаралық қауымдастық санасатын ірі ел ретінде танытып отыр.
Пәкістан елінің Белуджнстан қаласында бес ядролық сынақ өткізгеннен кейін
ОңтАзияда Үндістан үлкен тарихқа кірді. Осы уақытқа дейін Қытай жалғыз
ғана азиаттық ядролық держава болып келді. Енді Үндістанның ядролық держава
мәртебесіне ие екенін жариялау оның құрлықтық геосаясатқа белсенді түрде
араласуын білдірді.Қазіргі таңда Үндістан мен Қытай,Пәкістан арасында
ядролық конфронтация орын алуда. Дзян Цземиннің сөзімен айтқанда Үндістан
бұрынғы кезденақ Оңтүстік Азиядағы толық саяси гегемонияға
ұмтылады.Үндістан бұрынғы британ корольдігінің отары ретінде өзінің
метрополиясымен жан жақты экономикалық,әлеуметтік,саяси,мәден и қарым
қатынастармен байланысқан. Бұл оның сыртқы саяси приоритеттерін анықтайды.
Сонымен қатар Еуропада Үндістанның стратегиялық серіктесі ретінде Францияны
атап өтуге болады. Өзіміз білетіндей Үндістан нейтралды мемлекет, ол
ешқашандай әскери блокқане ұйымдарға мүше емес, бұл оның сыртқы саяси
доктринасының ұстанымы. Былай қарағанда Үндістанның саясатын көпвекторлы
десе де болады. Үндістан геосаясатында Ресей ерекше орынға ие. Қазіргі
таңда Үнді экономикасына жаңа инвестициялар ағылып келуде. Бұл екі ел
арасында өзара достық пен серіктестік сонымен қатар энергетика және авиация
салаларында екіжақты келісімдер жасалды. Оңтүстік Азияда ежелден аймақтық
ынтымақтастық пен өзара мүдделер тоғысы қалыптасуда. Осы тарапта Оңтүстік
Азиядағы өзін ықпал ету зонасын кеңейту концепциясы шеңберінде Үндістанның
аймақтық держава ретінде күшеюіне барынша жол бермеуге тырысады. Сол
себепті Үндістанмен интерациялық тенденцияларды қолдайды. Қытай Пәкістан
мен Үндістан арасындағы ДжаммуКашмир провинциялары үшін қақтығысты өз
мүддесіне құрал ретінде пайдаланады. Үндістанда мұсылман халқы мәнді бөлігі
болғандықтан,ол Ауғанстан мен Пәкістаннан өзін ішінде сепаратизм таратады
деп сескенеді.Соңғы кездері Қытайды әлсіретуге бағытталған саясатттың
орталығына айналды. Қытайды әлсірету мақсатында Жапония Индияға Қытайды
әлсіретуге бағытталған жоба ұсынды. Жапония ж\е АҚШ Ресей мен Қытайды ұстап
тұру үшін өз күштерін біріктіруде. Солтүстік Шығыс ж\е Орталық Азиядағы
геосаяси конфигурация өзгеруде. Бұл аймақтағы өз әсерін жоғалтпау үшін
әлемдік жаңа одақтастар іздеуде. Индиямен одақтасу бұл жерде өте орынды,
себебі, Индия бұрынғы формальды емес Москва-Дели-Пекин серіктестігінің
мүшесі ж\е қазіргі уақытта Ресей ж\е Қытайдың бәсекелестерімен көбірек
ынтымақтастыққа түсіп келеді. Бұл тұрғыда АҚШ Индияның ядролық
бағдарламасын дамытуға деген құқықтарын мойындады. Бұл Индияға
энергетикалық даму ж\е ядролық күштерді нығайтуға мүмкіндік береді. АҚШ осы
жолда Индиямен ядролық салада келісімге қол қойды. Сол себептен Индияның
кез келген іс\қимылы дұрыс ж\е заңды .Қазіргі таңда АҚШ Индияға инвестиция
мөлшерін көбейтті. Австралия АҚШтың ізімен Индиядағы саясатқа араласып,
ортақ ядролық бағдарламаға қосылды. АҚШтың ұстанымы Индиядағы әскери
саладағы Ресей әсерін азайту, Қытай ж\е Индия арасындағы мәселелерді шешуде
орбитр болу.
11. Геосаясат категориялары. Кеңістікке бақылау.
Геосаясат өзге де ғылымдар сияқты бірнеше категорияларға бөлінеді.
Оның негізгі категорияларының бірі кеңістікке бақылау б.т. Геосаясат саяси
институттар, ең алдымен, мемлекеттер және мемлекеттер одағы тарапынан
кеңістікті бақылаудың формалары мен тәсілдерінің негіздерін, мүмкіндіктерін
зерттейді. Ерте заманнан бері игерілген геосаяси кеңістікті бақылаудың
түрлі формалары мәлім. Олар: әскери, саяси, экономикалық, діни, демогр-қ
және т.б. ХХ ғ соңына қарай ақпараттық-идеологиялық, технологиялық және
мәдени-өркениеттік бақылау үлкен рөлге ие болды. Ал мемлекет немесе
мемлекеттер тарапынан бақыланатын кеңістік геосаяси алаң д.а. Орыс
саясаткері К.Плешаков геосаяси алаңды келесідей классификациялайды:
эндемикалық алаң, шекаралық, түйіскен(перекрестное), тотальды(жаппай
қамтылған), геосаяси тіреу нүктесі, метаалаң.
Геосаяси қатынастар – белгілі бір деңгейде түрлі әлемдік күштердің
бірлігі және күресі б.т. Көбіне бұл күрес қарама-қарсылық күресі: құрлық
пен теңіз, орталық пен периферия. Ал әлемдік-тарихи процестегі бірлік –
уақытша нәрсе. Белгілі ағылшын қоғам қайраткері У.Черчилль: "Англияда
тұрақты достар, одақтастар жоқ. Англияда тұрақты мүдделер бар" деген
болатын. Сондықтан да тек қана қарама-қарсылықтар күресі ғана үнемі болып
отыратын абсолютті процесс. Осыдан біз күштер балансының геосаясаттың
негізгі категорияларының бірі екенін байқаймыз. КСРО-ның құлауы нәтижесінде
әлемдегі күштер балансы айтарлықтай өзгеріске ұшырады. Әлем биполярлы
болудан қалды, көпполярлы жүйе дүниеге келді.
Шекаралармен белгіленген саяси кеңістік геосаясаттың негізгі
категорияларының бірі б.т. Сонымен қатар геосаясатта мемлекетаралық
кеңістіктік қатынастар үлкен рөлге ие. Бұған шекара мәселесін жатқызуға
болады. Шекараға қатысты геосаяси проблемалар саяси кеңістікті бақылау,
игеру, қосып алу үшін күрестер нәтижесінде үнемі туындап отырады. Шекара да
геосасаттың негізгі категорияларының бірі. Фридрих Ратцель мемлекетті
организм ретінде қарастырып, шекара осы организмдегі даму, күш, әлсіздік
және т.б. өзгерістермен сипатталатын мемлекеттің перифериялық органы деп
қарастырды. Жалпы, неміс геосаясатында шекара мәселесі зерттеулердің
негізгі тақырыбы б.т. Хаусхофер шекараны бейне бір тері сияқты созылатын
және тартылатын тірі орган, белгілі бір деңгейде мәңгілікке берілген нәрсе
ретінде қарастырады. Шекара мәселесі ежелгі грек эпостарында да көрініс
тапқан еді. Тіптен өте жақсы қарым-қатынастағы елдер арасындағы шекара –
үнемі олардың мүдделерін бөліп тұратын саяси-стратегиялық сызық. Шекара:
шығарылған және кіргізілген тауарларға салық салу, қылмыскерлерді ұстау,
валюта айырбасы, санитарлық бақылау сынды бірнеше функц.атқарады. Ол табиғи
және жасанда болып екіге бөл.
С.қ. геосаясаттың негізгі катег бірі ретінде мүддені айтуға болады.
Мемл-ң, ұлттың мүддесін анықтай отырып мемл-ң жалпы стратегиылық курсын
анықт болады. Мүдделер таптық, ұлттық, мемлекеттік және т.б. болуы мүмкін.
Бүгінде көптеген проблемалар ұлттық мүддемен байланысты. Жаһандану
заманында әрбір ұлт өз мүдделерін сақтап қалуға, оны білдіруге тырысуда.
Жаһандану процестері этникалық азшылықтардың консолидациялануына, діни
фундаментализм толқынының өсуіне септігін тигізуде. С.қ. бұл процесс
қалыптасып қойған ұлттардың өзін жікке бөлуде, оларда бүгінде үлкен саяси
автономияға, "этникалық тазалауды" жүзеге асыруға деген талпынысты оятып,
оны күшейте түсуде. Түрлі елдерде тұратын ұлттардың мүдделері ешқашан бір-
біріне сәйкес келмейді. Оның үстіне ұлы Қытай, ұлы Жапония деп ашық
национализмді дәріптеп отырған елдердің мүдделері мүлдем сәйкес келмейді.
Мемл-к мүддеге келетін болсақ, онда көптеген мәселелер шешімін тапқан.
Өйткені, түрлі елдердің мемлекеттік мүдделері БҰҰ Жарғысы, Хельсинки актісі
сияқты құжаттарда ескерілген. Хал-қ құқықтың мұндай қайнар көздерінде елдің
саяси тәуелсіздігі, елдің ішкі істеріне сырттан ешқандай араласуға жол
берілмейтіндігі белгіленген. Мемлекеттік мүддеге қоғамның интеллектуалды,
мәдени прогресін арттыру, халықтың тұрмысын жақсарту, геосаяси ықпалды
күшейту, елдің саяси, әлеуметтік-экономикалық, ғылыми, мәдени дамытуды
жатқызуға болады.
С.қ. геосаясат келесідей негізгі категорияларға бөлінеді:
• Геосаяси сызық – геосаяси кеңістіктің ұйымдық құрылымын құраушы
фактор.
• Геосаяси аудан – кеңістіктегі саяси, мәдени, эк-қ, сауда байл-мен
сипатталады.
• Геостратегия – геосаясаттағы негізгі мемл-ң сыртқы саяси қызм-ң
бағыты.
• Геосаяси бақталастық – мемл-ң және мемлекеттер одағының
бақталастығындағы мүдделер қақтығысы.
• Ұлттық қауіпсіздік – мемл-ң ішкі және сыртқы қауіптерден қорғана білу
қабілеті.
• Ұлттық күш
• Экспания
• Территория
12. Геосаяси алаң.
Барлық геосаяси концепциялар белгілі бір деңгейде кеңстікке бақылау
орнату идеясына назар аударады. Жалпы, геосаясаттың өзі саяси институттар,
ең алдымен, мемл-р, мемл-р одағы тарапынан кеңістікті бақылаудың формалары
мен тәсілдерінің негіздерін, мүмкіндіктерін зерттеумен айналысады. Ал мемл-
т немесе мемл-р одағы тарапынан бақыланатын кеңістік геосаяси алаң деп
аталады. Геосаясаткер К.Плешаков геосаяси алаңның келесідей
классификациясын ұсынды:
1. Эндемикалық алаң (от греч. endemos-жергілікті) – ұзақ уақыт бойы мемл-
т тарапынан бақыланып отырған кеңістік. Ал сол кеңістіктің жергілікті
ұлттық бірлестікке тиесілі екенін көршілері мойындау керек.
2. Шекаралық алаң – белгілі бір мемлекеттің бақылауындағы территория,
бірақ ол жер демог-қ, экон-қ, саяси тұрғыдан жеткілікті игерілмеген.
Көбіне мұндай алаңдар ұлттық азшылықтар тұратын кеңісіктер болып
табылады. Іргелес елдер терр-ң бақылауға алып отырған мемлекетке
тиесілілігін күмәнға алады, алайда ол терр-ны өзіне тиісті деп
қарастырмайды. Мұндай терр-ға Ресейдің Калининград, Кавказ аймақтарын
жатқызуға болады.
3. Түйіскен (перекрестное) алаң – бұл бірнеше іргелес елдер дәмелі
кеңістік. Бұған Таулы Карабах, Кипр мәселелерін мысал етіп көрсетуге
болады.
4. Тотальды (жаппай қамтылған) алаң – ұлттық бірлестік тарапынан
бақылауға ие үздіксіз, ұласқан кеңістік.
5. Геосаяси тіреу (опора) нүктесі – белгілі бір мемлекеттің бақылап
отырған тотальды алаңынан тыс терр-я, бірақ ол терр аталған мемл
тарапынан бақыланып отырса да бұл терр-ға қатысты коммуникация өзге
елдер тарапынан бақыланады. Мысал ретінде Ресейдің Калининград облысын
айтуға болады.
6. Метаалаң – бір мезгілде бірнеше мемл-р тарапынан игерілген кеңістік.
Көбіне бұл процесс сырттан геосаяси қысым негізінде жүзеге асады.
Мысалы, Байқоңыр ғарыш айлағы дерлік Ресейдің иелігінде.
13. Геосаяси ғылымының әдістемесі.
Геосаясат оған қатысты жағдайлар мен процестерді зерттеу үшін бірнеше
әдістерді қолданады. Жалпы, ол ғылымда қолданылатын әдістер болуы мүмкін.
Мысалы: жүйелік, қызметтік, салыстырмалы, тарихи, нормативті-құндылықты,
функционалды, институционалды, жалпы логикалық, антропологиялық, эмпиристік
зерттеулер әдістері. Бұл әдістер геосаясаттың әдістемелік базасын құрайды.
1. Жүйелік әдіс. Ол өзінің негізгі принципі ретінде құрылымдық-
функционлдық тәсілді қарастырады. Жүйелік әдіс социология мен
политологияда ХХ ғ-дың 50-60 жылдары Т. Паронс тарапынан жете
зерттелді. Бұл әдістің негізгі сипаты оның кез келген қоғамдық өмір
саласын, оның ішінде геосаясатты үнемі жүйеге кіру және шығу арқылы
қоршаған ортамен байланыста болатын, өзін-өзі реттейтін күрделі
құрылым ретінде қарастыратындығы. Кез келген жүйе өзін-өзі сақтап
қалуға ұмтылады және белгілі бір қызметтер атқ, оның ішінде ең
маңыздысы – құндылықтар мен ресурстарды бөлу және азаматтардың еркін
шешім қабылдауын қамтамасыз ету.
2. Қызметтік әдісті ғылымда психологиялық немесе әлеуметтік-
психологиялық деп атайды. Геосаясаттағы қызметтік әдіс саяси
картинаны және оның динамикасын сараптауға бағытталған. Ол саяси
картинаны белгілі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Геосаясат дз – географиялық,тарихи,саяси,т.б. факторң жиынтығы өзара
әрекеттесе отырып,мемң стратегиялық потенциалына үлкен ықпал етіп отыратын
ғылым.Гс мемр,халықр,мәдениетр,өркениетр ,дінң даму заңдылығын
зерттейді.География,кеңістік факторы призмасы алы гс география – ол
халықр тағдыры деп тұжырым жасайды.Гс ол – географиялық позицияның саяси-
стратегиялық құндылықы тлы ілім.Геогқ позицияны алу дз – мемң әлемдегі
геосаяси мүддер құрылымына енуі, мемң саяси орналасуы.Гс – мемң саяси
құрылымының оның географиялық ортасына тәуелділігі.Мемң гс орналасуы
тұрақты же уақытша фактор рде қарастырылады: Ливондық соғыстар Иван
Грозный, Солк соғыс Петр I, финдық соғыс Сталин.Яғни кейде гс тағдыр рде
де қарастырылады. XIX—XX ғғ. гс пайда болуы жаңа саяси реалияны түйсінуден
шығады.Бұл ғылым қарсыласушы күштер арада қақтығыс кезінде п.б.Осы күнге
дейін әдебиетте гс анықтамасы берілмеген.Швед ғалымы Рудольф Челлен (1864-
1922) ғылымға геосаясат ұғымын енгізген болатын.Оның берген анықтамасы:
мемті географиялық организм не кеңістіктік феномен рде қарастыратын
доктрина, гс жер мен саяси процесң қарым қатынасы тлы ғылым,Оның
фундаменті – саяси география.Гс – мемң географиялық ақылы (разум).Гс –
практикалық саясатты басқаратын өнер. Гс мемті статикада емес,динамикада
– тірі организм рде қарастырады.Оны неміс теоретигі Фридрих Ратцель (1844-
1904) айтқан болатын.Оның пікірінше,саяси географиян айырмашылығы–ол мемң
орналасуы,көлемі,шекаралары,экономи касы,саудасы сияқты мәселелері
қызықтырмайды.Гс мемті оның кеңістікпен қарым қатынасы негде зерттейді.
Гс – кеңістікке орнататын бақылау тлы білім жүйесі,ғылымы.Саясаткер
Э.А.Поздняков пікірінше, гс мемң территориялық
мәселен,шекарасын,ресурсн, с.қ. адам ресурсн да тиімді пайдалану мен
реттеуге бты барлық мәселеді зерттейді.Гс кеңістікті мемң саясаты
позициясынан қарастырады.Гс – ірі кеңістіктер,жаһандық
саяси,экономикалық,басқа да факторр же оларды басқару өнері жайлы
ғылым.Екі бағыты бар: доктринально нормативная, бағалаушы
концептуалды.Бірінші бағытқа Хаусхоферң неміс мектебі,ал екінші бағытқа
ағылшын американдық мектеп (Маккиндер,Спайкмен,Коэн) жатады. Танассократия
– теңіз қуаттылығына негізделген билік, ал телусократия – жер қуаттылығына
негізделген билік.Қазіргі таңда гс әр мемң өмірінде өте маңызды орын алып
отыр.Ол мемң қолында инструментке айналып отыр (мүмкін керісінше ?)Гс әр
түрлі мемң, мема ұйымң коммуникациондық аумақта ықпал етуіне бты
орналасу заңдылығы.Қазіргі ха қатда гс өте маңызды орынға ие.Геосаяси
болжамсыз мемң болашағын елестету қиын.Көпполярлы әлемде ашық же жабық
қоғаммен экономикалық жағдай\да мемң кез келген қайраткері гс ойларға
толы болуы қажет.
1. Геосаяси ілімдер.
Геосаяси ілімдер өз негізін әр түрлі геосаясакерлердің жасаған
концепцияларынан алады.Осылардың ішіндегі ең негізгілері болып геосаясат
негізін қалаған ғалымдардың пікіріне тоқтап кету жөн.Ратцель дарвинизмнің
шарықтауы кезеңінде өмір сүрген, оның еңбектерінде биологияға деген аса
қызығушылық байқалады. 1882 ж Штутгарт қаласында Антропогеография
кітабында ол өзінің негізгі ойларын: халықтар және демография эволюциясын
географиялық жағдайлармен байланыстырып, жергілікті рельефтің халықтардың
мәдени және саяси дамуына әсерін зерттеу жөнінде жазды. Саяси география.
Бұл жұмысында Ратцель жер халықтар мүдделері тоғысатын негізгі және
өзгермейтін құрылым деп көрсетеді. Тарихтың қозғалысы жер және аймақтық
фактормен алдын ала анықталған. Мемлекет – тірі организм, ол жерден тамыр
тартады. Мемлекет өзінің дамуының барлық стадияларында организм сияқты
қарастырылады, ол қажеттілігіне байланысты жермен өз байланысын үзбейді
және географиялық тұрғыдан зерттелуі тиіс. Мемлекеттер кеңістіктік
құбылыстар және ол осы кеңістікпен басқарылады,сол себепті де оны география
сипаттап, салыстырып, өлшеп отыруы тиіс. Мемлекет өмір экспансиясының
қатарына кіріп, бұл құбылыстардың шарықтау шыңы болып табылады. Мұндай
Ратцельдің органистикалық жағынан қарастыруынан мемлекет экспасиясы тірі
организмдердің өсуі секілді табиғи тірі прцесс ретінде қабылданып отырғаны
байқалады. Ратцельдің органикалық жағынан қарастыруы кеңістікке де қатысты.
Бұл кеңістік материалдық категориядан жаңа қасиеттерге ие бола отырып, өмір
сферасына, өмірлік кеңістікке, геобиосфераға айналады. Осы жерде Ратцельдің
екі маңызды жаңа терминдері шығады: кеңістіктік мағына және өмірлік
энергия,Геосаясат терминін ол кеңістікте іске асқан географиялық
организм – мемлекет жөнінде ғылым деп анықтады. Челленнің негізгі тезисі:
мемлекет -тірі организм. Ол бұл тезисін өзнің негізгі еңбегі 1916ж шыққан
Мемлекет өмір құрылымы ретінде атты кітабында дамытты. Челлен Ратцельдің
жер ж\е мемлекет бір тұтас деген көз қарасына қосылады. Бірақ Челлен өзінің
ұстазынан біршама алға жылжыды. Өзінің Мемлекет өмір құрылымы ретінде
атты кітабында күштің анотомиясы мен оның географиялық негіздерін
сараптайды. Оның ойы бойынша саясат элементтерінің арасындағы бес өзара
қатыстыларын үйлестірі отыру қажет. Жүйе ретінде мемлекет келесідей маңызды
өмірлік сфералардан тұрады:
• Мемлекет географиялық кеңістік ретінде;
• Мемлекет халық ретінде;
• Мемлекет шаруашылық ретінде;
• Мемлекет қоғам ретінде;
• Мемлекет басқару ретінде.
Челлен Ратцельдің мемлекеттің биологиялық ж\е органистикалық сипаты идеясын
дамытты. Оның көз қарастарына капиталистік өндірістен мемлекеттік
–монополистік капитализмге өту үлкен әсер етті. Сонымен қатар, әлемнің
бөлісуі жүзеге асқан І ДС та өз әсерін қалдырды. Челлен әлем бөлінісі мен
фашистік диктатураның орнатылуы жөніндегі нәтижелерді алдын ала болжай
білді. Челлен парламентаризмді жоюдың жақтасы болды. Ол императорлық
билікті қолдады. Егер Ратцельдің биологиялық жүйесінде мемлекет ең төменгі
сатыдағы организм болса, Челлен бойынша сезе алатын ж\е ойлай алатын
адаммен қатар тұрады. Бұл жерден ол әр организмнің өмір сүруінің негізгі
принципі өмір сүру үшін күрес болып табылады. Мемлекет осы принцип
бойынша дамып отыру қажет. Ратцельдің өмір сүру үшін күресі кеңістік үшін
күрес болып табылады. Үлкен мемлекеттер өз кеңістігін кіші мемлекеттердің
есебінен кеңейтіп отырады. Челлен автаркия заңын шығарды. Яғни,
шеткіліктердің арасындағы тепе\теңдік заңы.Оның негізі мемлееттегі өндіріс
таза аграрлық н\е таза индустриалды болмауы қажет. Макиндердің алғашқы ж\е
жарқын баяндамасы 1904ж Географиялық журналда жарияланған Тарихтың
жағрапиялық білігі болды. Бұл еңбегінде ол өзінің тарих ж\е география
жөніндегі негізгі ойларын білдірді. Бұл еңбегін негізгі геосаяси еңбек деп
атауға болады. Себебі, мұнда Саяси географияның даму бағыттарының барлығы
біріктіріліп қана қоймай, сонымен қатар бұл ғылымның негізгі заңнамасы да
болады.Макиндердің айтуы бойынша, мемлекеттің ең жақсы орналасуы ортаңғы
орталық орналасу болып табылады. Ортаңғылық қатысты түсінік ж\е әртүрлі
географиялық контексте ол өзгеріп отырады. Планеталық көз қараста әлем
ортасында Еуразия континенті жатыр, ал оның орталығы Әлем жүрегі н\е
Heartland. Heartland Еуразияның континенталды массаларының жинақталған
жері. Бұл бүкіл әлемге бақылау жүргізуге ең ыңғайлы географиялық плацдарм.
Heartland Әлемдік Аралдың шегінде де негізгі аймақ болып табылады. Әлемдік
Аралға Макиндер үш континетті, яғни Азия, Африка ж\е Еуропаны кіргізеді.
Осылайша, Макиндер планеталық кеңістікті концентрациялық шеңбер жүйесі
арқылы иерархиялайды. Оның нақ ортасында тарихтың жағрапиялық білігі н\е
біліктік ареал (pivot area). Бұл геосаяси түсінік география жағынан Ресей
болып табылады. Бұдан ары, ішкі н\е шеткі жарты ай (inner or marginal
crescent). Бұл белдеу Еуразия континентінің шеткі кеңістігіне сай келеді.
Макиндердің пайымдауынша, ішкі жарты ай өркениеттің интенсивті түрде даму
зонасы болып табылады.Бұл яғни, трихи гипотезаға сай, өркениет кезінде өзен
н\е теңіздердің жағалауларында пайда болды деген тұжырымдамаға тура келеді.
Атап өту қажет, соңғы теория барлық геосаяси конструкциялардың мағызды
бөлігі болып табылады. Су ж\е құрлық кеңістіктерінің қиылысуы халықтар мен
мемлекеттердің тарихының басты факторы болып табылады. Дәл осы тақырыпта
Шмит ж\е Спикменнің еңбектерінде одан әрі дамыған болатын, бірақ мұндай
геосаяси формуланы ең алғашқы рет Макиндер шығарған болатын. Келесі сыртқы
шеңбер: сыртқы н\е аралдық жарты ай (outer or insular crescent). Бұл зона
түгелдей сыртқы география жағынан да мәдени жағынан да. Макиндер, бүкіл
тарихтың алға жылжуы келесі процесстермен анықталған: heartland'тың
орталығынан тұрақты түрде оның шеткі аймақтарына қысым көрсетіліп отырады.
Бұл әсіресе монғол жаулап алушылығынан көрінеді. heartland'тың орталығынан
негіз алған барлық өркениеттер авторитарлы, иерархиялық, демократиялық
емес ж\е саудалық сипатқа ие емес.Мэхеннің негізгі еңбектерінің
қатарына: Теңіз қуатының Француз революциясы мен империясына әсері,
Американың теңіз қуатына деген осы кездегі және болашақтағы қызығушылығы,
Теңіз қуаты және оның соғысқа қатынасы жатады. Көріп отырғанымыздай,
оның барлық дерлік еңбектері Теңіз қуаты тақырыбына арналды. Мэхеннің
аты осы терминмен синонимдес болып кетті. Ол тек қана әскери стратег емес,
с.қ. жақсы саясаткер болды. Генри Кэбот Лодж және Теодор Рузвельтке көп
әсерін тигізді. ХХғ бүкіл АҚШ әскери стратегиясы Мэхен идеяларымен сабақтас
болды. Теңіз өркениеті - сауда өркениеті. Мэхен үшін саясаттың негізгі
құралы – сауда саттық. Әскери іс әрекеттер жаһандық сауда өркениетін дамыту
үшін ыңғайлы жағдай жасап отыруы тиіс. Ол экономикалық циклды үш сатыда
қарастырады:
1. өндіріс ( су жолдары арқылы тауар және қызмет алмасу);
2. навигация ( алмасуды реализовать ету);
3. отарлар (сауда алмасуды әлемдік деңгейдегі айналымға түсіреді)
Хаусхофер әскери\геосаяси Құрлықтық қоршау атты доктринаның авторы. Бұл
доктрина негізінен Берлин-Москва-Токио осін құру туралы .Бұл оське
Еуразия материгінің Ұлыбритания ж\е АҚШпен қарсыласа алатын мемлекеттері
кіру қажет болатын. Хаусхофердің пайымдауы бойынша, Британ империясының
құлдырауына аз ғана уақыт қалды, ж\е әлемдік басқару континенталды
мемлекеттерге өту қажет, яғни Германияға өту қажет. Немістер үшін әлемдік
кеңістіктікті кеңейту Германияны территориялық экспанциялауға, дәлірек
айтқанда Шығысыты экспанциялауға итермелейді. Бірақ, сонымен бірге
Хаусхофер Британ империясы қандай болғанда да герман сыртқы саясатының көз
алдында отыруы қажет деп ескерткен болатын. Бірақ бұл жерде Шығысты
оккупациялау славян жерлерін оккупациялау дегенді білдірген жоқ. . Бұл
жерде славян халықтарының емес, азия кеңістігінің адам қоныстанбаған
жерлерін игеріп, Батыс Еуропа жерлерін қайта жөндеу болды.
Бұл жерде екі континенталды держава Ресей мен германия бірігіп, Жаңа
Еуразиялық Тәртіп орнатулары қажет деген мағынаны білдірген
болатын.Осылардың ілімдері геосаясаттың фундаменті болып қаланды.
2. Н.Я. Данилевский ілімі.
Николай Яковлевич Данилевский (1822-1885) – публицист,әлеуметтанушы,
экономист,панславизм идеологы,орыс геосаясаткері. Ресей же Еуропа
еңбегінде (Шығармашылық өміріндегі ең жемісті,әрі әйгілі еңбегі Ресей же
Еуропа бастапқыда Заря журналында басылып жүрді.Бөлек еңбек рде 1871ж.
Біріншісі, 1888ж. Екіншісі, 1889ж. Үшіншісі жарық көрді (1869)) мәдени-
тарихи типтер(өркениеттер) туралы идеяны ұсынады.Олар тірі организмдер
секілді үнемі бір-бірімен же қоршаған ортамен күресте болады.Биологиялық
организм секілді олар да туылады,гүлденеді же өмірін тоқтатады.Кез келген
мәдени-тарихи тип өзін төрт сферада танытады: діни,мәдени,саяси же
әлеуметтік- экономикалық.Осылардың гармониясы сол өркениеттің даму
көрсеткіші болып табылады.Осы мәдени-тарихи типң алма кезек алмасуы
тарихты қалыптастырады.Осы типң өмірі төрт периодтан құралады же шамамен
мың жарым жылға созылады – мың жыл дайындық кезең этнографиялық
период,төрт жүз жыл мемң орнығуы, елу-жүз жыл гүлдену кезеңі,Ал бұл цикл
ыдыраумен,қираумен аяқталады.Данилевскиийдің пікірінше,мәдениет гүлденуі
үшін міндетті түрде саяси тәуелсіздік болуы тиіс.Ол әлемде өзінің дамуының
шырқау шегіне жеткен не соған таяп тұрған он мәдени-тарихи типті бөліп
көрсетті (Египет,қытай,ассиро-вавилондық,үнд і,Иран,т.б.).Ол Ресейді барлық
славяндық халықң басшысы рде Еуропамен қарсылықта көрді.Ол Еуропа біз
тек жат нәрсе ғана емес,ол бізге жау,мүддері қарама қайшы. Негізгі
ойлары: а) жалпы адамзат өркениетін сынға алу; б) мемті
өмір,ар–ождан,еркіндікті қорғайтын қару рде бағалау концепциясы.Еуразиялық
концепцияң қалыптасуына айтарлықтай зор ықпал еткен. Еуразиялық мәдени
тарихи типті бөлуде оның концепциясы негізге алынды.Ол еуроцентристік
концепцияларға жауап рде осы концепцияны ұсынған болатын.Ондағы
моноцентризмге полицентризмді,ал линейностьң орнына көпнұсқалықты
қойды.Дй бша прогресс - әр түрлі мүмкіндіктерді іске асыру.1885ж. Дң
Дарвинизм атты екі томды еңбегі жарық көрді.Бұ кітапта автор Дарвин
теориясын жан жақты зерттей отырып,ондағы пікірлерді мысалр келтіре отырып
жоққа шығарады.Сол кездегі ғалымң көпшілігі мұндай еңбекке үлкен
наразылықр көрсеткен болатын,дегенмен оны орынды бағалау тиіс.Жоғарыда
аталған еңбекн басқа Дң өз мамандығыы бша көптеген статьяы басылып
тұратын.Солардың кейбіреуін жинақтаған Н.Страхов 1890ж. Н.Я.Данилевскийдің
саяси же экономикалық мақалаң Жинағы атты еңбек басып шығарады.
3. Полибий. Аристотельдің геосаясат ілімі.
Полибий (шамамен б.з.д. 200 - 118жж.) – грек тарихшысы, мемлекеттік
қайраткер, әскербасшы.Аркадийдағы Мегалополь қаласында дүниеге келген.Ең
атақты еңбегі – Тарих.Онда ол 53 жыл бойы (яғни б.з.д. 220ж дан 168ж. Дейін
Персеяң жеңіліс табуы) бүкіл әлемң римляндықң қолында қалайша
түскендігіне жауап іздейді.Кейіннен бұл еңбегіне б.з.д.146ж. Карфагенң
құлауына дейінгі тарихи оқиғады да қосады.Мұнда Рим,Грекия, Македония,
кіші Азия тлы оқиғар баяндалған.Өкінішке орай, Тарих (Жалпы тарих) еңң
алғашқыдағы қырық кітабынан тек бесеуі ғана толық күйінде,ал кейбіреуі тек
жартылай ғана бізге жетіп отыр.Ал қалған еңбекі мүлдем сақталмаған.Көп
елді,жерді көрген ол сол замандағы орын алып жатқан оқиғады жай ғана
сипаттай қойғысы келмеді, ол олардың неліктен болып жатқанын түп тамырымен
зерттей отырып,жауап беруге тырысты. Грекияға көмек беруге деген
ұмтылыс,оның жеңілуіндегі же Рим жеңісінің себептерін түсінуге тырысқан ол
құжаттар мен фактілерден жауап іздеді.Шайқас алаңдарын же құжатды терең
зерттей отырып,Фукидид пен Тимейң еңбекн сілтемер алып,ол Римң жалпы
тарихи жағдайын түсіндірмек болды.Римның жеңу себепн ол былай түсіндірді:
мұнда мемт формасының ең жақсысы орнатылған,яғни онда демократия,
аристократизм же монархизм элементі біріктірілген.Ол былай деген Кітап
үшін ең маңыздысы моральді жоғарылату,халық үшін бақыт же әділеттілік
жолн іздеу, ал саясаткерр мен әскерң басты мәселесі жеңісге жету,қате
шешімн аулақ болу. Тарихң бірінші кітабында ол объективтілік пен
шындыққа жанаспайтын тарихи баяндаманы көзі көрмейтін,түкке жарамайтын
адаммен салыстыруға болатынын айтқан.Қалың бұқара халыққа түсінікті болу
үшін ол өзінің еңбекн қарапайым, ауыз екі тілмен жазатын болған.Полибий
циклдық теорияның авторы болып есептелінеді.Ол өркениеттің тарихында үш
кезеңді бөліп көрсетті: өсу,гүлдену же құлау,әлсіреу.Полибий геосаясатқа
анықтама берген.Барлық географиялық факторң ішінен ауа райына көп назар
аударды.Адамға ауа райының әсерін көрсету үшін ол жер шарын экватордан
полюске дейін үшке бөлді: экватор ыстық бөлік,полярлы бөлік суықтан
тонатын,қоңыржай аймақ.Содан соң ол ұлттарды осыған бты бөліп,ерекшелікн
әр түрлі ауа райы жағдайна бты деп түсіндірді.
Арситотель шамамен б.з.д. 384ж. – 322ж. өмір сүрген ежелгі грекиялық
философ же ғалым, Платонң оқушысы,Александр Македонскийдің
тәрбиешсі.Б.з.д. 335ж.Ликей не перипатетикалы мектептің негізін
қалады.Аристотель философияң жан жақты жүйесін жасаған тұңғыш ғалым,Оның
көзқарастары өзіне кейінгі жалпы адамзат ой санасының қалыптасуына үлкен
ықпал жасады.Схоластика ілімінің негізін қалады.Аристотельдік корпусқа
мыналар кіреді: Категория,Герменевтика,Аналитика,То пика (барлығы бірге
Органон деп аталады); физика бша: Физика,Аспан туралы,Пайда болу мен өмір
тоқтату туралы,Метеорологика;зоология бша: Жануарлар тарихы,Жануарлардың
пайда болуы туралы,Жануарлардың дене мүшелері туралы; психология бша: Жан
тлы,Сезімдік қабылдау тлы, Ес тлы;Метафизика (Бірінші философия), этика
мен саясат бша: Никомахова этикасы,Евдемова этикасы,Саясат,Афиндық
полития,риторика мен поэтика бша; Әлем тлы,Гүлдер тлы,Жақсылық
тлы,Бөлінбейтін сызықтар тлы.Этика жеке бір адамның жағдайын,қимылын
қарастырады, ал саясат азаматтық қоғамдастықтың (мемлекеттің) жағдайын
қарастырады.Саясатта мемлекет теориясын жасайды.Ол адамды табиғаты жағынан
саяси болып келеді деп қарастырды,яғни адам әр түрлі деңгейде қатынасқа
түсуге мүдделі.Мемң ең басты мәселесі жақсы адам же азаматты
тәрбиелеу.Осында этика мен саясат қиылысады.Аристотель мемң ең жақсы
формасы деп политияны санады,онда мемт билігі ауқатты адамң қолында
шоғырланған.Ол ауқатты адамр ең жақсы адамр болуы тиіс.Азаматң әр жаста
әр түрлі міндеттері болады: жастық шағында әскери қызмет, үлкейген шағында
(зрелость) мемті басқару ісі; ал жер өңдеу,қолөнер,т.б. жұмысды
құлр,этникалық вараварр, грекр емес атқару тиіс.Құл болып туылады,құл
болып өледі.Ол табиғатынан беріледі,ол адам жаны,есі жағына дамымаған.
4. Жан Боден. Ш.Монтеське. А. Гумбольдтің тұжырымдары.
Жан Боден (15291530-1596) өмір сүрген француз жазушысы же Қайта өрлеу
дәуірінің ағартушысы,мемк қайраткер.Атақты еңбекі: Тарихты жеңіл үйрену
әдісі, Мемлекет туралы алты кітап, Сиқыршылардың демономаниясы, Семичастный
разговор, Зрелище природы,т.б. Мемлекет атты еңбегінде ол абсолютизм
теориясын жасайды.Оның пікірінше, тек күшті абсолютті патша билігі ғана
елдегі діни соғысды тоқтатып,француз қоғамын ыдыра кетуден сақтай
алады.Мемт дз көп отбасының бірігуі,олардың саяси билікке бағынуы.Мемң
басты міндеті – ішкі тәртіпті сақтау, әділеттілік пен әлеуметтік
тұрақтылықты қамтамасыз ету же сыртқы жаудан қорғау.Саяси биліктің ең
маңызды белгісі суверенитет б.т.Биліктің абсолюттілігі оның басқа
субъектіден тәуелсіз болуы деген сөз,бірақ ол фундаменталды заңды
(Құдай,табиғат же универсалды адам заңы) сақтаудан еш уақытта
босатылмайды.Мемт азаматң алдына белгілі бір міндетді орындауы
тиіс.Егерде ол өзінің міндетн орындамаса,онда билік өзінің легитимдігін
жоғалтады.Билік формаң үш түрін бөліп көрсетті:
монархия,аристократия,демократия.Ос ылардың ішндегі ең жақсысы деп
монархияны (билік атадан балаға мұрагерлік жолмен өтеді) есептеді. Әдіс
атты еңбегінде ол алғашқылардың бірі болып тарихты ғылым рдебағалап
зерттейді.Тарих дз қоршаған орта мен Құдай ты эмпирикалық білімң
жиынтығы.Ол үш салаға бөлінеді: адам тарихы, жаратылыстану тарихы,
құдайлық тарих. Адам тарихында ол тарих бүкіл адамзаттың тәжірибесі
жинақталған,болашақ ұрпаққа мемр жайлы мәліметр беретін теңдесі жоқ алтын
қазына деп атады.Сол себепті тарихты жазатын адамр өті ақылды,көпті
көрген,әділ болуы тиіс.Ол антикалық географиялық детерминизм теориясын
кеңінен қолдады: әр түрлі климаттық зонар мен ландшафтыда өмір сүретін
адамр әр түрлі қабілет пен бір нәрсеге жақындығы болады.Ол ғасырлар бойы
айтарлықтай өзгермейді, сол себепті белгілі бір адам туралы оның қай жерден
шыққанына бты қарап айтуға болады. Семичастный разговор атты еңбегінде
ол дін мәселесін тереңінен көтереді.Сол кездегі прогресивті ойды
тұжырымдайды – барлық діндерге құрмет қарау тиіс.Ол бша дін - әлеуметтік
қызмет атқаратын мемң интеграциялық негізі болып табылады.Діндер арағы
қарама қайшылық қоғамң ыдырап кетуіне қауіп төндіреді (веротерпимость).Ол
ақша теориясын жасады деген пікірлер де бар. Парадоксы еңбегінде ол сол
кездегі бағаң күрт өсуін былай түсіндіреді: Жаңа әлемнен қымбат тасң
ағылып келуіне бты айналымдағы алтын же күміс тиындар шектен тыс көбейіп
кетті.Осы жағдайдан шығатын жолды да ұсынады.
Шарль Луи Монтескье (1689-1755) француз ағартушылық философиясының
өкілі.Заңды терең зерттеген.Еңбекі : Парсы хаттары (1721), Заңдар рухы
(1747), Римдықтардың ұлылығы мен құлауының себепі тлы ой пікірлер
(1734).Қоғамдық форманы өзгерту үшін сол елң заңн өте жақсы білу
керек.Заңң екі түрін көрсетті : табиғи - биологиялық,табиғи заңр же
әлеуметтік заңдар.Тарихта ол билік формасың үш түрін ажыратты:
республика,монархия же деспотия.Мемң заңи нормаы оның билік құру
формасынан туындайды.Мемң әр азаматы заңға қарсы келмейтін әрекетді
істеуге құқылы.Әр түрлі билік формасының заңнамасы әр түрлі факторға бты
: а)саяси биліктің сипаты; б) жер бедері,рельеф (географиялық орта); в)
дәстүрлер; г) діни ұстанымдары; д) халық саны; е) нравы.Осылайша, Монтескье
қоғамды бірнеше факторға,жағдайға бты біріккен біртұтас нәрсе рде
қарастырды (халық рухы түсінігі). Әр билік формасына өзіндік мүдде,ниет
(страсть) тән: республикаға мейірімділік, монархияға ар ождан,деспотияға
үрей,қорқыныш. Егер де осы мүдде әлсіресе, онда билік формасы
құлайды.Осыдан Монтескье билік формасы мен халықң психологиясы арада
нақты бір тәуелділікті орнатады.Тәуелділікті ол ең алдымен географиялық
орта, жер бедері,рельефке бты деп санады.Тағы бір концепциясы биліктің
бөлінуі.Кез келген билік формасында қандай да болмасын, билік былайша
бөліну тиіс: заң шығарушы, атқарушы же сот.Тек осындай бөлініс кезінде
ғана мемт тұрақты өмір сүреді.
Александр Гумбольдт (1769-1859) – атақты географ,Оңтүстік Американы терең
зерттеген,теоретик,салыстырмалы физикалық географияның негізін
қалаушысы,ғалым,геосаясаткер,саяхат шы.Өзінің әлемнің түпкір түпкіріне
жасаған саяхаттарында білімін шеңдай түсті.Осындай саяхаттардың ең
маңыздысы 1799-1804жж. Латын Америкасына жасаған саяхаты.Гң көптеген
еңбекң ішінде 1808ж. Жарық көрген Табиғат суреттері (толықтырылған
күйінде 1849ж. қайта басылып шығарлды) ерекше атап өтуге болады.Себебі бұл
еңбегінде ол тек табиғат көріністерін сипаттап қана қоймай, жер шары
табиғатының широтная зональность же высотная поясность идеян
ұсынады.Гт табиғатты бөлшек ретінде емес,біртұтас дүние ретінде қабылдауды
жөн көрді.Өзінің өмірлік тәжірибесінде ол Орал,Алтай таулары,тіптен қазақ
жазықтарына дейінгі жерлерді байқап зерттеген,осыдан шығып оның табиғат
жағдайларының байланыс заңдылығы идеясы туындайды.Онда ол организмң
жергілікті ландшафты мен табиғат жағдайң ықпалымен өзара байланысы туралы
концепция жасайды.Ландшафты мен поястардың құрылуында органикалық әлем мен
климат ең шешуші роль алады.Оның пікірінше, әр түрлі ландшафтыда өмір
сүретін халықтың өзіндік бір ерекшелігі,сипаты,айырмашылығы
қалыптасады.Осында басты мақсаты - әр түрлі халықтардың ерекшелігін анықтай
отырып,олрадың нәтижесін айқындап көрсету.Ол халықтың орналасу тығыздығы
мен өмір сүру формасы - ондағы халықтың тарихы,даму периодтарын
анықтайды.Сандық салыстыру әдісінің мәні: тарих – табиғаттың периодты түрде
бірінен соң бірі қайталанатын заңдылығы.Осы қайталанатын өзгерістерді
анықтау арқылы дәуірдің нақты бір сандарын болжауға болады. Әлемнің әр
түрлі бөліктерінің табиғат сипатын зерттеу арқылы сол жердегі адамзат
тарихы мен мәдениетін біле аласын.1845ж. Космос еңбегінің алғашқы томы,
ал 1862ж. Бесінші томы жарық көрді.Өз заманының ең танымал,беделді
туындысы.Еңбектің басты идеясы – географиялық синтез идеясы.Онда ол адам
табиғаттың бір бөлшегі; оған табиғат ықпал етеді, бірақ өз кезегінде ол да
табиғатқа айтарлықтай ықпал етеді.Гң пікірінше,барлық адамзат расалары бір
бастаудан шыққан,сол себепті оның біреусін екіншісіне қарағанда кем деп
санауға мүлдем болмайды,олар өзара тең,әрі еркін.
6. Геосаясат объектісі мен пәні
Геосаясат термині жүз жылдан бері өмір сүріп келеді. Көп уақыттан бері
геосаясаттың мәні мен шектері туралы дауларда ғылым ретінде оның объектісі
туралы мәселе ерекшеленіп бөлінбеген. Тіпті Дугиннің еңбектерінде,
К.Гаджиевтің Глобалистикаға кіріспе атты монографиясы мен кітабында,
Э.Поздняковтың Геосаясатында, Ю.Тихонравов еңбектерінде геосаясат
объектісі туралы сөз қозғалмайды. Белгілі деңгейде бұл жағдайда былай
түсіндіруге болады: біздің планетамыз – Жер, ал жер бетінде мыңдаған жылдар
бойы қалыптасқан адамдардың қатынасы көптеген жаратылыстық, гуманитарлық,
әскери және өзге ғылымдардың зерттеу пәні болып табылады.
Сондықтан геосаясаттың объектісіне келесідей анықтама беруге
болады:геосаясаттың объектісі –бұл планетарлық кеңістік, яғни қатты
құрлық(теңіздер мен мұхиттар), жер шарын орап жатқан ауа қабаты, шекаралары
мен ресурстары бар мемлекеттері өмір сүретін планетарлық кеңістік. Қысқаш
айтқанда,ғылым ретінде гесаясаттың объектісі планетарлық кеңістік, гесаяси
үрдістер және жүйедегі сияқты әлемдік қауымдастықтағы құбылыстар болып
табылады.
Кез келген ғылымның пәні үрдіске араласқан адамның тәжірибелік қызмет
жағы, қасиеті, осы тарихи шартта саналы тануға жататын шынайлы объекттердің
қатынасы болып табылады. Геосаясаттың пәні – аймақтық және әлемдік
мәселелерді шешу барысында геосаяси субъектілердің өзара қарымқатынастары.
Әрине, тану пәні объектіге тең емес, бұл объектінің бізді
қызықтыратын бір элементі.Отрақ көзқараста геосаясаттың пәні ретінде
бірнеше пункттерді бөлі көрсетуге болады:
❖ планетарлық кеңістіктің үстінен бақылау;
❖ ақпатраттық соғыстар(қырғықабақ соғыскезі немесе қазіргі Ирактағы,
Югославиядағы, Ауғанстандағы Ыстық соғыстар кездері);
❖ техникалық- экономикалық үрдістер(XXғасырдың ортасынан бастап әлемнің
саяси жағдайына тез ықпал ете бастады);
❖ Ғылыми техникалық революциядан кейін қаңа әскери техникалық құралдар
пайда болды: Жаппай қыру қаруы және оны жеткізудің құралдары,
қарсыластың қаруын анықтау және оны жою тәсілі, әскермен басқару
әдістері. Бұл жерде геосаясат аталарының негізгі тезистері, яғни
Солтүстік Атлантика сыртқы жартыай немесе Хартленд елдерінің
неуязвимостін сомненияға алып келеді.
❖ Мәдениет деңгейі әлемдік діндердің жағдайына үлкен ықпал етуде, ал
бұның өзі XXғ соңғы онжылдарында геосаяси күштер балансына үлкен әсер
жасауда.
❖ Мемлекеттің саяси тәртіп қызметінің тиімділігі, ойлау дәрежесі,
мемлекет халықтарын және заңдар мен бұйрықтарды қоғамның құрметтеуіне
көп көңіл бөлінуде.
7. Геосаясат дәуірлері
Геосаяси көзқарастан адамзат тарихын геосаясат дәуірлері мен күштердің
кезегімен алмасуы ретінде қарастыруға болады. Әр геосаясат дәуірлер өзінің
күштер балансын, ықпалды аймағын, шекарасын қамтиды.
Ежелгі өркениеттің өмір сүру тарихы, құрлықтық Рим мен
теңіздікКарфагеннің қарама қарсылығы XXғ көптеген геосаяси шынайлықтарды
асып түсті. Қазіргі әлемдік саясаттың негізгі қағидаларына Отызжылдық
соғыстан кейінгі халықаралық қатынастардың Вестфальдік жүйесі(1648) жатады.
Осы заманда Еуропада негізінен ұлттық мемлекеттер қалыптасты. Әлем ұлт
қалыптасуымен өнеркіәсіптік даму жолына түсті – қатаң орталықтанған
династиялық билігі бар мемлекеттер. Осы кезден бастап еуропалық тарих
әлемдікке айналды.
Геосаяси күштердің жаңа тәртібін Вена конгрессімен(1814-1815жж)
бекітілген Вена дәуірі енгізді. Оның негізін географиялық кеңістікті
бақылаудың империялық қағидасы құрады. Күштердің әлемдік ортлықтары болып
Ресейлік және АвстроВенгриялық империялар, Британдық отарлық империялар,
Германдық империя(1871ж бастап) және XIX ғ ортасынан қалыптасқан
Франция отарлық империясы болды.
Бірінші дүниежүзілік соғыста Үштік Одақтың жеңілуінен басталған
Версальдық дәуір геосаяси күштердің тәртібін түбегейлі өзгертті. Бұрын
қуатты саяси орталықтар Германдық, Ресейлік,Түрік және АвстроВенгриялық
империялар құлады. Нәтижесінде Версаль бейбіт келісім шарт шешімімен
құрлықтық держава мәрртебесі Францияға беріледі, ал теңіздік держава
Ұлыбритания атанады. Өзін күшінің қуаттылығын сезген Америка Құрама
Штаттары 1922ж Вашингтон конференциясы нәтижесінде Ұлыбритания иемденген
мәртебені тең дәрежеде иемденеді. Ал Ресейді тіптен Еуропада орын
болмай,оның қуатты держава ретінде өмір сүрмеуі керек болатын.
Потсдамдық дәуір 1945ж басталды. Келісімдердің потсдамдық жүйесі
Германия мен оның одақтастары үстінен жеңіс тапқаннан кейін Еуропадағы жаңа
күштер балансын анықтады. Бұл жүйе, сондайақ жаңа шекараларды, жаңа
геосаяси күштердің тәртібін орнатты. Шын мәнінде, Потсдамда әлем
көпполюстіден биполярлы болып қалыптасты: құрлықтық күшті көрсеткен КСРО
мен оның одақтастары жәнекөбіне теңіздік күшті танытатын АҚШ пен оның
одақтастары.
Беловеждік дәуір жаңа буржуазиялық мемлекеттердің пайда болуымен
сипатталады: алдымен, КСРО айналасында бархаттық және күштер
контрреволюциялар нәтижесінде, кейін Ресейдің өзінде. Әлемнің жаңа
билеушілері Версаль жүйесінің идеясына негізделген жаңа әлемдік тәртіп
орнатады, яғни ол дегеніміз тағы да Ресейге күн астынан жер табылмайды деге
сөз. Бүрынғыша бұл жүйенің күштері Қытайға, исламдық әлемге, Үндістанға
бағытталған. Келешекте егер Ресей ұйқыдан тұрмаса ол жақсы шартта
жартыотаршы рөлін ойнайды. Ал дамыған Батыстың елдері – алтын
миллиарделдері жәйменен, бірақ жүйелі оның геосаяси денесін шұқыпжей
береді.
8. Геосаясаттың негізгі заңдары
Геосаясат, өзге қоғам және табиғат туралы ғылымдар сияқты, әлеуметтік,
экономикалық, географиялық, саяси, әскери және басқада жүйелердің
қалыптасу, қызмет ету және даму заңдылықтарын зерттейді. Бұл ғылымның
негізгі зерттеушілері өз назарларына Дуализнің негізгі синтез заңын қойып
отыр. Мысалы, батыстық ғалымдар Р.Челлен және А.Мэхен, Х.Маккиндер мен
К.Хаусхофер, бүл мәселені зерттейтін ресейлік ғалымдар Данилевский, Семенов
ТянШаньский, Савицкий мен Гумилев былай деп есептеді: бұл дуализм
құрлықтық қуаттылық(теллурократия) пен теңіздік қуаттылықтың(талассократия)
қарама қайшылануымен белгіленеді. Біріншісі әскериавторитарлық
өркениет(мысалы, Ежелгі Спарта, Ежелгі Рим) ретінде, ал екіншісі – сауда
өркениет(Ежілгі Афины мен Карфаген) ретінде туындайды.
Геосаясаттың негізгі бастаушыларының, соның ішінде Альфред Мэхен мен
Хелфорд Макиндердің көзқарастары бойынша бұл дуализм өзінде дұшпандықтың
тұқымдарын иемденеді, олар жақсы саяси және әскери орынға түссе екі
бейбітке келмейтін стихияның(сұйық,ағынды және қатты, тұрақты),
мәденитарихи өркениеттің екі типтерінің(демократия мен идеократия)
тұқымдарын береді.
Құрлықтық қуаттылық немесе теллурократия нақты шекаралармен,
кеңістікпен белгіленген, тұрғындық өмірлік қызмет құралдарымен, олардың
сапалы тұрақтылығымен(консерватизм, құлықты немесе құқықтық нормалар мен
заңдар және оларға бағынатын жеке тұлғалар, адамдар тобы, рулар, тайпалар,
халықтар, мемлекеттер, империялар) сипатталады. Құрлық – бұл әрқашанда
тұрақты, берік және қатты нәрсе. Бұл беріктік мораль мен заңдардың,
әдетғұрыптардың беріктігімен қалыптасады.
Теңіздік қуаттылық немесе талассократия, осы концепцияның авторының
көзқарасы бойынша, - өркениеттің қарама қайшы типі. Талассократия немесе
сауда өркениеті, техникалық прогресске үйреншікті және тез қабылдайды. Оған
индивидуализм, кәсіпорынның құлықтылығы тиесілі. Осы және бұдан басқа
индивид пен топтың сапасы теңізді анықтайды,экстремалды жағдайда құтқарылып
шығатын жеке тұлғаны талап етеді.Бұл жағдайда жеке тұлға қуатты болып
келеді. Ал кезегімен құқықтық нормалар мен заңдар және қағидалар қатынасты
болып келеді. Өркениеттің аталмыш түрі, теллурократиялықпен салыстырғанда
белсенді және тек алға деген ұмтылыс қасиеттерін сақтап отыратын құлықты
және мәдени құндылықтар жеңіл алмасып отырады.
Геосаясаттың негізгі заңдарының бері ретінде құрлық және теңіз синтез
заңын бқліп көрсетуге болады. Нәтижесінде жағалық аймақ береговая зона
ұғымы пайда болады. Жағалық аймақ немесе Rimland- талассократия немесе
теллурократияның фрагменті. Теңіздің ықпалы алдымен құрлықта қарағанда
жағалық аймақта анықталады және сол жерде белсенді даму үрдісіне
ұшырайды.
Rimland, Дугиннің есептеу бойынша, бір мезгілде арал мен кемені,
бір жағынан Империя мен Үйді еске түсіргізеді. Оның ойы бойынша, Rimland
- өзіндік жеке логикасы мен оның талассократия мен теллурократияға әсер
ететін белгілерін қамтитын күрделі шынайлылық. Жағалық аймақ
тарихтыңсубъектісі ретінде қарастырылады, бірақ гесаясат дуализм шеңберінде
жүзеге асырылады.
Соынмен, Rimland белдеу, шекаралық аймақ немесе шекара болып
табылады. Геосаясатта бұл термин мемлекеттер арасындағы шекара түсінігіне
қарағанда басқа мағынаны иемденеді. Теңіздік қонақтар жағаны материк үшін
сызық ретінде емес, территория ретінде қарайды, яғни оны құрлықтық
көпшіліктен айырып алатын және кезегімен құрлыққа аттануға арналған
саудалық пен әскери базалар құру мүмкіндігі ретінде қарайды.
9. Дуализмнің негізгі синтезі
Геосаясат, өзге қоғам және табиғат туралы ғылымдар сияқты, әлеуметтік,
экономикалық, географиялық, саяси, әскери және басқада жүйелердің
қалыптасу, қызмет ету және даму заңдылықтарын зерттейді. Бұл ғылымның
негізгі зерттеушілері өз назарларына Дуализнің негізгі синтез заңын қойып
отыр. Мысалы, батыстық ғалымдар Р.Челлен және А.Мэхен, Х.Маккиндер мен
К.Хаусхофер, бүл мәселені зерттейтін ресейлік ғалымдар Данилевский, Семенов
ТянШаньский, Савицкий мен Гумилев былай деп есептеді: бұл дуализм
құрлықтық қуаттылық(теллурократия) пен теңіздік қуаттылықтың(талассократия)
қарама қайшылануымен белгіленеді. Біріншісі әскериавторитарлық
өркениет(мысалы, Ежелгі Спарта, Ежелгі Рим) ретінде, ал екіншісі – сауда
өркениет(Ежілгі Афины мен Карфаген) ретінде туындайды.
Геосаясаттың негізгі бастаушыларының, соның ішінде Альфред Мэхен мен
Хелфорд Макиндердің көзқарастары бойынша бұл дуализм өзінде дұшпандықтың
тұқымдарын иемденеді, олар жақсы саяси және әскери орынға түссе екі
бейбітке келмейтін стихияның(сұйық,ағынды және қатты, тұрақты),
мәденитарихи өркениеттің екі типтерінің(демократия мен идеократия)
тұқымдарын береді.
Құрлықтық қуаттылық немесе теллурократия нақты шекаралармен,
кеңістікпен белгіленген, тұрғындық өмірлік қызмет құралдарымен, олардың
сапалы тұрақтылығымен(консерватизм, құлықты немесе құқықтық нормалар мен
заңдар және оларға бағынатын жеке тұлғалар, адамдар тобы, рулар, тайпалар,
халықтар, мемлекеттер, империялар) сипатталады. Құрлық – бұл әрқашанда
тұрақты, берік және қатты нәрсе. Бұл беріктік мораль мен заңдардың,
әдетғұрыптардың беріктігімен қалыптасады.
Теңіздік қуаттылық немесе талассократия, осы концепцияның авторының
көзқарасы бойынша, - өркениеттің қарама қайшы типі. Талассократия немесе
сауда өркениеті, техникалық прогресске үйреншікті және тез қабылдайды. Оған
индивидуализм, кәсіпорынның құлықтылығы тиесілі. Осы және бұдан басқа
индивид пен топтың сапасы теңізді анықтайды,экстремалды жағдайда құтқарылып
шығатын жеке тұлғаны талап етеді.Бұл жағдайда жеке тұлға қуатты болып
келеді. Ал кезегімен құқықтық нормалар мен заңдар және қағидалар қатынасты
болып келеді. Өркениеттің аталмыш түрі, теллурократиялықпен салыстырғанда
белсенді және тек алға деген ұмтылыс қасиеттерін сақтап отыратын құлықты
және мәдени құндылықтар жеңіл алмасып отырады.
10. Құрлық пен теңіз синтез заңы
Геосаясаттың негізгі заңдарының бері ретінде құрлық және теңіз синтез заңын
бқліп көрсетуге болады. Нәтижесінде жағалық аймақ береговая зона ұғымы
пайда болады. Жағалық аймақ немесе Rimland- талассократия немесе
теллурократияның фрагменті. Теңіздің ықпалы алдымен құрлықта қарағанда
жағалық аймақта анықталады және сол жерде белсенді даму үрдісіне
ұшырайды.
Rimland, Дугиннің есептеу бойынша, бір мезгілде арал мен кемені,
бір жағынан Империя мен Үйді еске түсіргізеді. Оның ойы бойынша, Rimland
- өзіндік жеке логикасы мен оның талассократия мен теллурократияға әсер
ететін белгілерін қамтитын күрделі шынайлылық. Жағалық аймақ
тарихтыңсубъектісі ретінде қарастырылады, бірақ гесаясат дуализм шеңберінде
жүзеге асырылады.
Соынмен, Rimland белдеу, шекаралық аймақ немесе шекара болып
табылады. Геосаясатта бұл термин мемлекеттер арасындағы шекара түсінігіне
қарағанда басқа мағынаны иемденеді. Теңіздік қонақтар жағаны материк үшін
сызық ретінде емес, территория ретінде қарайды, яғни оны құрлықтық
көпшіліктен айырып алатын және кезегімен құрлыққа аттануға арналған
саудалық пен әскери базалар құру мүмкіндігі ретінде қарайды.
11. Көпполярлы геосаяси жүйедегі Үндістан
Үндістан Оңтүстік Азиядағы ірі геостратегиялық мемлекет,халықының саны
бойынша екінші орында халықаралық аренадағы маңызды актор болып табылады
және өзін халықаралық қауымдастық санасатын ірі ел ретінде танытып отыр.
Пәкістан елінің Белуджнстан қаласында бес ядролық сынақ өткізгеннен кейін
ОңтАзияда Үндістан үлкен тарихқа кірді. Осы уақытқа дейін Қытай жалғыз
ғана азиаттық ядролық держава болып келді. Енді Үндістанның ядролық держава
мәртебесіне ие екенін жариялау оның құрлықтық геосаясатқа белсенді түрде
араласуын білдірді.Қазіргі таңда Үндістан мен Қытай,Пәкістан арасында
ядролық конфронтация орын алуда. Дзян Цземиннің сөзімен айтқанда Үндістан
бұрынғы кезденақ Оңтүстік Азиядағы толық саяси гегемонияға
ұмтылады.Үндістан бұрынғы британ корольдігінің отары ретінде өзінің
метрополиясымен жан жақты экономикалық,әлеуметтік,саяси,мәден и қарым
қатынастармен байланысқан. Бұл оның сыртқы саяси приоритеттерін анықтайды.
Сонымен қатар Еуропада Үндістанның стратегиялық серіктесі ретінде Францияны
атап өтуге болады. Өзіміз білетіндей Үндістан нейтралды мемлекет, ол
ешқашандай әскери блокқане ұйымдарға мүше емес, бұл оның сыртқы саяси
доктринасының ұстанымы. Былай қарағанда Үндістанның саясатын көпвекторлы
десе де болады. Үндістан геосаясатында Ресей ерекше орынға ие. Қазіргі
таңда Үнді экономикасына жаңа инвестициялар ағылып келуде. Бұл екі ел
арасында өзара достық пен серіктестік сонымен қатар энергетика және авиация
салаларында екіжақты келісімдер жасалды. Оңтүстік Азияда ежелден аймақтық
ынтымақтастық пен өзара мүдделер тоғысы қалыптасуда. Осы тарапта Оңтүстік
Азиядағы өзін ықпал ету зонасын кеңейту концепциясы шеңберінде Үндістанның
аймақтық держава ретінде күшеюіне барынша жол бермеуге тырысады. Сол
себепті Үндістанмен интерациялық тенденцияларды қолдайды. Қытай Пәкістан
мен Үндістан арасындағы ДжаммуКашмир провинциялары үшін қақтығысты өз
мүддесіне құрал ретінде пайдаланады. Үндістанда мұсылман халқы мәнді бөлігі
болғандықтан,ол Ауғанстан мен Пәкістаннан өзін ішінде сепаратизм таратады
деп сескенеді.Соңғы кездері Қытайды әлсіретуге бағытталған саясатттың
орталығына айналды. Қытайды әлсірету мақсатында Жапония Индияға Қытайды
әлсіретуге бағытталған жоба ұсынды. Жапония ж\е АҚШ Ресей мен Қытайды ұстап
тұру үшін өз күштерін біріктіруде. Солтүстік Шығыс ж\е Орталық Азиядағы
геосаяси конфигурация өзгеруде. Бұл аймақтағы өз әсерін жоғалтпау үшін
әлемдік жаңа одақтастар іздеуде. Индиямен одақтасу бұл жерде өте орынды,
себебі, Индия бұрынғы формальды емес Москва-Дели-Пекин серіктестігінің
мүшесі ж\е қазіргі уақытта Ресей ж\е Қытайдың бәсекелестерімен көбірек
ынтымақтастыққа түсіп келеді. Бұл тұрғыда АҚШ Индияның ядролық
бағдарламасын дамытуға деген құқықтарын мойындады. Бұл Индияға
энергетикалық даму ж\е ядролық күштерді нығайтуға мүмкіндік береді. АҚШ осы
жолда Индиямен ядролық салада келісімге қол қойды. Сол себептен Индияның
кез келген іс\қимылы дұрыс ж\е заңды .Қазіргі таңда АҚШ Индияға инвестиция
мөлшерін көбейтті. Австралия АҚШтың ізімен Индиядағы саясатқа араласып,
ортақ ядролық бағдарламаға қосылды. АҚШтың ұстанымы Индиядағы әскери
саладағы Ресей әсерін азайту, Қытай ж\е Индия арасындағы мәселелерді шешуде
орбитр болу.
11. Геосаясат категориялары. Кеңістікке бақылау.
Геосаясат өзге де ғылымдар сияқты бірнеше категорияларға бөлінеді.
Оның негізгі категорияларының бірі кеңістікке бақылау б.т. Геосаясат саяси
институттар, ең алдымен, мемлекеттер және мемлекеттер одағы тарапынан
кеңістікті бақылаудың формалары мен тәсілдерінің негіздерін, мүмкіндіктерін
зерттейді. Ерте заманнан бері игерілген геосаяси кеңістікті бақылаудың
түрлі формалары мәлім. Олар: әскери, саяси, экономикалық, діни, демогр-қ
және т.б. ХХ ғ соңына қарай ақпараттық-идеологиялық, технологиялық және
мәдени-өркениеттік бақылау үлкен рөлге ие болды. Ал мемлекет немесе
мемлекеттер тарапынан бақыланатын кеңістік геосаяси алаң д.а. Орыс
саясаткері К.Плешаков геосаяси алаңды келесідей классификациялайды:
эндемикалық алаң, шекаралық, түйіскен(перекрестное), тотальды(жаппай
қамтылған), геосаяси тіреу нүктесі, метаалаң.
Геосаяси қатынастар – белгілі бір деңгейде түрлі әлемдік күштердің
бірлігі және күресі б.т. Көбіне бұл күрес қарама-қарсылық күресі: құрлық
пен теңіз, орталық пен периферия. Ал әлемдік-тарихи процестегі бірлік –
уақытша нәрсе. Белгілі ағылшын қоғам қайраткері У.Черчилль: "Англияда
тұрақты достар, одақтастар жоқ. Англияда тұрақты мүдделер бар" деген
болатын. Сондықтан да тек қана қарама-қарсылықтар күресі ғана үнемі болып
отыратын абсолютті процесс. Осыдан біз күштер балансының геосаясаттың
негізгі категорияларының бірі екенін байқаймыз. КСРО-ның құлауы нәтижесінде
әлемдегі күштер балансы айтарлықтай өзгеріске ұшырады. Әлем биполярлы
болудан қалды, көпполярлы жүйе дүниеге келді.
Шекаралармен белгіленген саяси кеңістік геосаясаттың негізгі
категорияларының бірі б.т. Сонымен қатар геосаясатта мемлекетаралық
кеңістіктік қатынастар үлкен рөлге ие. Бұған шекара мәселесін жатқызуға
болады. Шекараға қатысты геосаяси проблемалар саяси кеңістікті бақылау,
игеру, қосып алу үшін күрестер нәтижесінде үнемі туындап отырады. Шекара да
геосасаттың негізгі категорияларының бірі. Фридрих Ратцель мемлекетті
организм ретінде қарастырып, шекара осы организмдегі даму, күш, әлсіздік
және т.б. өзгерістермен сипатталатын мемлекеттің перифериялық органы деп
қарастырды. Жалпы, неміс геосаясатында шекара мәселесі зерттеулердің
негізгі тақырыбы б.т. Хаусхофер шекараны бейне бір тері сияқты созылатын
және тартылатын тірі орган, белгілі бір деңгейде мәңгілікке берілген нәрсе
ретінде қарастырады. Шекара мәселесі ежелгі грек эпостарында да көрініс
тапқан еді. Тіптен өте жақсы қарым-қатынастағы елдер арасындағы шекара –
үнемі олардың мүдделерін бөліп тұратын саяси-стратегиялық сызық. Шекара:
шығарылған және кіргізілген тауарларға салық салу, қылмыскерлерді ұстау,
валюта айырбасы, санитарлық бақылау сынды бірнеше функц.атқарады. Ол табиғи
және жасанда болып екіге бөл.
С.қ. геосаясаттың негізгі катег бірі ретінде мүддені айтуға болады.
Мемл-ң, ұлттың мүддесін анықтай отырып мемл-ң жалпы стратегиылық курсын
анықт болады. Мүдделер таптық, ұлттық, мемлекеттік және т.б. болуы мүмкін.
Бүгінде көптеген проблемалар ұлттық мүддемен байланысты. Жаһандану
заманында әрбір ұлт өз мүдделерін сақтап қалуға, оны білдіруге тырысуда.
Жаһандану процестері этникалық азшылықтардың консолидациялануына, діни
фундаментализм толқынының өсуіне септігін тигізуде. С.қ. бұл процесс
қалыптасып қойған ұлттардың өзін жікке бөлуде, оларда бүгінде үлкен саяси
автономияға, "этникалық тазалауды" жүзеге асыруға деген талпынысты оятып,
оны күшейте түсуде. Түрлі елдерде тұратын ұлттардың мүдделері ешқашан бір-
біріне сәйкес келмейді. Оның үстіне ұлы Қытай, ұлы Жапония деп ашық
национализмді дәріптеп отырған елдердің мүдделері мүлдем сәйкес келмейді.
Мемл-к мүддеге келетін болсақ, онда көптеген мәселелер шешімін тапқан.
Өйткені, түрлі елдердің мемлекеттік мүдделері БҰҰ Жарғысы, Хельсинки актісі
сияқты құжаттарда ескерілген. Хал-қ құқықтың мұндай қайнар көздерінде елдің
саяси тәуелсіздігі, елдің ішкі істеріне сырттан ешқандай араласуға жол
берілмейтіндігі белгіленген. Мемлекеттік мүддеге қоғамның интеллектуалды,
мәдени прогресін арттыру, халықтың тұрмысын жақсарту, геосаяси ықпалды
күшейту, елдің саяси, әлеуметтік-экономикалық, ғылыми, мәдени дамытуды
жатқызуға болады.
С.қ. геосаясат келесідей негізгі категорияларға бөлінеді:
• Геосаяси сызық – геосаяси кеңістіктің ұйымдық құрылымын құраушы
фактор.
• Геосаяси аудан – кеңістіктегі саяси, мәдени, эк-қ, сауда байл-мен
сипатталады.
• Геостратегия – геосаясаттағы негізгі мемл-ң сыртқы саяси қызм-ң
бағыты.
• Геосаяси бақталастық – мемл-ң және мемлекеттер одағының
бақталастығындағы мүдделер қақтығысы.
• Ұлттық қауіпсіздік – мемл-ң ішкі және сыртқы қауіптерден қорғана білу
қабілеті.
• Ұлттық күш
• Экспания
• Территория
12. Геосаяси алаң.
Барлық геосаяси концепциялар белгілі бір деңгейде кеңстікке бақылау
орнату идеясына назар аударады. Жалпы, геосаясаттың өзі саяси институттар,
ең алдымен, мемл-р, мемл-р одағы тарапынан кеңістікті бақылаудың формалары
мен тәсілдерінің негіздерін, мүмкіндіктерін зерттеумен айналысады. Ал мемл-
т немесе мемл-р одағы тарапынан бақыланатын кеңістік геосаяси алаң деп
аталады. Геосаясаткер К.Плешаков геосаяси алаңның келесідей
классификациясын ұсынды:
1. Эндемикалық алаң (от греч. endemos-жергілікті) – ұзақ уақыт бойы мемл-
т тарапынан бақыланып отырған кеңістік. Ал сол кеңістіктің жергілікті
ұлттық бірлестікке тиесілі екенін көршілері мойындау керек.
2. Шекаралық алаң – белгілі бір мемлекеттің бақылауындағы территория,
бірақ ол жер демог-қ, экон-қ, саяси тұрғыдан жеткілікті игерілмеген.
Көбіне мұндай алаңдар ұлттық азшылықтар тұратын кеңісіктер болып
табылады. Іргелес елдер терр-ң бақылауға алып отырған мемлекетке
тиесілілігін күмәнға алады, алайда ол терр-ны өзіне тиісті деп
қарастырмайды. Мұндай терр-ға Ресейдің Калининград, Кавказ аймақтарын
жатқызуға болады.
3. Түйіскен (перекрестное) алаң – бұл бірнеше іргелес елдер дәмелі
кеңістік. Бұған Таулы Карабах, Кипр мәселелерін мысал етіп көрсетуге
болады.
4. Тотальды (жаппай қамтылған) алаң – ұлттық бірлестік тарапынан
бақылауға ие үздіксіз, ұласқан кеңістік.
5. Геосаяси тіреу (опора) нүктесі – белгілі бір мемлекеттің бақылап
отырған тотальды алаңынан тыс терр-я, бірақ ол терр аталған мемл
тарапынан бақыланып отырса да бұл терр-ға қатысты коммуникация өзге
елдер тарапынан бақыланады. Мысал ретінде Ресейдің Калининград облысын
айтуға болады.
6. Метаалаң – бір мезгілде бірнеше мемл-р тарапынан игерілген кеңістік.
Көбіне бұл процесс сырттан геосаяси қысым негізінде жүзеге асады.
Мысалы, Байқоңыр ғарыш айлағы дерлік Ресейдің иелігінде.
13. Геосаяси ғылымының әдістемесі.
Геосаясат оған қатысты жағдайлар мен процестерді зерттеу үшін бірнеше
әдістерді қолданады. Жалпы, ол ғылымда қолданылатын әдістер болуы мүмкін.
Мысалы: жүйелік, қызметтік, салыстырмалы, тарихи, нормативті-құндылықты,
функционалды, институционалды, жалпы логикалық, антропологиялық, эмпиристік
зерттеулер әдістері. Бұл әдістер геосаясаттың әдістемелік базасын құрайды.
1. Жүйелік әдіс. Ол өзінің негізгі принципі ретінде құрылымдық-
функционлдық тәсілді қарастырады. Жүйелік әдіс социология мен
политологияда ХХ ғ-дың 50-60 жылдары Т. Паронс тарапынан жете
зерттелді. Бұл әдістің негізгі сипаты оның кез келген қоғамдық өмір
саласын, оның ішінде геосаясатты үнемі жүйеге кіру және шығу арқылы
қоршаған ортамен байланыста болатын, өзін-өзі реттейтін күрделі
құрылым ретінде қарастыратындығы. Кез келген жүйе өзін-өзі сақтап
қалуға ұмтылады және белгілі бір қызметтер атқ, оның ішінде ең
маңыздысы – құндылықтар мен ресурстарды бөлу және азаматтардың еркін
шешім қабылдауын қамтамасыз ету.
2. Қызметтік әдісті ғылымда психологиялық немесе әлеуметтік-
психологиялық деп атайды. Геосаясаттағы қызметтік әдіс саяси
картинаны және оның динамикасын сараптауға бағытталған. Ол саяси
картинаны белгілі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz