Сот билігі және судьялар

Еліміздің Президенті Н.Назарбаев Қазақстан Республикасы судьяларының үшінші съезінде сөйлеген сөзінде: "Адамдар, ақыр аяғында, сотқа сеніп, өркениетті елдерде бұрыннан қалыптасқандай, өз құқықтарын қорғау үшін дәл сіздерге жиірек өтініш жасай бастауы сот-құқықтық реформаның басты нәтижесі болып табылады. Осындай сот жүйесінің болуы біздің қоғамымызда болып жатқан саяси және экономикалық өзгерістердің қайтымсыз екендігінің ең мықты кепілі болып табылады" деді.
Расында да, Қазақстанда жүргізілген реформа жылдары сот құзіретінің, соттар ашықтығының аясын кеңейту, судьялардың тәуелсіздігін, мәртебесін нығайту, соттардың материалдық-техникалық қамтамасыз етілуін жақсарту басты нәтижесі болған шаралар кешені жүзеге асырылды. Конституцияда белгіленген судьялардың тәуелсіздік, дербес құқықтық, мерзімсіз негізде тағайындалу қағидалары сот қызметінің негізге алынатын бастамаларының бірі болды. Сот құрылымы мен сот ісін жүргізудің негіздерін белгілейтін бірқатар заңнамалық актілер қабылданды, соттардың мамандандырылуы жүргізілді, сот кадрларын іріктеу процесі жетілдірілуде. Атқарушы өкімет пен сот билігінің құзіретін бөлу тәуелсіз әділ соттың маңызды кепілінің бірі болды.
Сот ашықтығының заңнамалық кеңейтілуі азаматтардың өз құқықтарын қорғау мүмкіндігіне шек қоюды толық жоюға жағдай жасады, сот билігіне деген сенімді арттырды. Соттар бүгінгі танда күні кеше тіпті ойлауға қиынға соғатын істерді — азаматтардың өкіметке, шенеуніктерге қарсы шағымдарын қарастырады. Сондай-ақ осындай талаптардың 80 %-ы дерлік қанағаттандырылады.
Судьялардың кәсіби біліктілігін және жауапкершілігін арттыруға ерекше көңіл бөлініп отыр. Соттардың жоғары білікті кадрлық потенциалын қалыптастыру, сыбайлас жемқорлықты азайту және судьялар корпусын судья деген атқа лайық емес тұлғалардан тазарту, соттардың жағымды имиджін қалыптастыру соңғы төрт жыл ішіндегі ең мәнді және маңызды жұмыс болып табылады.
Өкінішке орай, судьялар арасында парақорлықтың жеке жағдайлары кездеседі. Алайда, сот жүйесі бұл пәлеге басқаларға қарағанда көбірек шалдыққан деген тұжырымдар түп нұсқасында қате. Ал соттардың қызмет ерекшеліктерін ескеретін болсақ, сыбайлас жемқорлық құқық қорғау органдары жүйесінде, атап айтқанда соттарда, аз кездеседі деуге болады. Өкімет қылмысты топтармен тығыз байланыста болып, билік тармағының жүйесі лауазымды тұлғаның іс-әрекетін немесе өрекетсіздігін жасырса, сонда ғана жаппай сыбайлас жемқорлық туралы сөз қозғауға болады. Сот жүйесіндегі мұндай мүмкіндікті, ең алдымен, істі қараудың процессуалдық иерархиясының өзі жоққа шығарады, өйткені апелляция және қадағалау инстанцияларында аудандық сот судьясы шығарған шешімге шағым беруге болады. Төменде тұрған сот қателіктерінің басым көпшілігі жоғары инстанциялармен, яғни сот жүйесінің өзінің ішкі бақылау жүйесімен жөнделетінін атап өткен жөн.
Егер сот-құқыктық реформаның бірінші кезеңінде қатаң қылмыстык және әкімшілік шаралар көмегімен сыбайлас жемқорлықты түп-тамырымен құрту міндеті қойылса, қазіргі кезде сыбайлас жемқорлыққа жағдай жасайтын себептер мен жағдайларды түп-тамырымен жоюға бағытталған сыбайлас жемқорлыққа үздіксіз қарсы тұрудың ұтымды механизмін қалыптастыру қағидасы негізге алынып отыр.

1. Т.В.Апарова. Үлыбританиядағы судьялар мәртебесі // Ресей құқығы журналы. 1999. N 7-8.
2. Засилье криминальной субкультуры угрожает обществу // Казахстанская правда. N 148. 22 июня 2001 г.
3. Книпер Р. Этапы правовой и судебной реформ в Казахстане в качественеотъемлемой части перестройки экономики // Казахстанская правда. N 148.
22 июня 2001 г.; Засилье криминальной субкультуры угрожает обществу // Казахстанская правда. N 148. 22 июня 2001 г.
4. Сот этикасы кодексі. Қазақстан Республикасы судьяларының 1996 ж. 19-желтоксандағы бірінші съезінде қабылданды.
5. Ладо Чантурия, председатель Верховного суда Грузии. Судебная реформа в Грузии: Тезисы // Материалы междунар. конференции «Суды и их роль в укреплении государственной независимостиң. Астана, 15.08.2001.
6. Лапин Б.Н. Реформирование законодательства о судебной юрисдикции //Правовая реформа в Казахстане. N 1(9). 2000.
7. Қ.Мами. Қазақстан Республикасындағы конституциялық зандылық және сот билігі. Мәскеу. Ғылым. 2004.
8. Мами К. Становление и развитие судебной власти в Республике Казахстан. - Астана: Елорда, 2001.
9. Н.Назарбаев - Әділ сот — бұл әділеттілік // Заң газеті. 2001. 11-маусым.
10. Судьялардың республикалық жөне облыстық тәртіптік-біліктілік алқалары туралы ереже. ҚР Президентінің 2001 ж. 26-маусымдағы N 643 Жарлығымен бекітілді // Аdviser ақпараттық-анықтамалық жүйесі.
11. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 ж. 30-қыркүйектегі "Қазақстан Республикасы Жоғарғы соты жанындағы судьялардың және сот жүйесі қызметкерлерінің біліктілігін жоғарылату институты" мемлекеттік мекемесінің атын "Қазақстан Республикасы Жоғарғы соты жанындағы Сот академиясы"
мемлекеттік мекемесі қылып өзгерту туралы" N 1008 Қаулысы. "Юрист" анықтамалық құқықгық жүйесі 5.0.
12. 12 стульев для присяжных // Аргументы и факты. N 30 (1083). Июль 2001 г.