Дзюдошы – студенттердің дене қасиеттерін жетілдіру әдістері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
1.1 Дзюдошыларды дайындаудың теориялық және тәжірибелік салалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Спорттық шынығуды жоспарлау негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.3 Дзюдошыларды дайындаудың түрлі кезеңдерінде дайындауды психологиялық қамтамасыз етудің басты мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.4 Бастапқы дайындық топтарындағы оқу.жаттығу жұмыстары . спортшыны дайындаудың көп жылдық жоспарының маңызды бөлімі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.5 Дене қабілеттерінің түрлері, дене қимыл.қозғалыстарының даму ерекшеліктері және физиологиялық өсу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2. ЗЕРТТЕУ МІНДЕТТЕРІ, ӘДІСТЕРІ ЖӘНЕ
ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.1. Ғылыми және ғылыми.әдістемелік әдебиеттер сараптамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
3. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ МЕН САРАПТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... .. ... .50
1. ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
1.1 Дзюдошыларды дайындаудың теориялық және тәжірибелік салалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Спорттық шынығуды жоспарлау негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.3 Дзюдошыларды дайындаудың түрлі кезеңдерінде дайындауды психологиялық қамтамасыз етудің басты мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.4 Бастапқы дайындық топтарындағы оқу.жаттығу жұмыстары . спортшыны дайындаудың көп жылдық жоспарының маңызды бөлімі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.5 Дене қабілеттерінің түрлері, дене қимыл.қозғалыстарының даму ерекшеліктері және физиологиялық өсу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2. ЗЕРТТЕУ МІНДЕТТЕРІ, ӘДІСТЕРІ ЖӘНЕ
ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.1. Ғылыми және ғылыми.әдістемелік әдебиеттер сараптамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
3. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ МЕН САРАПТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... .. ... .50
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Жаттығу тұтас үдеріс болып табылады, ол өз құрамында спорттық жаттығудың теориясы мен әдістемесінде атап көрсетілген дайындықтың 6 негізгі түрін қарастырады: дене, техникалық, тәсілдік, жинақтық, психологиялық және теориялық. Оның әрқайсысы белгілі бір орынға ие болғандықтан, әрқайсысына жаттығу үдерісін жоспарлау мен бағдарламалау барысында нақты уақыт мөлшері беріледі [1].
Қазіргі уақытта жаттығу үдерісін жоспарлау дайындықтың әрбір түрінде бөлек іске асырылады, ол бастапқы дайындық топтарынан басталып, жоғары спорттық шеберлік топтарымен аяқталады. Осы топтардағы жаттығу үдерісі дайындықтың әрбір түрі үшін спорттық маусымның кезеңдері мен дәуірлеріне сай қатаң түрде жеке-даралану арқылы жоспарланған жүктемелерге сәйкес іске асырылады.
Осындай көзқарастың стереотипі балалар жаттықтырушыларының бастапқы дайындық кезеңдерінде қаланады да, бұл үдерісті жаттықтырушылар мен жоғары білікті спортшылар жоғары спорттық шеберлігі кезеңінде қолдау көрсетеді, себебі олардың барлығы кезінде балалар спортынан келіп шыққан.
Дегенмен, спорттың кез-келген түрінде жарыс қозғалыстарын орындау спортшыны дайындаудың мазмұндық компоненттеріндегі ішкі өзара байланыстар мен өзара тәуелділіктің ажырамас тұтастығы негізінде әрбір дайындық түрінің ішіндегі және түрлер арасындағы барлық түрлерін жинақтап көрсетуден тұрады. Егер мысал үшін, қозғалыс әрекетінің психикалық бағдарламасы қалыптаспаған болса, онда психика жүйке импульстерін тәсілдік тұрғыдан тиімді және мақсатқа сәйкес қозғалыс жасауға қажеттіден артық бұлшық еттердің едәуір көп санына қарай жібереді. Бұл психологиялық және тәсілдік дайындық құрылымдарының арасындағы өзара байланыстың үлгісі болып табылады. Осылайша, басқа дайындық түрлері арасындағы өзара байланысты байқауға болады. Бұл байланыстардың болуының өзі дайындық үдерісін жоспарлау мен іске асыруда оларды ескеру қажеттілігін көрсетіп отыр. Осы өзара байланыстар мен өзара тәуелділіктерді теріске шығару білікті спортшыларды жаттықтыру үдерісінің бірлігі мен тұтастығын бұзатын болады. Оған қоса, бұның өзі жаттығудың басты ұстанымын сақтауға - жарыс әрекетінің жағдайларына анағұрлым жақындатуға кедергі жасайтын болады [2].
Сондықтан білікті спортшыларды жаттықтыру үдерісінің сапасын ары қарай жақсартудың тиімді жолдарының бірі, біздің ойымызша, осы түрлердің әрқайсысының түрлі құрылымдары арасындағы анағұрлым маңызды және көкейкесті өзара байланыстарды ескеру арқылы іске асырылатын дайындықтың барлық түрлерінің жаттығу үдерісінде жинақталуын арттыру болуы мүмкін.
Зерттеу болжамы: Дзюдошы-студенттердің дене қасиеттерін жетілдіруде олардың психологиялық-физиологиялық күйі шынықтыру жаттығулары мен тапсырмаларын орындауға ықпал етеді деген болжам жасалынды.
Зерттеу нысаны. Білікті дзюдошылардың оқу-жаттығу үдерісі, дзюдошыларды дайындаудың жарыстан алдыңғы кезеңінің сипаттамасы.
Зерттеу мақсаты. Спорттық әрекет үдерісінде дайындықтарының өзара байланыстарын ескеру негізінде білікті дзюдошылардың оқу-жаттығу үдерісінің тиімділігін арттыру.
Қазіргі уақытта жаттығу үдерісін жоспарлау дайындықтың әрбір түрінде бөлек іске асырылады, ол бастапқы дайындық топтарынан басталып, жоғары спорттық шеберлік топтарымен аяқталады. Осы топтардағы жаттығу үдерісі дайындықтың әрбір түрі үшін спорттық маусымның кезеңдері мен дәуірлеріне сай қатаң түрде жеке-даралану арқылы жоспарланған жүктемелерге сәйкес іске асырылады.
Осындай көзқарастың стереотипі балалар жаттықтырушыларының бастапқы дайындық кезеңдерінде қаланады да, бұл үдерісті жаттықтырушылар мен жоғары білікті спортшылар жоғары спорттық шеберлігі кезеңінде қолдау көрсетеді, себебі олардың барлығы кезінде балалар спортынан келіп шыққан.
Дегенмен, спорттың кез-келген түрінде жарыс қозғалыстарын орындау спортшыны дайындаудың мазмұндық компоненттеріндегі ішкі өзара байланыстар мен өзара тәуелділіктің ажырамас тұтастығы негізінде әрбір дайындық түрінің ішіндегі және түрлер арасындағы барлық түрлерін жинақтап көрсетуден тұрады. Егер мысал үшін, қозғалыс әрекетінің психикалық бағдарламасы қалыптаспаған болса, онда психика жүйке импульстерін тәсілдік тұрғыдан тиімді және мақсатқа сәйкес қозғалыс жасауға қажеттіден артық бұлшық еттердің едәуір көп санына қарай жібереді. Бұл психологиялық және тәсілдік дайындық құрылымдарының арасындағы өзара байланыстың үлгісі болып табылады. Осылайша, басқа дайындық түрлері арасындағы өзара байланысты байқауға болады. Бұл байланыстардың болуының өзі дайындық үдерісін жоспарлау мен іске асыруда оларды ескеру қажеттілігін көрсетіп отыр. Осы өзара байланыстар мен өзара тәуелділіктерді теріске шығару білікті спортшыларды жаттықтыру үдерісінің бірлігі мен тұтастығын бұзатын болады. Оған қоса, бұның өзі жаттығудың басты ұстанымын сақтауға - жарыс әрекетінің жағдайларына анағұрлым жақындатуға кедергі жасайтын болады [2].
Сондықтан білікті спортшыларды жаттықтыру үдерісінің сапасын ары қарай жақсартудың тиімді жолдарының бірі, біздің ойымызша, осы түрлердің әрқайсысының түрлі құрылымдары арасындағы анағұрлым маңызды және көкейкесті өзара байланыстарды ескеру арқылы іске асырылатын дайындықтың барлық түрлерінің жаттығу үдерісінде жинақталуын арттыру болуы мүмкін.
Зерттеу болжамы: Дзюдошы-студенттердің дене қасиеттерін жетілдіруде олардың психологиялық-физиологиялық күйі шынықтыру жаттығулары мен тапсырмаларын орындауға ықпал етеді деген болжам жасалынды.
Зерттеу нысаны. Білікті дзюдошылардың оқу-жаттығу үдерісі, дзюдошыларды дайындаудың жарыстан алдыңғы кезеңінің сипаттамасы.
Зерттеу мақсаты. Спорттық әрекет үдерісінде дайындықтарының өзара байланыстарын ескеру негізінде білікті дзюдошылардың оқу-жаттығу үдерісінің тиімділігін арттыру.
1. Суйеншбеков Е.Ж. Методы развития скоростно-силовых качеств в спортивной борьбе: метод. указания. - Алматы: КазГАУ, 1995. - 9 с.
2. Шепетюк М.Н., Суйеншбеков Е.Ж. Особенности проведения учебно-тренировочных занятий борцов в период учебно-тренировочных сборов по подготовке к соревнованиям: метод. пособие. - Алматы: КазГАУ, 1998. - 32 с.
3. Суйеншбеков Е.Ж. Взаимосвязь технико-тактических и психомоторных качеств квалифицированных самбистов // Материалы XIII Международного научного конгресса «Современный олимпийский спорт и спорт для всех» (7-10 октября 2009 г). - Т. I. - Алматы, 2009. - С. 606-607.
4. Суйеншбеков Е.Ж. Планирование тренировочного дня в деятельности самбистов // Materialy V mezinarodni vedecko - prakticka conference «Zpravy vedecke ideje - 2009: 27.10 - 05.11.2009». Dil 13. Technicke vedy. Telovychva a sport,- Praha: Publishing House «Education and Science», 2009. - C. 65-67.
5. Суйеншбеков Е.Ж., Андрущишин И.Ф. Интегральная подготовка в самбо //Материали за V международна научна практична конференция «Край на научното развитие – 2009 ( 17-25 януари 2010 год). - Т. 17 «Технологии физическа култура и спорт». - София: «Бял ГРАД-БГ» ООД, 2010. - С. 60-63.
6. Суйеншбеков Е.Ж., Андрущишин И.Ф. Интегральная подготовка в тренировочном процессе самбистов // Материалы V Республиканской учебно-методической конференции: «Непрерывное экономическое образование. Модернизация обучения и методического обеспечения» (21-22 января 2010 г.). - Ч.4. - Алматы: КазЭУ, 2010. - С. 203-206.
7. Суйеншбеков Е.Ж., Андрущишин И.Ф. Самбошылардың жаттығу-жарыстық қызметіне дайындаудың түрлі жақтарына теориялық талдау жасау // Дене тәрбиесінің жыршысы. - 2010. - № 2. - 13-18 бб.
8. Суйеншбеков Е.Ж., Мамбетов Н.М. Корреляционный анализ взаимосвязей технико-тактических действий и психических качеств самбистов // Вестник фиизчекой культуры. - 2010. - № 2. – С. 41-47.
9. Суйеншбеков Е.Ж. Дайындықтың түрлі жақтарының самбошылардың спорттық шеберлігін арттыруға деген әсерін эксперименттік тұрғыдан зерттеу // Дене тәрбиесінің жыршысы. - 2010. - № 3. – 36-40 бб.
10. Туманян Г.С. Спортивная борьба (теория, методика, организация тренировки). – Салоники, 1997. - 383 с.
11. Бондарчук А.П. Построение системы физической подготовки в скоростно – силовых видах спорта. –К.: Здоровья. 1981. - С. 101.
12 . Тхоревский В.И. Физиологические основы спортивной тренировки женщин //Физиология человека. 2001. - 492 с.
13. Ильин Е.П. Психофизиология физического воспитания: (Факторы, влияющие на эффективность спортивной деятельности). М.: Просвещение, 1983. - С. 50.
14. Манолаки В.Г. Методика подготовки дзюдоисток различной квалификации. – Санкт-Петербург, 1993. - С. 87-88.
15. Сиротин О.А., Юсупов Х.М. Проявление индивидуальных особенностей в спортивной деятельности дзюдоистов высокой квалификации // Матер. Научн. конф. ЧГИФК. – Челябинск: ЧГИФК, 1978. - С. 86-93.
16. Плахитенко В.А., Блудов Ю.М. Надежность в спорте. – М.: Физическая культура и спорт,1983. - 176 с.
17. Сиротин О.А., Суряхин С.В., Андреев В.М. Психологическая подготовка дзюдоистов высшей квалификации // Спортивная борьба: Ежегодник. М.: Физическая культура и спорт,1977. - С. 45-46.
18 . Толочек В.А. Влияние силы нервной системы и эмоциональной устойчивости на формирование индивидуального стиля деятельности дзюдоистов // Теория и практика физической культуры. – 1981. - №2. - С. 23.
19. Сопов В.Ф. Методы измерения психического состояния в спортивной деятельности: методические рекомендации по проведению практикума специализации. – М.: РГУФК, - 2004. - 25 с.
20. Алимханов Е.А. Совершенствование национальной борьбы казахша-курес, путем изменения модели одежды: диссертация на соискание ученой степени кандидата педагогических наук: 13.00.04.-Алматы, 1997-145 с.
21. Алимханов Е. А., Байдосов К.Р. Спорттук курес уйретудін кагидалары мен тєсілдері.-Алматы: Кітап, 1986.-35 с.
22. Болгамбаев М.Х. Борьба казахша-курес: учебное пособие. -Алма-Ата: КазИФК, 1980.-64 с.
23. Болгамбаев М.Х. Техника и тактика борьбы казахша-курес: Учебное пособие. -Алма-Ата: КазИФК, 1983.-82 с.
24. Байдосов К.Р., Мухитдинов Е.М.. Жалмагамбетсв А.А. Казахша-курес, Алматы, 1987.-100 с.
25. Махметов С.Г., Матущак П.Ф. Казахские восточные единоборства. -Алма-Ата: Казахстан, 1991.-100 с.
26. Комплексная программа физического воспитания учащихся 1-31 класс общеобразовательной школы Республики Казахстан. -Алматы, 2002.-56 с.
27. Казахша-курес: Программа для факультетов физического воспитания педагогических институтов и Казахской академии спорта и туризма. -Алматы, КазАСТ, 2002.-14 с. /Общий курс/.
28. Гончаров Г.В. Основные особенности методики начальной подготовки юных борцов: автореф. ... канд. пед. наук:. 13.00.04. - М., 1954. - С. 22.
29. Суслов Ф.П. Проблемы детско-юношеского спорта на современном этапе его развития // Физическая культура, - 2008. - №26. - C.2-6.
30. Набатникова М.Я. Внедрение результатов научно-исследовательной работы в практике подготовки: автореф. ... канд.пед. наук:. 13.00.04. - М., 1978.- С. 5-7.
31. Германов Г.Н., Никитушкин В.Г. Проектирование тренировочных заданий в учебных программах для ДЮСШ, СДЮШОР, ШВСМ, УОР // Физическая культура воспитание, образавание тренировка.- 2006. - C.8-13.
32. Мелихова Т.М. Пути реализации принципов и технологий спортивного отбора и орентации // Теор. и пр.физ.культ. - 2007. - №4. - C.58-60.
33. Юшков О.П., Новое в системе подготовки детей, занимающихся спортивной борьбой // Теор. и пр.физ.культ. - 1975. - №6. - C.37-40.
34. Чедов К.В. Спортивно-ориентированное физической васпитание учащихся 10-11 лет общеобразовательных школ на основе дзюдо: автореф. ... канд.пед. наук:. 13.00.04. - 2006. - 23 с.
35. Маркиянов О.А. Экспериментальное исследование системы соревнований спортсменов 11-13 лет (на материале спортивной борьбы): автореф. ... канд.пед. наук:. 13.00.04.- М., 1987. -19 с.
36. Туякбаева М.Ш. Физическая подготовка дзюдоистов на начальном этапе специализаций: автореф. ... канд.пед. наук:. 13.00.04.- Алматы, 2006. -30 с.
37. Блеер А.Н. Психологические факторы обеспечения устойчивости и психомоторных действий в единоборствах // ТиПФК. – 2006. – №6. – С.28-31.
Ржаков П.А., Никуличев В.А., Крутьковский В.К. Тестиронание специальной выносливости в спортивной борьбе // Спортивная борьба: 1982. – С. 61-64
38. Чумаков Е.М. Тактика борцов самбистов. – М.: ФиС., 1976 – 274с
39. Петухов В.Г., Ширяев А.Г. Текущий педагогический контроль за состоянием борцов в тренировочном процессе // Спортивная борьба: 1983. – С. 62-64
40. Шиян В.В. Специальная выносливость дзюдоистов и средств ее развития. Автореф.дисс…. канд. – М., 1984. – 23с.
41. Киров Г.А. методика оценка специальной физической подготовленности борцов с учетом особенностей ведения соревновательной поединка. Автореф.дисс…. канд. – М., 1986. – 20с
42. Чарыев К. Методы и средства оптимизации скоростно-силовой подготовленности борцов – самбистов высокой квалификации, Автореф.дисс…. канд. – М., 1995. – 22с.
43 Телюк С.И. Соотношения средств специальной физической подготовке борцов высших разрядов в соревновательном периоде. Автореф.дисс… канд. – М., 1984. – 21с.
44. Смирнов Ю.А. Предсоревновательная подготовка дзюдоистов высокой квалификации: автореф.дисс… канд. – М., 1989, - 24с
45. Асубаев А.Р. Спортивная борьба: Учебно-методическое пособие. – Алматы, Шартрап, 1997. – 182 с.
46. Шепилов А.А., Климин В.П. Выносливость борцов. – М.: ФиС, 1979, - 128с.
47. Хакунов Н.Х. Динамика физической подготовленности самбистов различного возраста и весовых категорий: Автореф.дисс… канд. – М., 1991. – 21 с.
48. Чуйко Ю.И. Рациональный планирования подготовки борцов с учетом их индивидуальных особенностей: Автореф.дисс… канд. – М., 1984. – 22 с
49. Сиротин О.А. Психолого-педагогические основы индивидуализации спортивной подготовке борцов. М. ВНИИФК 1996. – 148 с.
50. Дякин А.М. Исследования организации и управления тренировочном процессе при подготовке борцов высокого класса к соревнованиям: Авторе. Дисс….канд., - М., 1978. – 23 с.
51. Туманян Г.С. Научные основы планирования тренировки борцов. – М.:
ГЦОЛИФК, 1982. - 4 с.
52. Туманян Г.С., Потребич В.А. Нетрадиционные формы планирование тренировочных макроциклов в спортивной борьбе.- Москва. ГЦОЛИФК, 1985.-9 с.
53. Иванов А.В. Влияние суточных биоритмов на работоспособность спортсменок, занимающихся дзюдо.- Ленинград. ГДОИФК, 1994.- 65 с.
54. Шахлина Л.Г. Проблема полового диформизма в спорте высших достижений // ТиПФК. – 1999. – №6. – С. 51-55.
2. Шепетюк М.Н., Суйеншбеков Е.Ж. Особенности проведения учебно-тренировочных занятий борцов в период учебно-тренировочных сборов по подготовке к соревнованиям: метод. пособие. - Алматы: КазГАУ, 1998. - 32 с.
3. Суйеншбеков Е.Ж. Взаимосвязь технико-тактических и психомоторных качеств квалифицированных самбистов // Материалы XIII Международного научного конгресса «Современный олимпийский спорт и спорт для всех» (7-10 октября 2009 г). - Т. I. - Алматы, 2009. - С. 606-607.
4. Суйеншбеков Е.Ж. Планирование тренировочного дня в деятельности самбистов // Materialy V mezinarodni vedecko - prakticka conference «Zpravy vedecke ideje - 2009: 27.10 - 05.11.2009». Dil 13. Technicke vedy. Telovychva a sport,- Praha: Publishing House «Education and Science», 2009. - C. 65-67.
5. Суйеншбеков Е.Ж., Андрущишин И.Ф. Интегральная подготовка в самбо //Материали за V международна научна практична конференция «Край на научното развитие – 2009 ( 17-25 януари 2010 год). - Т. 17 «Технологии физическа култура и спорт». - София: «Бял ГРАД-БГ» ООД, 2010. - С. 60-63.
6. Суйеншбеков Е.Ж., Андрущишин И.Ф. Интегральная подготовка в тренировочном процессе самбистов // Материалы V Республиканской учебно-методической конференции: «Непрерывное экономическое образование. Модернизация обучения и методического обеспечения» (21-22 января 2010 г.). - Ч.4. - Алматы: КазЭУ, 2010. - С. 203-206.
7. Суйеншбеков Е.Ж., Андрущишин И.Ф. Самбошылардың жаттығу-жарыстық қызметіне дайындаудың түрлі жақтарына теориялық талдау жасау // Дене тәрбиесінің жыршысы. - 2010. - № 2. - 13-18 бб.
8. Суйеншбеков Е.Ж., Мамбетов Н.М. Корреляционный анализ взаимосвязей технико-тактических действий и психических качеств самбистов // Вестник фиизчекой культуры. - 2010. - № 2. – С. 41-47.
9. Суйеншбеков Е.Ж. Дайындықтың түрлі жақтарының самбошылардың спорттық шеберлігін арттыруға деген әсерін эксперименттік тұрғыдан зерттеу // Дене тәрбиесінің жыршысы. - 2010. - № 3. – 36-40 бб.
10. Туманян Г.С. Спортивная борьба (теория, методика, организация тренировки). – Салоники, 1997. - 383 с.
11. Бондарчук А.П. Построение системы физической подготовки в скоростно – силовых видах спорта. –К.: Здоровья. 1981. - С. 101.
12 . Тхоревский В.И. Физиологические основы спортивной тренировки женщин //Физиология человека. 2001. - 492 с.
13. Ильин Е.П. Психофизиология физического воспитания: (Факторы, влияющие на эффективность спортивной деятельности). М.: Просвещение, 1983. - С. 50.
14. Манолаки В.Г. Методика подготовки дзюдоисток различной квалификации. – Санкт-Петербург, 1993. - С. 87-88.
15. Сиротин О.А., Юсупов Х.М. Проявление индивидуальных особенностей в спортивной деятельности дзюдоистов высокой квалификации // Матер. Научн. конф. ЧГИФК. – Челябинск: ЧГИФК, 1978. - С. 86-93.
16. Плахитенко В.А., Блудов Ю.М. Надежность в спорте. – М.: Физическая культура и спорт,1983. - 176 с.
17. Сиротин О.А., Суряхин С.В., Андреев В.М. Психологическая подготовка дзюдоистов высшей квалификации // Спортивная борьба: Ежегодник. М.: Физическая культура и спорт,1977. - С. 45-46.
18 . Толочек В.А. Влияние силы нервной системы и эмоциональной устойчивости на формирование индивидуального стиля деятельности дзюдоистов // Теория и практика физической культуры. – 1981. - №2. - С. 23.
19. Сопов В.Ф. Методы измерения психического состояния в спортивной деятельности: методические рекомендации по проведению практикума специализации. – М.: РГУФК, - 2004. - 25 с.
20. Алимханов Е.А. Совершенствование национальной борьбы казахша-курес, путем изменения модели одежды: диссертация на соискание ученой степени кандидата педагогических наук: 13.00.04.-Алматы, 1997-145 с.
21. Алимханов Е. А., Байдосов К.Р. Спорттук курес уйретудін кагидалары мен тєсілдері.-Алматы: Кітап, 1986.-35 с.
22. Болгамбаев М.Х. Борьба казахша-курес: учебное пособие. -Алма-Ата: КазИФК, 1980.-64 с.
23. Болгамбаев М.Х. Техника и тактика борьбы казахша-курес: Учебное пособие. -Алма-Ата: КазИФК, 1983.-82 с.
24. Байдосов К.Р., Мухитдинов Е.М.. Жалмагамбетсв А.А. Казахша-курес, Алматы, 1987.-100 с.
25. Махметов С.Г., Матущак П.Ф. Казахские восточные единоборства. -Алма-Ата: Казахстан, 1991.-100 с.
26. Комплексная программа физического воспитания учащихся 1-31 класс общеобразовательной школы Республики Казахстан. -Алматы, 2002.-56 с.
27. Казахша-курес: Программа для факультетов физического воспитания педагогических институтов и Казахской академии спорта и туризма. -Алматы, КазАСТ, 2002.-14 с. /Общий курс/.
28. Гончаров Г.В. Основные особенности методики начальной подготовки юных борцов: автореф. ... канд. пед. наук:. 13.00.04. - М., 1954. - С. 22.
29. Суслов Ф.П. Проблемы детско-юношеского спорта на современном этапе его развития // Физическая культура, - 2008. - №26. - C.2-6.
30. Набатникова М.Я. Внедрение результатов научно-исследовательной работы в практике подготовки: автореф. ... канд.пед. наук:. 13.00.04. - М., 1978.- С. 5-7.
31. Германов Г.Н., Никитушкин В.Г. Проектирование тренировочных заданий в учебных программах для ДЮСШ, СДЮШОР, ШВСМ, УОР // Физическая культура воспитание, образавание тренировка.- 2006. - C.8-13.
32. Мелихова Т.М. Пути реализации принципов и технологий спортивного отбора и орентации // Теор. и пр.физ.культ. - 2007. - №4. - C.58-60.
33. Юшков О.П., Новое в системе подготовки детей, занимающихся спортивной борьбой // Теор. и пр.физ.культ. - 1975. - №6. - C.37-40.
34. Чедов К.В. Спортивно-ориентированное физической васпитание учащихся 10-11 лет общеобразовательных школ на основе дзюдо: автореф. ... канд.пед. наук:. 13.00.04. - 2006. - 23 с.
35. Маркиянов О.А. Экспериментальное исследование системы соревнований спортсменов 11-13 лет (на материале спортивной борьбы): автореф. ... канд.пед. наук:. 13.00.04.- М., 1987. -19 с.
36. Туякбаева М.Ш. Физическая подготовка дзюдоистов на начальном этапе специализаций: автореф. ... канд.пед. наук:. 13.00.04.- Алматы, 2006. -30 с.
37. Блеер А.Н. Психологические факторы обеспечения устойчивости и психомоторных действий в единоборствах // ТиПФК. – 2006. – №6. – С.28-31.
Ржаков П.А., Никуличев В.А., Крутьковский В.К. Тестиронание специальной выносливости в спортивной борьбе // Спортивная борьба: 1982. – С. 61-64
38. Чумаков Е.М. Тактика борцов самбистов. – М.: ФиС., 1976 – 274с
39. Петухов В.Г., Ширяев А.Г. Текущий педагогический контроль за состоянием борцов в тренировочном процессе // Спортивная борьба: 1983. – С. 62-64
40. Шиян В.В. Специальная выносливость дзюдоистов и средств ее развития. Автореф.дисс…. канд. – М., 1984. – 23с.
41. Киров Г.А. методика оценка специальной физической подготовленности борцов с учетом особенностей ведения соревновательной поединка. Автореф.дисс…. канд. – М., 1986. – 20с
42. Чарыев К. Методы и средства оптимизации скоростно-силовой подготовленности борцов – самбистов высокой квалификации, Автореф.дисс…. канд. – М., 1995. – 22с.
43 Телюк С.И. Соотношения средств специальной физической подготовке борцов высших разрядов в соревновательном периоде. Автореф.дисс… канд. – М., 1984. – 21с.
44. Смирнов Ю.А. Предсоревновательная подготовка дзюдоистов высокой квалификации: автореф.дисс… канд. – М., 1989, - 24с
45. Асубаев А.Р. Спортивная борьба: Учебно-методическое пособие. – Алматы, Шартрап, 1997. – 182 с.
46. Шепилов А.А., Климин В.П. Выносливость борцов. – М.: ФиС, 1979, - 128с.
47. Хакунов Н.Х. Динамика физической подготовленности самбистов различного возраста и весовых категорий: Автореф.дисс… канд. – М., 1991. – 21 с.
48. Чуйко Ю.И. Рациональный планирования подготовки борцов с учетом их индивидуальных особенностей: Автореф.дисс… канд. – М., 1984. – 22 с
49. Сиротин О.А. Психолого-педагогические основы индивидуализации спортивной подготовке борцов. М. ВНИИФК 1996. – 148 с.
50. Дякин А.М. Исследования организации и управления тренировочном процессе при подготовке борцов высокого класса к соревнованиям: Авторе. Дисс….канд., - М., 1978. – 23 с.
51. Туманян Г.С. Научные основы планирования тренировки борцов. – М.:
ГЦОЛИФК, 1982. - 4 с.
52. Туманян Г.С., Потребич В.А. Нетрадиционные формы планирование тренировочных макроциклов в спортивной борьбе.- Москва. ГЦОЛИФК, 1985.-9 с.
53. Иванов А.В. Влияние суточных биоритмов на работоспособность спортсменок, занимающихся дзюдо.- Ленинград. ГДОИФК, 1994.- 65 с.
54. Шахлина Л.Г. Проблема полового диформизма в спорте высших достижений // ТиПФК. – 1999. – №6. – С. 51-55.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Биология және биотехнология факультеті
Дене тәрбиесі және спорт кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Арещенко А.И.
Кафедра меңгерушісі,
Профессор
Дипломдық жұмыс
Дзюдошы – студенттердің дене қасиеттерін жетілдіру әдістері
050108 – Дене шынықтыру және спорт мамандығы
Орындаған:
4 курс студенті
Асаубек Самат
Ғылыми жетекші:
п.ғ.к. ҚазСТА доценті
Унтаев Х.К.
Норма бақылаушы
Мартыненко И.И.
Алматы, 2012
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
1.1 Дзюдошыларды дайындаудың теориялық және тәжірибелік
салалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Спорттық шынығуды жоспарлау негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.3 Дзюдошыларды дайындаудың түрлі кезеңдерінде дайындауды
психологиялық қамтамасыз етудің басты
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.4 Бастапқы дайындық топтарындағы оқу-жаттығу жұмыстары - спортшыны
дайындаудың көп жылдық жоспарының маңызды бөлімі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.5 Дене қабілеттерінің түрлері, дене қимыл-қозғалыстарының даму
ерекшеліктері және физиологиялық өсу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2. ЗЕРТТЕУ МІНДЕТТЕРІ, ӘДІСТЕРІ ЖӘНЕ
ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.1. Ғылыми және ғылыми-әдістемелік әдебиеттер сараптамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
3. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ МЕН
САРАПТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 34
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... .. ... .50
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Жаттығу тұтас үдеріс болып табылады,
ол өз құрамында спорттық жаттығудың теориясы мен әдістемесінде атап
көрсетілген дайындықтың 6 негізгі түрін қарастырады: дене, техникалық,
тәсілдік, жинақтық, психологиялық және теориялық. Оның әрқайсысы белгілі
бір орынға ие болғандықтан, әрқайсысына жаттығу үдерісін жоспарлау мен
бағдарламалау барысында нақты уақыт мөлшері беріледі [1].
Қазіргі уақытта жаттығу үдерісін жоспарлау дайындықтың әрбір түрінде
бөлек іске асырылады, ол бастапқы дайындық топтарынан басталып, жоғары
спорттық шеберлік топтарымен аяқталады. Осы топтардағы жаттығу үдерісі
дайындықтың әрбір түрі үшін спорттық маусымның кезеңдері мен дәуірлеріне
сай қатаң түрде жеке-даралану арқылы жоспарланған жүктемелерге сәйкес іске
асырылады.
Осындай көзқарастың стереотипі балалар жаттықтырушыларының бастапқы
дайындық кезеңдерінде қаланады да, бұл үдерісті жаттықтырушылар мен жоғары
білікті спортшылар жоғары спорттық шеберлігі кезеңінде қолдау көрсетеді,
себебі олардың барлығы кезінде балалар спортынан келіп шыққан.
Дегенмен, спорттың кез-келген түрінде жарыс қозғалыстарын орындау
спортшыны дайындаудың мазмұндық компоненттеріндегі ішкі өзара байланыстар
мен өзара тәуелділіктің ажырамас тұтастығы негізінде әрбір дайындық түрінің
ішіндегі және түрлер арасындағы барлық түрлерін жинақтап көрсетуден тұрады.
Егер мысал үшін, қозғалыс әрекетінің психикалық бағдарламасы қалыптаспаған
болса, онда психика жүйке импульстерін тәсілдік тұрғыдан тиімді және
мақсатқа сәйкес қозғалыс жасауға қажеттіден артық бұлшық еттердің едәуір
көп санына қарай жібереді. Бұл психологиялық және тәсілдік дайындық
құрылымдарының арасындағы өзара байланыстың үлгісі болып табылады.
Осылайша, басқа дайындық түрлері арасындағы өзара байланысты байқауға
болады. Бұл байланыстардың болуының өзі дайындық үдерісін жоспарлау мен
іске асыруда оларды ескеру қажеттілігін көрсетіп отыр. Осы өзара
байланыстар мен өзара тәуелділіктерді теріске шығару білікті спортшыларды
жаттықтыру үдерісінің бірлігі мен тұтастығын бұзатын болады. Оған қоса,
бұның өзі жаттығудың басты ұстанымын сақтауға - жарыс әрекетінің
жағдайларына анағұрлым жақындатуға кедергі жасайтын болады [2].
Сондықтан білікті спортшыларды жаттықтыру үдерісінің сапасын ары қарай
жақсартудың тиімді жолдарының бірі, біздің ойымызша, осы түрлердің
әрқайсысының түрлі құрылымдары арасындағы анағұрлым маңызды және
көкейкесті өзара байланыстарды ескеру арқылы іске асырылатын дайындықтың
барлық түрлерінің жаттығу үдерісінде жинақталуын арттыру болуы мүмкін.
Зерттеу болжамы: Дзюдошы-студенттердің дене қасиеттерін жетілдіруде
олардың психологиялық-физиологиялық күйі шынықтыру жаттығулары мен
тапсырмаларын орындауға ықпал етеді деген болжам жасалынды.
Зерттеу нысаны. Білікті дзюдошылардың оқу-жаттығу үдерісі, дзюдошыларды
дайындаудың жарыстан алдыңғы кезеңінің сипаттамасы.
Зерттеу мақсаты. Спорттық әрекет үдерісінде дайындықтарының өзара
байланыстарын ескеру негізінде білікті дзюдошылардың оқу-жаттығу үдерісінің
тиімділігін арттыру.
Зерттеу міндеттері.
1. Күресшілердің оқу-жаттығу үдерісінде дайындықтарының (әдіс-тәсіл,
психологиялық, дене қабілеттерін дамыту және т.б.) өзара
байланыстарын пайдалану бойынша ғылыми-әдістемелік әдебиеттерге талдау
жасау.
2. Дзюдошыларды дайындауда жиі қолданылатын әдістік амалдарды анықтау
және оларға арналған әдіс-тәсілдік, дене және психологиялық
бағыттылықтағы әдістемелік нұсқаулар жасау.
3. Арнайы жинақталған тапсырмалар кешенін жасау және олардың шынайылығын
дзюдошылардың оқу-жаттығу үдерісінде қолдану арқылы негіздеу.
Алға қойылған міндеттерді шешу үшін келесі зерттеу әдістері
пайдаланылды:
- ғылыми-әдістемелік әдебиеттерге талдау жасау;
- педагогикалық байқау;
- дене даярлығын зерттеу әдістерін қарастыру;
- әдіс-тәсілдік әрекеттерді тіркеу әдістемесі;
- психологиялық зерттеу әдістерін талдау;
Жүргізілген зерттеулердің теориялық және тәжірибелік маңыздылығы
дзюдошылардың оқу-жаттығу үдерісінде дайындық түрлерінің түрлі жақтарының
өзара байланыстарын ескеру арқылы тұжырымдамалық салаларын негіздеуден,
оған қоса арнайы жинақталған кешенді тапсырмаларды пайдалану арқылы
спорттық шеберлікті дамыту мен жетілдіру негізінде тұтастық бірліктегі әдіс-
тәсілдік, дене және психологиялық қондырмалар мен педагогикалық бағыттағы
сілтемелер ұсынылған.
Зерттеуде пайдаланылған тестілер мен әдістемелер дзюдошылардың жарыс
әрекетіне деген жинақталған дайындығын дәйектемелі және анағұрлым сапалы
бағалауға мүмкіндік береді.
Диссертацияның көлемі мен құрылымы. Диссертация кіріспеден, үш
тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, 17 кестелер мен
8 суреттен тұрады.
1. ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1. Дзюдошыларды дайындаудың теориялық және тәжірибелік салалары
Зерттеудің басты міндеті жоғары білікті спортшылардың спорттық
шеберлігі деңгейін арттыруға бағытталған жаттығу әрекеті үдерісіндегі
жинақталған қосалқы әсер етуді эксперименттік тұрғыдан негіздеу болды.
Спортта жоғары көрсеткіштерге қол жеткізу тек қана спортшыны
дайындықтың түрлі сатыларында дайындаудың нақты жоспарлануы жағдайында
өткізу қажет. Спорттық шынығуды тиімді құрудың негізгі талаптарының жалпы
теориялық негіздері бірқатар ғалым-мамандардың еңбектерінде келтірілген
[3].
Алға қойылған міндеттердің шешімін табуы алдын-ала және негізгі
педагогикалық эксперименттің барысында өтті.
Алдын-ала эксперимент кезінде байқау мен теориялық талдау негізінде
дзюдошылардың күрестерде жиі қолданылатын техникалық амалдары іріктелініп
алынды.
Осы техникалық амалдар мен олардың түрлі нұсқалары үшін өз құрамында
бір уақытта әдіс-тәсілдік, дене және психологиялық бағыттағы әдістемелік
нұсқаулар жасалынды. Содан барып осы амалдар арқылы шартты түрде арнайы
жинақталған кешендер деп аталатын (АЖК) тапсырмалар кешені құрастырылды.
1.2 Спорттық шынығуды жоспарлау негіздері
Спортта жоғары жетістіктерге қол жеткізу тек қана спортшыны шынықтыру
іс-шараларын дайындықтың әр кездерінде жүргізу амалдарының жоспарын құру
арқылы мүмкін. Спорттық шынығуды тиімді құрастыруға қойылатын талаптардың
жалпы теориялық негіздері бірқатар ғалымдардың еңбектерінде қарастырылған.
Осы ғалымдардың пікірінше спорттық шынығу саласы бойынша спортшыларды
дайындаудың басты заңдылықтары төмендегідей:
- таңдап алынған спорт түрі бойынша тереңдетілген және дербес
мамандандырылған бағытта спортшыны шынықтырудың нәтижелілігін ең жоғары
деңгейге көтеру;
- спорттық шынығудың мазмұнын, таңдап алынған бағыттылықты шынықтыру,
соның ішінде жалпы дене дайындығы саласы бойынша үдерісінің динамикасымен,
оның кезеңдерімен, сатыларымен тікелей байланыста жүргізу;
- үзбей шынығу нәтижесінде ғана қол жеткізуге мүмкін боларлық шынықтыру
үдерісінің ешбір клеңсіздіксіз, жүйелі түрде жыл бойы немесе көптеген
жылдар бойы жүргізілуін қадағалау;
- дамытушы-шынықтыру жүктемелерін біртіндеп арттыра отырып жүргізуді
қатаң ұстану, шынығу барысында жарысты қызмет жүзеге асырылуының үлгісін
қатаң ұстану;
- шынықтыру үдерісінің құрылымдылығының реттілігін қатаң сақтау,
әсіресе мұны төмен, орта, үлкен циклдер аралығында қадағалау, оларды
шынықтыру жүйесінің заңдылықтарымен сәйкестендіре жүргізу.
Түрлі салалалы күресшілерді дайындауды жоспарлау шынықтыру мен
жарыстарды жүргізу барысында жүзеге асырылатын міндеттерді жүзеге асыру
арқылы орындалады. Негізгі міндеттерге төмендегідей көрсеткіштер жатады,
атап айтқанда: жалпы және арнайы жарыс қызметінің міндеттерін шешу,
техникалық-тактикалық шеберлікті жетілдіру, күресші ағзасының функционалды
мүмкіндіктерін арттыру, психологиялық дайындық деңгейін көтеру, нақты бір
жарысқа тікелей дайындықты жетілдіру және т.б.
Күресшілерді дайындауды жоспарлау тиімділігі бірқатар талаптар
ескерілгенде ғана мүмкін, атап айтқанда [1,2].
1) Жан-жақтылық. Жарыс пен шынықтыруды жүргізуді жоспралау дайындықтың
барлық салаларын қамтуы қажет, соның ішінде жарысты және жарыстан
алдыңғы кезеңдерді., жарыстан кейінгі қалпына келтіру іс-шараларын,
шынықтыруға сырттай әсер ететін жағдайларды және т.б.
2) Нақтылық. Дайындық барысында нақты міндеттер жүзеге асырылуы қажет,
атап айтқанда: нақты бір спорт түрі немесе оның бөлімдері бойынша
дайындықтың тиянақты бір деңгейіне қол жеткізу, нақты бір жарыстарға
дайындық жүргізу, қарсыластармен кездесуге дайындық және т.б.
3) Дайындықты жетілдіру. Аз ғана шынықтыру жаттығулар жүргізу барысында
шыныққандыққа қол жеткізу, спортшының мүмкіндіктері мен берілетін
жүктемелер арасындағы сәйкестік, нақты жарыстар мен шынықтырулар
арасындағы сәйкестіктерді жүзеге асыру.
Қазіргі уақытта тәжірибелік жұмыс барысында бапкерлер мақсатты
бағдарлану әдісін қолдана бастады. Бұл әдіс жоспарлау кезінде түпкілікті
нәтижеге қол жеткізуді мақсат тұтынуды ұстанады, яғни нақты бір тәсілдерді
қолдана отырып, нәтиге жету.
Ары қарай жоспарланған нәтижеге қол жеткізуге ықпал ететін іс-шаралар
қарастырылады, соның ішінде аралық құрамдас жаттығулар жүйесі түзіледі.
Содан кейін ғана әрбір аралық және соңғы мақсаттарға қол жеткізуге арналған
құралдар мен әдістердің жүйесі түзіледі. Нақты бір соңғы нәтижеге қол
жеткізуді жоспарлай отырып, жарыс қызметінің көрсеткіштерін анықтап алу
қажет. Олар жоспарланған нәтижеге (техникалық-тактикалық көрсеткіштер –
белсенділік, шабуыл жасау мен қорғану нәтижелігі, сенімділік вариативтілігі
және т.б.) сай болуы қажет. Жалпы және арнайы дайындықты жоспарлау мәні де
жоғары. Мақсатты бағдарлану әдісін қолдануды мақсатты жоспарлау мен
күресшінің психологиялық күйінің маңызы да зор. Мақсатты бағдарлануды
қолданудағы жүйелі-құрылымды тәсілдің басымдылғы төмендегідей [1]:
1. Нақтылық:
а) әрбір дене сапасы жоспарланған нәтижеге қол жеткізуге қажетті
деңгейге дейін жетілдірілуі қажет;
б) барлық шынықтыру жаттығулары берілген дене сапасы бойынша нақты бір
деңгейге қол жеткізерліктей болып таңданып алынуы (артық та, кемде емес)
қажет;
2. Қадағалау.
Аралық тестердің болуы бір айда бірнеше рет дайындық жүргізілуін
қадағалап отыруға мүмкіндік береді, алынған нәтижелерді жоспарланған
деңгеймен салыстыруға, орындалған жұмыс сапасын бағалау үшін қажет.
3. Сараптама жүргізу мүмкіндігі.
Дайындықтың әрбір сатысында қол жеткен жетістіктерді бағалауға болады,
оның әрқайсысының нақытылық деңгейі талданады. Дайындықтың әрбір кезеңі
аяқталған соң оған талдау жүргізу мүмкіндігі туындайды.
4. Дене қасиеттерін жетілдіру мүмкіндігі.
Мұндай сараптама қорытындысы бойынша келесі дайындық кезеңінің
жоспарына қандай да бір түзетулер мен толықтырулар енгізуге болады. Егер
спортшы алдыңғы жоспар бойынша нақты бір нәтижелерге қол жеткізген болса
басқаруды нақты сенімділікпен жүргізе беруге болады.
Жоспарлаудың мұндай тәсілі бапкерден спортшы ағзасын ұзақ уақыт бойы
зерттеуді, осы көрсеткіштер негізінде күресшінің жеке бір кейпін
қалыптастыруды жетілдіруге жаңа мүмкіндіктер береді.
Сондай-ақ, жоғары дәрежелі дзюдошыларды дайындауды жоспарлауды жарыстар
күнтізбелік жоспарын құрудан бастаған жөн, тек қана осындай жағдайда
спортшының денелік және техникалық-тактикалық дайындығының өсіміне қол
жеткізуге болады.
Күресшілерді шынықтыру үдерісін жоспарлау барысында шынықтыру
бағдарламасын сатыландыра отырып күрделендіру негізінде спортшының денелік
және техникалық-тактикалық қабілеттері жетілуіне қол жеткізуге
болатындығын, ағзасының барлық жүйелерінің функционалды мүмкіндіктерін
жетілдіруге болады [5].
Дене жаттығуларымен жүйелі түрде шұғылдану ағзаның барлық жүйелерінің
қызметтерін жетілдіруге мүкіндік береді. Спорт түрлері бойынша шеберлікті
жетілдіру құралдары мен әдістерін таңдауда әрбір ағзаның функционалды
мүмкіндіктерін ескеру қажет. Әсіресе спортшының денсаулығына нұқсан
келтірмеу жағына көбірек көңіл бөлінуі қажет.
1.3 Дзюдошыларды дайындаудың түрлі кезеңдерінде дайындауды
психологиялық қамтамасыз етудің басты мәселелері
Спортшыларды психологиялық дайындаудың теориясы мен әдістемесі біршама
дамыды. Алынған білімдерде кең ауқымды деңгейде тәжірибеде қолданылуда.
Спортшыны дайындаудың бұл түрі қаншалықты жетілдірілген сайын соншалықты
жаңа терминдер мен түсініктер қалыптасуда. Психологиялық реттеу,
психологиялық болжам, психологиялық қамтамасыз ету, психологолиялық
қолдау сияқты терминдер кеңінен қолданылуда. Мұның барлығы спортшының ары
қарайғы психологиялық дайындығын қамтамасыз етеді.
Жаңа түсініктер спортшының психологиялық дайындығын жаңа жақтарын
айқындайды. Дзюдошыларды дайындаудың психолог мамандардың дәлелдемесі
бойынша үш бөлімі бар:
а) болжамды зерттеулер жүргізу;
б) психологиялық моторлы, зияткерлікті және әлеуметтік-психологиялық
бейімделу;
в) күресшілердің дайындық деңгейін қадағалау.
Спортшының психологиялық дайындығын қадағалауды спорт саласы бойынша
психологиялық зерттеу жүргізу мамандарынсыз мүмкін емес.
1.4 Бастапқы дайындық топтарындағы оқу-жаттығу жұмыстары - спортшыны
дайындаудың көп жылдық жоспарының маңызды бөлімі ретінде
Спорттық даярлықты әрі қарай жетілдіру жас спортшының барлық
қабілеттерін жан-жақты дамыту, әсіресе жаттықтырудың көпжылдық барысы
кезеңдерінде тиімді саналылықпен жүргізілуі қажет. Спорттық ізбасарларды
даярлаудың өнімділігі спорт мектептерінде жаңа оқу бағдарламасын түзу
сапасына байланыстылығының маңызы үлкен.
Спортшы ізбасарларды іріктеу жүйесі көпжылдық даярлықпен ұласады. Ол
ерте мектеп жасынан басталып, құрылықтар біріншілігіне, Әлем
чемпионаттарына, Азиялық және Олимпиялық ойындарға, халықаралық жарыстарға
қатысу үшін ел құрама командасына іріктелуімен аяқталады.
Спортшы ізбасарлар даярлығы 4 кезең бойы жүзеге асырылады. Бастапқы
дайындық, алғашқы спорттық маманданудың оқу-жаттықтыру кезеңдері,
тереңдетіп жаттықтыру және спорттық жетілу.
Бастапқы дайындық кезеңінде дәрігердің жазбаша рұқсатын алған, спортпен
шұғылдануға қызығушылық танытқан жалпы білім беру мектептерінің оқушылары
өздері таңдаған спорт түрі негіздерін игеру мен жан-жақты дене дайындығына
бағытталған тәрбиелік жұмыстарына қатысқысы келетін балалар
топтастырылады.
Алғашқы спорттық маманданудағы оқу-жаттықтыру кезеңі жан-жақты денелік
және функционалды даярлыққа жетуге, таңдаған спорт түрінің негіздерін
меңгеру, жарыс тәжірибесіне бейімдеу, спорттық қабілеттерін анықтауға
бағытталған міндеттерді орындаумен сипатталады [6].
Тереңдетіп жаттықтырудың оқу-жаттықтыру кезеңі таңдалған спорт түрінің
әдіс-тәсілін жетілдіруде арнайы дене даму сапасын тәрбиелеумен,
функционалды дайындық деңгейінің өсуімен және таңдалған спорт түрінде жарыс
тәжірибесінің жинақталуымен сипатталады.
Спорттық жетілу кезеңі алдыңғы кезеңдерге қатысты міндеттерді
орындайды. Алайда, қосымша спортшының мамандануында алғашқы үлкен
жетістіктер кезеңіне тән (спорт шеберінің нормативін орындау) спорттық
қасиеттерге жетуді қарастырады.
Іріктеу жүйесі бірқатар ұйымдық шаралардың бағыттарын қарастырады:
1. Жалпы білім беру мектептеріндегі дене тәрбиесі сабақтарында
және мектеп жарыстарында спорттың әлдебір түрінен балалардың
икемділігін жаппай байқау;
2. Болашағы бар спортшыларды іріктеуді оқу-жаттықтыру топтарында
спорт түрінен маман жаттықтырушы жүргізеді;
3. Болашағы бар спортшыларды байқау мен іріктеуді, елдің құрама
командасына енгізуді республиканың құрама командаларының бас
және аға жаттықтырушылары жүргізеді.
Бастапқы дайындық топтарына белгілі спорт түріне, жас мөлшеріне
қойылған талаптарға сай барлық талапкерлерді қабылдайды. Бастапқы даярлық
топтарында әртүрлі спорт түріне қажетті алғашқы қасиеттер байқала бастайды.
Әрбір оқу жылының соңында сынақ-тестілеу жүргізіледі. Осы сынақтар
негізінде келесі топтарға іріктеу жұмыстары жүргізіледі.
Спорт мектептері жұмыстарының тиімділігі оқу бағдарламаларының сапасына
байланысты. Біздің елімізде мұндай бағдарламалар кеңес одағы кезінде
енгізілген, сондықтан спортшы ізбасарларды дайындаудың қазіргі талаптарға
сай келетін жаңа оқу бағдарламаларын жасау қажеттілігі туындап отыр.
Бұл бөлімде әртүрлі спорт мектептерінің оқу бағдарламасына байланысты
жалпы сипаттағы ұсыныстар енгізілген.
Бөлімді дайындау алдында көпжылдық даярлықтың тиімді құрылуы келесі
негізгі факторлардың негізінде жүзеге асырылуына басым назар аударылды.
Олар: ең жоғары нәтиже көрсететін спортшылардың тиімді жас кезеңдері,
осындай нәтижелерге қол жеткізген жүйелі жаттықтыру ұзақтығы, көпжылдық
даярлықтың әр кезеңінде жаттығудың басым бағыттылығы, арнайы жаттығуды
бастауындағы биологиялық жас пен даярлық басындағы төлқұжаттық жас,
спортшының жеке өзгешелігі және оның шеберлігінің өсу қарқыны.
Балалар мен жасөспірімдер спорттық және спортшы резервтегі арнаулы
балалар мен жасөспірімдер мектептерінің барлық оқу бағдарламалары осы
мектептердің әрекетін белгілейтін республика бойынша қабылданған нормативті-
құқықтық актілерінің негізінде қарастырылады. Осы нормативті құжаттарды
саралау нәтижесі заманауи спорт мектептерінде қабылданған оқу-жаттығу
бағдарламалары Қазақстан жағдайына бейімделмегендігі анықталды.
Бағдарламаның әдістемелік бөліміне дайындықтың негізгі түрлері бойынша
оқу материалы және оның жылдық цикл мен оқу жылдарына бөлінуі оқу жылдары
бойынша спорттық нәтижелерді жоспарлау, жаттығу мен жарыс жүктемелерінің
ұсынылған көлемі педагогикалық және медициналық бақылауды ұйымдастыру және
жүргізу; оқу-жаттығу сабақтарын жүргізудегі тәжірибелік ұсыныстарынан
құралады [7].
Осы жерде бірқатар ұсыныстар:
1. бастапқы дайындық кезеңі мен оқу-жаттықтыру тәжірибелік сабақтарына
арналған оқу материалы (оқытудың 2 жылына дейін) спорттық әдістерінің
жетілу мен тәсілдік шеберлік жиынтығымен қоса жекелеген дене сапасының
дамуына бағытталған жаттығу тапсырмалары түрінде ұсынылады;
2. спорттың басқа түрлерінде тәжірибелік сабақтарына арналған
бағдарламалық материалды баяндау оқытудың тиісті кезеңдеріне арналған
дайындықтың тәртібімен қолданылады;
3. спорт мектептерінің қызметін реттеп отырған құқықтық негіздер мен
спорт резервтерін дайындаудағы мақсаттарды ескере отырып, оқу жоспарының
жылдық жоспарына бақылау нормативтері, талаптары, бөлімдері өзгертіледі;
4. тәрбие жұмыстары, спорттық қалпына келтіру шаралары, психологиялық
дайындық бойынша спорт мектебінің мүмкіндіктерін ескере отырып жоспарға
өзгерістер енгізіледі.
Спорт мектептеріндегі оқу-жаттығу жұмыстарына қажетті ұйымдық
әдістемелік нұсқаулар. Бағдарламаның бұл бөлімінде жас спортшылардың
көпжылдық даярлығына тән оқу-жаттықтыру кезеңдері анықталады, уақыты
белгіленеді және ұйымдастыру жолдары көрсетіледі, оларға:
- дайындық кезеңдері және оларды оқыту жылдарымен байланысы;
- балалар мен жасөспірімдердің дене дайындығының жастық физиологиялық
ерекшеліктеріне қысқаша сипаттама беру;
- көпжылдық дайындық барысында қолданылатын негізгі әдістемелік
ережелерін қарастыру;
1-кестеде жас спортшылардың дене-күш сапасын анықтауға қажетті санын,
оқу-жаттықтыру жұмысының тәртібін, оқыту жылдары бойынша нормативті
талаптарды ескере отырып, жаттықтыру үдерісінің басым бағыттылығына
арналған жоба ұсынылды.
Кесте 1 – Дайындық кезеңдерінің жастық шегі, оқу-жаттықтыру сағат саны,
дене-қабілеттері және спорттық даярлық бойынша талаптар (жоба)
Кезең атауы Оқыту жылы Қабылдаудың Аптасына оқу Оқу жылының
ең кіші жас сағатының ең соңына қарай
аралығы көп саны дене дайындығы,
әдіс-тәсілдік
дайындықтары
бойынша бақылау
талаптары
Бастапқы 1 жылға дейін9-14 6 ЖДД
дайындық 1 жылдан аса 8 нормативтерін
орындауы
Оқу-жаттықтыру2 жылға дейін11-14 20 ЖДД, АДД, ӘТД
3 жылдан соң 20 нормативтерін
орындауы
Спорттық 5 жылға дейін14-17 және 24 Спорттық
жетілу одан үлкен 26-28 нәтижелер, АДД,
ӘТД,
нормативтерін
орындауы
Көпжылдық оқу-жаттықтыру үдерісін құрғанда спортшының таңдаған спорт
түрі ерекшелігіне байланысты ең жоғары жетістіктерге жетуге тиімді жас
деңгейін анықтап алу қажет. Мұндай нысана ретінде деңгейі әдетте тұрақты
болып келетін олимпиадалық ойындар жеңімпаздарының орта жасын алу тиімді
болып табылады, және белгілі бір спорт түрінде спортшының ең жоғары
нәтижелерге жету үшін қажетті мерзімдерді ескеру шарт. Әдетте, қабілетті
спортшылар алғашқы үлкен жетістіктерін 4-6 жылда, ал жоғары жеңістерін 7-9
жыл арнайы дайындықтан соң иеленеді. Спорттық нәтижелерді БЖСМ оқыту
жылдарына жоспарлауда мүмкін болатын ең жоғары және төменгі мөлшерді
анықтап алу қажет. Нәтижелердің ең жоғарғы өсімін беретін уақыт арнайы
дайындықтың алғашқы 2-3 жылдары екенін ескерген жөн. Бағдарлама спортшының
көпжылдық даярлығының әдістемелік қағидалары негізінде құрылған үздіксіз
педагогикалық үдеріс деп қарастыру қажет:
1. Балалар, жасөспірімдер мен ересек спортшыларды жаттықтыруда міндеті,
тәсілдер мен амалдардың қатаң сабақтастығы, бірін-бірі алмастыру болуы;
2. Арақатысы біртіндеп өзгеретін жылдан-жылға арнайы дене дайындығы
көлемінің өсуі;
3. Спорттық әдіс-тәсілді үнемі жетілдіріп отыру;
4. Жас спортшыларды жаттықтыру барысында жарыс түрлерін бірте-бірте
қолдану;
5. Жыныстық өсу кезеңін ескере отырып, жаттықтыру және жарыс
жүктемелерін жоспарлау;
6. Ең тиімді кезеңдерді ескере отырып, жалпы дене сапасын дамыту қажет.
Бағдарламада бастапқы дайындық кезеңінде дене дамуы, күрес амалдары мен
тәсілдерінің кең шеңберін қолдануды жоспарлау жұмыстың тиімділігін
арттырады деп көрсете келе, баланың спорт түрлеріне бейімділігін анықтауға
байланысты нұсқаулар берілмейді.
Спорт мектептеріндегі оқу жоспарының бөлінуі, оқу жылдары бойынша
жоспарындағы дайындықтың негізгі бөлімдеріне уақытты бөліп тарату,
көпжылдық жаттығудың нақты міндеттеріне сәйкес іске асырылады (2 кесте).
Біз өз зерттеуімізде бастапқы дайындық кезеңінің міндеттеріне берілетін
негізгі басым бағыттары анықталды, олар:
- денсаулықтың нығаюы, дене дамуының артуы;
- дене жаттығуларының орындау әдістерінің негіздерін игеру;
- әркелкі спорт түрімен айналысу негізінде жан-жақты дене дайындығына
ие болу;
- балалардың қабілеттері мен мүмкіндіктерін табу;
- спортпен айналысуға тұрақты қызығушылықты дамыту;
- спорттық мінез ерекшелігін тәрбиелеу болып табылады.
Алғашқы спорттық мамандану кезеңінің басым бағыттылығы мен
міндеттері:
- жан-жақты дене және функционалды даярлықтың деңгейін көтеру;
- таңдалған спорт түрінде әдіс-тәсілдік негіздерін игеру;
- әркелкі спорт түрінен жарыстарға қатысу арқылы жарыс тәжірибесін
меңгеру;
- спорттық мамандануды нығайту.
Жоспар дайындықтың жылдық күнтізбесі бөлімінде төмендегідей
мәселелерге қатысты мәліметтер келтіріледі:
Кесте 2 - Спорттық жекпе-жек тобына арналған жылдық дене дайындығының
болжамды пайызы
Спорт Дайындық кезеңіДайындық амалдары, %
түрлерінің тобы
ЖДД ӘТД АДД
Циклді алғашқы 40-50 10-15 35-50
спорттық
мамандану
тереңдетілген 25-30 35-40 30-40
жаттықтыру
Күшті-шапшаңдықалғашқы 35-40 15-20 40-50
ты спорттық
мамандану
тереңдетілген 30-35 30-40 25-40
жаттықтыру
Ойынды алғашқы 30-35 15-25 40-55
спорттық
мамандану
тереңдетілген 20-25 35-40 30-40
жаттықтыру
Спорттық алғашқы 30-35 болған 15-30 болған 40-50 болған
жекпе-жектер спорттық
мамандану
50-60 10-20 30-40
тереңдетілген 20-25 40-45 35
жаттықтыру
Күрделі алғашқы 30-35 30-40 25-40
бағдарлы спорттық
қимылды спорт мамандану
түрлері
тереңдетілген 15-20 50-60 25-30
жаттықтыру
- бағдарламалық материалды апталық цикл бойынша мазмұны мен игеру
тәртібі;
- дайындықтың негізгі өлшемдерінің көлемі;
- жалпы және арнайы дене дайындығы, спорттық әдіс-айлалық дайындықты
жылдық кезеңдері бойынша бақылау түрлері;
- жылдық цикл құрылысы (мезоцикл кезеңдерінің атауы мен ұзақтығы);
- дайындық кезеңдері бойынша негізгі міндеттер;
- дайындықтың негізгі құралдарының көлемін аптаға бөліп тарату;
- жарысты жүргізу мерзімдері;
- бақылау сынақтарының алыну кезеңдері және педагогикалық бақылауды
жүргізу мерзімдері;
- тереңдетіп тексеруді жүргізу мерзімдері;
- қалпына келтіру құралдарының түрлері, оларды мерзім кезеңдеріне
бөлу.
Ұсыныстар: спорт мектептерінде оқушылардың шынығуларын жылдық
жоспарлау кезінде бірқатар жайттарды ескерумен жүзеге асырылады:
- жылдық циклде қойылған міндеттерін;
- дене-дайындықты қалыптастыру мен дамытудың заңдылықтарын;
- спорттық жарыстардың жүйесі мен күнтізбесі, оның ішінде олардың
негізгісін жүргізу мерзімдері.
Дайындықтың жылдық цикл жоспар тәртібі жылдық апталар мен айларға бөлу
негізінде қарастырылады. Оның маңызы – ұйымның негізгі сандық
көрсеткіштерін жинақы жоспарлауында және оқу-жаттықтыру үдерісінің
мазмұнын, бақылау мен қалпына келтірудің құралдары мен тәсілдеріне
байланысты болып келеді. Жоспар-сызба арқылы дайындықтың белгілі кезеңінде
нақты айқындалған және анық көрінетін жаттықтыруды құрудың ұйымдық-
әдістемелік қағидасы көрінуі қажет.
Бастапқы дайындық кезеңі. Оқу үдерісін кезеңдестіру алғашқы дайындық
кезеңінде шартты сипатта болады. Басты назар ЖДД жаттығуларды қолдана
отырып, негізінен жан-жақты дене және функционалды дайындыққа аударылады.
Жаттықтырудың жылдық циклін аяқтау кезінде жас спортшылар дене дайындығының
нормативті талаптарын орындаулары қажет.
Оқу-жаттықтыру кезеңі. Оқу-жаттықтыру кезеңінің (оқытудың екі жылына
дейін) жылдық цикліне дайындық және жарыстық кезеңдері енеді. Басты назар
жан-жақты дене дайындығына, функционалды мүмкіндіктері деңгейінің артуына
бөлінеді. Арнайы дене дайындығының элементтерімен бар амалдар қосылады,
әдіс-тәсілдік шынықтырулар мен тәсілдер ауқымы кеңейеді. Оқу-жаттықтыру
кезеңіндегі жаттығуды жоспарлауда (оқытудың 2 жылынан асқанда) дайындық
кезеңінде ЖДД құралдарымен жан-жақты дене және функционалды дайындық
деңгейін әрі қарай көтеру және осы негізде арнайы дене дайындығын жұмысқа
қабілеттілік деңгейін арттыру, арнайы дене сапаларын дамыту, тәсілдік
шынықтыруларды меңгеру мәселелері шешіледі.
Жарыс кезеңінде өткен жарыстағы нәтижелерін жақсарту, сонымен қатар
бақылау нормативтерін жақсарту мәселелері қойылады [8].
Спорттық жетілу кезеңі. Спорттық жетілу кезеңінде жылдық цикл құрылысы
оқушыларды оқу-жаттықтыру кезеңіндегі дайындаудағыдай болып сақталады.
Спорттық жетілдіру кезеңіндегі оқу-жаттықтыру жұмысының негізгі
қағидалары–негізінен жас спортшының жеке ерекшеліктерін ескеруге болатын
арнайы дайындық. Қазіргі кездегі спорт мектептердегі дайындықтың жылдық
циклі бойынша жарыстар саны мен күнтізбесін беріп отырамыз.
Оқу-жаттықтыру дәрістерінің жалпы көлемі сипатында арнайы жаттықтыру
жүктемелері мен жарыстар санын, қалпына келтіру шараларына бөлінетін
уақытты арттыру қажет. Жас спортшылардың жұмысқа қабілеттілігін қалпына
келтірудің педагогикалық амалдарымен қоса функционалдық әрекеттерін
қолдану қажет.
2 жылдан астам оқытылған оқу-жаттықтыру топтарына арналған оқу
сағаттарын есептеу болжамды жылдық графигі салыстырмалы түрде қазіргі спорт
мектептерінде қабылданған спорттық жарыстарға қатысудың мөлшерлі саны (3
кесте) көрсетіліп отыр.
Педагогикалық және дәрігерлік бақылау бөліміне енген:
- оқушылардың жалпы, арнайы дене-күш және әдіс-тәсілдік дайындығын
бағалау үшін бақылау жаттығуларының жиынтығы;
- тестілеуді жүргізу бойынша әдістемелік нұсқаулар және ұйымдастыру;
- медициналық тексерулерді ұйымдастыру тәсілдері, міндеттері.
Алғашқы дайындық топтарындағы медициналық тексерудің негізгі міндеттері
денсаулық жағдайын бақылау, гигиеналық машықтарды әдет ету және дәрігер
кеңестерін бұлжытпай орындауға әдеттену болып табылады. Айналысушылар оқу
жылының басында және соңында тереңдетілген медициналық тексеруден өтеді.
Мұның бәрі денсаулық жағдайын, дене дамуының дене функционалды даярлығының
деңгейін анықтауға мүкіндік береді. Көпжылдық дайындық барысында
тереңдетілген медициналық тексерулер осы көрсеткіштердің өсімдерін
бақылауға, ал жүйелі тексерулер – жаттықтыру және жарыстық жүктемелерін
көтере алуын бақылап, дер кезінде қажетті емдеу алдын-алу шараларын
қолдануға мүмкіндік береді.
Спорт мектептері оқушыларының жалпы дене дайындығын анықтау үшін,
бақылау жаттығуларының келесі жиынтығы ұсынылады: 30 м жүгіру; орыннан
ұзындыққа секіру, шапшаң жүгіру 3х10; тартылу (ер балалар); етпетінен жата
қолды жерге тіреп бүгіп-жазу (қыздар); 1000 м жүгіру.
Арнайы дене-күші және арнайы әдіс-тәсілдік дайындығын бақылау
жаттығуларының жиынтығы спорт түрімен анықталады. Педагогикалық бақылау
сонымен бірге жаттықтыру мен жарыстық іс-әрекеттің көрсеткіштерін
жаттықтыру күндерін, дәрістер саны, жарыстық күндер, дене дайындығының
функционалды мүмкіндіктерінің алғашқы деңгейі және осы көрсеткіштердің
динамикасы айналысушылардың жеке картасына енгізіліп отырылады.
Әдістемелік ұсыныстар. Спорт мектептерінің оқушыларын ЖДД бойынша
тестілеу жылына екі рет (оқу жылының басында және соңында) іске асырылады.
Тестілеудің алдында бой жазу жаттығулары жүргізіледі.
ЖДД бойынша бақылау жаттығуларының жиынтығына енетін тесттер:
30м жүгіру стадион жолында немесе жеңіл атлеттік манежде орындалады,
нәтижелер секундтың оныншы бөлігіне дейінгі дәлдікпен тіркеледі. Бір ғана
мүмкіндік беріледі [9].
- Орыннан ұзындыққа секіру сырғанақ емес жерде орындалады.
Сыналушының алғашқы қалпы: аяқтары қатар және қолмен сермеп, екі
аяғымен итеріліп секіріс жасайды. Жерге екі аяқпен бір мезгілде
түсуі қажет. Өлшеуді
Кесте 3 – Таңдалған спорт түрінде жас спортшылардың жарыстарға қатысудың
болжамды саны
Спорт түрі Дайындық кезеңдеріндегі сөрелік күй
мен жарыстар саны
алғашқы тереңдетіл Спорттық
мамандану ген жетілдіру
жаттықтыру
Жеңіл атлетика Спринт, кедергілер9-12 12-14 14-16
Секірулер 5-9 10-13 14-25
Орта және ұзақ 4-6 6-8 10-12
қашықтыққа жүгіру
Лақтырулар 7-12 12-16 16-22
Бессайысты күресті4-5 10-12 12-14
Академиялық ескекпен есу 6-8 10-12 12-14
Байдарка мен каноэде есу 6-8 10-12 12-14
Жүзу 14-18 16-20 18-20
Шаңғы қоссайысы 8-9 9-10 12-16
Шана спорты 3-6 6-9 7-10
Семсерлесу 3-4 4-6 6-8
Ауыр атлетика 3-4 4-5 6-8
Оқпен ату 4-6 6-8 10-12
Садақпен ату 1-3 3-6 8-9
Спорттық гимнастика 2-4 4-6 6-8
Көркем сырғанау 5-7 6-8 7-8
Синхронды жүзу 3-4 4-5 6-7
Конькимен жүгіру спорты (сөре саны) 22-30 35-45 40-50
Шаңғы жарысы (сөре саны) 8-12 12-18 23-30
Биатлон (сөре саны) 8-10 12-16 16-22
Күрес (грек-рим, еркін, дзюдо, 14-16 20-30 60-70
самбо)
3 кестенің жалғасы
Бокс (шайқастар саны) 10-15 12-17 12-20
Баскетбол (ойын саны) 20-24 30-34 40-44
Футбол (ойын саны) 15-20 20-36 25-40
Шайбалы хоккей (ойын саны) 18-20 25-30 40-60
Қол добы ойыны (ойын саны) 14-15 15-25 30-40
Волейбол (ойын саны) 24-35 34-44 44-50
Су полосы (ойын саны) 20-40 40-50 45-55
белгілері бар сызғышпен, спорттық сызықтан бастап жүзеге асырады. 3
талпыныстың жақсы нәтижесі жазылады;
- Қайықша жүгіру 3х10 м барынша шапшаңдықпен жүзеге асырылады.
Сыналушы сөрелік сызықтың жанына тұрады да бұйрық бойынша
кедергілерді орай жүгіреді. Уақыт секундтың 10 бөлігіне дейін
есептеледі. 1 талпыныс рұқсат етіледі.
- Белтемірге асылып тартылу қолды жоғарыдан ұстап тартылудың ең көп
орындау мақсатында орындалады. Алғашқы қалып белтемірге екі қолмен
асылып тұру, тартылуды сыналушының иегі белтемірден асқан кезде
есептейді. Әрбір келесі тартылу алғашқы қалыптан бастап орындалады.
Қолдың артық қимылы, тербеліс жасау рұқсат етілмейді;
- Жерге қолды тіреп жатып, қолды бүгіп жазу ең көп орындау түрінде
орындалады. Алғашқы қалпы аяқтары және денесі сызықты түзу қалыпта,
қолдары білек буындарынан бастап тік болады, сыналушы кеудесімен
еденге ең жақын жағдайға келіп, қайта қалыпқа келгенде есептейді.
Жаттығуды орындауда дене түзу, жамбас буындарының қимылдауына
болмайды;
- 1000м жүгіру стадионның жолында іске асады. Жүріске ауысуына тиым
салынбаған. Уақыт 0,1 с дейін есептеледі;
Арнайы дене-күш және әдіс-тәсілдік дайындық деңгейін бақылау үшін
бақылау жаттығулары кешенін анықтау спорт түрлерінің ерекшелігіне
байланысты таңдап алынады. Сабақ теориялық-дәрістік оқыту, ұғыну түрлерінен
басталады (4 кесте).
Жас спортшылардың мінез-құлқын тәрбиелеудегі басты орында болатын
спорттық біліктілік осы аталған сапаларды тәрбиелеуде өзіндік орны бөлек
болып табылады.
Барлық тәрбиелік жұмыстардың орталық тұлғасы болып педагог-бапкер
тұрады. Ол жарыстар мен жаттығу сабақтарында балаларды басқарып қана
қоймай, тікелей тәрбиелік жұмыстар атқарады. Жаттығу тәртібін қатаң сақтау,
жарыстарға қатысу, жаттықтырушының нұсқауын бұлжытпай орындау, жаттығу
сабақтарында, мектепте және үйде өзін жақсы ұстау – міне осы жайларға
бапкер әрқашан назар аударып отыруы қажет. Спорттық сабақтардың ең басынан
бастап спорттық еңбексүйгіштікке баулудың маңызы зор. Арнайы қиындықтарды
жеңе білу мен деңгейі жоғары келетін жүктемелерді жүйелі түрде орындау ерік-
жігерді талап етеді. Жас балаларға спорттағы нәтижелер ең бірінші
еңбексүйгіштікпен келетінін нақты мысалдармен көрсетіп дәлелдеу керек.
Сонымен қатар балалармен жұмыста жүктемелерді көбейтудің негізгі болуын
қатаң бақылауда ұстаған жөн. Жас спортшылармен жұмыс барысынд
аинтеллектуалды тәрбиеге де назар аудару қажет. Оқушыларды спорттық жаттығу
жөнінде арнайы білімге үйрету, гигиеналық, санитарлық нормаларды қатаң
сақтауға тәрбиелеу қажет.
Жас спортшылардың мінез-құлықты тәртібін дамытудағы алдыңғы орынға
сенім иландыру әдістемесі алынады. Иландыру сенім барлық кезде дәлелді болу
керек.
Кесте 4 –Теориялық сабақ жоспары (үлгі)
Бастапқы
дайындық
Тақырып аталуы Тақырыптың қысқаша мазмұны топтарында
сабақ
жүргізу
мерзімдері
Дене тәрбиесі – адамДене тәрбиесінің түрлері. Дене тәрбиесі Қыркүйек
денсаулығын нығайту еңбек сүйгіштікті, ұйымшылдықты, жігерді
мен дамытудың тәрбиелеудің, өмірлік маңызды біліктілік
маңызды құралы пен шынықтырудың амалы ретінде.
Жеке және қоғамдық Гигиена мен санитария туралы түсінік. Қазан
гигиена Дененің күтімі. Киім мен аяқкиімге
қатысты гигиеналық талаптар. Спорттық
жабдықтардың гигиенасы.
Ағзаның шынығуы Шынығудың маңызы мен негізгі ережелері. Қараша
Ауа, су, күнге шынығу.
Таңдалған спорт Спорт түрінің тарихы Желтоқсан
түрінің пайда болуы
мен дамуы
Таңдалған спорт Олимпиада ойындардың жүлдегерлері мен Қаңтар
түріндегі атақты чемпиондары, Әлем, Еуропа, Азия
отандық спортшылар чемпиондары, Әлем рекордсмендері және
басқа да атақты спортшылар.
Спортпен айналысу Өзін-өзі бақылаудың болмысы және оның Ақпан
барысында өзін-өзі спортпен шұғылданудағы ролі. Өзін-өзі
бақылау бақылаудың күнделігі. Оның түрі мен
мазмұны.
Спорттық Спорттық жаттықтыру жөнінде түсінік. наурыз
жаттықтырудың жалпы Оның мақсаты, міндеттері мен негізгі
сипаттамасы мазмұны. Жалпы және арнайы дене
дайындығы, әдіс-тәсілдік дайындық,
Спорттық тәртіп пен тамақтанудың маңызы.
Спорттық Дене жаттығулары. Дайындайтын, жалпы сәуір
жаттықтырудың дамытатын және арнайы жаттығулар.
негізгі тәсілдері Жан-жақты дайындықтың амалдары.
Дене дайындығы Дене дайындығы жайында түсінік. Оның Мамыр
мазмұны мен түрлері жайындағы негізгі
мәліметтер. Негізгі дене қасиеттерінің
қысқаша сипаттамсына, оның даму
ерекшеліктері.
Жас спортшының мінезін тәрбиелеудегі маңызды әдістеменің бірі мадақтау
– ол баланың іс-әрекетіне оң баға беру болып табылады. Мадақтау-мақтау,
қолдау, бапкердің алғысы үлкен тәрбиелік мәнге ие. Кез келген мадақтау
педагогикалық талап пен спортшының сіңірген еңбегіне сай болуы керек.
Тәрбиелеудің бір әдістемесіне ескерту, сөгіс беру, спорттық ұжымда
талқыға салу, жарыстан және жаттығудан шеттетулер қолданылады. Мадақтау мен
жазалау ойластырылған болуы керек. Оқу-жаттығу кезінде баланың ерік-
жігерінің төмендеуі, спорттық деңгейінің құлдырауы мен жұмысқа
қабілеттілігінің құбылмалы болуы кездеседі, мұндай жағдайда жаттықтырушы
балаға өте көп көңіл бөліп қолдауы педагогикалық тұрғыдан дұрыс болып
келеді [11].
Спорттық ұжым – жас спортшының рухани қалыптасуындағы маңызды фактор
болып табылады. Ұжымда спортшы барлық жағынан дамиды рухани, ақыл-
парасаттық және ұжымдық ортақ іс жасауға үйренеді.
Спорттық ұжым алдына қойылған мақсаттарды шешуі үшін және ұжымдық
тәрбие сезімін ояту үшін қабырға газеттерімен спорттық үндеу қағаздары,
саяхат пен кештер, байқаулар ұйымдастырудың берері көп.
Ерік-жігер сапасын арттыру-педагог бапкер үшін маңызды жайлардың бірі
болып саналады. Ерік-жігер сапасы қиындықтарды жеңу үрдісінде қалыптасады.
Қиындықтарды жеңу үшін спортшыға ерікті түрде қосымша күш салуды, әдеттен
тыс жігерлік көрсетуі қажет.
Жүйелі сабақтар мен жарысқа қатысу жас спортшылардың ерік-жігерін
шыңдап, сапалы тәрбиелеуге мүмкіндік ашады.
Бастапқы дайындық тобына, оқу-жаттығу тобына, спорттық жетілу және
жоғары спорттық шеберлік топтарындағы балалар үшін бағдарламалық жоспарды
жасағанда мамандар мен бапкерлер әр оқу жылдарына, циклдің кезеңдеріне,
апталық микроциклдерге бөліп жасау тиімді (кесте 5).
Дайындықтың сапалық көрсеткіші жеткілікті түрде жоғары болуын қадағалау
тиімді, осы кезде балаға қатаң талаптар қойылмауы керек. Спорттық нәтиже
бұл кезеңде болашақ спорт түріне бейім болуы қажет. Бапкердің мақсаты – жас
спортшының болашаққа талабын анықтау. Көпжылдық жаттығу жүйесі және жарыс
түрлері жайлап маманданған түрге ие бола бастайды. Аталған тәрбиеде сандық
көрсеткіштер жайлап көтеріліп, сапалық жағына ауыса бастайды [12].
Балалардың спортқа ойнау үшін келетіні әр бапкердің ойында жүруі керек.
Жоғары нәтижеге жету дәлелі оларда әлсіз. Сондықтан алғашқы дайындық
кезеңіндегі жарыс жүйесі балаларды ойын арқылы баулуға, дене-күш дайындық
барысын бақылауға бағытталуы тиіс. Осы кезеңде спорттық жарыс түріне
мамандану жоғары болмауы керек.
Балаларды таза спорттық жарыстарға қатыстыру өте үлкен дене-күш және
психологиялық жүктемелермен байланысты, оны жас ағза көтере алмауы мүмкін,
жүйке жүйесінің функционалды мүмкіндігі мен тірек-қимыл аппаратында
қиындықтар болуы мүмкін.
Кесте 5 – Бастапқы дайындық топтарында оқу-жаттығу сабақтарында
тапсырмаларды орындаудың үлгі кестесі
Оқыту Жаттығулардың Жүктеме мөлшері, Әдістемелік Ұйымдық
кезеңі,мазмұны мен орындау тәртібі нұсқаулар нұсқаулар
оқыту сипаттамасы
жылы
БД Жаттығулар Жаттығуларды Жаттығуларды Сабақтардың
1 жыл кешені мен орындау қарқыны; орындауда болуы өткізілу орны.
оларды орындау арақашықтықтар мүмкін Қажетті
реті. және оларды қателіктерді құралдар мен
Ойын әдістемесі жүгіріп өту көрсету және жабдықтарды
50-60% уақыты; олардан құтылу көрсету
Арнайы қайталаулар саны жолдары;
жаттығулар мен топтамалары; тәрбиелік және
20-30% демалыс психологиялық
Спорт түрлеріне үзілістерінің дайындыққа назар
бейімдеу ұзақтығы мен аудару
10-20% сипаттамасы
Бапкер спортшының жеке-басы ерекшелігін ескеріп бақылауы, жүктемелер
мен жекеше жарыс күн түзбесін түзіп жүруі спортшы үшін жарыстық кезеңде зор
пайда алып келері сөзсіз.
Спорттық шынықтыру дегеніміз таңдап алынған спорт түрінде жоғары
нәтижелерге жетуге бағытталған арнайы ұйымдастырылған педагогикалық үдеріс.
Спорттық шынықтыру дене жаттығуларын жүйелі қолдану шеңберінде
ұйымдастырылады, бұл бір жағынан тынығумен және ағзаны қалпына келтірудің
құралдарымен үйлесімділігімен жүргізіледі, екінші бір жағынан, ол
шыныққандықтың жоспарлы түрде өсуін қамтамасыз етеді. Шыныққандық – ағзаның
нақты бір жұмыс түріне, шынықтыруға қатысу жолы арқылы бейімделуі. Ол
жұмысқа қабілеттіліктің және спорттық жетістіктердің өсуімен айқындалады.
Алғашқы ұстанымдар шынықтыру үдерісінің дайындықтың әрбір сатысындағы
негізгі бағыттарды анықтайды.
Спорттық дайындықтың алдын-ала жүргізілетін сатысы балалардың
денсаулығын нығайтуға, оның ағзасының барлық жүйелері мен мүшелерінің
үйлесімді дамуына, спортпен шынығуы тұрақты қызығушылықты тәрбиелеуге,
шұғылданушылардың жан-жақты дене дайындығын қамтамасыз етуге, дене
жаттығуларының кең ауқымды жиынтығын орындау техникасының негізін меңгеруге
арналған.
Дене сапаларын жан-жақты дамыту, ағзаның функционалды мүмкіндіктерін
кеңейту, біліктіліктер мен дағдылардың бай қоры - жас спортшылардың таңдап
алған спортта қол жеткізетін жетістіктерінің сенімді негізі болып табылады.
Балалар мен жасөспірімдердің жан-жақты денелік дайындығының мықты негізі
дайындықтың бастапқы сатыларында қамтамасыз етіледі.
Жан-жақты дене дайындығын қамтамасыз етудің қажеттілігі балалар мен
жасөспірімдер үшін әсіресе маңызды болып отыр, оның себебі – ол спорттық
мамандықты таңдауды жеңілдетеді, егер қажеттік туындай қалса, бір спорт
түрінен екіншісіне ауысуды қаматамысыз етеді.
Сондықтан дайындықтың бастапқы сатыларында балаларға көптеген дене
жаттығулары бойынша қабілеттерін айқындай алу мүмкіндігін беру қажет.
Балалардың спорттық дарындылығын, олардың жалпы денелік және спорттық
дайындығының деңгейі артуын айқындау барысында жас спортшының жеке
бойындағы табиғи қасиеттеріне көбірек сәйкес келетін спорт түрлері бойынша
бейімдеу мамандандыруды қолға алған жөн.
Спортпен шұғылданудың міндетті шарты: күн тәртібін дұрыс түзу, спортпен
шұғылдануда тұрмыстық гигиенаны қамтамасыз ету, шұғылданушылардың денсаулық
күйін, денелік дамуын және дайындығын дәрігерлік-педагогтық бақылауды дұрыс
ұйымдастыру.
Біздің еліміздегі спорттық ізбасарлардың негізгі көзі – жаппай балалар
спортын дамыту болып табылады. Жас спортшылармен спорттық шынықтыруды
сапалы жүргізу бапкерден өсіп келе жатқан ағзаның морфологиялық,
функционалды және психологиялық ерекшеліктерін терең білуді талап етеді.
Жас спортшылармен сабақ өткізу келесі жылдарда мамандандырылған шынықтыруды
өткізудің функционалды мүмкіндіктерінің бекем негізін құруды қарастырады.
Көпжылдық шынықтыру баланың жан-жақты дене дамуы мен дайындығын, оның
ағзасының өсіп, дамуына ықпал етіп, бойында қимыл-қозғалыс тәжірибесінің
жинақталуы мен болашақ жоғары дәрежелі спортшының ерік-жігерін тәрбиелеуді
қамтамасыз ететіндей болып құрылуы қажет. Дұрыс спорттық бағдардың маңызы
үлкен, өйткені ол спортты жаңадан бастағандарға өзінің бойындағы
қабілеттеріне сай келетінде спорт түрін таңдауға көмектеседі, мамандықты
сәтсіз таңдаудан туындайтын психологиялық жарақат алуды болдырмайды, ал
бапкерге болашағы бар оқушылармен өнімдік еңбек ету мүмкіндігін береді
[13].
Жас спортшылар ағзасының жүрек-тамыр жүйесі шынықпаған балаларға
қарағанда біршама басым қасиеттерімен ерекшеленеді. Спортпен шұғылдану
жүрек бұлшық еті қабырғаларының біршама жуандауын, оның қуыстарының кеңеюін
қамтамасыз етеді. Нәтижесінде жас спортшының жүрегі арқылы шынықпағандармен
салыстырғанда уақыт бірілігі ішінде көбірек қан айналады. Жүректің дамуы
нәтижесінде қан тамырларының қуысы кеңейіп, жұмыс атқаратын бұлшық еттердің
қанмен қамтамасыз етілуі артады. Бұлшық ет қызметі кезінде жаңа қан
тамырлары жасалынып, шеткі қан айналымы күшейеді. Осыдан келіп, жас
спортшылардың қан тамырлары реакциясының тиімділігі артады және жүрек пен
тамырлар дамуы үйлесімді жүреді.
Жүрек соғу жиілігінің (ЖСЖ) тыныштық күйде болуы, стандартты жүктеме
берілгенде ЖСЖ азырақ артуы, сондай-ақ, ЖСЖ берілген жүктемеден кейін
тезірек бастапқы қалпына келуі қан айналымының біршама жетілгендігін
көрсетеді.
Жүйелі шынығу әсерінен қандағы эритроциттер мен гемоглобиннің мөлшері
артады, бұл өз кезегінде артериялық қанның оттектік сыйымдылығын арттырады
және бұлшық ет қызметінің аэробты қуатпен қамтамасыз етілуінің тиімділігін
жетілдіреді.
Жас спортшылардың тыныс алу жүйесі өкпенің тіршілік сыйымдылығының және
максималды желденуінің өз қатарларымен салыстырғанда 20-40% жоғары болуымен
ерекшеленеді. Жас спортшыларда шынығу барысында тұрақты және терең тыныс
алу ырғағы қалыптасады, ол орындалатын дене жаттығуларымен тиімді
үйлестіріледі, нәтижесінде газ алмасу жақсарып, қуат жұмсалуы үнемделіп,
ағзаның жалпы жұмысқа қабілеттігі артады.
Жас спортшыларға тыныс алу және қан айналым жүйелерінің жетілген өзара
байланысты қызметі тән. Бұл олардың ағзасының қуатпен қамтамасыз етілу
ерекшеліктерімен айқындалады. Мысалы, жас спортшылар қуат өндірілуінің
біршама тиімді - аэробты жолын қамтамасыз ететін оттегінің максималды
қолданылу деңгейімен 10 жастың өзінде спортпен шұғылданбайтын өз
қатарларынан 14%, ал 16-17 жасында 51-62% басым болады. Оттегіні 1л
желденетін ауадан қолданудың жоғары коэффициенті, оттегінің қолданылуының
жоғары деңгейін ұзақ уақыт бойы ұстап тұру, оттегі жетіспеушілігіне жақсы
бейімделу – мұның барлығы жас спортшылардың ағзасының тіршілікті қамтамасыз
ететін басты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Биология және биотехнология факультеті
Дене тәрбиесі және спорт кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Арещенко А.И.
Кафедра меңгерушісі,
Профессор
Дипломдық жұмыс
Дзюдошы – студенттердің дене қасиеттерін жетілдіру әдістері
050108 – Дене шынықтыру және спорт мамандығы
Орындаған:
4 курс студенті
Асаубек Самат
Ғылыми жетекші:
п.ғ.к. ҚазСТА доценті
Унтаев Х.К.
Норма бақылаушы
Мартыненко И.И.
Алматы, 2012
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
1.1 Дзюдошыларды дайындаудың теориялық және тәжірибелік
салалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Спорттық шынығуды жоспарлау негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.3 Дзюдошыларды дайындаудың түрлі кезеңдерінде дайындауды
психологиялық қамтамасыз етудің басты
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.4 Бастапқы дайындық топтарындағы оқу-жаттығу жұмыстары - спортшыны
дайындаудың көп жылдық жоспарының маңызды бөлімі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.5 Дене қабілеттерінің түрлері, дене қимыл-қозғалыстарының даму
ерекшеліктері және физиологиялық өсу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2. ЗЕРТТЕУ МІНДЕТТЕРІ, ӘДІСТЕРІ ЖӘНЕ
ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.1. Ғылыми және ғылыми-әдістемелік әдебиеттер сараптамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
3. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ МЕН
САРАПТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 34
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... .. ... .50
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Жаттығу тұтас үдеріс болып табылады,
ол өз құрамында спорттық жаттығудың теориясы мен әдістемесінде атап
көрсетілген дайындықтың 6 негізгі түрін қарастырады: дене, техникалық,
тәсілдік, жинақтық, психологиялық және теориялық. Оның әрқайсысы белгілі
бір орынға ие болғандықтан, әрқайсысына жаттығу үдерісін жоспарлау мен
бағдарламалау барысында нақты уақыт мөлшері беріледі [1].
Қазіргі уақытта жаттығу үдерісін жоспарлау дайындықтың әрбір түрінде
бөлек іске асырылады, ол бастапқы дайындық топтарынан басталып, жоғары
спорттық шеберлік топтарымен аяқталады. Осы топтардағы жаттығу үдерісі
дайындықтың әрбір түрі үшін спорттық маусымның кезеңдері мен дәуірлеріне
сай қатаң түрде жеке-даралану арқылы жоспарланған жүктемелерге сәйкес іске
асырылады.
Осындай көзқарастың стереотипі балалар жаттықтырушыларының бастапқы
дайындық кезеңдерінде қаланады да, бұл үдерісті жаттықтырушылар мен жоғары
білікті спортшылар жоғары спорттық шеберлігі кезеңінде қолдау көрсетеді,
себебі олардың барлығы кезінде балалар спортынан келіп шыққан.
Дегенмен, спорттың кез-келген түрінде жарыс қозғалыстарын орындау
спортшыны дайындаудың мазмұндық компоненттеріндегі ішкі өзара байланыстар
мен өзара тәуелділіктің ажырамас тұтастығы негізінде әрбір дайындық түрінің
ішіндегі және түрлер арасындағы барлық түрлерін жинақтап көрсетуден тұрады.
Егер мысал үшін, қозғалыс әрекетінің психикалық бағдарламасы қалыптаспаған
болса, онда психика жүйке импульстерін тәсілдік тұрғыдан тиімді және
мақсатқа сәйкес қозғалыс жасауға қажеттіден артық бұлшық еттердің едәуір
көп санына қарай жібереді. Бұл психологиялық және тәсілдік дайындық
құрылымдарының арасындағы өзара байланыстың үлгісі болып табылады.
Осылайша, басқа дайындық түрлері арасындағы өзара байланысты байқауға
болады. Бұл байланыстардың болуының өзі дайындық үдерісін жоспарлау мен
іске асыруда оларды ескеру қажеттілігін көрсетіп отыр. Осы өзара
байланыстар мен өзара тәуелділіктерді теріске шығару білікті спортшыларды
жаттықтыру үдерісінің бірлігі мен тұтастығын бұзатын болады. Оған қоса,
бұның өзі жаттығудың басты ұстанымын сақтауға - жарыс әрекетінің
жағдайларына анағұрлым жақындатуға кедергі жасайтын болады [2].
Сондықтан білікті спортшыларды жаттықтыру үдерісінің сапасын ары қарай
жақсартудың тиімді жолдарының бірі, біздің ойымызша, осы түрлердің
әрқайсысының түрлі құрылымдары арасындағы анағұрлым маңызды және
көкейкесті өзара байланыстарды ескеру арқылы іске асырылатын дайындықтың
барлық түрлерінің жаттығу үдерісінде жинақталуын арттыру болуы мүмкін.
Зерттеу болжамы: Дзюдошы-студенттердің дене қасиеттерін жетілдіруде
олардың психологиялық-физиологиялық күйі шынықтыру жаттығулары мен
тапсырмаларын орындауға ықпал етеді деген болжам жасалынды.
Зерттеу нысаны. Білікті дзюдошылардың оқу-жаттығу үдерісі, дзюдошыларды
дайындаудың жарыстан алдыңғы кезеңінің сипаттамасы.
Зерттеу мақсаты. Спорттық әрекет үдерісінде дайындықтарының өзара
байланыстарын ескеру негізінде білікті дзюдошылардың оқу-жаттығу үдерісінің
тиімділігін арттыру.
Зерттеу міндеттері.
1. Күресшілердің оқу-жаттығу үдерісінде дайындықтарының (әдіс-тәсіл,
психологиялық, дене қабілеттерін дамыту және т.б.) өзара
байланыстарын пайдалану бойынша ғылыми-әдістемелік әдебиеттерге талдау
жасау.
2. Дзюдошыларды дайындауда жиі қолданылатын әдістік амалдарды анықтау
және оларға арналған әдіс-тәсілдік, дене және психологиялық
бағыттылықтағы әдістемелік нұсқаулар жасау.
3. Арнайы жинақталған тапсырмалар кешенін жасау және олардың шынайылығын
дзюдошылардың оқу-жаттығу үдерісінде қолдану арқылы негіздеу.
Алға қойылған міндеттерді шешу үшін келесі зерттеу әдістері
пайдаланылды:
- ғылыми-әдістемелік әдебиеттерге талдау жасау;
- педагогикалық байқау;
- дене даярлығын зерттеу әдістерін қарастыру;
- әдіс-тәсілдік әрекеттерді тіркеу әдістемесі;
- психологиялық зерттеу әдістерін талдау;
Жүргізілген зерттеулердің теориялық және тәжірибелік маңыздылығы
дзюдошылардың оқу-жаттығу үдерісінде дайындық түрлерінің түрлі жақтарының
өзара байланыстарын ескеру арқылы тұжырымдамалық салаларын негіздеуден,
оған қоса арнайы жинақталған кешенді тапсырмаларды пайдалану арқылы
спорттық шеберлікті дамыту мен жетілдіру негізінде тұтастық бірліктегі әдіс-
тәсілдік, дене және психологиялық қондырмалар мен педагогикалық бағыттағы
сілтемелер ұсынылған.
Зерттеуде пайдаланылған тестілер мен әдістемелер дзюдошылардың жарыс
әрекетіне деген жинақталған дайындығын дәйектемелі және анағұрлым сапалы
бағалауға мүмкіндік береді.
Диссертацияның көлемі мен құрылымы. Диссертация кіріспеден, үш
тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, 17 кестелер мен
8 суреттен тұрады.
1. ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1. Дзюдошыларды дайындаудың теориялық және тәжірибелік салалары
Зерттеудің басты міндеті жоғары білікті спортшылардың спорттық
шеберлігі деңгейін арттыруға бағытталған жаттығу әрекеті үдерісіндегі
жинақталған қосалқы әсер етуді эксперименттік тұрғыдан негіздеу болды.
Спортта жоғары көрсеткіштерге қол жеткізу тек қана спортшыны
дайындықтың түрлі сатыларында дайындаудың нақты жоспарлануы жағдайында
өткізу қажет. Спорттық шынығуды тиімді құрудың негізгі талаптарының жалпы
теориялық негіздері бірқатар ғалым-мамандардың еңбектерінде келтірілген
[3].
Алға қойылған міндеттердің шешімін табуы алдын-ала және негізгі
педагогикалық эксперименттің барысында өтті.
Алдын-ала эксперимент кезінде байқау мен теориялық талдау негізінде
дзюдошылардың күрестерде жиі қолданылатын техникалық амалдары іріктелініп
алынды.
Осы техникалық амалдар мен олардың түрлі нұсқалары үшін өз құрамында
бір уақытта әдіс-тәсілдік, дене және психологиялық бағыттағы әдістемелік
нұсқаулар жасалынды. Содан барып осы амалдар арқылы шартты түрде арнайы
жинақталған кешендер деп аталатын (АЖК) тапсырмалар кешені құрастырылды.
1.2 Спорттық шынығуды жоспарлау негіздері
Спортта жоғары жетістіктерге қол жеткізу тек қана спортшыны шынықтыру
іс-шараларын дайындықтың әр кездерінде жүргізу амалдарының жоспарын құру
арқылы мүмкін. Спорттық шынығуды тиімді құрастыруға қойылатын талаптардың
жалпы теориялық негіздері бірқатар ғалымдардың еңбектерінде қарастырылған.
Осы ғалымдардың пікірінше спорттық шынығу саласы бойынша спортшыларды
дайындаудың басты заңдылықтары төмендегідей:
- таңдап алынған спорт түрі бойынша тереңдетілген және дербес
мамандандырылған бағытта спортшыны шынықтырудың нәтижелілігін ең жоғары
деңгейге көтеру;
- спорттық шынығудың мазмұнын, таңдап алынған бағыттылықты шынықтыру,
соның ішінде жалпы дене дайындығы саласы бойынша үдерісінің динамикасымен,
оның кезеңдерімен, сатыларымен тікелей байланыста жүргізу;
- үзбей шынығу нәтижесінде ғана қол жеткізуге мүмкін боларлық шынықтыру
үдерісінің ешбір клеңсіздіксіз, жүйелі түрде жыл бойы немесе көптеген
жылдар бойы жүргізілуін қадағалау;
- дамытушы-шынықтыру жүктемелерін біртіндеп арттыра отырып жүргізуді
қатаң ұстану, шынығу барысында жарысты қызмет жүзеге асырылуының үлгісін
қатаң ұстану;
- шынықтыру үдерісінің құрылымдылығының реттілігін қатаң сақтау,
әсіресе мұны төмен, орта, үлкен циклдер аралығында қадағалау, оларды
шынықтыру жүйесінің заңдылықтарымен сәйкестендіре жүргізу.
Түрлі салалалы күресшілерді дайындауды жоспарлау шынықтыру мен
жарыстарды жүргізу барысында жүзеге асырылатын міндеттерді жүзеге асыру
арқылы орындалады. Негізгі міндеттерге төмендегідей көрсеткіштер жатады,
атап айтқанда: жалпы және арнайы жарыс қызметінің міндеттерін шешу,
техникалық-тактикалық шеберлікті жетілдіру, күресші ағзасының функционалды
мүмкіндіктерін арттыру, психологиялық дайындық деңгейін көтеру, нақты бір
жарысқа тікелей дайындықты жетілдіру және т.б.
Күресшілерді дайындауды жоспарлау тиімділігі бірқатар талаптар
ескерілгенде ғана мүмкін, атап айтқанда [1,2].
1) Жан-жақтылық. Жарыс пен шынықтыруды жүргізуді жоспралау дайындықтың
барлық салаларын қамтуы қажет, соның ішінде жарысты және жарыстан
алдыңғы кезеңдерді., жарыстан кейінгі қалпына келтіру іс-шараларын,
шынықтыруға сырттай әсер ететін жағдайларды және т.б.
2) Нақтылық. Дайындық барысында нақты міндеттер жүзеге асырылуы қажет,
атап айтқанда: нақты бір спорт түрі немесе оның бөлімдері бойынша
дайындықтың тиянақты бір деңгейіне қол жеткізу, нақты бір жарыстарға
дайындық жүргізу, қарсыластармен кездесуге дайындық және т.б.
3) Дайындықты жетілдіру. Аз ғана шынықтыру жаттығулар жүргізу барысында
шыныққандыққа қол жеткізу, спортшының мүмкіндіктері мен берілетін
жүктемелер арасындағы сәйкестік, нақты жарыстар мен шынықтырулар
арасындағы сәйкестіктерді жүзеге асыру.
Қазіргі уақытта тәжірибелік жұмыс барысында бапкерлер мақсатты
бағдарлану әдісін қолдана бастады. Бұл әдіс жоспарлау кезінде түпкілікті
нәтижеге қол жеткізуді мақсат тұтынуды ұстанады, яғни нақты бір тәсілдерді
қолдана отырып, нәтиге жету.
Ары қарай жоспарланған нәтижеге қол жеткізуге ықпал ететін іс-шаралар
қарастырылады, соның ішінде аралық құрамдас жаттығулар жүйесі түзіледі.
Содан кейін ғана әрбір аралық және соңғы мақсаттарға қол жеткізуге арналған
құралдар мен әдістердің жүйесі түзіледі. Нақты бір соңғы нәтижеге қол
жеткізуді жоспарлай отырып, жарыс қызметінің көрсеткіштерін анықтап алу
қажет. Олар жоспарланған нәтижеге (техникалық-тактикалық көрсеткіштер –
белсенділік, шабуыл жасау мен қорғану нәтижелігі, сенімділік вариативтілігі
және т.б.) сай болуы қажет. Жалпы және арнайы дайындықты жоспарлау мәні де
жоғары. Мақсатты бағдарлану әдісін қолдануды мақсатты жоспарлау мен
күресшінің психологиялық күйінің маңызы да зор. Мақсатты бағдарлануды
қолданудағы жүйелі-құрылымды тәсілдің басымдылғы төмендегідей [1]:
1. Нақтылық:
а) әрбір дене сапасы жоспарланған нәтижеге қол жеткізуге қажетті
деңгейге дейін жетілдірілуі қажет;
б) барлық шынықтыру жаттығулары берілген дене сапасы бойынша нақты бір
деңгейге қол жеткізерліктей болып таңданып алынуы (артық та, кемде емес)
қажет;
2. Қадағалау.
Аралық тестердің болуы бір айда бірнеше рет дайындық жүргізілуін
қадағалап отыруға мүмкіндік береді, алынған нәтижелерді жоспарланған
деңгеймен салыстыруға, орындалған жұмыс сапасын бағалау үшін қажет.
3. Сараптама жүргізу мүмкіндігі.
Дайындықтың әрбір сатысында қол жеткен жетістіктерді бағалауға болады,
оның әрқайсысының нақытылық деңгейі талданады. Дайындықтың әрбір кезеңі
аяқталған соң оған талдау жүргізу мүмкіндігі туындайды.
4. Дене қасиеттерін жетілдіру мүмкіндігі.
Мұндай сараптама қорытындысы бойынша келесі дайындық кезеңінің
жоспарына қандай да бір түзетулер мен толықтырулар енгізуге болады. Егер
спортшы алдыңғы жоспар бойынша нақты бір нәтижелерге қол жеткізген болса
басқаруды нақты сенімділікпен жүргізе беруге болады.
Жоспарлаудың мұндай тәсілі бапкерден спортшы ағзасын ұзақ уақыт бойы
зерттеуді, осы көрсеткіштер негізінде күресшінің жеке бір кейпін
қалыптастыруды жетілдіруге жаңа мүмкіндіктер береді.
Сондай-ақ, жоғары дәрежелі дзюдошыларды дайындауды жоспарлауды жарыстар
күнтізбелік жоспарын құрудан бастаған жөн, тек қана осындай жағдайда
спортшының денелік және техникалық-тактикалық дайындығының өсіміне қол
жеткізуге болады.
Күресшілерді шынықтыру үдерісін жоспарлау барысында шынықтыру
бағдарламасын сатыландыра отырып күрделендіру негізінде спортшының денелік
және техникалық-тактикалық қабілеттері жетілуіне қол жеткізуге
болатындығын, ағзасының барлық жүйелерінің функционалды мүмкіндіктерін
жетілдіруге болады [5].
Дене жаттығуларымен жүйелі түрде шұғылдану ағзаның барлық жүйелерінің
қызметтерін жетілдіруге мүкіндік береді. Спорт түрлері бойынша шеберлікті
жетілдіру құралдары мен әдістерін таңдауда әрбір ағзаның функционалды
мүмкіндіктерін ескеру қажет. Әсіресе спортшының денсаулығына нұқсан
келтірмеу жағына көбірек көңіл бөлінуі қажет.
1.3 Дзюдошыларды дайындаудың түрлі кезеңдерінде дайындауды
психологиялық қамтамасыз етудің басты мәселелері
Спортшыларды психологиялық дайындаудың теориясы мен әдістемесі біршама
дамыды. Алынған білімдерде кең ауқымды деңгейде тәжірибеде қолданылуда.
Спортшыны дайындаудың бұл түрі қаншалықты жетілдірілген сайын соншалықты
жаңа терминдер мен түсініктер қалыптасуда. Психологиялық реттеу,
психологиялық болжам, психологиялық қамтамасыз ету, психологолиялық
қолдау сияқты терминдер кеңінен қолданылуда. Мұның барлығы спортшының ары
қарайғы психологиялық дайындығын қамтамасыз етеді.
Жаңа түсініктер спортшының психологиялық дайындығын жаңа жақтарын
айқындайды. Дзюдошыларды дайындаудың психолог мамандардың дәлелдемесі
бойынша үш бөлімі бар:
а) болжамды зерттеулер жүргізу;
б) психологиялық моторлы, зияткерлікті және әлеуметтік-психологиялық
бейімделу;
в) күресшілердің дайындық деңгейін қадағалау.
Спортшының психологиялық дайындығын қадағалауды спорт саласы бойынша
психологиялық зерттеу жүргізу мамандарынсыз мүмкін емес.
1.4 Бастапқы дайындық топтарындағы оқу-жаттығу жұмыстары - спортшыны
дайындаудың көп жылдық жоспарының маңызды бөлімі ретінде
Спорттық даярлықты әрі қарай жетілдіру жас спортшының барлық
қабілеттерін жан-жақты дамыту, әсіресе жаттықтырудың көпжылдық барысы
кезеңдерінде тиімді саналылықпен жүргізілуі қажет. Спорттық ізбасарларды
даярлаудың өнімділігі спорт мектептерінде жаңа оқу бағдарламасын түзу
сапасына байланыстылығының маңызы үлкен.
Спортшы ізбасарларды іріктеу жүйесі көпжылдық даярлықпен ұласады. Ол
ерте мектеп жасынан басталып, құрылықтар біріншілігіне, Әлем
чемпионаттарына, Азиялық және Олимпиялық ойындарға, халықаралық жарыстарға
қатысу үшін ел құрама командасына іріктелуімен аяқталады.
Спортшы ізбасарлар даярлығы 4 кезең бойы жүзеге асырылады. Бастапқы
дайындық, алғашқы спорттық маманданудың оқу-жаттықтыру кезеңдері,
тереңдетіп жаттықтыру және спорттық жетілу.
Бастапқы дайындық кезеңінде дәрігердің жазбаша рұқсатын алған, спортпен
шұғылдануға қызығушылық танытқан жалпы білім беру мектептерінің оқушылары
өздері таңдаған спорт түрі негіздерін игеру мен жан-жақты дене дайындығына
бағытталған тәрбиелік жұмыстарына қатысқысы келетін балалар
топтастырылады.
Алғашқы спорттық маманданудағы оқу-жаттықтыру кезеңі жан-жақты денелік
және функционалды даярлыққа жетуге, таңдаған спорт түрінің негіздерін
меңгеру, жарыс тәжірибесіне бейімдеу, спорттық қабілеттерін анықтауға
бағытталған міндеттерді орындаумен сипатталады [6].
Тереңдетіп жаттықтырудың оқу-жаттықтыру кезеңі таңдалған спорт түрінің
әдіс-тәсілін жетілдіруде арнайы дене даму сапасын тәрбиелеумен,
функционалды дайындық деңгейінің өсуімен және таңдалған спорт түрінде жарыс
тәжірибесінің жинақталуымен сипатталады.
Спорттық жетілу кезеңі алдыңғы кезеңдерге қатысты міндеттерді
орындайды. Алайда, қосымша спортшының мамандануында алғашқы үлкен
жетістіктер кезеңіне тән (спорт шеберінің нормативін орындау) спорттық
қасиеттерге жетуді қарастырады.
Іріктеу жүйесі бірқатар ұйымдық шаралардың бағыттарын қарастырады:
1. Жалпы білім беру мектептеріндегі дене тәрбиесі сабақтарында
және мектеп жарыстарында спорттың әлдебір түрінен балалардың
икемділігін жаппай байқау;
2. Болашағы бар спортшыларды іріктеуді оқу-жаттықтыру топтарында
спорт түрінен маман жаттықтырушы жүргізеді;
3. Болашағы бар спортшыларды байқау мен іріктеуді, елдің құрама
командасына енгізуді республиканың құрама командаларының бас
және аға жаттықтырушылары жүргізеді.
Бастапқы дайындық топтарына белгілі спорт түріне, жас мөлшеріне
қойылған талаптарға сай барлық талапкерлерді қабылдайды. Бастапқы даярлық
топтарында әртүрлі спорт түріне қажетті алғашқы қасиеттер байқала бастайды.
Әрбір оқу жылының соңында сынақ-тестілеу жүргізіледі. Осы сынақтар
негізінде келесі топтарға іріктеу жұмыстары жүргізіледі.
Спорт мектептері жұмыстарының тиімділігі оқу бағдарламаларының сапасына
байланысты. Біздің елімізде мұндай бағдарламалар кеңес одағы кезінде
енгізілген, сондықтан спортшы ізбасарларды дайындаудың қазіргі талаптарға
сай келетін жаңа оқу бағдарламаларын жасау қажеттілігі туындап отыр.
Бұл бөлімде әртүрлі спорт мектептерінің оқу бағдарламасына байланысты
жалпы сипаттағы ұсыныстар енгізілген.
Бөлімді дайындау алдында көпжылдық даярлықтың тиімді құрылуы келесі
негізгі факторлардың негізінде жүзеге асырылуына басым назар аударылды.
Олар: ең жоғары нәтиже көрсететін спортшылардың тиімді жас кезеңдері,
осындай нәтижелерге қол жеткізген жүйелі жаттықтыру ұзақтығы, көпжылдық
даярлықтың әр кезеңінде жаттығудың басым бағыттылығы, арнайы жаттығуды
бастауындағы биологиялық жас пен даярлық басындағы төлқұжаттық жас,
спортшының жеке өзгешелігі және оның шеберлігінің өсу қарқыны.
Балалар мен жасөспірімдер спорттық және спортшы резервтегі арнаулы
балалар мен жасөспірімдер мектептерінің барлық оқу бағдарламалары осы
мектептердің әрекетін белгілейтін республика бойынша қабылданған нормативті-
құқықтық актілерінің негізінде қарастырылады. Осы нормативті құжаттарды
саралау нәтижесі заманауи спорт мектептерінде қабылданған оқу-жаттығу
бағдарламалары Қазақстан жағдайына бейімделмегендігі анықталды.
Бағдарламаның әдістемелік бөліміне дайындықтың негізгі түрлері бойынша
оқу материалы және оның жылдық цикл мен оқу жылдарына бөлінуі оқу жылдары
бойынша спорттық нәтижелерді жоспарлау, жаттығу мен жарыс жүктемелерінің
ұсынылған көлемі педагогикалық және медициналық бақылауды ұйымдастыру және
жүргізу; оқу-жаттығу сабақтарын жүргізудегі тәжірибелік ұсыныстарынан
құралады [7].
Осы жерде бірқатар ұсыныстар:
1. бастапқы дайындық кезеңі мен оқу-жаттықтыру тәжірибелік сабақтарына
арналған оқу материалы (оқытудың 2 жылына дейін) спорттық әдістерінің
жетілу мен тәсілдік шеберлік жиынтығымен қоса жекелеген дене сапасының
дамуына бағытталған жаттығу тапсырмалары түрінде ұсынылады;
2. спорттың басқа түрлерінде тәжірибелік сабақтарына арналған
бағдарламалық материалды баяндау оқытудың тиісті кезеңдеріне арналған
дайындықтың тәртібімен қолданылады;
3. спорт мектептерінің қызметін реттеп отырған құқықтық негіздер мен
спорт резервтерін дайындаудағы мақсаттарды ескере отырып, оқу жоспарының
жылдық жоспарына бақылау нормативтері, талаптары, бөлімдері өзгертіледі;
4. тәрбие жұмыстары, спорттық қалпына келтіру шаралары, психологиялық
дайындық бойынша спорт мектебінің мүмкіндіктерін ескере отырып жоспарға
өзгерістер енгізіледі.
Спорт мектептеріндегі оқу-жаттығу жұмыстарына қажетті ұйымдық
әдістемелік нұсқаулар. Бағдарламаның бұл бөлімінде жас спортшылардың
көпжылдық даярлығына тән оқу-жаттықтыру кезеңдері анықталады, уақыты
белгіленеді және ұйымдастыру жолдары көрсетіледі, оларға:
- дайындық кезеңдері және оларды оқыту жылдарымен байланысы;
- балалар мен жасөспірімдердің дене дайындығының жастық физиологиялық
ерекшеліктеріне қысқаша сипаттама беру;
- көпжылдық дайындық барысында қолданылатын негізгі әдістемелік
ережелерін қарастыру;
1-кестеде жас спортшылардың дене-күш сапасын анықтауға қажетті санын,
оқу-жаттықтыру жұмысының тәртібін, оқыту жылдары бойынша нормативті
талаптарды ескере отырып, жаттықтыру үдерісінің басым бағыттылығына
арналған жоба ұсынылды.
Кесте 1 – Дайындық кезеңдерінің жастық шегі, оқу-жаттықтыру сағат саны,
дене-қабілеттері және спорттық даярлық бойынша талаптар (жоба)
Кезең атауы Оқыту жылы Қабылдаудың Аптасына оқу Оқу жылының
ең кіші жас сағатының ең соңына қарай
аралығы көп саны дене дайындығы,
әдіс-тәсілдік
дайындықтары
бойынша бақылау
талаптары
Бастапқы 1 жылға дейін9-14 6 ЖДД
дайындық 1 жылдан аса 8 нормативтерін
орындауы
Оқу-жаттықтыру2 жылға дейін11-14 20 ЖДД, АДД, ӘТД
3 жылдан соң 20 нормативтерін
орындауы
Спорттық 5 жылға дейін14-17 және 24 Спорттық
жетілу одан үлкен 26-28 нәтижелер, АДД,
ӘТД,
нормативтерін
орындауы
Көпжылдық оқу-жаттықтыру үдерісін құрғанда спортшының таңдаған спорт
түрі ерекшелігіне байланысты ең жоғары жетістіктерге жетуге тиімді жас
деңгейін анықтап алу қажет. Мұндай нысана ретінде деңгейі әдетте тұрақты
болып келетін олимпиадалық ойындар жеңімпаздарының орта жасын алу тиімді
болып табылады, және белгілі бір спорт түрінде спортшының ең жоғары
нәтижелерге жету үшін қажетті мерзімдерді ескеру шарт. Әдетте, қабілетті
спортшылар алғашқы үлкен жетістіктерін 4-6 жылда, ал жоғары жеңістерін 7-9
жыл арнайы дайындықтан соң иеленеді. Спорттық нәтижелерді БЖСМ оқыту
жылдарына жоспарлауда мүмкін болатын ең жоғары және төменгі мөлшерді
анықтап алу қажет. Нәтижелердің ең жоғарғы өсімін беретін уақыт арнайы
дайындықтың алғашқы 2-3 жылдары екенін ескерген жөн. Бағдарлама спортшының
көпжылдық даярлығының әдістемелік қағидалары негізінде құрылған үздіксіз
педагогикалық үдеріс деп қарастыру қажет:
1. Балалар, жасөспірімдер мен ересек спортшыларды жаттықтыруда міндеті,
тәсілдер мен амалдардың қатаң сабақтастығы, бірін-бірі алмастыру болуы;
2. Арақатысы біртіндеп өзгеретін жылдан-жылға арнайы дене дайындығы
көлемінің өсуі;
3. Спорттық әдіс-тәсілді үнемі жетілдіріп отыру;
4. Жас спортшыларды жаттықтыру барысында жарыс түрлерін бірте-бірте
қолдану;
5. Жыныстық өсу кезеңін ескере отырып, жаттықтыру және жарыс
жүктемелерін жоспарлау;
6. Ең тиімді кезеңдерді ескере отырып, жалпы дене сапасын дамыту қажет.
Бағдарламада бастапқы дайындық кезеңінде дене дамуы, күрес амалдары мен
тәсілдерінің кең шеңберін қолдануды жоспарлау жұмыстың тиімділігін
арттырады деп көрсете келе, баланың спорт түрлеріне бейімділігін анықтауға
байланысты нұсқаулар берілмейді.
Спорт мектептеріндегі оқу жоспарының бөлінуі, оқу жылдары бойынша
жоспарындағы дайындықтың негізгі бөлімдеріне уақытты бөліп тарату,
көпжылдық жаттығудың нақты міндеттеріне сәйкес іске асырылады (2 кесте).
Біз өз зерттеуімізде бастапқы дайындық кезеңінің міндеттеріне берілетін
негізгі басым бағыттары анықталды, олар:
- денсаулықтың нығаюы, дене дамуының артуы;
- дене жаттығуларының орындау әдістерінің негіздерін игеру;
- әркелкі спорт түрімен айналысу негізінде жан-жақты дене дайындығына
ие болу;
- балалардың қабілеттері мен мүмкіндіктерін табу;
- спортпен айналысуға тұрақты қызығушылықты дамыту;
- спорттық мінез ерекшелігін тәрбиелеу болып табылады.
Алғашқы спорттық мамандану кезеңінің басым бағыттылығы мен
міндеттері:
- жан-жақты дене және функционалды даярлықтың деңгейін көтеру;
- таңдалған спорт түрінде әдіс-тәсілдік негіздерін игеру;
- әркелкі спорт түрінен жарыстарға қатысу арқылы жарыс тәжірибесін
меңгеру;
- спорттық мамандануды нығайту.
Жоспар дайындықтың жылдық күнтізбесі бөлімінде төмендегідей
мәселелерге қатысты мәліметтер келтіріледі:
Кесте 2 - Спорттық жекпе-жек тобына арналған жылдық дене дайындығының
болжамды пайызы
Спорт Дайындық кезеңіДайындық амалдары, %
түрлерінің тобы
ЖДД ӘТД АДД
Циклді алғашқы 40-50 10-15 35-50
спорттық
мамандану
тереңдетілген 25-30 35-40 30-40
жаттықтыру
Күшті-шапшаңдықалғашқы 35-40 15-20 40-50
ты спорттық
мамандану
тереңдетілген 30-35 30-40 25-40
жаттықтыру
Ойынды алғашқы 30-35 15-25 40-55
спорттық
мамандану
тереңдетілген 20-25 35-40 30-40
жаттықтыру
Спорттық алғашқы 30-35 болған 15-30 болған 40-50 болған
жекпе-жектер спорттық
мамандану
50-60 10-20 30-40
тереңдетілген 20-25 40-45 35
жаттықтыру
Күрделі алғашқы 30-35 30-40 25-40
бағдарлы спорттық
қимылды спорт мамандану
түрлері
тереңдетілген 15-20 50-60 25-30
жаттықтыру
- бағдарламалық материалды апталық цикл бойынша мазмұны мен игеру
тәртібі;
- дайындықтың негізгі өлшемдерінің көлемі;
- жалпы және арнайы дене дайындығы, спорттық әдіс-айлалық дайындықты
жылдық кезеңдері бойынша бақылау түрлері;
- жылдық цикл құрылысы (мезоцикл кезеңдерінің атауы мен ұзақтығы);
- дайындық кезеңдері бойынша негізгі міндеттер;
- дайындықтың негізгі құралдарының көлемін аптаға бөліп тарату;
- жарысты жүргізу мерзімдері;
- бақылау сынақтарының алыну кезеңдері және педагогикалық бақылауды
жүргізу мерзімдері;
- тереңдетіп тексеруді жүргізу мерзімдері;
- қалпына келтіру құралдарының түрлері, оларды мерзім кезеңдеріне
бөлу.
Ұсыныстар: спорт мектептерінде оқушылардың шынығуларын жылдық
жоспарлау кезінде бірқатар жайттарды ескерумен жүзеге асырылады:
- жылдық циклде қойылған міндеттерін;
- дене-дайындықты қалыптастыру мен дамытудың заңдылықтарын;
- спорттық жарыстардың жүйесі мен күнтізбесі, оның ішінде олардың
негізгісін жүргізу мерзімдері.
Дайындықтың жылдық цикл жоспар тәртібі жылдық апталар мен айларға бөлу
негізінде қарастырылады. Оның маңызы – ұйымның негізгі сандық
көрсеткіштерін жинақы жоспарлауында және оқу-жаттықтыру үдерісінің
мазмұнын, бақылау мен қалпына келтірудің құралдары мен тәсілдеріне
байланысты болып келеді. Жоспар-сызба арқылы дайындықтың белгілі кезеңінде
нақты айқындалған және анық көрінетін жаттықтыруды құрудың ұйымдық-
әдістемелік қағидасы көрінуі қажет.
Бастапқы дайындық кезеңі. Оқу үдерісін кезеңдестіру алғашқы дайындық
кезеңінде шартты сипатта болады. Басты назар ЖДД жаттығуларды қолдана
отырып, негізінен жан-жақты дене және функционалды дайындыққа аударылады.
Жаттықтырудың жылдық циклін аяқтау кезінде жас спортшылар дене дайындығының
нормативті талаптарын орындаулары қажет.
Оқу-жаттықтыру кезеңі. Оқу-жаттықтыру кезеңінің (оқытудың екі жылына
дейін) жылдық цикліне дайындық және жарыстық кезеңдері енеді. Басты назар
жан-жақты дене дайындығына, функционалды мүмкіндіктері деңгейінің артуына
бөлінеді. Арнайы дене дайындығының элементтерімен бар амалдар қосылады,
әдіс-тәсілдік шынықтырулар мен тәсілдер ауқымы кеңейеді. Оқу-жаттықтыру
кезеңіндегі жаттығуды жоспарлауда (оқытудың 2 жылынан асқанда) дайындық
кезеңінде ЖДД құралдарымен жан-жақты дене және функционалды дайындық
деңгейін әрі қарай көтеру және осы негізде арнайы дене дайындығын жұмысқа
қабілеттілік деңгейін арттыру, арнайы дене сапаларын дамыту, тәсілдік
шынықтыруларды меңгеру мәселелері шешіледі.
Жарыс кезеңінде өткен жарыстағы нәтижелерін жақсарту, сонымен қатар
бақылау нормативтерін жақсарту мәселелері қойылады [8].
Спорттық жетілу кезеңі. Спорттық жетілу кезеңінде жылдық цикл құрылысы
оқушыларды оқу-жаттықтыру кезеңіндегі дайындаудағыдай болып сақталады.
Спорттық жетілдіру кезеңіндегі оқу-жаттықтыру жұмысының негізгі
қағидалары–негізінен жас спортшының жеке ерекшеліктерін ескеруге болатын
арнайы дайындық. Қазіргі кездегі спорт мектептердегі дайындықтың жылдық
циклі бойынша жарыстар саны мен күнтізбесін беріп отырамыз.
Оқу-жаттықтыру дәрістерінің жалпы көлемі сипатында арнайы жаттықтыру
жүктемелері мен жарыстар санын, қалпына келтіру шараларына бөлінетін
уақытты арттыру қажет. Жас спортшылардың жұмысқа қабілеттілігін қалпына
келтірудің педагогикалық амалдарымен қоса функционалдық әрекеттерін
қолдану қажет.
2 жылдан астам оқытылған оқу-жаттықтыру топтарына арналған оқу
сағаттарын есептеу болжамды жылдық графигі салыстырмалы түрде қазіргі спорт
мектептерінде қабылданған спорттық жарыстарға қатысудың мөлшерлі саны (3
кесте) көрсетіліп отыр.
Педагогикалық және дәрігерлік бақылау бөліміне енген:
- оқушылардың жалпы, арнайы дене-күш және әдіс-тәсілдік дайындығын
бағалау үшін бақылау жаттығуларының жиынтығы;
- тестілеуді жүргізу бойынша әдістемелік нұсқаулар және ұйымдастыру;
- медициналық тексерулерді ұйымдастыру тәсілдері, міндеттері.
Алғашқы дайындық топтарындағы медициналық тексерудің негізгі міндеттері
денсаулық жағдайын бақылау, гигиеналық машықтарды әдет ету және дәрігер
кеңестерін бұлжытпай орындауға әдеттену болып табылады. Айналысушылар оқу
жылының басында және соңында тереңдетілген медициналық тексеруден өтеді.
Мұның бәрі денсаулық жағдайын, дене дамуының дене функционалды даярлығының
деңгейін анықтауға мүкіндік береді. Көпжылдық дайындық барысында
тереңдетілген медициналық тексерулер осы көрсеткіштердің өсімдерін
бақылауға, ал жүйелі тексерулер – жаттықтыру және жарыстық жүктемелерін
көтере алуын бақылап, дер кезінде қажетті емдеу алдын-алу шараларын
қолдануға мүмкіндік береді.
Спорт мектептері оқушыларының жалпы дене дайындығын анықтау үшін,
бақылау жаттығуларының келесі жиынтығы ұсынылады: 30 м жүгіру; орыннан
ұзындыққа секіру, шапшаң жүгіру 3х10; тартылу (ер балалар); етпетінен жата
қолды жерге тіреп бүгіп-жазу (қыздар); 1000 м жүгіру.
Арнайы дене-күші және арнайы әдіс-тәсілдік дайындығын бақылау
жаттығуларының жиынтығы спорт түрімен анықталады. Педагогикалық бақылау
сонымен бірге жаттықтыру мен жарыстық іс-әрекеттің көрсеткіштерін
жаттықтыру күндерін, дәрістер саны, жарыстық күндер, дене дайындығының
функционалды мүмкіндіктерінің алғашқы деңгейі және осы көрсеткіштердің
динамикасы айналысушылардың жеке картасына енгізіліп отырылады.
Әдістемелік ұсыныстар. Спорт мектептерінің оқушыларын ЖДД бойынша
тестілеу жылына екі рет (оқу жылының басында және соңында) іске асырылады.
Тестілеудің алдында бой жазу жаттығулары жүргізіледі.
ЖДД бойынша бақылау жаттығуларының жиынтығына енетін тесттер:
30м жүгіру стадион жолында немесе жеңіл атлеттік манежде орындалады,
нәтижелер секундтың оныншы бөлігіне дейінгі дәлдікпен тіркеледі. Бір ғана
мүмкіндік беріледі [9].
- Орыннан ұзындыққа секіру сырғанақ емес жерде орындалады.
Сыналушының алғашқы қалпы: аяқтары қатар және қолмен сермеп, екі
аяғымен итеріліп секіріс жасайды. Жерге екі аяқпен бір мезгілде
түсуі қажет. Өлшеуді
Кесте 3 – Таңдалған спорт түрінде жас спортшылардың жарыстарға қатысудың
болжамды саны
Спорт түрі Дайындық кезеңдеріндегі сөрелік күй
мен жарыстар саны
алғашқы тереңдетіл Спорттық
мамандану ген жетілдіру
жаттықтыру
Жеңіл атлетика Спринт, кедергілер9-12 12-14 14-16
Секірулер 5-9 10-13 14-25
Орта және ұзақ 4-6 6-8 10-12
қашықтыққа жүгіру
Лақтырулар 7-12 12-16 16-22
Бессайысты күресті4-5 10-12 12-14
Академиялық ескекпен есу 6-8 10-12 12-14
Байдарка мен каноэде есу 6-8 10-12 12-14
Жүзу 14-18 16-20 18-20
Шаңғы қоссайысы 8-9 9-10 12-16
Шана спорты 3-6 6-9 7-10
Семсерлесу 3-4 4-6 6-8
Ауыр атлетика 3-4 4-5 6-8
Оқпен ату 4-6 6-8 10-12
Садақпен ату 1-3 3-6 8-9
Спорттық гимнастика 2-4 4-6 6-8
Көркем сырғанау 5-7 6-8 7-8
Синхронды жүзу 3-4 4-5 6-7
Конькимен жүгіру спорты (сөре саны) 22-30 35-45 40-50
Шаңғы жарысы (сөре саны) 8-12 12-18 23-30
Биатлон (сөре саны) 8-10 12-16 16-22
Күрес (грек-рим, еркін, дзюдо, 14-16 20-30 60-70
самбо)
3 кестенің жалғасы
Бокс (шайқастар саны) 10-15 12-17 12-20
Баскетбол (ойын саны) 20-24 30-34 40-44
Футбол (ойын саны) 15-20 20-36 25-40
Шайбалы хоккей (ойын саны) 18-20 25-30 40-60
Қол добы ойыны (ойын саны) 14-15 15-25 30-40
Волейбол (ойын саны) 24-35 34-44 44-50
Су полосы (ойын саны) 20-40 40-50 45-55
белгілері бар сызғышпен, спорттық сызықтан бастап жүзеге асырады. 3
талпыныстың жақсы нәтижесі жазылады;
- Қайықша жүгіру 3х10 м барынша шапшаңдықпен жүзеге асырылады.
Сыналушы сөрелік сызықтың жанына тұрады да бұйрық бойынша
кедергілерді орай жүгіреді. Уақыт секундтың 10 бөлігіне дейін
есептеледі. 1 талпыныс рұқсат етіледі.
- Белтемірге асылып тартылу қолды жоғарыдан ұстап тартылудың ең көп
орындау мақсатында орындалады. Алғашқы қалып белтемірге екі қолмен
асылып тұру, тартылуды сыналушының иегі белтемірден асқан кезде
есептейді. Әрбір келесі тартылу алғашқы қалыптан бастап орындалады.
Қолдың артық қимылы, тербеліс жасау рұқсат етілмейді;
- Жерге қолды тіреп жатып, қолды бүгіп жазу ең көп орындау түрінде
орындалады. Алғашқы қалпы аяқтары және денесі сызықты түзу қалыпта,
қолдары білек буындарынан бастап тік болады, сыналушы кеудесімен
еденге ең жақын жағдайға келіп, қайта қалыпқа келгенде есептейді.
Жаттығуды орындауда дене түзу, жамбас буындарының қимылдауына
болмайды;
- 1000м жүгіру стадионның жолында іске асады. Жүріске ауысуына тиым
салынбаған. Уақыт 0,1 с дейін есептеледі;
Арнайы дене-күш және әдіс-тәсілдік дайындық деңгейін бақылау үшін
бақылау жаттығулары кешенін анықтау спорт түрлерінің ерекшелігіне
байланысты таңдап алынады. Сабақ теориялық-дәрістік оқыту, ұғыну түрлерінен
басталады (4 кесте).
Жас спортшылардың мінез-құлқын тәрбиелеудегі басты орында болатын
спорттық біліктілік осы аталған сапаларды тәрбиелеуде өзіндік орны бөлек
болып табылады.
Барлық тәрбиелік жұмыстардың орталық тұлғасы болып педагог-бапкер
тұрады. Ол жарыстар мен жаттығу сабақтарында балаларды басқарып қана
қоймай, тікелей тәрбиелік жұмыстар атқарады. Жаттығу тәртібін қатаң сақтау,
жарыстарға қатысу, жаттықтырушының нұсқауын бұлжытпай орындау, жаттығу
сабақтарында, мектепте және үйде өзін жақсы ұстау – міне осы жайларға
бапкер әрқашан назар аударып отыруы қажет. Спорттық сабақтардың ең басынан
бастап спорттық еңбексүйгіштікке баулудың маңызы зор. Арнайы қиындықтарды
жеңе білу мен деңгейі жоғары келетін жүктемелерді жүйелі түрде орындау ерік-
жігерді талап етеді. Жас балаларға спорттағы нәтижелер ең бірінші
еңбексүйгіштікпен келетінін нақты мысалдармен көрсетіп дәлелдеу керек.
Сонымен қатар балалармен жұмыста жүктемелерді көбейтудің негізгі болуын
қатаң бақылауда ұстаған жөн. Жас спортшылармен жұмыс барысынд
аинтеллектуалды тәрбиеге де назар аудару қажет. Оқушыларды спорттық жаттығу
жөнінде арнайы білімге үйрету, гигиеналық, санитарлық нормаларды қатаң
сақтауға тәрбиелеу қажет.
Жас спортшылардың мінез-құлықты тәртібін дамытудағы алдыңғы орынға
сенім иландыру әдістемесі алынады. Иландыру сенім барлық кезде дәлелді болу
керек.
Кесте 4 –Теориялық сабақ жоспары (үлгі)
Бастапқы
дайындық
Тақырып аталуы Тақырыптың қысқаша мазмұны топтарында
сабақ
жүргізу
мерзімдері
Дене тәрбиесі – адамДене тәрбиесінің түрлері. Дене тәрбиесі Қыркүйек
денсаулығын нығайту еңбек сүйгіштікті, ұйымшылдықты, жігерді
мен дамытудың тәрбиелеудің, өмірлік маңызды біліктілік
маңызды құралы пен шынықтырудың амалы ретінде.
Жеке және қоғамдық Гигиена мен санитария туралы түсінік. Қазан
гигиена Дененің күтімі. Киім мен аяқкиімге
қатысты гигиеналық талаптар. Спорттық
жабдықтардың гигиенасы.
Ағзаның шынығуы Шынығудың маңызы мен негізгі ережелері. Қараша
Ауа, су, күнге шынығу.
Таңдалған спорт Спорт түрінің тарихы Желтоқсан
түрінің пайда болуы
мен дамуы
Таңдалған спорт Олимпиада ойындардың жүлдегерлері мен Қаңтар
түріндегі атақты чемпиондары, Әлем, Еуропа, Азия
отандық спортшылар чемпиондары, Әлем рекордсмендері және
басқа да атақты спортшылар.
Спортпен айналысу Өзін-өзі бақылаудың болмысы және оның Ақпан
барысында өзін-өзі спортпен шұғылданудағы ролі. Өзін-өзі
бақылау бақылаудың күнделігі. Оның түрі мен
мазмұны.
Спорттық Спорттық жаттықтыру жөнінде түсінік. наурыз
жаттықтырудың жалпы Оның мақсаты, міндеттері мен негізгі
сипаттамасы мазмұны. Жалпы және арнайы дене
дайындығы, әдіс-тәсілдік дайындық,
Спорттық тәртіп пен тамақтанудың маңызы.
Спорттық Дене жаттығулары. Дайындайтын, жалпы сәуір
жаттықтырудың дамытатын және арнайы жаттығулар.
негізгі тәсілдері Жан-жақты дайындықтың амалдары.
Дене дайындығы Дене дайындығы жайында түсінік. Оның Мамыр
мазмұны мен түрлері жайындағы негізгі
мәліметтер. Негізгі дене қасиеттерінің
қысқаша сипаттамсына, оның даму
ерекшеліктері.
Жас спортшының мінезін тәрбиелеудегі маңызды әдістеменің бірі мадақтау
– ол баланың іс-әрекетіне оң баға беру болып табылады. Мадақтау-мақтау,
қолдау, бапкердің алғысы үлкен тәрбиелік мәнге ие. Кез келген мадақтау
педагогикалық талап пен спортшының сіңірген еңбегіне сай болуы керек.
Тәрбиелеудің бір әдістемесіне ескерту, сөгіс беру, спорттық ұжымда
талқыға салу, жарыстан және жаттығудан шеттетулер қолданылады. Мадақтау мен
жазалау ойластырылған болуы керек. Оқу-жаттығу кезінде баланың ерік-
жігерінің төмендеуі, спорттық деңгейінің құлдырауы мен жұмысқа
қабілеттілігінің құбылмалы болуы кездеседі, мұндай жағдайда жаттықтырушы
балаға өте көп көңіл бөліп қолдауы педагогикалық тұрғыдан дұрыс болып
келеді [11].
Спорттық ұжым – жас спортшының рухани қалыптасуындағы маңызды фактор
болып табылады. Ұжымда спортшы барлық жағынан дамиды рухани, ақыл-
парасаттық және ұжымдық ортақ іс жасауға үйренеді.
Спорттық ұжым алдына қойылған мақсаттарды шешуі үшін және ұжымдық
тәрбие сезімін ояту үшін қабырға газеттерімен спорттық үндеу қағаздары,
саяхат пен кештер, байқаулар ұйымдастырудың берері көп.
Ерік-жігер сапасын арттыру-педагог бапкер үшін маңызды жайлардың бірі
болып саналады. Ерік-жігер сапасы қиындықтарды жеңу үрдісінде қалыптасады.
Қиындықтарды жеңу үшін спортшыға ерікті түрде қосымша күш салуды, әдеттен
тыс жігерлік көрсетуі қажет.
Жүйелі сабақтар мен жарысқа қатысу жас спортшылардың ерік-жігерін
шыңдап, сапалы тәрбиелеуге мүмкіндік ашады.
Бастапқы дайындық тобына, оқу-жаттығу тобына, спорттық жетілу және
жоғары спорттық шеберлік топтарындағы балалар үшін бағдарламалық жоспарды
жасағанда мамандар мен бапкерлер әр оқу жылдарына, циклдің кезеңдеріне,
апталық микроциклдерге бөліп жасау тиімді (кесте 5).
Дайындықтың сапалық көрсеткіші жеткілікті түрде жоғары болуын қадағалау
тиімді, осы кезде балаға қатаң талаптар қойылмауы керек. Спорттық нәтиже
бұл кезеңде болашақ спорт түріне бейім болуы қажет. Бапкердің мақсаты – жас
спортшының болашаққа талабын анықтау. Көпжылдық жаттығу жүйесі және жарыс
түрлері жайлап маманданған түрге ие бола бастайды. Аталған тәрбиеде сандық
көрсеткіштер жайлап көтеріліп, сапалық жағына ауыса бастайды [12].
Балалардың спортқа ойнау үшін келетіні әр бапкердің ойында жүруі керек.
Жоғары нәтижеге жету дәлелі оларда әлсіз. Сондықтан алғашқы дайындық
кезеңіндегі жарыс жүйесі балаларды ойын арқылы баулуға, дене-күш дайындық
барысын бақылауға бағытталуы тиіс. Осы кезеңде спорттық жарыс түріне
мамандану жоғары болмауы керек.
Балаларды таза спорттық жарыстарға қатыстыру өте үлкен дене-күш және
психологиялық жүктемелермен байланысты, оны жас ағза көтере алмауы мүмкін,
жүйке жүйесінің функционалды мүмкіндігі мен тірек-қимыл аппаратында
қиындықтар болуы мүмкін.
Кесте 5 – Бастапқы дайындық топтарында оқу-жаттығу сабақтарында
тапсырмаларды орындаудың үлгі кестесі
Оқыту Жаттығулардың Жүктеме мөлшері, Әдістемелік Ұйымдық
кезеңі,мазмұны мен орындау тәртібі нұсқаулар нұсқаулар
оқыту сипаттамасы
жылы
БД Жаттығулар Жаттығуларды Жаттығуларды Сабақтардың
1 жыл кешені мен орындау қарқыны; орындауда болуы өткізілу орны.
оларды орындау арақашықтықтар мүмкін Қажетті
реті. және оларды қателіктерді құралдар мен
Ойын әдістемесі жүгіріп өту көрсету және жабдықтарды
50-60% уақыты; олардан құтылу көрсету
Арнайы қайталаулар саны жолдары;
жаттығулар мен топтамалары; тәрбиелік және
20-30% демалыс психологиялық
Спорт түрлеріне үзілістерінің дайындыққа назар
бейімдеу ұзақтығы мен аудару
10-20% сипаттамасы
Бапкер спортшының жеке-басы ерекшелігін ескеріп бақылауы, жүктемелер
мен жекеше жарыс күн түзбесін түзіп жүруі спортшы үшін жарыстық кезеңде зор
пайда алып келері сөзсіз.
Спорттық шынықтыру дегеніміз таңдап алынған спорт түрінде жоғары
нәтижелерге жетуге бағытталған арнайы ұйымдастырылған педагогикалық үдеріс.
Спорттық шынықтыру дене жаттығуларын жүйелі қолдану шеңберінде
ұйымдастырылады, бұл бір жағынан тынығумен және ағзаны қалпына келтірудің
құралдарымен үйлесімділігімен жүргізіледі, екінші бір жағынан, ол
шыныққандықтың жоспарлы түрде өсуін қамтамасыз етеді. Шыныққандық – ағзаның
нақты бір жұмыс түріне, шынықтыруға қатысу жолы арқылы бейімделуі. Ол
жұмысқа қабілеттіліктің және спорттық жетістіктердің өсуімен айқындалады.
Алғашқы ұстанымдар шынықтыру үдерісінің дайындықтың әрбір сатысындағы
негізгі бағыттарды анықтайды.
Спорттық дайындықтың алдын-ала жүргізілетін сатысы балалардың
денсаулығын нығайтуға, оның ағзасының барлық жүйелері мен мүшелерінің
үйлесімді дамуына, спортпен шынығуы тұрақты қызығушылықты тәрбиелеуге,
шұғылданушылардың жан-жақты дене дайындығын қамтамасыз етуге, дене
жаттығуларының кең ауқымды жиынтығын орындау техникасының негізін меңгеруге
арналған.
Дене сапаларын жан-жақты дамыту, ағзаның функционалды мүмкіндіктерін
кеңейту, біліктіліктер мен дағдылардың бай қоры - жас спортшылардың таңдап
алған спортта қол жеткізетін жетістіктерінің сенімді негізі болып табылады.
Балалар мен жасөспірімдердің жан-жақты денелік дайындығының мықты негізі
дайындықтың бастапқы сатыларында қамтамасыз етіледі.
Жан-жақты дене дайындығын қамтамасыз етудің қажеттілігі балалар мен
жасөспірімдер үшін әсіресе маңызды болып отыр, оның себебі – ол спорттық
мамандықты таңдауды жеңілдетеді, егер қажеттік туындай қалса, бір спорт
түрінен екіншісіне ауысуды қаматамысыз етеді.
Сондықтан дайындықтың бастапқы сатыларында балаларға көптеген дене
жаттығулары бойынша қабілеттерін айқындай алу мүмкіндігін беру қажет.
Балалардың спорттық дарындылығын, олардың жалпы денелік және спорттық
дайындығының деңгейі артуын айқындау барысында жас спортшының жеке
бойындағы табиғи қасиеттеріне көбірек сәйкес келетін спорт түрлері бойынша
бейімдеу мамандандыруды қолға алған жөн.
Спортпен шұғылданудың міндетті шарты: күн тәртібін дұрыс түзу, спортпен
шұғылдануда тұрмыстық гигиенаны қамтамасыз ету, шұғылданушылардың денсаулық
күйін, денелік дамуын және дайындығын дәрігерлік-педагогтық бақылауды дұрыс
ұйымдастыру.
Біздің еліміздегі спорттық ізбасарлардың негізгі көзі – жаппай балалар
спортын дамыту болып табылады. Жас спортшылармен спорттық шынықтыруды
сапалы жүргізу бапкерден өсіп келе жатқан ағзаның морфологиялық,
функционалды және психологиялық ерекшеліктерін терең білуді талап етеді.
Жас спортшылармен сабақ өткізу келесі жылдарда мамандандырылған шынықтыруды
өткізудің функционалды мүмкіндіктерінің бекем негізін құруды қарастырады.
Көпжылдық шынықтыру баланың жан-жақты дене дамуы мен дайындығын, оның
ағзасының өсіп, дамуына ықпал етіп, бойында қимыл-қозғалыс тәжірибесінің
жинақталуы мен болашақ жоғары дәрежелі спортшының ерік-жігерін тәрбиелеуді
қамтамасыз ететіндей болып құрылуы қажет. Дұрыс спорттық бағдардың маңызы
үлкен, өйткені ол спортты жаңадан бастағандарға өзінің бойындағы
қабілеттеріне сай келетінде спорт түрін таңдауға көмектеседі, мамандықты
сәтсіз таңдаудан туындайтын психологиялық жарақат алуды болдырмайды, ал
бапкерге болашағы бар оқушылармен өнімдік еңбек ету мүмкіндігін береді
[13].
Жас спортшылар ағзасының жүрек-тамыр жүйесі шынықпаған балаларға
қарағанда біршама басым қасиеттерімен ерекшеленеді. Спортпен шұғылдану
жүрек бұлшық еті қабырғаларының біршама жуандауын, оның қуыстарының кеңеюін
қамтамасыз етеді. Нәтижесінде жас спортшының жүрегі арқылы шынықпағандармен
салыстырғанда уақыт бірілігі ішінде көбірек қан айналады. Жүректің дамуы
нәтижесінде қан тамырларының қуысы кеңейіп, жұмыс атқаратын бұлшық еттердің
қанмен қамтамасыз етілуі артады. Бұлшық ет қызметі кезінде жаңа қан
тамырлары жасалынып, шеткі қан айналымы күшейеді. Осыдан келіп, жас
спортшылардың қан тамырлары реакциясының тиімділігі артады және жүрек пен
тамырлар дамуы үйлесімді жүреді.
Жүрек соғу жиілігінің (ЖСЖ) тыныштық күйде болуы, стандартты жүктеме
берілгенде ЖСЖ азырақ артуы, сондай-ақ, ЖСЖ берілген жүктемеден кейін
тезірек бастапқы қалпына келуі қан айналымының біршама жетілгендігін
көрсетеді.
Жүйелі шынығу әсерінен қандағы эритроциттер мен гемоглобиннің мөлшері
артады, бұл өз кезегінде артериялық қанның оттектік сыйымдылығын арттырады
және бұлшық ет қызметінің аэробты қуатпен қамтамасыз етілуінің тиімділігін
жетілдіреді.
Жас спортшылардың тыныс алу жүйесі өкпенің тіршілік сыйымдылығының және
максималды желденуінің өз қатарларымен салыстырғанда 20-40% жоғары болуымен
ерекшеленеді. Жас спортшыларда шынығу барысында тұрақты және терең тыныс
алу ырғағы қалыптасады, ол орындалатын дене жаттығуларымен тиімді
үйлестіріледі, нәтижесінде газ алмасу жақсарып, қуат жұмсалуы үнемделіп,
ағзаның жалпы жұмысқа қабілеттігі артады.
Жас спортшыларға тыныс алу және қан айналым жүйелерінің жетілген өзара
байланысты қызметі тән. Бұл олардың ағзасының қуатпен қамтамасыз етілу
ерекшеліктерімен айқындалады. Мысалы, жас спортшылар қуат өндірілуінің
біршама тиімді - аэробты жолын қамтамасыз ететін оттегінің максималды
қолданылу деңгейімен 10 жастың өзінде спортпен шұғылданбайтын өз
қатарларынан 14%, ал 16-17 жасында 51-62% басым болады. Оттегіні 1л
желденетін ауадан қолданудың жоғары коэффициенті, оттегінің қолданылуының
жоғары деңгейін ұзақ уақыт бойы ұстап тұру, оттегі жетіспеушілігіне жақсы
бейімделу – мұның барлығы жас спортшылардың ағзасының тіршілікті қамтамасыз
ететін басты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz