Азаматтық құқық бойынша өкілдік беру
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. Азаматтық құқық бойынша өкілдік беру ұғымы
1.1. Өкілдік беру түсінігі мен элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2.Өкілдік қатынастардың субъектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.3. Өкілдік өкілеттіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
ІІ. Өкілдің өкілдік беруші адамның мүддесіне заңдық мәмілелер жасауы
2.1. Өкілдікті беру келісім шартының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
2.2. Өкілдікті беру келісім шартының кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.3. Сенімхатты құқықтық реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
ІІІ. Өкілдік беру келісім шартының түсінігі.
3.1. Өкілдік беру келісім шартының мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
3.2. Өкілдік берушінің міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
3.3.. Өкілдіктің пайда болу негіздері және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
3.4. Коммерциялық өкілдік . өкілдіктің ерекше түрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
ІV. Азаматтық құқықтағы өкілдік институты мен соттағы өкілдіктің айырмашылықтары мен ұқсастықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
І. Азаматтық құқық бойынша өкілдік беру ұғымы
1.1. Өкілдік беру түсінігі мен элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2.Өкілдік қатынастардың субъектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.3. Өкілдік өкілеттіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
ІІ. Өкілдің өкілдік беруші адамның мүддесіне заңдық мәмілелер жасауы
2.1. Өкілдікті беру келісім шартының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
2.2. Өкілдікті беру келісім шартының кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.3. Сенімхатты құқықтық реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
ІІІ. Өкілдік беру келісім шартының түсінігі.
3.1. Өкілдік беру келісім шартының мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
3.2. Өкілдік берушінің міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
3.3.. Өкілдіктің пайда болу негіздері және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
3.4. Коммерциялық өкілдік . өкілдіктің ерекше түрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
ІV. Азаматтық құқықтағы өкілдік институты мен соттағы өкілдіктің айырмашылықтары мен ұқсастықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Жалпы ереже бойынша, азаматтық құқық субъектілерінің басқа тұлғалардың - өкілдіктің жәрдеміне жүгінбей-ақ мүліктік айналымға өз бетінше қатысу мүмкіндігі болады. Солай болса да, азаматтық айналымда өкілдік институты кеңінен қолданылады. Атап айтқанда, мысалы, заңға байланысты, тікелей қатысуына әрекет қабілеттілігінің жоқтығы немесе өзге де өмірлік нақты мән-жайларға байланысты өкілдік беруші адам өзінің құқықтары мен міндеттерін жүзеге асыра алмайтын, науқастығына, жұмысбастылығына және т.с.с. байланысты өзі қатыса алмайтын жағдайларда өкілдіктің қажеттігі туады. өкілдің арнайы білімін, біліктілігін немесе тәжірибесін пайдалану үшін өкілдер қызметіне жүгінетін бірқатар жағдайлар бар (мысалы, бағалы қағаздар рыногында мәмілелер жасауда өкілдік ету және т.с.с.). Азаматтық құқықта бір адамның екінші адамның атынан жасаған мәмілелері немесе басқа да заңдық маңызы бар әрекеттері (мысалы, сотқа талап-арыз беру немесе сот отырысына қатысу) тікелей екінші адам үшін азаматтық құқықтар мен міндеттерді туғызатын, өзгертетін немесе тоқтататын құқықтық қатынастар өкілдік деп аталады. Басқа адамның мүдделері үшін мәміле жасайтын адам өкіл деп, оның мүддесіне мәміле жасалатын адам – сенім білдіруші немесе өкілдік беруші деп, ал сенім білдірушінің (өкілдік берушінің) мүдделері үшін өкіл мәміле жасайтын адамдар – үшінші жақ деп аталады.
Өкілдікті құқықтық реттеу азаматтық құқыққа тән және көптеген ережелері бойынша көптеген елдердегі реттеулерге ұқсайды. Мүліктік айналымда өкілдік айтарлықтай кең қолданылады, бірақ оның қолдануында кездесетін ерекшеліктерді атап көрсету қажет. өкілдің өзі ғана жасай алатын мәмілелерде, сондай-ақ заң актілері бойынша өкілдің жеке қатысуы көзделген мәмілелерді жасаудың не олардың өкіл арқылы жасалуына тыйым салынатын мәмілелерде өкілдік қолданылмайды. өсиет қағазды толтыру өкіл арқылы жасауға тыйым салынға мәміоеге мысал бола алады. Егер өсиет қалдырушы қандай да бір себеппен өсиетке қол қоя алмаса, онда оған нотариустың немесе өсиетті куәландырушы адамның қатысуымен өсиет қалдырушының қол қоя алмауының себептерін көрсете отырып, басқа азамат қол қояды. Қол қойған адам өсиет қалдырушының өкілі емес, оның еркін қағаз бетінде белгілі бір құралмен бейнелеуші болады.
Дамудың демократиялық принциптерін қамтамасыз етуде азаматтық құқықта өкілдіктің, өкілдердің,оның ішінде заңды, шартты, комерциялық -өкілдердің алатын орны ерекше. Ол ең алдымен қоғамның әртүрлі салаларында жиі-жиі кездесіп тұратын заңсыздықтарды болдырмау үшін күреседі. Ал қазіргідей өтпелі кезеңде, орын алып отырған келеңсіздіктермен қатар күні кеше ауылшаруашылығында жүргізілген жекешелендіру барысында туындаған проблемалар және әртүрлі жеке фирмалар мен ЖШС-тер өмір сүріп жатқан қазіргі кезеңде орын алып жатқан заңсыздықтардан аяқ алып жүре алмайсың. Сонымен қоса тергеу, тексеру, жауап алу барысында құқық қорғау орындары тарапынан жіберіліп жатқан заңсыздықтар да аз емес.
Өкілдікті құқықтық реттеу азаматтық құқыққа тән және көптеген ережелері бойынша көптеген елдердегі реттеулерге ұқсайды. Мүліктік айналымда өкілдік айтарлықтай кең қолданылады, бірақ оның қолдануында кездесетін ерекшеліктерді атап көрсету қажет. өкілдің өзі ғана жасай алатын мәмілелерде, сондай-ақ заң актілері бойынша өкілдің жеке қатысуы көзделген мәмілелерді жасаудың не олардың өкіл арқылы жасалуына тыйым салынатын мәмілелерде өкілдік қолданылмайды. өсиет қағазды толтыру өкіл арқылы жасауға тыйым салынға мәміоеге мысал бола алады. Егер өсиет қалдырушы қандай да бір себеппен өсиетке қол қоя алмаса, онда оған нотариустың немесе өсиетті куәландырушы адамның қатысуымен өсиет қалдырушының қол қоя алмауының себептерін көрсете отырып, басқа азамат қол қояды. Қол қойған адам өсиет қалдырушының өкілі емес, оның еркін қағаз бетінде белгілі бір құралмен бейнелеуші болады.
Дамудың демократиялық принциптерін қамтамасыз етуде азаматтық құқықта өкілдіктің, өкілдердің,оның ішінде заңды, шартты, комерциялық -өкілдердің алатын орны ерекше. Ол ең алдымен қоғамның әртүрлі салаларында жиі-жиі кездесіп тұратын заңсыздықтарды болдырмау үшін күреседі. Ал қазіргідей өтпелі кезеңде, орын алып отырған келеңсіздіктермен қатар күні кеше ауылшаруашылығында жүргізілген жекешелендіру барысында туындаған проблемалар және әртүрлі жеке фирмалар мен ЖШС-тер өмір сүріп жатқан қазіргі кезеңде орын алып жатқан заңсыздықтардан аяқ алып жүре алмайсың. Сонымен қоса тергеу, тексеру, жауап алу барысында құқық қорғау орындары тарапынан жіберіліп жатқан заңсыздықтар да аз емес.
1. Баймолдина С Судебное представительство. КазГЮА Алматы 2002
2. Шершеневич Г.Ф. Учебник русского гражданского права (по изданию 1907 г.) – М., 1995, 129-бет.
3. Витрянский В.В., Суханов Е.А. Защита права собственности. В книге «Защита права собственности». – М., 1992,
4. Гражданский кодекс РК – толкование и комментирование. Общая часть / Под ред.А.Г. Диденко.-Алматы,1996.
5. Гражданское право. Учебник. – Ч. 1/ Под ред. А.П. Сергеева, Ю.К. Толстого,М. 1976.
6. Гражданское право РК / Под ред. Тулеугалиева Г.И., Мауленова К.С. – Т.2. Алматы, 1998
7. Жанайдаров И.У. Проблемы реализации права государственной собственности.-Алматы: Қазақстан,1994
8. Иоффе О.С. Обязательственное право. – М., 1975 Молдабеков Ж. Тәуелсіздік тірегі неде. Журнал «Ақиқат». 1993ж.
9. Иоффе О.С., Мусин В.А. Основы римского гражданского права. – Л., 1974,
10. Молдабеков Ж. Тәуелсіздік тірегі неде. Журнал «Ақиқат». 1993ж. 76
11. Стамкулов Ә.С. Бектурғанов.Ә. «Жерге меншiк құқығының кейбiр мәселелерi» //Ақиқат журналы №6 1995.
12. Сулейменов М.К. Коментарий к Закону Республики Казахстан «О собственности.»Бизнес и право в Казахстане, 1993, № 1
13. Суханов Е.А. Гражданское право. Москва.
14. Толстой Ю. Н. Социалистическая собственность и оперативное управление.- Юрид.газета. М., 1998.
2. Шершеневич Г.Ф. Учебник русского гражданского права (по изданию 1907 г.) – М., 1995, 129-бет.
3. Витрянский В.В., Суханов Е.А. Защита права собственности. В книге «Защита права собственности». – М., 1992,
4. Гражданский кодекс РК – толкование и комментирование. Общая часть / Под ред.А.Г. Диденко.-Алматы,1996.
5. Гражданское право. Учебник. – Ч. 1/ Под ред. А.П. Сергеева, Ю.К. Толстого,М. 1976.
6. Гражданское право РК / Под ред. Тулеугалиева Г.И., Мауленова К.С. – Т.2. Алматы, 1998
7. Жанайдаров И.У. Проблемы реализации права государственной собственности.-Алматы: Қазақстан,1994
8. Иоффе О.С. Обязательственное право. – М., 1975 Молдабеков Ж. Тәуелсіздік тірегі неде. Журнал «Ақиқат». 1993ж.
9. Иоффе О.С., Мусин В.А. Основы римского гражданского права. – Л., 1974,
10. Молдабеков Ж. Тәуелсіздік тірегі неде. Журнал «Ақиқат». 1993ж. 76
11. Стамкулов Ә.С. Бектурғанов.Ә. «Жерге меншiк құқығының кейбiр мәселелерi» //Ақиқат журналы №6 1995.
12. Сулейменов М.К. Коментарий к Закону Республики Казахстан «О собственности.»Бизнес и право в Казахстане, 1993, № 1
13. Суханов Е.А. Гражданское право. Москва.
14. Толстой Ю. Н. Социалистическая собственность и оперативное управление.- Юрид.газета. М., 1998.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:
Реферат
Азаматтық құқықтағы өкілдік Қазақстан Республикасының азаматтық құқық
салаларының бірі болғандықтан күнделікті тыныс-тіршілікпен, сондай-ақ
азаматтардың, заңды тұлғалар мен мемлекеттің өзімен оның әкімшілік-аумақтық
бөліністерімен тығыз байланысты.
Тақырыптың актуальдылығы қазіргі қолданыстағы заң бойынша өкілдердің
өкілеттігі мен іске қатысу мәселелері практика жүзінде азаматтық құқықта
қалай қолданылатынын өкілдік ұғымына түсінік бере отырып салыстыра қарау
болып табылады.
Дипломдық жұмыс 4 тарау, әр тарау бірнеше тармақшадан тұрады. Кіріспе
бөлімде өкілдік беру қандай жағдайда беріледі және оның қандай түрлері
бар,осыларға жалпылай шолу жасай келіп, қорытынды бөлімде өкілдік пен
сенімхаттың бірімен бірінің байланысын, олардың қазіргі кезеңдегі нарықтық
жағдайдағы маңызын, рөлін және жалпы жағдайы көрсетеді.
Диплом жұмысы бойынша негiзгi түсiнiктер тiзбесi: " өкілдік", "заңды
өкіл", "шартты өкіл", "комерциялық өкіл", "сенімхат", "сенім білдіруші",
"құқықтық қабiлеттiлiгi", "әрекет қабiлеттiлiгi", "үшiншi жақтар", "дербес
талап қоятын үшiншi жақтар", "дербес талап қоймайтын үшiншi жақтар",
"тиiстi тараптар", "тиiстi емес тараптар", "тиiстi емес талапкер", "тиiстi
емес жауапкер".
Диплом жұмысын орындау барысында ғылыми iзденiстер арқылы өкілдің істі
мәні бойынша қарауға қатысуы, өкілдің сот жарыссөзіне қатысуы, апелляциялық
сотыдағы өкілдің қызметы, заңды күшіне енген сот шешімдерін қайта қарауға
қатысуы, атқару өндірісіндегі өкілдің қызметі және баска да сұрақтар
қаралды.
Дипломдық жұмыстың жалпы көлемі 60 бет,
Глоссарий
Өкілдік - Азаматтық құқықта бір адамның екінші адамның атынан жасаған
мәмілелері немесе басқа да заңдық маңызы бар әрекеттері (мысалы, сотқа
талап-арыз беру немесе сот отырысына қатысу) тікелей екінші адам үшін
азаматтық құқықтар мен міндеттерді туғызатын, өзгертетін немесе тоқтататын
құқықтық қатынастары
Өкіл - Басқа адамның мүдделері үшін мәміле жасайтын адам
Сенім білдіруші немесе өкілдік беруші - оның мүддесіне мәміле жасалатын
адам
Үшінші жақ - Сенім білдірушінің (өкілдік берушінің) мүдделері үшін өкіл
мәміле жасайтын адамдар
Коммерциялық өкіл - кәсіпкерлер өкілдік беруші адаммен еңбек
қатынастары жоқ, өкілдік беруші адаммен жазбаша түрде жасасқан шарттың
негізінде жұмыс жүргізетін, өзінің қызметі үшін сыйақы алатын және өзіне
берілген тапсырманы орындауда әдеттегі кәсіпкердің қамқорлығындай әрекет
етуге міндетті кәсіпкерлік қызмет саласында шарт жасасуда кәсіпкерлердің
атынан ұдайы және өз бетінше әрекет ететін адам
Заңды өкілдік белгілі бір адам кемістіктерінің немесе әрекетке
қабілетсіздігінің орнын толтыру қажет болатын жағдайларда пайда болатын
өкілдік қатынастардың басталуына себепші болатын оқиғалар, мысалы, заң
баланың туылуына байланысты ата-аналарға берілетін өкілдік
Сенімхат– бір адамның (сенім білдірушінің) өз атынан өкілдік ету үшін
екінші (сенім білдірілген) адамға берген жазбаша уәкілдігі.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. Азаматтық құқық бойынша өкілдік беру ұғымы
1.1. Өкілдік беру түсінігі мен
элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2.Өкілдік қатынастардың
субъектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.3. Өкілдік
өкілеттіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .10
ІІ. Өкілдің өкілдік беруші адамның мүддесіне заңдық мәмілелер жасауы
2.1. Өкілдікті беру келісім шартының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 12
2.2. Өкілдікті беру келісім шартының
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..16
2.3. Сенімхатты құқықтық
реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 19
ІІІ. Өкілдік беру келісім шартының түсінігі.
3.1. Өкілдік беру келісім шартының
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
3.2. Өкілдік берушінің
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..29
3.3.. Өкілдіктің пайда болу негіздері және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
3.4. Коммерциялық өкілдік - өкілдіктің ерекше
түрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
ІV. Азаматтық құқықтағы өкілдік институты мен соттағы өкілдіктің
айырмашылықтары мен
ұқсастықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..58
Кіріспе
Жалпы ереже бойынша, азаматтық құқық субъектілерінің басқа тұлғалардың
- өкілдіктің жәрдеміне жүгінбей-ақ мүліктік айналымға өз бетінше қатысу
мүмкіндігі болады. Солай болса да, азаматтық айналымда өкілдік институты
кеңінен қолданылады. Атап айтқанда, мысалы, заңға байланысты, тікелей
қатысуына әрекет қабілеттілігінің жоқтығы немесе өзге де өмірлік нақты мән-
жайларға байланысты өкілдік беруші адам өзінің құқықтары мен міндеттерін
жүзеге асыра алмайтын, науқастығына, жұмысбастылығына және т.с.с.
байланысты өзі қатыса алмайтын жағдайларда өкілдіктің қажеттігі туады.
өкілдің арнайы білімін, біліктілігін немесе тәжірибесін пайдалану үшін
өкілдер қызметіне жүгінетін бірқатар жағдайлар бар (мысалы, бағалы қағаздар
рыногында мәмілелер жасауда өкілдік ету және т.с.с.). Азаматтық құқықта бір
адамның екінші адамның атынан жасаған мәмілелері немесе басқа да заңдық
маңызы бар әрекеттері (мысалы, сотқа талап-арыз беру немесе сот отырысына
қатысу) тікелей екінші адам үшін азаматтық құқықтар мен міндеттерді
туғызатын, өзгертетін немесе тоқтататын құқықтық қатынастар өкілдік деп
аталады. Басқа адамның мүдделері үшін мәміле жасайтын адам өкіл деп, оның
мүддесіне мәміле жасалатын адам – сенім білдіруші немесе өкілдік беруші
деп, ал сенім білдірушінің (өкілдік берушінің) мүдделері үшін өкіл мәміле
жасайтын адамдар – үшінші жақ деп аталады.
Өкілдікті құқықтық реттеу азаматтық құқыққа тән және көптеген ережелері
бойынша көптеген елдердегі реттеулерге ұқсайды. Мүліктік айналымда өкілдік
айтарлықтай кең қолданылады, бірақ оның қолдануында кездесетін
ерекшеліктерді атап көрсету қажет. өкілдің өзі ғана жасай алатын
мәмілелерде, сондай-ақ заң актілері бойынша өкілдің жеке қатысуы көзделген
мәмілелерді жасаудың не олардың өкіл арқылы жасалуына тыйым салынатын
мәмілелерде өкілдік қолданылмайды. өсиет қағазды толтыру өкіл арқылы
жасауға тыйым салынға мәміоеге мысал бола алады. Егер өсиет қалдырушы
қандай да бір себеппен өсиетке қол қоя алмаса, онда оған нотариустың немесе
өсиетті куәландырушы адамның қатысуымен өсиет қалдырушының қол қоя
алмауының себептерін көрсете отырып, басқа азамат қол қояды. Қол қойған
адам өсиет қалдырушының өкілі емес, оның еркін қағаз бетінде белгілі бір
құралмен бейнелеуші болады.
Дамудың демократиялық принциптерін қамтамасыз етуде азаматтық құқықта
өкілдіктің, өкілдердің,оның ішінде заңды, шартты, комерциялық -өкілдердің
алатын орны ерекше. Ол ең алдымен қоғамның әртүрлі салаларында жиі-жиі
кездесіп тұратын заңсыздықтарды болдырмау үшін күреседі. Ал қазіргідей
өтпелі кезеңде, орын алып отырған келеңсіздіктермен қатар күні кеше
ауылшаруашылығында жүргізілген жекешелендіру барысында туындаған
проблемалар және әртүрлі жеке фирмалар мен ЖШС-тер өмір сүріп жатқан
қазіргі кезеңде орын алып жатқан заңсыздықтардан аяқ алып жүре алмайсың.
Сонымен қоса тергеу, тексеру, жауап алу барысында құқық қорғау орындары
тарапынан жіберіліп жатқан заңсыздықтар да аз емес.
Соңғы кездері әлеуметтік көмек мәселесі көп проблемаларды туындатып
отыр. Көп жағдайларда әлеуметтік көмекті мүшелерінің заң талаптарын жете
білмеуі салдарынан кейбір азаматтарға тиесілі әлеуметтік көмек көрсетілмей
келеді. Немесе керісінше, алуға тиісті емес азаматтар көмек алып жатады.
Әрине, соңғыларына көп жағдайларда қылмыстық іс қозғалатыны да заңды
құбылыс. Бірақ, соған тек әлеуметтік көмек алып жүрген адам ғана кінәлі
ме? Міне, осындай кездері адвокат -өкілдердің атқаратын рөлі зор.
Азаматтардың өздерінің істерін өздері жеке жүргізуге көптеген
жағдайларда мүмкіндіктері бола бермейді. Олар басқа қалада өтетін сот
отырысына өздерінің күнделікті шаруасынан қол үзіп барулары керек болады,
сондай-ақ ертедегі римдіктердің айтуы бойынша, өз істерін жеке жүргізу
ауруда, жасының келуі де, аяқ астынан жолсапарларда және көптеген басқа
себептерде кедергі келтіреді демекші, шын мәнісінде барлық уақытта
ойлағанындай, барам деген жеріңе бара алмайсың, айтсам ба деген ойыңды айта
алмайсың. Сондықтан кейбір нақты іс-әрекеттерді атқару үшін басқа адамдарға
өз атыңнан өкілдік беріп, өз істеріңді атқаруды тапсыру қажеттілігі
туындайды яғни соттағы іс-әрекетіңді атқару соттағы өкілдік дегеніміз – бір
тараптың яғни өкілдің екінші тараптың, яғни екінші өкілдік берушінің
мүддесін қорғап соның атынан іске қатысуы.
Күнделікті өмірде өз істерін табысты жүргізу үшін заңдарды жақсы біліп
және сот өндірісінің формальдылығын жете сезініп түсінумен қатар, өз ойын
анық бір-бірімен байланыстыра жеткізе білуі керек. Бірақ кез-келген азамат
мұндай білімдер мен қасиеттерге ие емес. Осылардың негізінде қажетті заң
көмегін алуда сот істерінде тек қана кеңестер беріп қоймай, сот ісін де
өзінің сөзімен, сөйлеу өнерімен алып шығатын адамның қажеттігі туады. Сот
ісіне қатысып отырған заң көмегін беруші тараптың әрекетіне қосымша оның
атынан іс жүргізу құжаттарын толтырып, сот жарыссөзінде азаматтың құқығымен
мүддесін қорғап сөйлеуін құқық қорғау деп атайды.
Шынында, құқық қорғау соттағы өкілдіктің жеке оқиғасы іспеттес. Бірақ,
егер өкіл негізінен өкілдік берушіні толық ауыстырады, ол юрист-консульт,
яғни заң кеңесшісі құқық қорғаушы өкіл берушіні ауыстырмай-ақ бірақ оған іс
жүргізуде көмектесе отырып, сот өндірісінде жеке маңызды рөлге ие болады.
І. Азаматтық құқық бойынша өкілдік ұғымы.
1.1. Өкілдік беру түсінігі мен элементтері.
Азаматтық құқық және міндеттерді жүзеге асыру үшін жеке және заңды
тұлғалар, азаматтық құқық қатынастарын тоқтату немесе өзгерту олардың пайда
болуына тап болатын қызметтерді атқарып беретін тұлғаларға әрқашанда
оралуға міндетті. Мұндай қатынастардың түрін өкілеттілік деп атайды.
Өкілеттілік қатынастары түрлі негіздер бойынша пайда болуы мүмкін, соның
ішінде келісім шарт бойынша өкілеттілік қатынастарын тудыратын келісім
шарттың ең көп тарағаны өкілеттілікті беру келісім шарты болып табылады.
Басқа адамның (өкілдік берушінің) атынан бір адамның (өкілдің)
сенімхатқа, заңдарға, сот шешіміне, не әкімшілік құжатқа негізделген
өкілеттілі күшімен жасаған мәмілесі өкілдік берушінің азаматтық құқықтары
мен міндеттерін тікелей туғызады, өзгертеді, және тоқтатады.
Өкілеттік өкілдің (бөлшек сауда жүйесіндегі сатушы, кассир және т.б.)
әрекет жасаған жағдайынан да көрінуі мүмкін.
Өкіл жасаған мәміле бойынша тікелей өкілдік берушіде құқықтар мен
міндеттер пайда болады.
Өкіл жеке өзіне қатысты да, сонымен бірге өзі өкілі болып табылатын
басқа адамға қатысты да өкілдік берушінің атынан мәмілелер жасай алмайды.
Басқалардың мүдделері үшін болса да өз атынан әрекет ететін адамдар
(коммерциялық делдалдар, мұрагерлік кезінде өсиетті орындау тапсырылған
адамдар және т.б.) сондай-ақ болашақта жасалуы мүмкін. Мәмілелерге қатысты
келіссөз жүргізуге уәкілдік берілген адамдар өкілдер болмайды.
Сипаты жөнінен тек жеке өзі ғана жасауға болатын мәмілені сондай-ақ заң
құжаттарында көзделген реттердегі басқа да мәмілелерді өкіл арқылы жасауға
жол берілмейді.[1]
Өкілдің өкілдік беруші адамның мүддесіне заңдық мәмілелер жасауы
өкілдіктің елеулі қызметі болып табылады. Заңдық маңызы бар әрекеттерді
жасау белгісі жөнінен өкілдіктің барлық өзге қатынастардан айырмашылығы
бар, өйткені оларда бір тұлға екінші тұлғаны алмастырады (мысалы, заңды
тұлғаның құқық қабілеттілігін оның органы – директор, басқарма арқылы
жүзеге асыру) немесе оған іс жүзінде көмектеседі (мысалы, ақылы көмек
көрсетеді, мердігерлік жұмыстарды жүзеге асырады, тауарларды өткізеді
немесе делдалдық қызмет көрсетеді).
Заңды әрекеттерді жасау өкілдік берушінің еркін қайталауды ғана емес,
өзінің дербес еркін көрсетуді де талап етеді. Сондықтан өкілдік ұғымына тек
өзін жіберген тұлғаның еркін жеткізетін және өз бетінше өзінің екін
білдірметін, заңдық әрекеттер жасамайтын құрал ғана болып саналатын
уәкілдің, шабарманның қызметі кірмейді.[2]
Өкілдік өкілдің сенім білдіруші адамның атынан мәміле жасалуын
көздейді. Мәмілені сенім білдірушінің мүддесі үшін, оның есебінен, бірақ өз
атына комиссионер жасайды, ал шарттың тиісті талаптары болғанда – сенімгер
басқарушы да жасайды. Көп ретте комиссия жөніндегі қатынастарды, АК-ның 163-
бабындағы тікелей өкілдік мағынасынан өзгеше, жасырын өкілдікке жатқызады.
Бірақ комиссияның шарты бойынша қатынастарда өкілдіктің мәнді белгілері
жоқ. Комиссияның өкілдікпен экономикалық белгілері бойынша ғана ұқсас
белгілері бар – басқаның есебінен әрекет жасау, бірақ заңдық белгісі
бойынша емес, өйткені оның мәні өкілдік білдірушінің атынан әрекет ету
болып табылады. Сондықтан комиссия және өкілдік бойынша қатынастардың
салдары бір-бірінен айтарлықтай өзгеше болады, бұл комиссияны өкілдікке
жатқызуға мүмкіндік бермейді. Басқалардың мүддесі үшін болса да, өз атынан
әрекет ететін адамдар өкілдер бола алмайды. Сондықтан, мысалы, сенімгер
басқарушының, уәкілетті адамның өз атынан әрекет ету қызметі өкілдік
болмайды.
Өзге адамның мүдделері үшін жүзеге асырылатын, бірақ сол үшін азаматтық-
құқықтық салдары болмайтын қызмет те өкілдік бола алмайды, өйткені
өкілдіктің мәнді белгісі өкілдің заңдық мәмілелер жасауы болып табылады.
Мысалы, оларға өзге адамның атынан мәміле жасауы болып табылады. Мысалы,
оларға өзге адамның атынан мәміле жасау емес, мәмілелер жасауға көмектесу
тапсырылатын коммерциялық делдалдардың қызметі немесе болашақта жасалатын
мәмілелерге, азаматтық-құқықтық шарт болып есептелмейтін ниет хаттамасына
қол қоюға байланысты келіссөздерге қатысу тапсырылатын адамдардың (атап
айтқанда, лауазымдық міндетіне осындай жұмыстарды жүргізу кіретін заңды
тұлға қызметкерлерінің) қызметі өкілдік бола алмайды.
1.2. Өкілдік қатынастардың субъектілері.
Өкілдікте өкіл, өкілдік беруші (сенім білдіруші) және үшінші тұлға
арасында қатынастар туындайды. Өкілдікте және өкілдіктің көмегімен жасалған
мәміле бойынша қатынастардың тууы үшін үш тұлғаның бірлескен және үйлесімді
еркі болуы қажет: өкілдік беруші адам арқылы құқықтар мен міндеттерді
белгілеу үшін - өкілдің; өкілдік беруші адаммен қатынас орнату үшін –
үшінші адамның; өкіл арқылы мәміле жасауға өз келісімін ертерек немесе
кешірек беру үшін - өкілдік берушінің еркі болуы керек.
Өкіл мен өкілдік беруші адам арасындағы құқықтық қатынас өкілдіктің өзі
болады, оны ішкі қатынас деп атайды. өкіл мен үшінші адам арасындағы
қатынас сыртқы қатынас болады, ол өкілдік бойынша өкілеттікті жүзеге асыру
болып табылады, оның дербес сипаты жоқ, өйткені өкілдіктің мәні - өкіл
жасаған мәміле бойынша тікелей өкілдік берушіде құқықтар мен міндеттер
пайда болады. Бір тарабы өкіл болатын мәміледе өкілдік беруші адам құқықтар
мен міндеттер субъектісіне айналады, ал үшінші жақ үшін өкіл фигурасының
айтарлықтай мәні болмайды, өйткені үшінші жақ өкіл арқылы тікелей өкілдік
берушімен құқықтық қатынас онатады. өкілдің мәмілесі – бұл заңдық факт, ол
өкілдік беруші мен үшінші адам активті және пассивті субъектілері болып
табылатын қатынастарды туғызады. өкіл өкілдіктің жәрдемімен орнатылатын
қатынастардан тыс қалады және онда ешқандай құқықтарды немесе міндеттерді
иеленбейді.[3]
Құқықтар мен міндеттер субъектісі өкіл емес, өкілдік беруші адам
болатындықтан, онда жалпы азаматтық құқық қабілеттіліктің болуы талап
етіледі. Жалпы ереже бойынша, азаматтық айналымның кез келген субъектісі –
заңды тұлға немесе әрекет қабілеттілігінің күйіне қарамастан, азамат
өкілдік беруші адам қызметін атқара алады. Сонымен бірге, бұл жалпы
ережеден бірқатар ерекшеліктер бар. атап айтқанда, бірқатар жағдайларда заң
мәмілелердің жекелеген түрлері бойынша тараптарға белгілі бір тараптар
қояды, мысалы, банк, қамсыздандыру және өзге де лицензияланатын қызметті
жүзеге асырудан туындайтын мәмілелерді жасауға арнайы лицензия болудың
қажеттігі және осы жағдайда өкілдік беруші адам жеке өзі немесе өкіл арқылы
мәміле жасау үшін лицензия алуға тиіс. өкіл арқылы мәміле жасауға қажетті
келесі ерекшелік айналым қабілеті шектеулі мүлікпенмәміле жасауға қатысты
шектеулерден туындайды, мысалы, ауылшаруашылық мақсатындағы жерлерді
шетелдіктердің меншігіне сатып алуына тыйым салу, аңшылық жасау қаруларын
сатып алу үшін арнайы рұқсаттың болуы және т.с.с. Бұл жағдайда да өкілдік
беруші адам заңның осындай мәміленің тараптарына қоятын талаптарына сай
болуы тиіс.
Сонымен бірге мынаны атап көрсету қажет: әрекетке қабілетсіз азаматтар
өз беттерінше мәмілелер жасауға құқысыз болатындықтан, жалпы азаматтық
құқық қабілеттілігін иелене тұра, өкіл арқылы өз беттерінше мәмілелер жасай
алмайтын себепті олардың өкілдік етуіне жол бермейді.
Құқық
қабілеттілігіне заң немесе жарғы арқылы белгілі бір шектеулер қойылуына
байланысты заңды тұлға өз бетінше жасай алмайтын мәмілені өкілдік арқылы
жасауға жол берілмейді, мысалы, мемлекеттік кәсіпорындардың өз беттерінше
және өкіл арқылы кәсіпорынның негізгі қрларына жатқызылатын мүлікке қатысты
мәмілелер жасауға құқығы жоқ, не заңды тұлға мәміле жасау үшін өз
жарғысының ережелеріне сәйкес белгілі бір органның (мысалы, байқау
кеңесінің) рұқсатын алуға міндетті.[4]
Егер өкілдік беруші адамда заңның белгілі бір мәмілелерге немесе
азаматтық айналымның белгілі бір субъектілеріне қоятын құқық
қабілеттіліктің болуы қажеттігі туралы ережесі бұзылатын болса, онда
өкілдің жасаған мәмілесі жарамсыз деп танылады және өкілдік беруші мен
үшінші жақ үшін заңдық құқық қатынастар тумайды. сондықтан, мысалы, егер
өкілдік беруші адам шетелдік болса, ауылшаруашылық мақсатындағы жер
учаскесін меншікке сатып алуды көздейтін мәміле жарамсыз болады, өкілдің
азаматтығының бұл жағдай үшін ешқандай маңызы болмайды. Егер бұл ұйымдардың
осындай мәмілелерді жүзеге асыруына тыйым салынған болса, мысалы,
банктердің немесе қамсыздандыру ұйымдарының өкіл арқылы жасаған және
материалдық құндылықтармен сауда жасауды жүзеге асыруға бағытталған
мәмілелері жарамсыз болады.
Өкілдіктегі сыртқы қатынастың өкілдік үшін, атап айтқанда, өкілдік
беруші мен үшінші жақ арасындағы өзара қарым-қатынас мәселелерінде
айтарлықтай мәні болатыны даусыз. өкіл мәміле жасау арқылы өкілдік
берушінің атынан және өзіне берілген өкілеттік шегінде өзінің еркін
білдіретіндіктен, ол шарттарда тікелей контрагент болып саналады. Сондықтан
өкіл арқылы жасалған мәміленің салдарын зерттеуде, мысалы, сенім білдіруші
мен үшінші жақ арасында туған дауларбойынша салдарды зерттеуде (атап
айтқанда, алдау, зорлық-зомбылық көрсету, қорқыту арқылы жасалған
мәмілелерді жарамсыз деп тануда) сенім білдірушінің емес, өкілдің еркінің
себептері назарға алынуы тиіс. мәселен, сатып алу-сату шартын жасау кезінде
сатушы сатып алу-сату объектісінің кемістіктері жөнінде өкілге
ескертпегендіктен, бұл мән-жай жасалған мәміленің салдарына ықпал ететін
болады, өкілге сатып алу бағасын тиісінше кемітуді, залалдың орнын
толтыруды және т.с.с. талап етуге құқық береді.[5]
Өкілдің өз еркін білдіруі талап етілгендіктен, жалпы азаматтық әрекет
қабілеттілігі бар адам өкіл ретінде әрекет ете алады, яғни заң бойынша
шартқа қатысуға тыйым салынбаған адам ғана өкіл бола алады. Сондықтан сот
арқылы әрекетке қабілетсіз деп танылған азаматтар өкіл бола алмайды.
Кәмелетке толмағандар, әрекетке қабілетсіз және қабілеттілігі шектеулі
азаматтар өздері дербес жасай алатын мәмілелер бойынша ғана өкіл болуға
құқылы. Ал мәміле бойынша, өкілдік беруші адамда құқықтар мен міндеттердің
пайда болуы өкілде белгілі бір мәмілелерді жасау үшін қажетті лицензияның
болуын талап етпейді. өкілдің – заңды тұлғаның арнайы құқық қабілеттілігі
де олардың құқық қабілеттілігінің көлеміне кірмейтін мәмілелерді жасауына
кедергі бола алмайды, өйткені олар жасаған мәміле бойынша өкілдік берушіде
құқықтар мен міндеттер пайда болады.
1.3. Өкілдік өкілеттіктері.
Өкілдің жасауына рұқсат етілген мәмілелер ауқымын өкілеттік деп атайды.
өкілеттік өкіл үшін ғана емес, сондай-ақ оның өкілдік берушінің атынан
құқықтық қатынас орнататын адамдары үшін де міндетті, өйткені кейін оларды
өкілдік беруші мақұлдайтын жағдайлардан басқа реттерде өкілеттігі жоқ
немесе өкілеттігі көп өкілдік заңдық салдар туғыза алмайды. Сондықтан,
жалпы ереже бойынша, өкілдің өкілеттігі оларды үшінші жақтың танысуына және
тексеруіне болатын әдістермен бекітіледі.[6]
Өкілдің өкілеттігі, әдетте, өкілдікке негіз болған заңдық фактінің
мазмұнынан туындайды.
Филиалдың басшысын немесе заңды тұлғаның өкілдігін тағайындауға
негізделген өкілдікте заңның талаптарына қарай өкілдік функцияларын жүзеге
асыру үшін басшыға сенімхат берілуі қажет. Бұл жағдайда өкілдің
өкілеттіліктері сенімхатта көрсетіледі.
Оқиғаларға немесе соттың шешіміне негізделген өкілдікте өкілдің
өкілеттігі заңда баянды етілген нормалардан келіп шығады. Мысалы, баланың
туылуы оқиғасына байланысты өкілдіктің пайда болуында өкілдердің – ата-
аналарының өкілдіктері 14 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандардың мәміле
жасау тәртібін көздейтін заң нормаларынан туындайды. Соттың шешімімен
азамат әрекетке қабілетсіз деп танылатын жағдайда өкілдің өкілеттігі
әрекетке қабілетсіз адамның мәміле жасау тәртібімен туындайды.
Өкілдік мәміледен туындайтын жағдайда өкілдің өкілеттігі оның
шарттарында баянды етіледі. Мәселен тапсырма немесе коммерциялық өкілдік
шартын жасасуда өкілдің өкілеттігі не шартта, не сенім білдірілген немесе
коммерциялық өкіл беретін сенімхатта көрсетіледі.
Өкілеттік кейде өкілдік берушінің өз өкілін мәжбүр еткен мән-жайдан да
туындауы мүмкін, мысалы, дүкендегі сатушы, бөлшек сауда бойынша мәміле
жасайтын уәкілетті адам, банк кассасы бөлмесіндегі ақша қабылдауға, беруге
және ақшалай есеп айырысудың өзге де түрлерін жасауға уәкілетті кассир.
Мұндай жағдайларда өкілдің өкілеттіктері лауазымдық міндеттерден туындайды
және оларды сенімхатпен куәландыруды қажет етпейді.
Егер мәміле жасау кезінде ол осымен бір мезгілде осы адамның өкілі
болса, сенім білдіруші адамның мүдделерін қорғау мақсатында өкілге өкілдік
берушінің атынан мәміле жасауға тыйым салынған. өзгеше жағдай екі немесе
көп жақты мәмілелердің табиғатына қайшы келген болар еді, өйткені екі
немесе одан көп тараптардың еркін міндетті түрде үйлестіруді бір адамның -
өкілдің ғана еркі алмастырған болар еді. Сондықтан мұндай мәмілелер бойынша
бір мезгілде екі тараптың мүдделерін білдіруге тыйым салынған жағдайларды
бұза отырып жасалған мәмілелер жарамсыз деп танылады. Коммерциялық өкілдік
ғана бұл ережеге жатпайды, өйткені онда өкілдікті кәсіпкерлік қызметтің бір
түрі ретінде жүзеге асыратын және тиісінше өз әрекеттері үшін кәсіпкерлік
жауап беретін адамның шарттың түрлі тараптарының мүдделерін білдіруіне
рұқсат етіледі.
ІІ. Өкілдің өкілдік беруші адамның мүддесіне
заңдық мәмілелер жасауы.
2.1. Өкілдікті беру келісім шартының ерекшеліктері.
Өкілдің өкілдік беруші адамның мүддесіне заңдық мәмілелер жасауы
өкілдіктің елеулі қызметі болып табылады. Заңдық маңызы бар әрекеттерді
жасау белгісі жөнінен өкілдіктің барлық өзге қатынастардан айырмашылығы
бар, өйткені оларда бір тұлға екінші тұлғаны алмастырады (мысалы, заңды
тұлғаның құқық қабілеттілігін оның органы – директор, басқарма арқылы
жүзеге асыру) немесе оған іс жүзінде көмектеседі (мысалы, ақылы көмек
көрсетеді, мердігерлік жұмыстарды жүзеге асырады, тауарларды өткізеді
немесе делдалдық қызмет көрсетеді).
Заңды әрекеттерді жасау өкілдік берушінің еркін қайталауды ғана емес,
өзінің дербес еркін көрсетуді де талап етеді. Сондықтан өкілдік ұғымына тек
өзін жіберген тұлғаның еркін жеткізетін және өз бетінше өзінің екін
білдірметін, заңдық әрекеттер жасамайтын құал ғана болып саналатын
уәкілдің, шабарманның қызметі кірмейді.[7]
Өкілдік өкілдің сенім білдіруші адамның атынан мәміле жасалуын
көздейді. Мәмілені сенім білдірушінің мүддесі үшін, оның есебінен, бірақ өз
атына комиссионер жасайды, ал шарттың тиісті талаптары болғанда – сенімгер
басқарушы да жасайды. Көп ретте комиссия жөніндегі қатынастарды, АК-ның 163-
бабындағы тікелей өкілдік мағынасынан өзгеше, жасырын өкілдікке жатқызады.
Бірақ комиссияның шарты бойынша қатынастарда өкілдіктің мәнді белгілері
жоқ. Комиссияның өкілдікпен экономикалық белгілері бойынша ғана ұқсас
белгілері бар – басқаның есебінен әрекет жасау, бірақ заңдық белгісі
бойынша емес, өйткені оның мәні өкілдік білдірушінің атынан әрекет ету
болып табылады. Сондықтан комиссия және өкілдік бойынша қатынастардың
салдары бір-бірінен айтарлықтай өзгеше болады, бұл комиссияны өкілдікке
жатқызуға мүмкіндік бермейді. Басқалардың мүддесі үшін болса да, өз атынан
әрекет ететін адамдар өкілдер бола алмайды. Сондықтан, мысалы, сенімгер
басқарушының, уәкілетті адамның өз атынан әрекет ету қызметі өкілдік
болмайды.
Жалақыны алу үшін және де келісім шартқа отыру, басқа да өмірлік
жағдайларда мүлікті алу немесе өткізуде бірнеше себептерге байланысты
азаматтық субъект осы жағдайларға қатыса алмаған жағдайда, өкілдік беру
келісім шарты бекітіледі. Заңда "әрекет қабілеттілігі жоқ адамдар үшін
өкілдік" делінген. Бұл жерде әрекет қабілеттілігі жоқ азаматтардың атынан
мәмілелерді олардың заңды өкілдері – ата-анасы (асырап алушылары) мен
қорғаншылары жасайды.
Қазіргі уақытта өкілдік беру келісімін қолдану маркетингтік,
серіктестіктерді іздестіру, заңгерлікқызмет көрсету, жабдықтау бойынша
қызмет көрсету және т.б. қызметтер бойынша кәсіпорындардың пайда болуына
байланысты кеңінен таралып жатыр. Әсіресе бұл шаруашылық қоғамдардың
қатысуының қатынастарында байқалады; акционерлік қоғам жиналысына
акционерлік өкілдіктің, құнды қағаздармен операция жасауда және т.б.
Өкілдікті беру келісімі өкілеттіліктің классикалық түрі болып
табылғандықтан өкілдікті берген адамның әрекеті өкілдік алған адамның
міндеті мен құқығының болуына әкеліп соғады. Бұл өкілдік алған адам
әрекетті өз атынан емес өкілдікті берген адамның атынан әрекет етеді деп
түсіндіріледі. өкілдікті беру келісімінің функциясы өкілеттіктің ішкі
қатынастарының жағын көрсете отырып өкілдігі бар және өкіл берушінің
арасындағы қатынастарды реттеу үшін шақырылған дело қорытынды жасалады.
өкіл берушінің қатынасының ішкі жағы (келісім шартта) яғни сенімхатта
тіркелген өкіл құқығында көрінеді.[8]
Өкілдікті беру келісім шартының ерекшелігі өкілдік қатынастарымен бірге
ол міндетті қатынастарды да тудырады деп қорытындылайды. Мердігерлік қызмет
көрсету құқықтары орнына қайтаратын өкілдік беру келісім шартын айыру
керек, ал мердігерлік қызмет көрсету бойынша міндеттеме және өкілдік
қатынасын тудыратын болады және орнына қайтарылмайтын өкілдік берудің
келісімі ол өкілеттің маңызды қатынасын тудырады орнын толтырмайтын
қатынастар қызмет көрсету бойынша міндетті қатынастар түріне
кірістірілмейді.
Өкілдікті беру келісім шарты бойынша бір жақ екінші жақтың есебінен
және атынан кейбір нақтылы заңдылық әрекеттерді атқаруға міндеттенеді,
соның нәтижесінде құқықтар мен міндеттер өкілдік алушы жақта болып қалады.
Өкілдік беру келісім шарты консенсуалды, ақылы шарт және орнына
қайтарылмайтын шарт болып табылады, бұл жерде сыйақы егер заңмен
қарастырылған яғни басқа да құқықтық актілермен немесе келісім шартта
қарастырылған болса төленеді.
Өкілдің өзінің жүйесінен басқа өкілдікті беру келісім шарты, мүддесі
бар адамның тәжіриби білімі болмаған жағдайда ол соның атынан қолдана
алады. Мысалы: заңды тұлғаға келісім шарттың қорытындысын өкілдікке бере
отырып, осы жағдайда ешқандай казустер болмайтынына толық сене аласың, дәл
солай егер маман-инженерге біткен инженерлік ғимараттың құрылысын
қабылдауды өкілдікке бере отырып толық сенуге болады.
Қылмыстық немесе азаматтық істі жүргізу барысында азамат пен заңгер
арасында консультация жүргізуде өкілдікке беру келісім шартын дәстүрлі
толтыру да өкілдікке беру келісім шартының қажеті жоқ өкілдікке беру
келісім шартының конституциялық белгісі болып ұсынылатын адамның атынан
өкілдік беруді жүзеге асыру болып табылады. өкілдің өзі көрсетілген
әрекеттерді жүзеге асырған кезде кейбір құқықтар мен міндеттері болмайды.
Азамат пен заңды консультация (адвокат) қатынасы басқаша түрге ие болады.
Берілген жағдайда процессуалды өкілеттілік, бұл жерде қорғаушы іске еркін
қатысушы бола отырып жеке құқықтары мен міндеттерге ие болады. айтылған
заттар тек азамат пен заңды консультация арасында өкілдікті беру келісім
шарты істелмеуі керек деп түсіндірілмейді. өкілдікті беру келсім шарты
бойынша пайда болған азаматтық өкілдік қатынасын да айыра білу қажет және
өкілдікті беру келісім шартының түрі өте қажет болған процессуалды өкілдік
қатынастарын да білу керек.[9]
Тәжірибеде өкілдікті беру келісім шартын сенім берушілік келісім шарт
есебіне кіргізеді. Яғни тараптар қатынасының жеке сенушілік сипаты
негізінде беріледі. Әдетте, өкілеттер қатынасы азаматтың қатысуымен шынымен
де жеке сенушілік сипатта болады. Бірақ та заңды тұлғалардың арасында жеке
сенімшілік сипаттағы қатынасын табу әрекетсіз болып табылады. өйткені заңда
өкілдікке беру келісім шарты бойынша азаматтардың қатысуымен келісім шартты
қолдану қарастырылмаған және толығымен алғанда кепілдікке беру келісім
шартын фидицуарлы деп тануға негіз жоқ. Жеке сенушілік сипаттағы өкілдікке
беру келісім шарты тек азаматтардың қатысуымен ғана алынуы мүмкін.
Азаматтық кодекс нормасы өкілдікке беру келісім шартын туатын міндеттеменің
екі түрін қарастыра алады. Жалпы азаматтық қатынастарда және кәсіпкерлік
қызметінде қолданылатында. Осы міндеттемелердің арасындағы айырмашылық
коммерциялық өкілдік спецификасында негізделген, олардың әрекетінде
біріншіден, коммерциялық өкілдік әрқашанда орны қайтарымды және екіншіден,
коммерциялық өкілдік болып жатқан келісім шартта екі жақтың да құқығын
көрсетуге уақытта көрсетуге құқылы.
1. Кәсіпкерлік шарт жасасқан кезде олардың атынан үнемі және дербес
өкілдік етуші адам (коммерциялық өкіл) өкілдің өкілеттілігі көрсетілетін
жазбаша шарт негізінде, ал ол көрсетілмеген жағдайда – сенімхат негізінде
де әрекет жасайды.
2. Коммерциялық өкіл сонымен бір мезгілде өзінің қатысуымен жасалатын
шарттың түрлі тараптарының мүдделерін білдіре алады. Бұл орайда ол өзіне
берілген тапсырмаларды кәдімгі кәсіпкердің ыждағаттылығы мен орындауға
міндетті.
3. Коммерциялық өкіл келісілген сыйақыны және өзі тапсырмаларды
орындаған кезде жұмсаған шығындарын, егер өздерінің арасындағы келісімде
өзгеше көзделмесе, шарт тараптарынан тең мөлшерде талап етуге құқылы.
4. Коммерциялық өкіл өзіне белгілі болған сауда мәмілелері туралы
мәліметтерді өзіне берілген тапсырманы орындағаннан кейін де құпия сақтауға
міндетті.
5. Кәсіпкерлік қызметтің жекелеген салаларындағы коммерциялық
өкілдіктің ерекшеліктері заңмен белгіленеді.
2.2. Өкілдікті беру келісім шартының кезеңдері.
Өкілдікті беру келісім шартында тараптар өкілдікті беруші және өкілдік
алушы болып аталады. өкілдікті беру келісім шартының ерекшелігі бұл жерде
тек қабілеттілігі бар тұлғалар қатыса алады. Егер өкілдікті беру келісім
шарты коммерциялық өкілеттердің қатынастарын тағайындайтын болса, онда өкіл
алушы ретінде тек коммерциялық ұйым немесе кәсіпкер болып табылатын азамат
қатыса алады. Коммерциялық емес ұйымдар, коммерциялық өкіл ретінде қатысуға
құқығы жоқ.
Өкілдікті беру келісім шартының құралы болып материалды емес
мердігерлік қызмет көрсету болып табылады. өкіл алушы қызметінің нәтижесі
қоғамдық анықтаманы алмайды және өкіл алушы оған кепілдік бере алмайды.
Айталық, өкілдік алушыға, өкілдік беруші жағынан саяжайды арендаға алу
келісімі шартына отыру ұсынылған. өкіл алушының келісілген шарт бойынша
арендаға алу, түрлі ақпараттар, келіссөздер жүргізу және аренда бойынша
келісім шартқа отырудағы түрлі хабарлар жинау, жарнамадан талдау жасаудағы
нәтижелер, өкіл алушының қызметі бойынша қоғамдық нәтижелерге жатпайды.
Одан да бөлек өкілдік берушінің барлық нұсқауын сақтаған жағдай да, өкіл
алушы аренда бойынша келісім шарттың толық қанағаттанарлығына кепілдік бере
алмайды. Мердігерлік қызметтер келісім жүргізілуіне де және басқа
әрекеттерде айқындалады. Соның ішінде қандай да бір міндеттер мен
құқықтарды алуын мақсат етпейді. Мысалы: өкіл алушыға келісім шарттармен,
бухгалтерлік құжаттар және т.б. мен қоса құрылыс жүріп жатқан объектідегі
қадағалау инспекциялық функциясын жүзеге асыру жөнінде нұсқау берілуі
мүмкін. Мұндай әрекеттер өкіл берушіге ешқандай жаңа құқықтарына тап
болуына әкеліп соқпайды, бірақ өкіл берушінің бар құқықтары мен
міндеттемелерін таратуға мүмкіндік береді.
Өкілдікті беру келісімі шартының құралы мердігерлік қызмет көрсетудегі
өкіл берушінің нұсқауымен нақтыланады. өкіл беруші өкіл алушыға кез келген
нұсқау бере алады, бірақ заң бұл нұсқаулардың "құқығы бар, жүзеге асушы
және нақты" болуын талап етеді. Құқығы бар дегеніміз бұл өкіл алушы
берілген нұсқау бойынша заң шеңберінде әрекет ету керек, кез келген заңға
қайшылық өкіл берушіге де, өкіл алушыға да жауапкершілікке тартылады.
Мысалы: егер өкіл беруші өкіл алушыға пәтер сатып алу жөнінде нұсқау беріп
және ақшаны валютада беретін болса онда өкіл алушы Қазақстан
Республикасының валюта заңдылығының талаптарын сақтауға міндетті. Жүзеге
асыру өкіл алушының бар білетін тәсілдері мен жолдарымен нұсқауды орындау
деп түсіндіріледі. Бұл жерде өкіл беруші, өкіл алушының нұсқауды қандай
жолдармен орындауын білмеуі де мүмкін. өкіл беруші ең маңыздысы бұл оның
нақтылығы яғни өкіл алушы жүзеге асыратын әрекеттер сипаты және шарттары,
тәсілдері және мазмұнына деген өзінің талаптарының өкіл беруші жағынан
толық максималды айқындамасы. өкіл алушыға, өкіл берушінің нұсқауы бойынша
қандай жұмысты атқару керек екендігі толық түсінікті болуы керек. Егер
мұндай түсініктеме жоқ болған жағдайда, онда өкіл алушы оған нақты емес
нұсқау берілді деп шағымдануға толық құқылы. өкіл берушінің нұсқауларына
талаптарды заңдылық жағынан мағынасы мынада қорытындылады: егер нұсқаулар
заң талаптарына сай келмесе, яғни ол құқығы жоқ, жүзеге аспайтын және нақты
болмаса онда өкіл алушы кейде өзін бұл нұсқаулармен байланысты емес деп
санауға болады.[10]
Азаматтық кодекстің талдауынан мынадай қорытынды жасауға болады, егер
заң өкіл беру келісім шартының түрінің арнайы талаптарын қарастырмаса, онда
заңда көрсетілген жалпы ережелер қолдануы мүмкін. Бірақ өкіл беруші келісім
шартында қарастырылған әрекеттерді жүзеге асыруға өкіл алушыға сенімхат
беруге міндетті және осыны ескеру қажет.
Бір адамның (сенім білдірушінің) өз атынан өкілдік ету үшін екінші
адамға (сенім білдірілген) берген жазбаша уәкілдігі сенімхат деп танылады.
Мүлікке билік жасауға және нотариаттың куәландыруын талап ететін
мәмелелер жасалатын сенімхатты, егер заң құжаттарында өзгеше белгіленбесе,
нотариат куәландыруға тиіс.
Нотариат куәландырған сенімхаттарға:
1) госпитальдарда, санаторийлер мен басқа әскери-емдеу мекемелерінде
емделіп жатқан әскери қызметшілердің және өзге де адамдардың осы
госпитальдардың, санаторийлер мен басқа әскери-емдеу мекемелерінің
бастықтары, медицина бөлімі жөніндегі орынбасарлары, аға және кезекші
дәрігерлері куәландырған сенімхаттар;
2) мемлекеттік нотариалдық кеңселер мен басқа да нотариалдық әрекет
жасайтын органдары жоқ әскери-оқу орындары орналасқан мекендердегі осы
бөлімдердің, құрамалардың, мекемелердің, оқу орындарының командирлері
куәландырған әскери қызметшілердің сенімхаттары, сондай-ақ жұмысшылар мен
қызметшілердің, олардың отбасы мүшелері мен әскери қызметшілер отбасы
мүшелерінің сенімхаттары;бас бостандығынан айыру орындарындағы адамдардың
бас бостандығынанайыру орындарының бастықтары куәландырған сенімхаттары;
халықты әлеуметтік қорғау мекемелеріндегі кәмелетке толған әрекет
қабілеттілігі бар азаматтардың осы мекеменің немесе тиісті халықты
әлеуметтік қорғау органдарының басшысы куәландырған сенімхаттары
теңестіріледі. Хат-хабар соның ішінде ақша және сәлемдеме алуға, жалақы
және азаматтар мен заңды тұлғалардан өзге де төлемдер алуға. Сенімхатты
сенім білдіруші тұратын аумақтық жергілікті басқару органдары ол жұмыс
істейтін немесе оқитын ұйым, тұрғылықты жері бойынша тұрғын үй пайдалану
ұйымы, ол емделіп жатқан тұрақты емдеу мекемесінің әкімшілігі сондай-ақ
әскери қызметшілерге сенімхат берілгенде тиісті әскери бөлімдердің
командованиесі куәландыруы мүмкін. Құжат жіберуді байланыс қызметкері
жүзеге асырған кезде телеграф арқылы, сондай-ақ байланыстың басқа да
түрлері арқылы жіберілетін сенімхатты байланыс органдары куәландырады.
Үшінші жақтар сенім білдірілген адамға сенім білдіруші факсимилелік
және өзге де байланыстар бойынша ресми байланыс органдарының қатысуынсыз
жолдаған өздеріне қатысты әрекеттер жасау үшін берілген сенімхатты түпнұсқа
деп санауға құқылы. заңды тұлға атынан сенімхат оның басшысы немесе бұған
оның құрылтай құжаттары мен уәкілдік берілген өзге де адамның қолы қойылып
беріледі және сол ұйымның мөрімен бекітіледі.
Ақша және басқа бағалы мүлікті алуға немесе беруге мемлекеттік
органның, коммерциялық ұйым мен коммерциялық ұйым емес ұйымның атынан
берілетін сенімхатқа салуының бас (аға) бухгалтері де қол қоюға тиіс
Банкіде операциялар жасауға берілетін сенімхатты және сауда саласында
мәміле жасауға берілетін сенімхатты беру тәртібі мен нысаны арнайы
ережелермен белгіленуі тиіс.Сенімхат өкілдік алушының үшінші тұлғалармен
қарым-қатынасын реттеу үшін қажет, былайша алғанда өкілдікті беру келісім
шарты өкілдікті беру және өкілдікті алу қатынастарын реттеу үшін жасалады.
Сонымен, өкілдікті беру келісім шарты мен сенімхат қарама-қайшылық құжат
болып табылмайды. Сенімхатта, өкілдік беру келісім шартта қажет.Сенімхатқа
жалпы талаптар АК көрсетілген, ал сыйға тарту бойынша жүзеге асыру
сенімхатына деген талаптар заңда қарастырылған. Сенімхат жеке өкілдікке
беру келісім шартының түрлеріне талаптар беру арасында тура бағыныщтылық
жоқ. Мысалы, егер заңмен нотариалды сенімхат түрі қарастырылса онда өкілдік
беру келісім шарты нотариалды түрге үйлестірілу керек дегенді білдіреді.
Әдетте өкілдікке беру келісім шарты жай жазбаша түрде болуын талап етеді,
ал заңмен келісім шарттың жарамсыз екендігі қарастырылмаған.
2.3. Сенімхатты құқықтық реттеу.
Сенімхат дегеніміз бұл – бір адамның (сенім білдірушінің) өз атынан
өкілдік ету үшін екінші (сенім білдірілген) адамға берген жазбаша
уәкілдігі.
Бұған дейін айтып өткеніміздей, өкілеттіктер жеке құжат – сенімхатта
сондай-ақ өкілдікті белгілеу туралы шарт – тапсырма беру шартында,
коммерциялық өкіл шартында және т.с.с. баянды етілуі мүмкін. Өкілеттік
шарттың талаптарына қосылатын реттерде шарттың өзі сенімхат болады. мұндай
шарт заңның шартқа қоятын барлық талаптарына сәйкес болуға тиіс.
Жеке жазбаша құжат – сенімхат біржақты мәміле болып табылады.
Сондықтан сенімхатқа мәміле жөніндегі заңдардың барлық ережелері
қолданылады. Сенімхат берудің сипаты бір адамның – сенім білдірушінің
(өкілдік берушінің) ерік білдіруінің және екінші адамның – сенім
білдірілген адамның (өкілдің) ерік-жігер әрекеттерінің бар екенін
көрсетеді. Сондықтан сенім білдіруші мен сенім білдірілген адам толық
әрекетке қабілетті болуы тиіс. Сенім білдірушіде немесе сенім білдірілген
адамда әрекет қабілеттілігінің болмауы немесе шектеулі болуы сенімхаттың
жарамсыздығы немесе тоқтатылуы үшін негіз болады.
Сенімхат жазбаша құжат ретінде өкілдік қатынастардың қажетті элементі
болып табылады. Сенімхат беру біржақты мәміле болса да, оны берудің және
өкілдікті жүзеге асырудың негізінда шарт - өкілдік беруші мен өкілдің
арасындағы өкілдік орнатуға келісім жатқанын мойындау қажет. Мұнда өкілдік
беруші мен өкіл арасындағы өкілдік қатынастар орнату жөніндегі шарт кез
келген түрде жасалуы мүмкін: жазбаша түрде (мысалы, тапсырма беру шарты),
ауызша түрде (мысалы, қандай да бір жазбаша рәсімделген өзге шартсыз-ақ
сенімхат беру). Сенімхат беру фактісінің өзі (өкілдің өкілдік берушінің
атынан заңдық маңызы бар әрекеттер – мәмілені жүзеге асыруы) өкілдік
туғызбайды. өкіл өкілдік берушінің атынан және сенімхаттың негізінде заңдық
маңызы бар әрекеттерді – мәмілелерді жүзеге асырғанда, тіпті олардың
арасында бір адамның екіншісіне өкілдік белгілеуі туралы жазбаша шарт
болмағанның өзінде, тараптардың өкілдік белгілеу туралы еріктерінің
үйлесуін теріске шығару мүмкін емес.
Сенімхаттың түрлері. Заң мәміленің ерекше түрі – сенімхат үшін оның
міндетті жазбаша түрі болуын көздейді.
Жалпы ереже бойынша, сенімхат, жай жазбаша түрде жасалуы тиіс мүлікке
билік жасауға және нотариаттың куәландыруын талап ететін мәмілелер жасауға
берілетін сенімхатты, егер заң құжаттарында өзгеше белгіленбесе, нотариат
куәландыруға тиіс.
Нотариат куәландырған сенімхаттарға:
1) госпитальдарда, санаторийлер мен басқа әскери-емдеу мекемелерінде
емделіп жатқан әскери қызметшілердің және өзге де адамдардың осы
госпитальдардың, санаторийлер мен басқа әскери-емдеу мекемелерінің
бастықтары, медицина бөлімі жөніндегі орынбасарларығ аға және кезекші
дәрігерлері куәландырылған сенімхаттар;
2) мемлекеттік нотариалдық кеңселер мен басқа да нотариалдық әрекет
жасайтын органдары жоқ әскери бөлімдер, құрамалар, мекемелер және әскери-
оқу орныдары орналасқан мекендердегі осы бөлімдердің, құрамалардың,
мекемелердің, оқу орындарының командирлері (бастықтары) куәландырған әскери
қызметішлердің сенімхаттары, сондай-ақжұмысшылар мен қызметшілердің,
олардың отбасы мүшелері мен әскери қызметішер отбасы мүшелерінің
сенімхаттары;
3) бас бостандығынан айыру орындарындағы адамдардың бас бостандығынан
айыру орындарының бастықтары куәландырған сенімхаттары;
4) халықты әлеуметтік қорғау мекемелеріндегі кәмелетке толған әрекет
қабілеттілігі бар ахаматтардың осы мекеменің немесе тиісті халықты
әлеуметтік қорғау органдарының басшысы куәландырған сенімхаттары
теңестіріледі.
Бірқатар жағдайларда сенімхатты оның нотариаттық түрін сақтамастан
куәландыруға да жол беріледі. Атап айтқанда, мұндай жағдайларда – хат-
хабар, жалақы және өзге де ақша қаражатын алуға берілетін сенімхатты
жергілікті басқару органдары, сенім білдіруші оқитын ұйым және т.с.с.
куәландыруы мүмкін. Заң осындай сенімхатта болатын өкілеттіктердің толық
тізбесін көрсетеді.
Сенім білдіргн адамға сенімхаттың берілуін жеңілдету және тездету үшін,
қажет болатынкезде, сенімхатты телеграфпен немесе өзге де ресми байланыс
құралдары арқылы беруге рұқсет етіледі, мысалы, сенім білдірілген адам мен
сенім білдіруші әртүрлі шалғай қалаларда жүріп, сенімхатты шабарман немесе
пошта арқылы алуға мүмкіндік болмайтын кезде оны ұсыну талап
етілетін жағдайда. Сұндай сенімхатты байланыс органдары қосымша куәландыруы
тиіс.
Сенімхатты ресми байланыс арналарын пайдаланбай да беруге, мысалы факс
арқылы беруге болады. Бұл жағдайда оған қатысты сенімхат берілген үшінші
жақта сенімхаттың жалға еместігін тану немесе танымау құқығы болады. үшінші
жақ мұндай сенімхаттың жалған еместігін мойындаған жағдайда сенім білдіруші
адам сенімхаттың түріне қойылатын талаптың сақталмауын желеу етіп, жасалған
мәміленің нәтижелерінен бас тартуға немесе мұндай мәмілені жарамсыз деп
тану туралы мәлімдеуге құқысыз болады.
Заңда заңды тұлғаның атынан сенімхатты ресімдеудің ерекше тәртібі бар.
жалпы ереже бойынша, заңды тұлғаның атынан берілетін сенімхат оны сенім
ауысуы тәртібімен беретін жағдайлардан басқа реттерде нотариаттық
куәландыруды талап етпейді. Заңды тұлғаның атынан берілетін сенімхатқа оның
басшысы немесе құрылтай құжаттарымен осыған уәкілеттік алған адам қол қояды
да, осы ұйымның мөрі басылады. Заңды тұлғаның құрылтай құжаттары заңды
тұлға атынан сенімхатты өзге адамны да, мысалы басшы орынбасарының беру
мүмкіндігін де көздеуі мүмкін.
Ақша және басқа бағалы мүлікті алуға немесе беруге мемлекеттік
органның, коммерциялық ұйым мен коммерциялық емес ұйымның атынан берілетін
сенімхатқа сол ұйымның бас (аға) бухгалтері де қол қоюға тиіс. бұл норма
ақшаның және өзге де материалдық қаражаттардың төленуі мен жұмсалуын
бақылап отыру қажеттігіне байланысты белгіленген және мұндай сенімхатты
ресімдеу ережелерін сақтамау оны жарамсыз деп тануға негіз болып табылады.
Банк операцияларын және сауда саласындағы мәмілелерді жасауға берілетін
сенімхаттардың түрлерін және оларды беру тәртібінің ерекшеліктерін осыған
уәкілетті мемлекеттік органдар жасаған арнайы ережелер белгілейді.
Сенімхаттың мерзімі. Сенімхат мерзімді мәміле, яғни шекті қолданылу
мерзімі бар мәміле болып саналады. Сенімхаттың қолданылу мерзімі, әдетте,
сенімхаттың өзінің мәтінінде көрсетіледі. Мұнда заң сенімхат берілетін ең
ұзақ шекті мерзімді үш жыл деп нақты көрсеткен. Егер сенімхатта неғұрлым
ұзақ мерзім көрсетілсе, ол тұтас алғанда, сенімхаттың жарамдылығына ықпал
етпегенімен, оның қолданылуын сенімхат берілген кезден бастап үш жыл
мерзіммен шектейді.
Сенімхат мерзімді мәмілеге жатқанымен, оның мәтінінде қолданылу
мерзімінің көрсетілмеуі оны жарамсыз етпейді, өйткені заңда осы жағдайды
толықтыратын нормалар көзделген, олардың мазмұны мынаған саяды: егер
сенімхатта оның қолданылу мерзімі көрсетілмесе, онда мұндай сенімхат
толтырылған күнінен бастап бір жыл мерзімге берілген деп есептеледі.
Сенімхаттың берілген күні міндетті түрде көрсетілуі тиіс және ол
сенімхаттың жарамдылығы үшін маңызды болады. Сенімхаттың берілу күнінің
көрсетілмеуі оны жарамсыз етеді. Сенімхаттың шекті қолданылу мерзімінің
көрсетілуі оның берілген күнін көрсету міндетін алмастырмайды және оның
орнын толтыра алмайды. Бұл талаптың қарапайымдығына қарамастан, іс жүзінде
берілген күні көрсетілмеген сенімхаттар берілетін және осыған байланысты
кейін олар жарамсыз деп танылатын жағдайлар жиі кездеседі.
Сенімнің ауысуы. Сенім білдірілген адамның өзіне уәкілдік берілген
әрекеттерді орындауы өкілдік бойынша құқықтық қатынастардағы жалпы ереже
болып табылады. Бұл сенім білдіруші мен сенім білдірілген адам арасындағы
өкілдік бойынша қатынастардың сенімгерлік сипатына байланысты. Сенім
білдірілген адам өзіне сенімхатпен берілген өкілеттікті екі жағдайда ғана
сеніп бере алады: сенімхат бойынша өкілеттікті сеніп тапсыру құқығын
сенімхаттың өзі беретін кезде, мысалы, сенім білдіруші сенімхатты сеніп
тапсыру құқығымен беретін жағдайда, сондай-ақ сенім білдірілген адам сенім
білдірушінің мүдделеріне қауіп төндіретін және сенім білдірілген адам сенім
білдірілген адамның сенім білдірушімен сенім ауысуын үйлестіруіне кедергі
келтіретін мән-жайлардың тууына байланысты өкілеттікті сеніп тапсыруға
мәжбүр болатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Азаматтық құқықтағы өкілдік Қазақстан Республикасының азаматтық құқық
салаларының бірі болғандықтан күнделікті тыныс-тіршілікпен, сондай-ақ
азаматтардың, заңды тұлғалар мен мемлекеттің өзімен оның әкімшілік-аумақтық
бөліністерімен тығыз байланысты.
Тақырыптың актуальдылығы қазіргі қолданыстағы заң бойынша өкілдердің
өкілеттігі мен іске қатысу мәселелері практика жүзінде азаматтық құқықта
қалай қолданылатынын өкілдік ұғымына түсінік бере отырып салыстыра қарау
болып табылады.
Дипломдық жұмыс 4 тарау, әр тарау бірнеше тармақшадан тұрады. Кіріспе
бөлімде өкілдік беру қандай жағдайда беріледі және оның қандай түрлері
бар,осыларға жалпылай шолу жасай келіп, қорытынды бөлімде өкілдік пен
сенімхаттың бірімен бірінің байланысын, олардың қазіргі кезеңдегі нарықтық
жағдайдағы маңызын, рөлін және жалпы жағдайы көрсетеді.
Диплом жұмысы бойынша негiзгi түсiнiктер тiзбесi: " өкілдік", "заңды
өкіл", "шартты өкіл", "комерциялық өкіл", "сенімхат", "сенім білдіруші",
"құқықтық қабiлеттiлiгi", "әрекет қабiлеттiлiгi", "үшiншi жақтар", "дербес
талап қоятын үшiншi жақтар", "дербес талап қоймайтын үшiншi жақтар",
"тиiстi тараптар", "тиiстi емес тараптар", "тиiстi емес талапкер", "тиiстi
емес жауапкер".
Диплом жұмысын орындау барысында ғылыми iзденiстер арқылы өкілдің істі
мәні бойынша қарауға қатысуы, өкілдің сот жарыссөзіне қатысуы, апелляциялық
сотыдағы өкілдің қызметы, заңды күшіне енген сот шешімдерін қайта қарауға
қатысуы, атқару өндірісіндегі өкілдің қызметі және баска да сұрақтар
қаралды.
Дипломдық жұмыстың жалпы көлемі 60 бет,
Глоссарий
Өкілдік - Азаматтық құқықта бір адамның екінші адамның атынан жасаған
мәмілелері немесе басқа да заңдық маңызы бар әрекеттері (мысалы, сотқа
талап-арыз беру немесе сот отырысына қатысу) тікелей екінші адам үшін
азаматтық құқықтар мен міндеттерді туғызатын, өзгертетін немесе тоқтататын
құқықтық қатынастары
Өкіл - Басқа адамның мүдделері үшін мәміле жасайтын адам
Сенім білдіруші немесе өкілдік беруші - оның мүддесіне мәміле жасалатын
адам
Үшінші жақ - Сенім білдірушінің (өкілдік берушінің) мүдделері үшін өкіл
мәміле жасайтын адамдар
Коммерциялық өкіл - кәсіпкерлер өкілдік беруші адаммен еңбек
қатынастары жоқ, өкілдік беруші адаммен жазбаша түрде жасасқан шарттың
негізінде жұмыс жүргізетін, өзінің қызметі үшін сыйақы алатын және өзіне
берілген тапсырманы орындауда әдеттегі кәсіпкердің қамқорлығындай әрекет
етуге міндетті кәсіпкерлік қызмет саласында шарт жасасуда кәсіпкерлердің
атынан ұдайы және өз бетінше әрекет ететін адам
Заңды өкілдік белгілі бір адам кемістіктерінің немесе әрекетке
қабілетсіздігінің орнын толтыру қажет болатын жағдайларда пайда болатын
өкілдік қатынастардың басталуына себепші болатын оқиғалар, мысалы, заң
баланың туылуына байланысты ата-аналарға берілетін өкілдік
Сенімхат– бір адамның (сенім білдірушінің) өз атынан өкілдік ету үшін
екінші (сенім білдірілген) адамға берген жазбаша уәкілдігі.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. Азаматтық құқық бойынша өкілдік беру ұғымы
1.1. Өкілдік беру түсінігі мен
элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2.Өкілдік қатынастардың
субъектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.3. Өкілдік
өкілеттіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .10
ІІ. Өкілдің өкілдік беруші адамның мүддесіне заңдық мәмілелер жасауы
2.1. Өкілдікті беру келісім шартының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 12
2.2. Өкілдікті беру келісім шартының
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..16
2.3. Сенімхатты құқықтық
реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 19
ІІІ. Өкілдік беру келісім шартының түсінігі.
3.1. Өкілдік беру келісім шартының
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
3.2. Өкілдік берушінің
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..29
3.3.. Өкілдіктің пайда болу негіздері және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
3.4. Коммерциялық өкілдік - өкілдіктің ерекше
түрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
ІV. Азаматтық құқықтағы өкілдік институты мен соттағы өкілдіктің
айырмашылықтары мен
ұқсастықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..58
Кіріспе
Жалпы ереже бойынша, азаматтық құқық субъектілерінің басқа тұлғалардың
- өкілдіктің жәрдеміне жүгінбей-ақ мүліктік айналымға өз бетінше қатысу
мүмкіндігі болады. Солай болса да, азаматтық айналымда өкілдік институты
кеңінен қолданылады. Атап айтқанда, мысалы, заңға байланысты, тікелей
қатысуына әрекет қабілеттілігінің жоқтығы немесе өзге де өмірлік нақты мән-
жайларға байланысты өкілдік беруші адам өзінің құқықтары мен міндеттерін
жүзеге асыра алмайтын, науқастығына, жұмысбастылығына және т.с.с.
байланысты өзі қатыса алмайтын жағдайларда өкілдіктің қажеттігі туады.
өкілдің арнайы білімін, біліктілігін немесе тәжірибесін пайдалану үшін
өкілдер қызметіне жүгінетін бірқатар жағдайлар бар (мысалы, бағалы қағаздар
рыногында мәмілелер жасауда өкілдік ету және т.с.с.). Азаматтық құқықта бір
адамның екінші адамның атынан жасаған мәмілелері немесе басқа да заңдық
маңызы бар әрекеттері (мысалы, сотқа талап-арыз беру немесе сот отырысына
қатысу) тікелей екінші адам үшін азаматтық құқықтар мен міндеттерді
туғызатын, өзгертетін немесе тоқтататын құқықтық қатынастар өкілдік деп
аталады. Басқа адамның мүдделері үшін мәміле жасайтын адам өкіл деп, оның
мүддесіне мәміле жасалатын адам – сенім білдіруші немесе өкілдік беруші
деп, ал сенім білдірушінің (өкілдік берушінің) мүдделері үшін өкіл мәміле
жасайтын адамдар – үшінші жақ деп аталады.
Өкілдікті құқықтық реттеу азаматтық құқыққа тән және көптеген ережелері
бойынша көптеген елдердегі реттеулерге ұқсайды. Мүліктік айналымда өкілдік
айтарлықтай кең қолданылады, бірақ оның қолдануында кездесетін
ерекшеліктерді атап көрсету қажет. өкілдің өзі ғана жасай алатын
мәмілелерде, сондай-ақ заң актілері бойынша өкілдің жеке қатысуы көзделген
мәмілелерді жасаудың не олардың өкіл арқылы жасалуына тыйым салынатын
мәмілелерде өкілдік қолданылмайды. өсиет қағазды толтыру өкіл арқылы
жасауға тыйым салынға мәміоеге мысал бола алады. Егер өсиет қалдырушы
қандай да бір себеппен өсиетке қол қоя алмаса, онда оған нотариустың немесе
өсиетті куәландырушы адамның қатысуымен өсиет қалдырушының қол қоя
алмауының себептерін көрсете отырып, басқа азамат қол қояды. Қол қойған
адам өсиет қалдырушының өкілі емес, оның еркін қағаз бетінде белгілі бір
құралмен бейнелеуші болады.
Дамудың демократиялық принциптерін қамтамасыз етуде азаматтық құқықта
өкілдіктің, өкілдердің,оның ішінде заңды, шартты, комерциялық -өкілдердің
алатын орны ерекше. Ол ең алдымен қоғамның әртүрлі салаларында жиі-жиі
кездесіп тұратын заңсыздықтарды болдырмау үшін күреседі. Ал қазіргідей
өтпелі кезеңде, орын алып отырған келеңсіздіктермен қатар күні кеше
ауылшаруашылығында жүргізілген жекешелендіру барысында туындаған
проблемалар және әртүрлі жеке фирмалар мен ЖШС-тер өмір сүріп жатқан
қазіргі кезеңде орын алып жатқан заңсыздықтардан аяқ алып жүре алмайсың.
Сонымен қоса тергеу, тексеру, жауап алу барысында құқық қорғау орындары
тарапынан жіберіліп жатқан заңсыздықтар да аз емес.
Соңғы кездері әлеуметтік көмек мәселесі көп проблемаларды туындатып
отыр. Көп жағдайларда әлеуметтік көмекті мүшелерінің заң талаптарын жете
білмеуі салдарынан кейбір азаматтарға тиесілі әлеуметтік көмек көрсетілмей
келеді. Немесе керісінше, алуға тиісті емес азаматтар көмек алып жатады.
Әрине, соңғыларына көп жағдайларда қылмыстық іс қозғалатыны да заңды
құбылыс. Бірақ, соған тек әлеуметтік көмек алып жүрген адам ғана кінәлі
ме? Міне, осындай кездері адвокат -өкілдердің атқаратын рөлі зор.
Азаматтардың өздерінің істерін өздері жеке жүргізуге көптеген
жағдайларда мүмкіндіктері бола бермейді. Олар басқа қалада өтетін сот
отырысына өздерінің күнделікті шаруасынан қол үзіп барулары керек болады,
сондай-ақ ертедегі римдіктердің айтуы бойынша, өз істерін жеке жүргізу
ауруда, жасының келуі де, аяқ астынан жолсапарларда және көптеген басқа
себептерде кедергі келтіреді демекші, шын мәнісінде барлық уақытта
ойлағанындай, барам деген жеріңе бара алмайсың, айтсам ба деген ойыңды айта
алмайсың. Сондықтан кейбір нақты іс-әрекеттерді атқару үшін басқа адамдарға
өз атыңнан өкілдік беріп, өз істеріңді атқаруды тапсыру қажеттілігі
туындайды яғни соттағы іс-әрекетіңді атқару соттағы өкілдік дегеніміз – бір
тараптың яғни өкілдің екінші тараптың, яғни екінші өкілдік берушінің
мүддесін қорғап соның атынан іске қатысуы.
Күнделікті өмірде өз істерін табысты жүргізу үшін заңдарды жақсы біліп
және сот өндірісінің формальдылығын жете сезініп түсінумен қатар, өз ойын
анық бір-бірімен байланыстыра жеткізе білуі керек. Бірақ кез-келген азамат
мұндай білімдер мен қасиеттерге ие емес. Осылардың негізінде қажетті заң
көмегін алуда сот істерінде тек қана кеңестер беріп қоймай, сот ісін де
өзінің сөзімен, сөйлеу өнерімен алып шығатын адамның қажеттігі туады. Сот
ісіне қатысып отырған заң көмегін беруші тараптың әрекетіне қосымша оның
атынан іс жүргізу құжаттарын толтырып, сот жарыссөзінде азаматтың құқығымен
мүддесін қорғап сөйлеуін құқық қорғау деп атайды.
Шынында, құқық қорғау соттағы өкілдіктің жеке оқиғасы іспеттес. Бірақ,
егер өкіл негізінен өкілдік берушіні толық ауыстырады, ол юрист-консульт,
яғни заң кеңесшісі құқық қорғаушы өкіл берушіні ауыстырмай-ақ бірақ оған іс
жүргізуде көмектесе отырып, сот өндірісінде жеке маңызды рөлге ие болады.
І. Азаматтық құқық бойынша өкілдік ұғымы.
1.1. Өкілдік беру түсінігі мен элементтері.
Азаматтық құқық және міндеттерді жүзеге асыру үшін жеке және заңды
тұлғалар, азаматтық құқық қатынастарын тоқтату немесе өзгерту олардың пайда
болуына тап болатын қызметтерді атқарып беретін тұлғаларға әрқашанда
оралуға міндетті. Мұндай қатынастардың түрін өкілеттілік деп атайды.
Өкілеттілік қатынастары түрлі негіздер бойынша пайда болуы мүмкін, соның
ішінде келісім шарт бойынша өкілеттілік қатынастарын тудыратын келісім
шарттың ең көп тарағаны өкілеттілікті беру келісім шарты болып табылады.
Басқа адамның (өкілдік берушінің) атынан бір адамның (өкілдің)
сенімхатқа, заңдарға, сот шешіміне, не әкімшілік құжатқа негізделген
өкілеттілі күшімен жасаған мәмілесі өкілдік берушінің азаматтық құқықтары
мен міндеттерін тікелей туғызады, өзгертеді, және тоқтатады.
Өкілеттік өкілдің (бөлшек сауда жүйесіндегі сатушы, кассир және т.б.)
әрекет жасаған жағдайынан да көрінуі мүмкін.
Өкіл жасаған мәміле бойынша тікелей өкілдік берушіде құқықтар мен
міндеттер пайда болады.
Өкіл жеке өзіне қатысты да, сонымен бірге өзі өкілі болып табылатын
басқа адамға қатысты да өкілдік берушінің атынан мәмілелер жасай алмайды.
Басқалардың мүдделері үшін болса да өз атынан әрекет ететін адамдар
(коммерциялық делдалдар, мұрагерлік кезінде өсиетті орындау тапсырылған
адамдар және т.б.) сондай-ақ болашақта жасалуы мүмкін. Мәмілелерге қатысты
келіссөз жүргізуге уәкілдік берілген адамдар өкілдер болмайды.
Сипаты жөнінен тек жеке өзі ғана жасауға болатын мәмілені сондай-ақ заң
құжаттарында көзделген реттердегі басқа да мәмілелерді өкіл арқылы жасауға
жол берілмейді.[1]
Өкілдің өкілдік беруші адамның мүддесіне заңдық мәмілелер жасауы
өкілдіктің елеулі қызметі болып табылады. Заңдық маңызы бар әрекеттерді
жасау белгісі жөнінен өкілдіктің барлық өзге қатынастардан айырмашылығы
бар, өйткені оларда бір тұлға екінші тұлғаны алмастырады (мысалы, заңды
тұлғаның құқық қабілеттілігін оның органы – директор, басқарма арқылы
жүзеге асыру) немесе оған іс жүзінде көмектеседі (мысалы, ақылы көмек
көрсетеді, мердігерлік жұмыстарды жүзеге асырады, тауарларды өткізеді
немесе делдалдық қызмет көрсетеді).
Заңды әрекеттерді жасау өкілдік берушінің еркін қайталауды ғана емес,
өзінің дербес еркін көрсетуді де талап етеді. Сондықтан өкілдік ұғымына тек
өзін жіберген тұлғаның еркін жеткізетін және өз бетінше өзінің екін
білдірметін, заңдық әрекеттер жасамайтын құрал ғана болып саналатын
уәкілдің, шабарманның қызметі кірмейді.[2]
Өкілдік өкілдің сенім білдіруші адамның атынан мәміле жасалуын
көздейді. Мәмілені сенім білдірушінің мүддесі үшін, оның есебінен, бірақ өз
атына комиссионер жасайды, ал шарттың тиісті талаптары болғанда – сенімгер
басқарушы да жасайды. Көп ретте комиссия жөніндегі қатынастарды, АК-ның 163-
бабындағы тікелей өкілдік мағынасынан өзгеше, жасырын өкілдікке жатқызады.
Бірақ комиссияның шарты бойынша қатынастарда өкілдіктің мәнді белгілері
жоқ. Комиссияның өкілдікпен экономикалық белгілері бойынша ғана ұқсас
белгілері бар – басқаның есебінен әрекет жасау, бірақ заңдық белгісі
бойынша емес, өйткені оның мәні өкілдік білдірушінің атынан әрекет ету
болып табылады. Сондықтан комиссия және өкілдік бойынша қатынастардың
салдары бір-бірінен айтарлықтай өзгеше болады, бұл комиссияны өкілдікке
жатқызуға мүмкіндік бермейді. Басқалардың мүддесі үшін болса да, өз атынан
әрекет ететін адамдар өкілдер бола алмайды. Сондықтан, мысалы, сенімгер
басқарушының, уәкілетті адамның өз атынан әрекет ету қызметі өкілдік
болмайды.
Өзге адамның мүдделері үшін жүзеге асырылатын, бірақ сол үшін азаматтық-
құқықтық салдары болмайтын қызмет те өкілдік бола алмайды, өйткені
өкілдіктің мәнді белгісі өкілдің заңдық мәмілелер жасауы болып табылады.
Мысалы, оларға өзге адамның атынан мәміле жасауы болып табылады. Мысалы,
оларға өзге адамның атынан мәміле жасау емес, мәмілелер жасауға көмектесу
тапсырылатын коммерциялық делдалдардың қызметі немесе болашақта жасалатын
мәмілелерге, азаматтық-құқықтық шарт болып есептелмейтін ниет хаттамасына
қол қоюға байланысты келіссөздерге қатысу тапсырылатын адамдардың (атап
айтқанда, лауазымдық міндетіне осындай жұмыстарды жүргізу кіретін заңды
тұлға қызметкерлерінің) қызметі өкілдік бола алмайды.
1.2. Өкілдік қатынастардың субъектілері.
Өкілдікте өкіл, өкілдік беруші (сенім білдіруші) және үшінші тұлға
арасында қатынастар туындайды. Өкілдікте және өкілдіктің көмегімен жасалған
мәміле бойынша қатынастардың тууы үшін үш тұлғаның бірлескен және үйлесімді
еркі болуы қажет: өкілдік беруші адам арқылы құқықтар мен міндеттерді
белгілеу үшін - өкілдің; өкілдік беруші адаммен қатынас орнату үшін –
үшінші адамның; өкіл арқылы мәміле жасауға өз келісімін ертерек немесе
кешірек беру үшін - өкілдік берушінің еркі болуы керек.
Өкіл мен өкілдік беруші адам арасындағы құқықтық қатынас өкілдіктің өзі
болады, оны ішкі қатынас деп атайды. өкіл мен үшінші адам арасындағы
қатынас сыртқы қатынас болады, ол өкілдік бойынша өкілеттікті жүзеге асыру
болып табылады, оның дербес сипаты жоқ, өйткені өкілдіктің мәні - өкіл
жасаған мәміле бойынша тікелей өкілдік берушіде құқықтар мен міндеттер
пайда болады. Бір тарабы өкіл болатын мәміледе өкілдік беруші адам құқықтар
мен міндеттер субъектісіне айналады, ал үшінші жақ үшін өкіл фигурасының
айтарлықтай мәні болмайды, өйткені үшінші жақ өкіл арқылы тікелей өкілдік
берушімен құқықтық қатынас онатады. өкілдің мәмілесі – бұл заңдық факт, ол
өкілдік беруші мен үшінші адам активті және пассивті субъектілері болып
табылатын қатынастарды туғызады. өкіл өкілдіктің жәрдемімен орнатылатын
қатынастардан тыс қалады және онда ешқандай құқықтарды немесе міндеттерді
иеленбейді.[3]
Құқықтар мен міндеттер субъектісі өкіл емес, өкілдік беруші адам
болатындықтан, онда жалпы азаматтық құқық қабілеттіліктің болуы талап
етіледі. Жалпы ереже бойынша, азаматтық айналымның кез келген субъектісі –
заңды тұлға немесе әрекет қабілеттілігінің күйіне қарамастан, азамат
өкілдік беруші адам қызметін атқара алады. Сонымен бірге, бұл жалпы
ережеден бірқатар ерекшеліктер бар. атап айтқанда, бірқатар жағдайларда заң
мәмілелердің жекелеген түрлері бойынша тараптарға белгілі бір тараптар
қояды, мысалы, банк, қамсыздандыру және өзге де лицензияланатын қызметті
жүзеге асырудан туындайтын мәмілелерді жасауға арнайы лицензия болудың
қажеттігі және осы жағдайда өкілдік беруші адам жеке өзі немесе өкіл арқылы
мәміле жасау үшін лицензия алуға тиіс. өкіл арқылы мәміле жасауға қажетті
келесі ерекшелік айналым қабілеті шектеулі мүлікпенмәміле жасауға қатысты
шектеулерден туындайды, мысалы, ауылшаруашылық мақсатындағы жерлерді
шетелдіктердің меншігіне сатып алуына тыйым салу, аңшылық жасау қаруларын
сатып алу үшін арнайы рұқсаттың болуы және т.с.с. Бұл жағдайда да өкілдік
беруші адам заңның осындай мәміленің тараптарына қоятын талаптарына сай
болуы тиіс.
Сонымен бірге мынаны атап көрсету қажет: әрекетке қабілетсіз азаматтар
өз беттерінше мәмілелер жасауға құқысыз болатындықтан, жалпы азаматтық
құқық қабілеттілігін иелене тұра, өкіл арқылы өз беттерінше мәмілелер жасай
алмайтын себепті олардың өкілдік етуіне жол бермейді.
Құқық
қабілеттілігіне заң немесе жарғы арқылы белгілі бір шектеулер қойылуына
байланысты заңды тұлға өз бетінше жасай алмайтын мәмілені өкілдік арқылы
жасауға жол берілмейді, мысалы, мемлекеттік кәсіпорындардың өз беттерінше
және өкіл арқылы кәсіпорынның негізгі қрларына жатқызылатын мүлікке қатысты
мәмілелер жасауға құқығы жоқ, не заңды тұлға мәміле жасау үшін өз
жарғысының ережелеріне сәйкес белгілі бір органның (мысалы, байқау
кеңесінің) рұқсатын алуға міндетті.[4]
Егер өкілдік беруші адамда заңның белгілі бір мәмілелерге немесе
азаматтық айналымның белгілі бір субъектілеріне қоятын құқық
қабілеттіліктің болуы қажеттігі туралы ережесі бұзылатын болса, онда
өкілдің жасаған мәмілесі жарамсыз деп танылады және өкілдік беруші мен
үшінші жақ үшін заңдық құқық қатынастар тумайды. сондықтан, мысалы, егер
өкілдік беруші адам шетелдік болса, ауылшаруашылық мақсатындағы жер
учаскесін меншікке сатып алуды көздейтін мәміле жарамсыз болады, өкілдің
азаматтығының бұл жағдай үшін ешқандай маңызы болмайды. Егер бұл ұйымдардың
осындай мәмілелерді жүзеге асыруына тыйым салынған болса, мысалы,
банктердің немесе қамсыздандыру ұйымдарының өкіл арқылы жасаған және
материалдық құндылықтармен сауда жасауды жүзеге асыруға бағытталған
мәмілелері жарамсыз болады.
Өкілдіктегі сыртқы қатынастың өкілдік үшін, атап айтқанда, өкілдік
беруші мен үшінші жақ арасындағы өзара қарым-қатынас мәселелерінде
айтарлықтай мәні болатыны даусыз. өкіл мәміле жасау арқылы өкілдік
берушінің атынан және өзіне берілген өкілеттік шегінде өзінің еркін
білдіретіндіктен, ол шарттарда тікелей контрагент болып саналады. Сондықтан
өкіл арқылы жасалған мәміленің салдарын зерттеуде, мысалы, сенім білдіруші
мен үшінші жақ арасында туған дауларбойынша салдарды зерттеуде (атап
айтқанда, алдау, зорлық-зомбылық көрсету, қорқыту арқылы жасалған
мәмілелерді жарамсыз деп тануда) сенім білдірушінің емес, өкілдің еркінің
себептері назарға алынуы тиіс. мәселен, сатып алу-сату шартын жасау кезінде
сатушы сатып алу-сату объектісінің кемістіктері жөнінде өкілге
ескертпегендіктен, бұл мән-жай жасалған мәміленің салдарына ықпал ететін
болады, өкілге сатып алу бағасын тиісінше кемітуді, залалдың орнын
толтыруды және т.с.с. талап етуге құқық береді.[5]
Өкілдің өз еркін білдіруі талап етілгендіктен, жалпы азаматтық әрекет
қабілеттілігі бар адам өкіл ретінде әрекет ете алады, яғни заң бойынша
шартқа қатысуға тыйым салынбаған адам ғана өкіл бола алады. Сондықтан сот
арқылы әрекетке қабілетсіз деп танылған азаматтар өкіл бола алмайды.
Кәмелетке толмағандар, әрекетке қабілетсіз және қабілеттілігі шектеулі
азаматтар өздері дербес жасай алатын мәмілелер бойынша ғана өкіл болуға
құқылы. Ал мәміле бойынша, өкілдік беруші адамда құқықтар мен міндеттердің
пайда болуы өкілде белгілі бір мәмілелерді жасау үшін қажетті лицензияның
болуын талап етпейді. өкілдің – заңды тұлғаның арнайы құқық қабілеттілігі
де олардың құқық қабілеттілігінің көлеміне кірмейтін мәмілелерді жасауына
кедергі бола алмайды, өйткені олар жасаған мәміле бойынша өкілдік берушіде
құқықтар мен міндеттер пайда болады.
1.3. Өкілдік өкілеттіктері.
Өкілдің жасауына рұқсат етілген мәмілелер ауқымын өкілеттік деп атайды.
өкілеттік өкіл үшін ғана емес, сондай-ақ оның өкілдік берушінің атынан
құқықтық қатынас орнататын адамдары үшін де міндетті, өйткені кейін оларды
өкілдік беруші мақұлдайтын жағдайлардан басқа реттерде өкілеттігі жоқ
немесе өкілеттігі көп өкілдік заңдық салдар туғыза алмайды. Сондықтан,
жалпы ереже бойынша, өкілдің өкілеттігі оларды үшінші жақтың танысуына және
тексеруіне болатын әдістермен бекітіледі.[6]
Өкілдің өкілеттігі, әдетте, өкілдікке негіз болған заңдық фактінің
мазмұнынан туындайды.
Филиалдың басшысын немесе заңды тұлғаның өкілдігін тағайындауға
негізделген өкілдікте заңның талаптарына қарай өкілдік функцияларын жүзеге
асыру үшін басшыға сенімхат берілуі қажет. Бұл жағдайда өкілдің
өкілеттіліктері сенімхатта көрсетіледі.
Оқиғаларға немесе соттың шешіміне негізделген өкілдікте өкілдің
өкілеттігі заңда баянды етілген нормалардан келіп шығады. Мысалы, баланың
туылуы оқиғасына байланысты өкілдіктің пайда болуында өкілдердің – ата-
аналарының өкілдіктері 14 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандардың мәміле
жасау тәртібін көздейтін заң нормаларынан туындайды. Соттың шешімімен
азамат әрекетке қабілетсіз деп танылатын жағдайда өкілдің өкілеттігі
әрекетке қабілетсіз адамның мәміле жасау тәртібімен туындайды.
Өкілдік мәміледен туындайтын жағдайда өкілдің өкілеттігі оның
шарттарында баянды етіледі. Мәселен тапсырма немесе коммерциялық өкілдік
шартын жасасуда өкілдің өкілеттігі не шартта, не сенім білдірілген немесе
коммерциялық өкіл беретін сенімхатта көрсетіледі.
Өкілеттік кейде өкілдік берушінің өз өкілін мәжбүр еткен мән-жайдан да
туындауы мүмкін, мысалы, дүкендегі сатушы, бөлшек сауда бойынша мәміле
жасайтын уәкілетті адам, банк кассасы бөлмесіндегі ақша қабылдауға, беруге
және ақшалай есеп айырысудың өзге де түрлерін жасауға уәкілетті кассир.
Мұндай жағдайларда өкілдің өкілеттіктері лауазымдық міндеттерден туындайды
және оларды сенімхатпен куәландыруды қажет етпейді.
Егер мәміле жасау кезінде ол осымен бір мезгілде осы адамның өкілі
болса, сенім білдіруші адамның мүдделерін қорғау мақсатында өкілге өкілдік
берушінің атынан мәміле жасауға тыйым салынған. өзгеше жағдай екі немесе
көп жақты мәмілелердің табиғатына қайшы келген болар еді, өйткені екі
немесе одан көп тараптардың еркін міндетті түрде үйлестіруді бір адамның -
өкілдің ғана еркі алмастырған болар еді. Сондықтан мұндай мәмілелер бойынша
бір мезгілде екі тараптың мүдделерін білдіруге тыйым салынған жағдайларды
бұза отырып жасалған мәмілелер жарамсыз деп танылады. Коммерциялық өкілдік
ғана бұл ережеге жатпайды, өйткені онда өкілдікті кәсіпкерлік қызметтің бір
түрі ретінде жүзеге асыратын және тиісінше өз әрекеттері үшін кәсіпкерлік
жауап беретін адамның шарттың түрлі тараптарының мүдделерін білдіруіне
рұқсат етіледі.
ІІ. Өкілдің өкілдік беруші адамның мүддесіне
заңдық мәмілелер жасауы.
2.1. Өкілдікті беру келісім шартының ерекшеліктері.
Өкілдің өкілдік беруші адамның мүддесіне заңдық мәмілелер жасауы
өкілдіктің елеулі қызметі болып табылады. Заңдық маңызы бар әрекеттерді
жасау белгісі жөнінен өкілдіктің барлық өзге қатынастардан айырмашылығы
бар, өйткені оларда бір тұлға екінші тұлғаны алмастырады (мысалы, заңды
тұлғаның құқық қабілеттілігін оның органы – директор, басқарма арқылы
жүзеге асыру) немесе оған іс жүзінде көмектеседі (мысалы, ақылы көмек
көрсетеді, мердігерлік жұмыстарды жүзеге асырады, тауарларды өткізеді
немесе делдалдық қызмет көрсетеді).
Заңды әрекеттерді жасау өкілдік берушінің еркін қайталауды ғана емес,
өзінің дербес еркін көрсетуді де талап етеді. Сондықтан өкілдік ұғымына тек
өзін жіберген тұлғаның еркін жеткізетін және өз бетінше өзінің екін
білдірметін, заңдық әрекеттер жасамайтын құал ғана болып саналатын
уәкілдің, шабарманның қызметі кірмейді.[7]
Өкілдік өкілдің сенім білдіруші адамның атынан мәміле жасалуын
көздейді. Мәмілені сенім білдірушінің мүддесі үшін, оның есебінен, бірақ өз
атына комиссионер жасайды, ал шарттың тиісті талаптары болғанда – сенімгер
басқарушы да жасайды. Көп ретте комиссия жөніндегі қатынастарды, АК-ның 163-
бабындағы тікелей өкілдік мағынасынан өзгеше, жасырын өкілдікке жатқызады.
Бірақ комиссияның шарты бойынша қатынастарда өкілдіктің мәнді белгілері
жоқ. Комиссияның өкілдікпен экономикалық белгілері бойынша ғана ұқсас
белгілері бар – басқаның есебінен әрекет жасау, бірақ заңдық белгісі
бойынша емес, өйткені оның мәні өкілдік білдірушінің атынан әрекет ету
болып табылады. Сондықтан комиссия және өкілдік бойынша қатынастардың
салдары бір-бірінен айтарлықтай өзгеше болады, бұл комиссияны өкілдікке
жатқызуға мүмкіндік бермейді. Басқалардың мүддесі үшін болса да, өз атынан
әрекет ететін адамдар өкілдер бола алмайды. Сондықтан, мысалы, сенімгер
басқарушының, уәкілетті адамның өз атынан әрекет ету қызметі өкілдік
болмайды.
Жалақыны алу үшін және де келісім шартқа отыру, басқа да өмірлік
жағдайларда мүлікті алу немесе өткізуде бірнеше себептерге байланысты
азаматтық субъект осы жағдайларға қатыса алмаған жағдайда, өкілдік беру
келісім шарты бекітіледі. Заңда "әрекет қабілеттілігі жоқ адамдар үшін
өкілдік" делінген. Бұл жерде әрекет қабілеттілігі жоқ азаматтардың атынан
мәмілелерді олардың заңды өкілдері – ата-анасы (асырап алушылары) мен
қорғаншылары жасайды.
Қазіргі уақытта өкілдік беру келісімін қолдану маркетингтік,
серіктестіктерді іздестіру, заңгерлікқызмет көрсету, жабдықтау бойынша
қызмет көрсету және т.б. қызметтер бойынша кәсіпорындардың пайда болуына
байланысты кеңінен таралып жатыр. Әсіресе бұл шаруашылық қоғамдардың
қатысуының қатынастарында байқалады; акционерлік қоғам жиналысына
акционерлік өкілдіктің, құнды қағаздармен операция жасауда және т.б.
Өкілдікті беру келісімі өкілеттіліктің классикалық түрі болып
табылғандықтан өкілдікті берген адамның әрекеті өкілдік алған адамның
міндеті мен құқығының болуына әкеліп соғады. Бұл өкілдік алған адам
әрекетті өз атынан емес өкілдікті берген адамның атынан әрекет етеді деп
түсіндіріледі. өкілдікті беру келісімінің функциясы өкілеттіктің ішкі
қатынастарының жағын көрсете отырып өкілдігі бар және өкіл берушінің
арасындағы қатынастарды реттеу үшін шақырылған дело қорытынды жасалады.
өкіл берушінің қатынасының ішкі жағы (келісім шартта) яғни сенімхатта
тіркелген өкіл құқығында көрінеді.[8]
Өкілдікті беру келісім шартының ерекшелігі өкілдік қатынастарымен бірге
ол міндетті қатынастарды да тудырады деп қорытындылайды. Мердігерлік қызмет
көрсету құқықтары орнына қайтаратын өкілдік беру келісім шартын айыру
керек, ал мердігерлік қызмет көрсету бойынша міндеттеме және өкілдік
қатынасын тудыратын болады және орнына қайтарылмайтын өкілдік берудің
келісімі ол өкілеттің маңызды қатынасын тудырады орнын толтырмайтын
қатынастар қызмет көрсету бойынша міндетті қатынастар түріне
кірістірілмейді.
Өкілдікті беру келісім шарты бойынша бір жақ екінші жақтың есебінен
және атынан кейбір нақтылы заңдылық әрекеттерді атқаруға міндеттенеді,
соның нәтижесінде құқықтар мен міндеттер өкілдік алушы жақта болып қалады.
Өкілдік беру келісім шарты консенсуалды, ақылы шарт және орнына
қайтарылмайтын шарт болып табылады, бұл жерде сыйақы егер заңмен
қарастырылған яғни басқа да құқықтық актілермен немесе келісім шартта
қарастырылған болса төленеді.
Өкілдің өзінің жүйесінен басқа өкілдікті беру келісім шарты, мүддесі
бар адамның тәжіриби білімі болмаған жағдайда ол соның атынан қолдана
алады. Мысалы: заңды тұлғаға келісім шарттың қорытындысын өкілдікке бере
отырып, осы жағдайда ешқандай казустер болмайтынына толық сене аласың, дәл
солай егер маман-инженерге біткен инженерлік ғимараттың құрылысын
қабылдауды өкілдікке бере отырып толық сенуге болады.
Қылмыстық немесе азаматтық істі жүргізу барысында азамат пен заңгер
арасында консультация жүргізуде өкілдікке беру келісім шартын дәстүрлі
толтыру да өкілдікке беру келісім шартының қажеті жоқ өкілдікке беру
келісім шартының конституциялық белгісі болып ұсынылатын адамның атынан
өкілдік беруді жүзеге асыру болып табылады. өкілдің өзі көрсетілген
әрекеттерді жүзеге асырған кезде кейбір құқықтар мен міндеттері болмайды.
Азамат пен заңды консультация (адвокат) қатынасы басқаша түрге ие болады.
Берілген жағдайда процессуалды өкілеттілік, бұл жерде қорғаушы іске еркін
қатысушы бола отырып жеке құқықтары мен міндеттерге ие болады. айтылған
заттар тек азамат пен заңды консультация арасында өкілдікті беру келісім
шарты істелмеуі керек деп түсіндірілмейді. өкілдікті беру келсім шарты
бойынша пайда болған азаматтық өкілдік қатынасын да айыра білу қажет және
өкілдікті беру келісім шартының түрі өте қажет болған процессуалды өкілдік
қатынастарын да білу керек.[9]
Тәжірибеде өкілдікті беру келісім шартын сенім берушілік келісім шарт
есебіне кіргізеді. Яғни тараптар қатынасының жеке сенушілік сипаты
негізінде беріледі. Әдетте, өкілеттер қатынасы азаматтың қатысуымен шынымен
де жеке сенушілік сипатта болады. Бірақ та заңды тұлғалардың арасында жеке
сенімшілік сипаттағы қатынасын табу әрекетсіз болып табылады. өйткені заңда
өкілдікке беру келісім шарты бойынша азаматтардың қатысуымен келісім шартты
қолдану қарастырылмаған және толығымен алғанда кепілдікке беру келісім
шартын фидицуарлы деп тануға негіз жоқ. Жеке сенушілік сипаттағы өкілдікке
беру келісім шарты тек азаматтардың қатысуымен ғана алынуы мүмкін.
Азаматтық кодекс нормасы өкілдікке беру келісім шартын туатын міндеттеменің
екі түрін қарастыра алады. Жалпы азаматтық қатынастарда және кәсіпкерлік
қызметінде қолданылатында. Осы міндеттемелердің арасындағы айырмашылық
коммерциялық өкілдік спецификасында негізделген, олардың әрекетінде
біріншіден, коммерциялық өкілдік әрқашанда орны қайтарымды және екіншіден,
коммерциялық өкілдік болып жатқан келісім шартта екі жақтың да құқығын
көрсетуге уақытта көрсетуге құқылы.
1. Кәсіпкерлік шарт жасасқан кезде олардың атынан үнемі және дербес
өкілдік етуші адам (коммерциялық өкіл) өкілдің өкілеттілігі көрсетілетін
жазбаша шарт негізінде, ал ол көрсетілмеген жағдайда – сенімхат негізінде
де әрекет жасайды.
2. Коммерциялық өкіл сонымен бір мезгілде өзінің қатысуымен жасалатын
шарттың түрлі тараптарының мүдделерін білдіре алады. Бұл орайда ол өзіне
берілген тапсырмаларды кәдімгі кәсіпкердің ыждағаттылығы мен орындауға
міндетті.
3. Коммерциялық өкіл келісілген сыйақыны және өзі тапсырмаларды
орындаған кезде жұмсаған шығындарын, егер өздерінің арасындағы келісімде
өзгеше көзделмесе, шарт тараптарынан тең мөлшерде талап етуге құқылы.
4. Коммерциялық өкіл өзіне белгілі болған сауда мәмілелері туралы
мәліметтерді өзіне берілген тапсырманы орындағаннан кейін де құпия сақтауға
міндетті.
5. Кәсіпкерлік қызметтің жекелеген салаларындағы коммерциялық
өкілдіктің ерекшеліктері заңмен белгіленеді.
2.2. Өкілдікті беру келісім шартының кезеңдері.
Өкілдікті беру келісім шартында тараптар өкілдікті беруші және өкілдік
алушы болып аталады. өкілдікті беру келісім шартының ерекшелігі бұл жерде
тек қабілеттілігі бар тұлғалар қатыса алады. Егер өкілдікті беру келісім
шарты коммерциялық өкілеттердің қатынастарын тағайындайтын болса, онда өкіл
алушы ретінде тек коммерциялық ұйым немесе кәсіпкер болып табылатын азамат
қатыса алады. Коммерциялық емес ұйымдар, коммерциялық өкіл ретінде қатысуға
құқығы жоқ.
Өкілдікті беру келісім шартының құралы болып материалды емес
мердігерлік қызмет көрсету болып табылады. өкіл алушы қызметінің нәтижесі
қоғамдық анықтаманы алмайды және өкіл алушы оған кепілдік бере алмайды.
Айталық, өкілдік алушыға, өкілдік беруші жағынан саяжайды арендаға алу
келісімі шартына отыру ұсынылған. өкіл алушының келісілген шарт бойынша
арендаға алу, түрлі ақпараттар, келіссөздер жүргізу және аренда бойынша
келісім шартқа отырудағы түрлі хабарлар жинау, жарнамадан талдау жасаудағы
нәтижелер, өкіл алушының қызметі бойынша қоғамдық нәтижелерге жатпайды.
Одан да бөлек өкілдік берушінің барлық нұсқауын сақтаған жағдай да, өкіл
алушы аренда бойынша келісім шарттың толық қанағаттанарлығына кепілдік бере
алмайды. Мердігерлік қызметтер келісім жүргізілуіне де және басқа
әрекеттерде айқындалады. Соның ішінде қандай да бір міндеттер мен
құқықтарды алуын мақсат етпейді. Мысалы: өкіл алушыға келісім шарттармен,
бухгалтерлік құжаттар және т.б. мен қоса құрылыс жүріп жатқан объектідегі
қадағалау инспекциялық функциясын жүзеге асыру жөнінде нұсқау берілуі
мүмкін. Мұндай әрекеттер өкіл берушіге ешқандай жаңа құқықтарына тап
болуына әкеліп соқпайды, бірақ өкіл берушінің бар құқықтары мен
міндеттемелерін таратуға мүмкіндік береді.
Өкілдікті беру келісімі шартының құралы мердігерлік қызмет көрсетудегі
өкіл берушінің нұсқауымен нақтыланады. өкіл беруші өкіл алушыға кез келген
нұсқау бере алады, бірақ заң бұл нұсқаулардың "құқығы бар, жүзеге асушы
және нақты" болуын талап етеді. Құқығы бар дегеніміз бұл өкіл алушы
берілген нұсқау бойынша заң шеңберінде әрекет ету керек, кез келген заңға
қайшылық өкіл берушіге де, өкіл алушыға да жауапкершілікке тартылады.
Мысалы: егер өкіл беруші өкіл алушыға пәтер сатып алу жөнінде нұсқау беріп
және ақшаны валютада беретін болса онда өкіл алушы Қазақстан
Республикасының валюта заңдылығының талаптарын сақтауға міндетті. Жүзеге
асыру өкіл алушының бар білетін тәсілдері мен жолдарымен нұсқауды орындау
деп түсіндіріледі. Бұл жерде өкіл беруші, өкіл алушының нұсқауды қандай
жолдармен орындауын білмеуі де мүмкін. өкіл беруші ең маңыздысы бұл оның
нақтылығы яғни өкіл алушы жүзеге асыратын әрекеттер сипаты және шарттары,
тәсілдері және мазмұнына деген өзінің талаптарының өкіл беруші жағынан
толық максималды айқындамасы. өкіл алушыға, өкіл берушінің нұсқауы бойынша
қандай жұмысты атқару керек екендігі толық түсінікті болуы керек. Егер
мұндай түсініктеме жоқ болған жағдайда, онда өкіл алушы оған нақты емес
нұсқау берілді деп шағымдануға толық құқылы. өкіл берушінің нұсқауларына
талаптарды заңдылық жағынан мағынасы мынада қорытындылады: егер нұсқаулар
заң талаптарына сай келмесе, яғни ол құқығы жоқ, жүзеге аспайтын және нақты
болмаса онда өкіл алушы кейде өзін бұл нұсқаулармен байланысты емес деп
санауға болады.[10]
Азаматтық кодекстің талдауынан мынадай қорытынды жасауға болады, егер
заң өкіл беру келісім шартының түрінің арнайы талаптарын қарастырмаса, онда
заңда көрсетілген жалпы ережелер қолдануы мүмкін. Бірақ өкіл беруші келісім
шартында қарастырылған әрекеттерді жүзеге асыруға өкіл алушыға сенімхат
беруге міндетті және осыны ескеру қажет.
Бір адамның (сенім білдірушінің) өз атынан өкілдік ету үшін екінші
адамға (сенім білдірілген) берген жазбаша уәкілдігі сенімхат деп танылады.
Мүлікке билік жасауға және нотариаттың куәландыруын талап ететін
мәмелелер жасалатын сенімхатты, егер заң құжаттарында өзгеше белгіленбесе,
нотариат куәландыруға тиіс.
Нотариат куәландырған сенімхаттарға:
1) госпитальдарда, санаторийлер мен басқа әскери-емдеу мекемелерінде
емделіп жатқан әскери қызметшілердің және өзге де адамдардың осы
госпитальдардың, санаторийлер мен басқа әскери-емдеу мекемелерінің
бастықтары, медицина бөлімі жөніндегі орынбасарлары, аға және кезекші
дәрігерлері куәландырған сенімхаттар;
2) мемлекеттік нотариалдық кеңселер мен басқа да нотариалдық әрекет
жасайтын органдары жоқ әскери-оқу орындары орналасқан мекендердегі осы
бөлімдердің, құрамалардың, мекемелердің, оқу орындарының командирлері
куәландырған әскери қызметшілердің сенімхаттары, сондай-ақ жұмысшылар мен
қызметшілердің, олардың отбасы мүшелері мен әскери қызметшілер отбасы
мүшелерінің сенімхаттары;бас бостандығынан айыру орындарындағы адамдардың
бас бостандығынанайыру орындарының бастықтары куәландырған сенімхаттары;
халықты әлеуметтік қорғау мекемелеріндегі кәмелетке толған әрекет
қабілеттілігі бар азаматтардың осы мекеменің немесе тиісті халықты
әлеуметтік қорғау органдарының басшысы куәландырған сенімхаттары
теңестіріледі. Хат-хабар соның ішінде ақша және сәлемдеме алуға, жалақы
және азаматтар мен заңды тұлғалардан өзге де төлемдер алуға. Сенімхатты
сенім білдіруші тұратын аумақтық жергілікті басқару органдары ол жұмыс
істейтін немесе оқитын ұйым, тұрғылықты жері бойынша тұрғын үй пайдалану
ұйымы, ол емделіп жатқан тұрақты емдеу мекемесінің әкімшілігі сондай-ақ
әскери қызметшілерге сенімхат берілгенде тиісті әскери бөлімдердің
командованиесі куәландыруы мүмкін. Құжат жіберуді байланыс қызметкері
жүзеге асырған кезде телеграф арқылы, сондай-ақ байланыстың басқа да
түрлері арқылы жіберілетін сенімхатты байланыс органдары куәландырады.
Үшінші жақтар сенім білдірілген адамға сенім білдіруші факсимилелік
және өзге де байланыстар бойынша ресми байланыс органдарының қатысуынсыз
жолдаған өздеріне қатысты әрекеттер жасау үшін берілген сенімхатты түпнұсқа
деп санауға құқылы. заңды тұлға атынан сенімхат оның басшысы немесе бұған
оның құрылтай құжаттары мен уәкілдік берілген өзге де адамның қолы қойылып
беріледі және сол ұйымның мөрімен бекітіледі.
Ақша және басқа бағалы мүлікті алуға немесе беруге мемлекеттік
органның, коммерциялық ұйым мен коммерциялық ұйым емес ұйымның атынан
берілетін сенімхатқа салуының бас (аға) бухгалтері де қол қоюға тиіс
Банкіде операциялар жасауға берілетін сенімхатты және сауда саласында
мәміле жасауға берілетін сенімхатты беру тәртібі мен нысаны арнайы
ережелермен белгіленуі тиіс.Сенімхат өкілдік алушының үшінші тұлғалармен
қарым-қатынасын реттеу үшін қажет, былайша алғанда өкілдікті беру келісім
шарты өкілдікті беру және өкілдікті алу қатынастарын реттеу үшін жасалады.
Сонымен, өкілдікті беру келісім шарты мен сенімхат қарама-қайшылық құжат
болып табылмайды. Сенімхатта, өкілдік беру келісім шартта қажет.Сенімхатқа
жалпы талаптар АК көрсетілген, ал сыйға тарту бойынша жүзеге асыру
сенімхатына деген талаптар заңда қарастырылған. Сенімхат жеке өкілдікке
беру келісім шартының түрлеріне талаптар беру арасында тура бағыныщтылық
жоқ. Мысалы, егер заңмен нотариалды сенімхат түрі қарастырылса онда өкілдік
беру келісім шарты нотариалды түрге үйлестірілу керек дегенді білдіреді.
Әдетте өкілдікке беру келісім шарты жай жазбаша түрде болуын талап етеді,
ал заңмен келісім шарттың жарамсыз екендігі қарастырылмаған.
2.3. Сенімхатты құқықтық реттеу.
Сенімхат дегеніміз бұл – бір адамның (сенім білдірушінің) өз атынан
өкілдік ету үшін екінші (сенім білдірілген) адамға берген жазбаша
уәкілдігі.
Бұған дейін айтып өткеніміздей, өкілеттіктер жеке құжат – сенімхатта
сондай-ақ өкілдікті белгілеу туралы шарт – тапсырма беру шартында,
коммерциялық өкіл шартында және т.с.с. баянды етілуі мүмкін. Өкілеттік
шарттың талаптарына қосылатын реттерде шарттың өзі сенімхат болады. мұндай
шарт заңның шартқа қоятын барлық талаптарына сәйкес болуға тиіс.
Жеке жазбаша құжат – сенімхат біржақты мәміле болып табылады.
Сондықтан сенімхатқа мәміле жөніндегі заңдардың барлық ережелері
қолданылады. Сенімхат берудің сипаты бір адамның – сенім білдірушінің
(өкілдік берушінің) ерік білдіруінің және екінші адамның – сенім
білдірілген адамның (өкілдің) ерік-жігер әрекеттерінің бар екенін
көрсетеді. Сондықтан сенім білдіруші мен сенім білдірілген адам толық
әрекетке қабілетті болуы тиіс. Сенім білдірушіде немесе сенім білдірілген
адамда әрекет қабілеттілігінің болмауы немесе шектеулі болуы сенімхаттың
жарамсыздығы немесе тоқтатылуы үшін негіз болады.
Сенімхат жазбаша құжат ретінде өкілдік қатынастардың қажетті элементі
болып табылады. Сенімхат беру біржақты мәміле болса да, оны берудің және
өкілдікті жүзеге асырудың негізінда шарт - өкілдік беруші мен өкілдің
арасындағы өкілдік орнатуға келісім жатқанын мойындау қажет. Мұнда өкілдік
беруші мен өкіл арасындағы өкілдік қатынастар орнату жөніндегі шарт кез
келген түрде жасалуы мүмкін: жазбаша түрде (мысалы, тапсырма беру шарты),
ауызша түрде (мысалы, қандай да бір жазбаша рәсімделген өзге шартсыз-ақ
сенімхат беру). Сенімхат беру фактісінің өзі (өкілдің өкілдік берушінің
атынан заңдық маңызы бар әрекеттер – мәмілені жүзеге асыруы) өкілдік
туғызбайды. өкіл өкілдік берушінің атынан және сенімхаттың негізінде заңдық
маңызы бар әрекеттерді – мәмілелерді жүзеге асырғанда, тіпті олардың
арасында бір адамның екіншісіне өкілдік белгілеуі туралы жазбаша шарт
болмағанның өзінде, тараптардың өкілдік белгілеу туралы еріктерінің
үйлесуін теріске шығару мүмкін емес.
Сенімхаттың түрлері. Заң мәміленің ерекше түрі – сенімхат үшін оның
міндетті жазбаша түрі болуын көздейді.
Жалпы ереже бойынша, сенімхат, жай жазбаша түрде жасалуы тиіс мүлікке
билік жасауға және нотариаттың куәландыруын талап ететін мәмілелер жасауға
берілетін сенімхатты, егер заң құжаттарында өзгеше белгіленбесе, нотариат
куәландыруға тиіс.
Нотариат куәландырған сенімхаттарға:
1) госпитальдарда, санаторийлер мен басқа әскери-емдеу мекемелерінде
емделіп жатқан әскери қызметшілердің және өзге де адамдардың осы
госпитальдардың, санаторийлер мен басқа әскери-емдеу мекемелерінің
бастықтары, медицина бөлімі жөніндегі орынбасарларығ аға және кезекші
дәрігерлері куәландырылған сенімхаттар;
2) мемлекеттік нотариалдық кеңселер мен басқа да нотариалдық әрекет
жасайтын органдары жоқ әскери бөлімдер, құрамалар, мекемелер және әскери-
оқу орныдары орналасқан мекендердегі осы бөлімдердің, құрамалардың,
мекемелердің, оқу орындарының командирлері (бастықтары) куәландырған әскери
қызметішлердің сенімхаттары, сондай-ақжұмысшылар мен қызметшілердің,
олардың отбасы мүшелері мен әскери қызметішер отбасы мүшелерінің
сенімхаттары;
3) бас бостандығынан айыру орындарындағы адамдардың бас бостандығынан
айыру орындарының бастықтары куәландырған сенімхаттары;
4) халықты әлеуметтік қорғау мекемелеріндегі кәмелетке толған әрекет
қабілеттілігі бар ахаматтардың осы мекеменің немесе тиісті халықты
әлеуметтік қорғау органдарының басшысы куәландырған сенімхаттары
теңестіріледі.
Бірқатар жағдайларда сенімхатты оның нотариаттық түрін сақтамастан
куәландыруға да жол беріледі. Атап айтқанда, мұндай жағдайларда – хат-
хабар, жалақы және өзге де ақша қаражатын алуға берілетін сенімхатты
жергілікті басқару органдары, сенім білдіруші оқитын ұйым және т.с.с.
куәландыруы мүмкін. Заң осындай сенімхатта болатын өкілеттіктердің толық
тізбесін көрсетеді.
Сенім білдіргн адамға сенімхаттың берілуін жеңілдету және тездету үшін,
қажет болатынкезде, сенімхатты телеграфпен немесе өзге де ресми байланыс
құралдары арқылы беруге рұқсет етіледі, мысалы, сенім білдірілген адам мен
сенім білдіруші әртүрлі шалғай қалаларда жүріп, сенімхатты шабарман немесе
пошта арқылы алуға мүмкіндік болмайтын кезде оны ұсыну талап
етілетін жағдайда. Сұндай сенімхатты байланыс органдары қосымша куәландыруы
тиіс.
Сенімхатты ресми байланыс арналарын пайдаланбай да беруге, мысалы факс
арқылы беруге болады. Бұл жағдайда оған қатысты сенімхат берілген үшінші
жақта сенімхаттың жалға еместігін тану немесе танымау құқығы болады. үшінші
жақ мұндай сенімхаттың жалған еместігін мойындаған жағдайда сенім білдіруші
адам сенімхаттың түріне қойылатын талаптың сақталмауын желеу етіп, жасалған
мәміленің нәтижелерінен бас тартуға немесе мұндай мәмілені жарамсыз деп
тану туралы мәлімдеуге құқысыз болады.
Заңда заңды тұлғаның атынан сенімхатты ресімдеудің ерекше тәртібі бар.
жалпы ереже бойынша, заңды тұлғаның атынан берілетін сенімхат оны сенім
ауысуы тәртібімен беретін жағдайлардан басқа реттерде нотариаттық
куәландыруды талап етпейді. Заңды тұлғаның атынан берілетін сенімхатқа оның
басшысы немесе құрылтай құжаттарымен осыған уәкілеттік алған адам қол қояды
да, осы ұйымның мөрі басылады. Заңды тұлғаның құрылтай құжаттары заңды
тұлға атынан сенімхатты өзге адамны да, мысалы басшы орынбасарының беру
мүмкіндігін де көздеуі мүмкін.
Ақша және басқа бағалы мүлікті алуға немесе беруге мемлекеттік
органның, коммерциялық ұйым мен коммерциялық емес ұйымның атынан берілетін
сенімхатқа сол ұйымның бас (аға) бухгалтері де қол қоюға тиіс. бұл норма
ақшаның және өзге де материалдық қаражаттардың төленуі мен жұмсалуын
бақылап отыру қажеттігіне байланысты белгіленген және мұндай сенімхатты
ресімдеу ережелерін сақтамау оны жарамсыз деп тануға негіз болып табылады.
Банк операцияларын және сауда саласындағы мәмілелерді жасауға берілетін
сенімхаттардың түрлерін және оларды беру тәртібінің ерекшеліктерін осыған
уәкілетті мемлекеттік органдар жасаған арнайы ережелер белгілейді.
Сенімхаттың мерзімі. Сенімхат мерзімді мәміле, яғни шекті қолданылу
мерзімі бар мәміле болып саналады. Сенімхаттың қолданылу мерзімі, әдетте,
сенімхаттың өзінің мәтінінде көрсетіледі. Мұнда заң сенімхат берілетін ең
ұзақ шекті мерзімді үш жыл деп нақты көрсеткен. Егер сенімхатта неғұрлым
ұзақ мерзім көрсетілсе, ол тұтас алғанда, сенімхаттың жарамдылығына ықпал
етпегенімен, оның қолданылуын сенімхат берілген кезден бастап үш жыл
мерзіммен шектейді.
Сенімхат мерзімді мәмілеге жатқанымен, оның мәтінінде қолданылу
мерзімінің көрсетілмеуі оны жарамсыз етпейді, өйткені заңда осы жағдайды
толықтыратын нормалар көзделген, олардың мазмұны мынаған саяды: егер
сенімхатта оның қолданылу мерзімі көрсетілмесе, онда мұндай сенімхат
толтырылған күнінен бастап бір жыл мерзімге берілген деп есептеледі.
Сенімхаттың берілген күні міндетті түрде көрсетілуі тиіс және ол
сенімхаттың жарамдылығы үшін маңызды болады. Сенімхаттың берілу күнінің
көрсетілмеуі оны жарамсыз етеді. Сенімхаттың шекті қолданылу мерзімінің
көрсетілуі оның берілген күнін көрсету міндетін алмастырмайды және оның
орнын толтыра алмайды. Бұл талаптың қарапайымдығына қарамастан, іс жүзінде
берілген күні көрсетілмеген сенімхаттар берілетін және осыған байланысты
кейін олар жарамсыз деп танылатын жағдайлар жиі кездеседі.
Сенімнің ауысуы. Сенім білдірілген адамның өзіне уәкілдік берілген
әрекеттерді орындауы өкілдік бойынша құқықтық қатынастардағы жалпы ереже
болып табылады. Бұл сенім білдіруші мен сенім білдірілген адам арасындағы
өкілдік бойынша қатынастардың сенімгерлік сипатына байланысты. Сенім
білдірілген адам өзіне сенімхатпен берілген өкілеттікті екі жағдайда ғана
сеніп бере алады: сенімхат бойынша өкілеттікті сеніп тапсыру құқығын
сенімхаттың өзі беретін кезде, мысалы, сенім білдіруші сенімхатты сеніп
тапсыру құқығымен беретін жағдайда, сондай-ақ сенім білдірілген адам сенім
білдірушінің мүдделеріне қауіп төндіретін және сенім білдірілген адам сенім
білдірілген адамның сенім білдірушімен сенім ауысуын үйлестіруіне кедергі
келтіретін мән-жайлардың тууына байланысты өкілеттікті сеніп тапсыруға
мәжбүр болатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz