Ақша өндіріс элементінің дамытудың теориялық және практикалық негіздері, Қазақстан Республикасында қазіргі ақша айналымын тұрақтандыру мәселелері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I. Ақшаның экономикалық мазмұны, пайда болуы және оның тауар айырбасындағы маңызы
1.1 Ақшаның шығу тегі және қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Ақшаның қызметтері және оның қазіргі экономикалық жағдайы ... ..7
1.3 Ақша формалары мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
II. Ақша жүйесі және ақша базасы мен массасы.
2.1 Ақша жүйесі сипаттамасы, элементтері мен типтері ... ... ... ... ... ..23
2.2 Ақша массасы және ақша базасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
III. Қазақстан Республикасының ақша айналымы.
3.1 Ақша айналымы, оның мазмұны мен құрылымы ... ... ... ... ... ... .26
3.2 Қолма.қол және қолма. қолсыз ақша айналымы ... ... ... ... ... ... ...29
3.3 Қазақстан Республикасының Ұлттық валютасы. теңге ... ... ... ... ..43
IV. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
V. Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
I. Ақшаның экономикалық мазмұны, пайда болуы және оның тауар айырбасындағы маңызы
1.1 Ақшаның шығу тегі және қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Ақшаның қызметтері және оның қазіргі экономикалық жағдайы ... ..7
1.3 Ақша формалары мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
II. Ақша жүйесі және ақша базасы мен массасы.
2.1 Ақша жүйесі сипаттамасы, элементтері мен типтері ... ... ... ... ... ..23
2.2 Ақша массасы және ақша базасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
III. Қазақстан Республикасының ақша айналымы.
3.1 Ақша айналымы, оның мазмұны мен құрылымы ... ... ... ... ... ... .26
3.2 Қолма.қол және қолма. қолсыз ақша айналымы ... ... ... ... ... ... ...29
3.3 Қазақстан Республикасының Ұлттық валютасы. теңге ... ... ... ... ..43
IV. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
V. Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
Адам өміріндегі көп сұрақтың бірі біреулерге қызғылықты, әрі жағымды, біреулерге жағымсыз болатын – ақша сұрағы болып табылады.Өйткені сирек санаулы ғана адамдар оның толық жеткілікті екеніндігін айта алады. Жалпы айтқанда көбіне бұл ақшаның жетіспеуі.
Бүгінгі күнгі өзекті мәселе - Қазақстан республикамыздың қолма- қол және қолма –қолсыз ақша айналымдарының тұрақтылығын, Ұлттық валютамыздың өтімділігін қамтамасыз етіп, теңгеміздің әлемдік ақшалар қатарына жетуіне ұмтылуы.
Бұл курстық жұмысыты жаза отырып, мен тақырыбыма сәйкес, жалпы айтқанда мақсаты - ақша өндіріс элементінің дамытудың теориялық және практикалық негіздерін зерттеу және Қазақстан Республикасында қазіргі ақша айналымын тұрақтандыру мәселелерін анық, ашып көрсету.
Сонымен қатар Егемен еліміз Қазақстанның ақша жүйесі туралы мағлұмат беру болатын. Еліміз жаңа тәуелсіздік алғанда, ұлттық валютамызды енгізу бізге өте қиынға соққаны анық еді. Тек қыруар күш-жігердің арқасында біз мұндай қиыншылықты жеңіп шықтық.
Курстық жұмыстың міндеті- ақшаның пайда болуы, ақшаның атқаратын қызметтерін, ақшаның айналымы мен айналысы, түрлерін, жалпы айтқанда ақшаның шығу тегімен айналымының эволюциясы жөнінде мол мағұлмат беру. Ақша – бұл адамға қажетті және адамға тұтыну қажеттіліктерін қанағаттандыратын зат. Ақшаның қызметі құн өлшемі. Ақшаның көмегімен басқа барлық тауардың құнын көрсетуге болады. Осы қызметті атқаратын ақшалар. Сөйтіп, бұл жұмыстың негігі мақсаты, ақшаға өткен бүгінгі және болашақ позициясынан қарап, оның адам өмірімен экономикада алатын рөліне тоқталу.
Ақшаны ешкім ойлап шығарған жоқ. Қоғамның бірте-бірте дамуы ақшаны қалыптастырды. Жалпы ақша дегеніміз ерекше тауар және ол байлық пен құнның бірігуі болып табылады.
Курстық жұмыстың әдістемелік негізіне тоқтала кететін болсақ, ақша айналысы «ҚР Ұлттық банкі туралы» ҚР заңына сәйкес реттеледі. Ұлттық банкі тұтынылатын банкноттар мен тиындардың қажетті мөлшерін анықтайды, олардың дайындалуын қамтамасыз етеді, оларды сақтаудың, жоюдың тәртібін және қолма-қол ақшалай қаражаттың инкассациясын белгілейді.
Қазақстан Республикасы ақшалай банкнот өндірісі және екінші деңгейдегі банктердің инкассациясына лицензия беру бойынша өз күшімен енгізген жаңалығына байланысты қолма-қол ақша ахуалы 1996 жылға дейінгі кезеңмен салыстырып қарағанда түбегейлі өзгеріске ұшырады. Коммерциялық банктер корреспонденттік шоттардағы каражат калдығының шегінде қолма-қол ақшамен нығайтылып отырды, онда операциялық кассадағы қолма-кол ақша қалдығының лимиті белгіленбейді.
Бүгінгі күнгі өзекті мәселе - Қазақстан республикамыздың қолма- қол және қолма –қолсыз ақша айналымдарының тұрақтылығын, Ұлттық валютамыздың өтімділігін қамтамасыз етіп, теңгеміздің әлемдік ақшалар қатарына жетуіне ұмтылуы.
Бұл курстық жұмысыты жаза отырып, мен тақырыбыма сәйкес, жалпы айтқанда мақсаты - ақша өндіріс элементінің дамытудың теориялық және практикалық негіздерін зерттеу және Қазақстан Республикасында қазіргі ақша айналымын тұрақтандыру мәселелерін анық, ашып көрсету.
Сонымен қатар Егемен еліміз Қазақстанның ақша жүйесі туралы мағлұмат беру болатын. Еліміз жаңа тәуелсіздік алғанда, ұлттық валютамызды енгізу бізге өте қиынға соққаны анық еді. Тек қыруар күш-жігердің арқасында біз мұндай қиыншылықты жеңіп шықтық.
Курстық жұмыстың міндеті- ақшаның пайда болуы, ақшаның атқаратын қызметтерін, ақшаның айналымы мен айналысы, түрлерін, жалпы айтқанда ақшаның шығу тегімен айналымының эволюциясы жөнінде мол мағұлмат беру. Ақша – бұл адамға қажетті және адамға тұтыну қажеттіліктерін қанағаттандыратын зат. Ақшаның қызметі құн өлшемі. Ақшаның көмегімен басқа барлық тауардың құнын көрсетуге болады. Осы қызметті атқаратын ақшалар. Сөйтіп, бұл жұмыстың негігі мақсаты, ақшаға өткен бүгінгі және болашақ позициясынан қарап, оның адам өмірімен экономикада алатын рөліне тоқталу.
Ақшаны ешкім ойлап шығарған жоқ. Қоғамның бірте-бірте дамуы ақшаны қалыптастырды. Жалпы ақша дегеніміз ерекше тауар және ол байлық пен құнның бірігуі болып табылады.
Курстық жұмыстың әдістемелік негізіне тоқтала кететін болсақ, ақша айналысы «ҚР Ұлттық банкі туралы» ҚР заңына сәйкес реттеледі. Ұлттық банкі тұтынылатын банкноттар мен тиындардың қажетті мөлшерін анықтайды, олардың дайындалуын қамтамасыз етеді, оларды сақтаудың, жоюдың тәртібін және қолма-қол ақшалай қаражаттың инкассациясын белгілейді.
Қазақстан Республикасы ақшалай банкнот өндірісі және екінші деңгейдегі банктердің инкассациясына лицензия беру бойынша өз күшімен енгізген жаңалығына байланысты қолма-қол ақша ахуалы 1996 жылға дейінгі кезеңмен салыстырып қарағанда түбегейлі өзгеріске ұшырады. Коммерциялық банктер корреспонденттік шоттардағы каражат калдығының шегінде қолма-қол ақшамен нығайтылып отырды, онда операциялық кассадағы қолма-кол ақша қалдығының лимиті белгіленбейді.
1. С.Б. Мақыш «Ақша айналысы және несие» Алматы 2000 ж.
2. Ғ.С. Сейтқасымов «Ақша. Несие. Банк» Алматы 2001 ж.
3. Ғ.С. Сейтқасымов «Ақша. Кредит.Банк» Алматы 2006 ж.
4. Р.О. Смағұлова, Қ.С. Мәдіханова, Ә.Қ. Тұсаева, Ж.Ш. Сатыбалдиев «Қаржы. Ақша айналысы және несие» Алматы 2008 ж.
5. ҚР-ның Заңы «Валюталық реттеу және валюталық бақылдау туралы»
Заң-N7-2005 ж.
6. ҚР «Ұлттық Банктің 2006 жылғы жылдық есебі» Алматы,2007 ж.
7. « Қазақстан Республикасының аумағындағы төлем құжаттарын пайдалану және қолма- қолсыз төлемдер мен ақшалай аударымдарды жүзеге асыру ережесі» туралы ҚР Ұлттық Басқармасының 2000 жылға 25 сәуірде бекіткен 179 қаулысы.
8. К. Маркс, Ф. Энгельс, жинақ, 23-том
9. Ресми сайт: www.nationalbank.kz
10. www.google.kz ; www.afn.kz .
2. Ғ.С. Сейтқасымов «Ақша. Несие. Банк» Алматы 2001 ж.
3. Ғ.С. Сейтқасымов «Ақша. Кредит.Банк» Алматы 2006 ж.
4. Р.О. Смағұлова, Қ.С. Мәдіханова, Ә.Қ. Тұсаева, Ж.Ш. Сатыбалдиев «Қаржы. Ақша айналысы және несие» Алматы 2008 ж.
5. ҚР-ның Заңы «Валюталық реттеу және валюталық бақылдау туралы»
Заң-N7-2005 ж.
6. ҚР «Ұлттық Банктің 2006 жылғы жылдық есебі» Алматы,2007 ж.
7. « Қазақстан Республикасының аумағындағы төлем құжаттарын пайдалану және қолма- қолсыз төлемдер мен ақшалай аударымдарды жүзеге асыру ережесі» туралы ҚР Ұлттық Басқармасының 2000 жылға 25 сәуірде бекіткен 179 қаулысы.
8. К. Маркс, Ф. Энгельс, жинақ, 23-том
9. Ресми сайт: www.nationalbank.kz
10. www.google.kz ; www.afn.kz .
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I. Ақшаның экономикалық мазмұны, пайда болуы және оның тауар
айырбасындағы маңызы
1.1 Ақшаның шығу тегі және қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Ақшаның қызметтері және оның қазіргі экономикалық жағдайы ... ..7
1.3 Ақша формалары мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
II. Ақша жүйесі және ақша базасы мен массасы.
2.1 Ақша жүйесі сипаттамасы, элементтері мен типтері ... ... ... ... ... ..23
2.2 Ақша массасы және ақша базасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
III. Қазақстан Республикасының ақша айналымы.
3.1 Ақша айналымы, оның мазмұны мен құрылымы ... ... ... ... ... ... .26
3.2 Қолма-қол және қолма- қолсыз ақша айналымы ... ... ... ... ... ... ...29
3.3 Қазақстан Республикасының Ұлттық валютасы- теңге ... ... ... ... ..43
IV. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4 7
V. Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
Кіріспе.
Адам өміріндегі көп сұрақтың бірі біреулерге қызғылықты, әрі жағымды,
біреулерге жағымсыз болатын – ақша сұрағы болып табылады.Өйткені сирек
санаулы ғана адамдар оның толық жеткілікті екеніндігін айта алады. Жалпы
айтқанда көбіне бұл ақшаның жетіспеуі.
Бүгінгі күнгі өзекті мәселе - Қазақстан республикамыздың қолма- қол
және қолма –қолсыз ақша айналымдарының тұрақтылығын, Ұлттық валютамыздың
өтімділігін қамтамасыз етіп, теңгеміздің әлемдік ақшалар қатарына жетуіне
ұмтылуы.
Бұл курстық жұмысыты жаза отырып, мен тақырыбыма сәйкес, жалпы айтқанда
мақсаты - ақша өндіріс элементінің дамытудың теориялық және практикалық
негіздерін зерттеу және Қазақстан Республикасында қазіргі ақша айналымын
тұрақтандыру мәселелерін анық, ашып көрсету.
Сонымен қатар Егемен еліміз Қазақстанның ақша жүйесі туралы мағлұмат
беру болатын. Еліміз жаңа тәуелсіздік алғанда, ұлттық валютамызды енгізу
бізге өте қиынға соққаны анық еді. Тек қыруар күш-жігердің арқасында біз
мұндай қиыншылықты жеңіп шықтық.
Курстық жұмыстың міндеті- ақшаның пайда болуы, ақшаның атқаратын
қызметтерін, ақшаның айналымы мен айналысы, түрлерін, жалпы айтқанда
ақшаның шығу тегімен айналымының эволюциясы жөнінде мол мағұлмат беру.
Ақша – бұл адамға қажетті және адамға тұтыну қажеттіліктерін
қанағаттандыратын зат. Ақшаның қызметі құн өлшемі. Ақшаның көмегімен басқа
барлық тауардың құнын көрсетуге болады. Осы қызметті атқаратын ақшалар.
Сөйтіп, бұл жұмыстың негігі мақсаты, ақшаға өткен бүгінгі және болашақ
позициясынан қарап, оның адам өмірімен экономикада алатын рөліне тоқталу.
Ақшаны ешкім ойлап шығарған жоқ. Қоғамның бірте-бірте дамуы ақшаны
қалыптастырды. Жалпы ақша дегеніміз ерекше тауар және ол байлық пен құнның
бірігуі болып табылады.
Курстық жұмыстың әдістемелік негізіне тоқтала кететін болсақ, ақша
айналысы ҚР Ұлттық банкі туралы ҚР заңына сәйкес реттеледі. Ұлттық банкі
тұтынылатын банкноттар мен тиындардың қажетті мөлшерін анықтайды, олардың
дайындалуын қамтамасыз етеді, оларды сақтаудың, жоюдың тәртібін және қолма-
қол ақшалай қаражаттың инкассациясын белгілейді.
Қазақстан Республикасы ақшалай банкнот өндірісі және екінші
деңгейдегі банктердің инкассациясына лицензия беру бойынша өз күшімен
енгізген жаңалығына байланысты қолма-қол ақша ахуалы 1996 жылға дейінгі
кезеңмен салыстырып қарағанда түбегейлі өзгеріске ұшырады. Коммерциялық
банктер корреспонденттік шоттардағы каражат калдығының шегінде қолма-қол
ақшамен нығайтылып отырды, онда операциялық кассадағы қолма-кол ақша
қалдығының лимиті белгіленбейді.
Осыған қарай Ұлттық банк ақша базасының шамасын Ұлттық банктің
корреспонденттік шотындағы екінші деңгейдегі банктердің қаражат мөлшерін
реттеу арқылы, яғни банктердің өтіміділігін реттеу арқылы реттеп отырады.
Бұл ақша-несие саясатының аспаптары арқылы жүзеге асырылады. Бұл
аспаптар ақша базасыныц ұлғайған шегін көрсететін әрі ақша массасының ақша
базасына қатынасы ретінде есептелетін ақша мультипликаторының шамасына өз
әсерін тигізеді.
Акшалай мультипликатордың шамасы міндетті резервтеудің нормаларына
тәуелді, өйткені міндетті резервтер несие ресурстарының көзі ретінде,
сондай –ақ айналымдағы қолма-қол ақшаның үлес салмағынан пайдаланылмайды.
Бұны банктерден тысқары болатын айналымдағы қолма –қол ақшаның
мултипликацияланбайтындығымен байланыстырып түсіндіруге болады. Ақшаның
мультипликация қарқындылығы олардың экономикадағы айналыс жылдамдығына
әсерін тигізеді: мультипликация коэффициенті неғұрлым жоғары болса ақша
массасы соғұрлым көп, айналыс жылдамдығы аз болады.
Ақша айналымын тұрақтандыруға, ақшаны тұрақтандыруға мына типдерді
жатқызамыз:нулификация, девальвациялау, револьвациялау, деноминация.
Бұрынғы КСРО-да нөлдендіру екі рет жүргізілді: азамат соғысы кезінде
1924 жылдары, Ұлы Отан соғысынан соң 1947 жылы. Ескі үлгідегі құнсызданған
ақшалар 1947-ші жылы жаңа курс бойынша 10:1 болып басталды. 1947 жылы
жүргізілген ақша реформасының нәтижесінде рубль қалпына келтіріліп, ақша
айналымы бекітілді. Қазақстан Республикасында нөлдендіру құнсызданған ресей
рублінің орнына ұлттық валюта — "теңгені" 1993-ші жылы 15-ші арашада
ендірумен айланыстырылды. Айырбастау курсы 1 теңгеге 500 рубль бойынша
жүзеге валютаны тұрақтандырудын ең көп тараған тәсілі девалвация болып
табылды. Девалвация — бұл ұлттық валюта курсының шетел валютасына қатынасы
бойынша немесе халықаралық ақша бірлігі есебіне төмендеуі.
Ревалвация — бұл ұлттық валюта курсының шетел валютасы қатынасына қарай
көтерілуі, егер инфляция басқа елдерге қарағанда қарқынымен және де төлем
балансы белсенділік көрсетсе, ал несие алушы импорттаушы мүдделері қарыз
алушы мен экспорттаушы мүдделерінен жоғары болып кетеді
Деноминация — ақша белгісі ұлттық құнының бекемделуі және олар жаңа
ақша бірлігіне айырбастау, сондай арақатынаста бата, тариф, жала және т.б.
бір мезгілде есептеуді жүргізу. Бұрынғы КСРО-да деноминат 1961-ші, ал
Ресейде 1998-ші жылы жургізілді.
I.Ақшаның экономикалық мазмұны, пайда болуы
және оның тауар айырбасындағы маңызы.
1.1Ақшаның шығу тегі және қажеттілігі.
Ақша ежелгі заманда пайда болған. Ақша пайда болмай тұрып көп елдерде
ақша ретінде малды пайдаланды. Сондықтан латынның сөзі пекуния
(ақша)деген сөз пекус (мал) сөзінен шыққан. Капитал сөзінің шығуы малмен
байланысты, өйткені бұл сөз мал басы санының көптігін білдіре отырып,
меншік иесінің байлығын көрсетеді.
Ақша- айырбастың ұзақ дамуы нәтижесінің объективті шарттасқан тауар
өндірісінің тарихи санаты.
Қоғамда ақша қажеттілігі тауар өндіру мен тауар айналысынан туындайды.
Адам еңбегінің өнімі, егер сол баламалы негізде басқа өнімге айырбастау
жүргізсе, тауар бола бастайды. Ал бұл ақшаға қажеттілік тудырады, яғни
айырбас Т- А- Т Маркс сұлбасы бойынша жүргізеді. Берілген жағдайда ақша
тауарларды сатып алу- сатудың баламалы негізінде делдал ретінде көрінеді.
Бұл іске асу үшін, сатылатын тауарды ( Т) ақшамен өлшеу керек және бұл
сомаға (Т1) басқа тауар сатып алу қажет. Жалпыға бірдей балама рөлінде
көрінетін ақша болмаған кезде, берілген сәттегі нарықтағы сұраныс пен
ұсыныстың қабыспауынан айырбас болмай қалуы да мүмкін. Әрқашанда ақша
таурларға қарсы тұрады. Тауар мен бір бірімен біртұтас. Әйтсе де ақшаның
өзі тауар, тауар өндірісі мен айналысының өнімі, олар ерекше айырықшалықты
тауар.
Ақша тауар өндірушілердің еңбек пен нарықты біріңғай экономикалық
ағзаға қоғамдық бөлу арқылы байланыстыратын айналыс құралы болып табылады.
Олар жеке еңбекті қоғамдық еңбек жүйесіне енгізіді, тауар өндірушілер
арасында баламалықты қамтамассыз етеді.
Ақшаның шығу табиғаты мен мән- мағынасы жөнінде біріңғай пікір жоқ.
Алайда ақша анықтамасының барлық алуан түрлілігінің рационалистік және
эволюциялық екі тұжырымдамасын шартты түрде бөліп көрсетуге болады.
Бірінші ( ол ХIХ ғасырдың соңына дейін дерлік үстемдік етті) ақшаның
шығуының мемлекеттің белгілеуі немесе адамзаттың жалпы уағдаластығы және
келісу нәтижесі ретінде түсіндіреді, яғни ақшаның шығуын тауар өндірісімен
байланыстырмайды.
Ғалымдардың көзқарасынша екінші көзқарас, тауар құны айырбасының
эволюциялық даму нәтижесі ретінде түсіндіріледі, ақша адамдардың еркінен
тәуелсіз пайда болды. Айырбас құны- бұл олардың салыстырмалы өрнегі немесе
сатып алу құны.
Құн тек тауарларды бір- біріне айырбастаған кезде бәріне белгілі және
мұнда ол айырбас құны нысанында көрінеді. Тауар- бұл сатып алу немесе
айырбас жасаған кезде тауарға айналады. Ал бұл ақшаның пайда болуына
объективті алғышартты жасайды. Тауардың тұтыну құны ( пайдалылық) және құны
( оны өндіруге жұмсалған шығын) болады. Пайдалылығына ( үй, машина)
байланысты тауарларға құнның түрлі нысандары тән, олар тауарлардың
тұтынушылық құндары деп аталады. Тауардың құны оны өндіруге ( затты
дайындауға) жұмсалатын адам еңбегінің өзгеруімен анықталады.Тауар
айырбасының дамуы тауар құнының түрлі нысандарының тізбекті ауысымынан
болады:
• Құнның қарапайым және кездейсоқ нысаны бір тауарды басқасына ең
қарапайым айырбас кезінде ( 1 қой- 1 қап астыққа) адамзаттың
дамуының ерте кезеңінде пайда болды. Мұнда бір тауар өз құнын
оған қарсы тұрған басқа тауарда білдірді. Тауардың басқа тауарға
айырбасталу қабілеті соңғының құнын сапалы көрсетеді, яғни
тауардың құны бар;
• Құнның толық немесе жайылыңқы нысаны еңбекті бірінші рет егінші
және мал өсіруші деп қоғамдық бөлуден туындаған айырбастың
дамуына байланысты. Айырбасталынатын тауарлардың жиынтығынан бір
немесе бірнеше өтімді тауарлар (тұз, мал, астық) үздік шығады,
оны басқа тауарларға айырбастауға болады. Сөйтіп құнның
қарапайым (кездейсоқ) нысанынан жайылыңқысына, яғни түрлі
тауарлардың құны баламасының (тұз, мал, астық)- бір немесе
бірнеше тауардың құнымен өрнектелетініне көшу жүреді;
• Құнның жалпылама нысаны кезіндегідей өзара емес, осы бір немесе
бірнеше оқшауланған тауарлар арқылы жүреді. 10 кг темір – 1 қой,
1 қап астық- 10 алтын ункциясына. Мұнда тауар болып түрлі
аймақтардағы түрлі тауарлар есептелінеді. Мысалы, солтүстік
халықтары ақша ретінде аң терісін, оңтүстіктің мал
шаруашылығымен шұғылданатын халықтары- мал, егіншілік- астық,
қалаларда- металдар: темір, қорғасын, асыл металдар және т.б
қолданады. Тауар ақшаның жалпыға бірдей балама рөлінде, олардың
барлық ортасынан басқа тауарлар зор кеңістікте тек ығыстырып
шығарған кезінде ғана бола алады. Мұндай бөлу түпкілікті
болғаннан кейін, айырықшалықты тауар пайда болады, оның заттай
нысанымен жалпыға бірдей баламасының нысаны қиысып бітеді, бұл
тауар ақша деген атқа ие болады.Құнның ақшалай нысаны
айырбастың бір ақша тауарының жалпыға бірдей баламасына
айырбастау рөлінің одан әрі даму нәтижесінде бөлінуімен
сипатталады. Мұндай рөлді тарихи түрде алтын мен күміс жаулап
алады. Бұл тауарды бөліп көрсету олардың табиғи жаратылысы
сапасы (біртектілігі, бөлінбеушілігі, өз қасиеттерін сақтау
қабілеттілігі, құнның жоғарлылығы т.б) 1 унция- 1 фунт стирлинг
күшінің шама- шарқынан болады. Алтын ақшалар өз құнын ақша
тауарының түп негізгі құнынан иеленеді, ол алтын өндіру
саласында жасалады, яғни олардың құны басқа кез- келген тауардың
құны сияқты жұмыс уақытымен анықталады, мұның нәтижесінде
тауарды ақшаға айырбастау баламаларының айырбастауы болып
есептелінеді.Сонымен, ақшаның мән мағынасы тауар өндірісі мен
айырбастың тарихи дамуының нәтижесінде тауар әлемінен бір
айырықшылықты тауар бөлінеді, оның табиғи нысанымен жалпыға
бірдей баламаның қоғамдық атқарымы қосылады.
Ақшаның мән мағынасы үш қасиеттің бірлігімен өрнектеледі:
• ақшаға жалпыға бірдей тікелей айырбасталушылық қасиеті тән, яғни
оларды тауарлар мен көрсетілген қызметтерге ешқандай шектеусіз
әрқашан және барлық жерде қабылдауға тиіс;
ақша тауарлардың айырбас құнын өрнектейді. Олардың көмегімен
тауарлардың бағасын анықтауға болады, оларды тұтыну құны түрлі болатын
айырбас қамтамассыз етеді және түрлі тауарлар мөлшерімен салыстырылады;
ақша тауардың ішіне алынған жалпы бірдей жұмыс уақытының іске асырылуы
болып табылады, яғни ақшаға жұмсалған жұмыс уақытының шығындары арқылы
тауарлардың құны өлшенеді.
Сонымен, ақша дегеніміз- жалпыға бірдей балама, өзге тауарлардың құнын
көрсететін және барлық тауарға бірдей айырбасталатын ерекше тауар.
1.2Ақшаның қызметтері және оның экономикадағы рөлі.
Экономикалық санат ретінде ақшаның мәні олардың атқарымдарынан білінеді,
олар ақшаның ішкі негізін, мазмұнын көрсетеді. Ақшаның әрбір атқарымы
тауарлар айналысының үдерісінен келіп шығатын әлеуметтік- экономикалық
қатынастардың бір жағын сипаттайды. Заманалы экономикалық әдебиетте атқарым
саны жөнінде түрлі пікірлер кездеседі. Ақшаның батыс теориясы ақшаның ең
жай және түсінікті атқарымы: құн өлшемі, айналыс қаражаты және қаржы
қаражатын анықтайды. Алайда басқаларына қарағанда К. Маркс оларды жақсы
жүйелендірді және түсіндірді, ол жоғарыда аталғаннан басқа, тағы да 2
атқарымды, яғни 5 қызметін көрсетеді: төлем қаражаты және дүнеижүзілік
(әлемдік) ақшаны анықтады.
Сонымен, қазіргі экономикада атқаратын қызметтері мынадай:
• Құн өлшемі
• Айналыс құралы
• Төлем құралы
• Жинақтау және қорлану құралы
• Әлемдік ақша
Ақшаның алғашқы және негізгі қызметі болып құндардың, барлық тауарлар
құнының өлшемі қызметі болып табылады, ол тауарлардың балама айырбасын
қамтамасыз етеді. Бірақ та тауарларды салыстырмалы ететін ақша емес,
тауарды өндіруге кеткен қоғамдық қажетті адам еңбегі саналады. Барлық
тауарлар қажетті еңбек өнімі болып табылады, сондықтан да өзіндік құны бар
шынайы ақшалар олардың кұнының өлшемі бола алады. Ондай тауар болып алтын
есептеледі, оны өндіру үшін құнды туындататын қоғамдык еңбек шығындалады.
Ақша мен тауар салыстыру үшін біртекті базаны иеленуіне байланысты, барлық
тауарлар өзара салыстырмалы болады. Ақшалар құн өлшемі қызметінде өте жақсы
әрекет етеді. Бұл мынаны түсіндіреді, құнның тауарлық формасының ақшалай
формаға айналуы үшін тауарлар бағасын белгілеу жеткілікті, бұл жағдайда
тауарларды өткізу сатып алушыда нақты ақша болған жағдайда ғана жүзеге
асады.
Баға - тауар құнының ақшалай көрінісі болып табылады. Ол тауарды өндіру
мен өткізуге кететін қоғамдық қажетті еңбек шығындарымен анықталады, яғни
баға бұл тауардың қоғамдық танылған құны болып табылады. Тауар бағасы
нарықта қалыптасады, тауарларға деген сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдігі
кезінде ол тауар құнына және ақша құнына тәуелді болады. Нарықтағы сұраныс
пен ұсыныстың тауар бағасына сәйкессіздігіне байланысты оның құны сөзсіз
төмендейді. Құндары әр түрлі тауарлардың бағаларын салыстыру үшін оларды
бір масштабқа келтіру керек, яғни оларды бірдей ақша бірліктерімен сандық
өрнектеу керек.
Металл айналысы кезінде бағалардың масштабы ақшалай металдын салмақтық
көлемі деп аталады, ол берілген елде ақша бірлігі ретінде және басқа барлық
тауарлардың бағаларын өлшеу үшін қызмет етеді. Егер ақша ретінде алтын
есептелетін болса, онда бүкіл тауарлық әлем алтынның әр түрлі көлеміне
теңестіріледі. Алтын арқылы тауарлар өзара салыстырмалы бола бастады.
Алтынның фунтқа және унцияға бөліну қасиеті бар. Алғашқы ақшалардын аты
ақшалай металл (алтын, күміс) ақшаның салмақтық құрамымен сәйкес келді, ал
салмақтық масштабтың аты бағалар масштабы деп аталады. Күмістің фунты фунт
стерлинг деген атауды туындатты.
Бағалар масштабының рөлі мынада, яғни ол өз ретінде ұлттық ақша бірлігі
салмағын тұрақтандырушы ретінде әрекет етеді. Бұрын мемлекет ақшаның
алтындық құрамын оқтын-оқтын белгілеп отырған. Бірақ та 1976-1978 жылы
енгізілген Ямайка валюта жүйесі алтынның ресми бағасын және Халықаралық
валюта қорына (ХВҚ) қатысушы елдердің ақша бірліктерінің алтындық құрамын
алып тастады. Қазіргі таңда бағалар масштабы баға көмегімен тауар кұнын
салыстьіру арқылы нарықтық үрдісте берекесіздік түрде қалыптасып жатыр.
Құн өлшемі және бағалар масштабы ретінде ақша әртүрлі қызметті атқарады.
Олар адам еңбегінің қоғамдық еңбекке айналуы ретінде кұн өлшемі болып
айқыңдалады, бағалар масштабы - металдың тұрақты салмағы ретінде
қарастырылады. Сондықтан да құн өлшемімен құн ретіндегі тауарлар, және
керісінше, бағалар масштабы алтынның берілген көлемімен өның әр түрлі
көлемі өлшенеді.
Қазіргі жағдайда алтын ақшаның міндетін атқарудан қалды, яғни ол ақша
қызметін, соның ішінде кұн өлшемі қызметін жоғалтты. Алтын несиелік
ақшалармен алмастырылды.
Әрбір мемлекет өз кұн өлшемін белгілейді. Қазақстанда құн өлшемі ретінде
теңге, Ресейде - рубль, АҚШ-та - доллар, Еуропалық Одақта - евро саналады.
Ел шеңберіндегі ішкі айналыста бағалар масштабы айрықша рөлді атқармайды,
ал ел шегінен тыс сыртқы айналыста ол ақшаның сатып алушылық қабілетін
анықтау үшін үлкен рөл ойнайды. Айрықша кажетті жағдайда үкімет алдын ала
белгіленген бағалар масштабын өзгертеді. Мұндай өзгерту ақша реформасы деп
аталады. Ақша реформасы - бұл құнның бір өлшемінен басқасына өту, ол
ақшанын жалпы көлемінің азаюымен түсіндіріледі.
Демек, құн өлшемі — бұл ақша бірлігі, ол тауарлар мен қызметтер құнын
өлшеу және салыстыру үшін қолданылады.
Айналыс құралы. Бұл қызметтің маңызын тауар айналымының Т-А-Т
классикалық формуласының көмегімен ашуға болады. Бұл жағдайда ақша тауар
айналымындағы делдал рөлін атқарады, оның негізі болып айырбас баламасы
саналады. Формуладағы тауарлық айналым екі актіден тұрады: тауарды сату,
яғни оның ақшаға айналуы және тауарды сатып алу, яғни ақшаның тауарға
айналуы. Бұл жағдайда ақша айналыс құралы қызметіндегі делдал болып
табылады. Осы қызметті орындау үшін ақша үнемі қолда болуы тиіс, яғни бүл
қызметті шынайы әрекет етуші ақшалар атқара алады. Егер сатып алушыда ақша
болмаса, онда ол тауарды сатып алмайды. Бұл жағдайда ақша басқа тауарды
сатып алу үшін қажет болады. Олар тауар сатушының қалтасында жатпайды,
сатушылар оларды басқа қажетті тауарды сатып алу үшін қолданады, ақша үнемі
айналыста жүреді. Сондықтан бұл жерде ақшаның рөлі өте жылдам және ол бір
тауарды екіншісіне айырбастау процесіне қызмет көрсету үшін қажет. Осыған
байланысты айналыс құралы ретіндегі ақша үшін олардың құндық құрамы маңызды
емес, яғни айналыс құралы ретінде ақша шынайы ақшалық тауардан бөлінуі
мүмкін. Осының салдарынан айналыста шынайы толыққұнды ақшалар емес, қағаз
ақша белгілері сияқты олардың орынбасарлары болуы мүмкін.
Тікелей тауар айналымы кезінде, яғни бартерде (тауарды тауарға) сатып
алу мен сату сәйкес келді. Айналыс құралы ретіндегі ақша қызметі кезінде
тауарларды сатып алу және сату актілері арасында алшақтық пайда болады,
дербес болады, уақыт бойынша сәйкес келмейді. Сатушы тауарды сатып болған
соң, қолдағы ақшасын басқа тауарды сатып алу үшін жұмсауға асықпайды. Бұл
айырбастың бұзылуының объективті мүмкіндігін қалыптастырады, яғни сатылған
тауар сатып алынған тауардан көп, нәтижесінде дағдарыстық жағдай
калыптасады.
Тауар айырбасының бастапқы сатыларында, яғни алтын тауарлық әлемнен
жалпы балама ретінде бөлініп шыққан кезде,ол бір мезетте әрі құн өлшемі,
әрі айналыс құралы ретінде ақша қызметін орындады. Ондағы екі қызмет бір-
біріне сәйкес келмеді.
Тауарлық айналымның әрі қарай дамуы ақшаның осы қызметінің бір-бірінен
бөлектенуіне әкелді, кұн өлшемі қызметін толықкұнсыз ақшалар орындады, ал
айналыс өлшемі қызметін - олардың белгілері: қағаз және несиелік ақшалар
атқарды.
Құн өлшемі ретіндегі ақша гиперинфляция кезеңінде айналыс құралы
қызметін атқармайды, Қазақстанда 1994-1997 жылдары тауар бағалары
американдық долларда, немесе екі бағада: долларда және теңгеде белгіленді.
Негізінен теңгедегі бағалар күн сайын долларға қатысты айырбас курсы
негізінде қайта есептеліп отырды. Бұл мезетте теңгемен өрнектелген бағалар
жедел ескі, доллардағы бағалар өзгеріссіз қалды. Бұл мына себепке
байланысты болды, яғни айналыстағы ақша массасы тауар массасына қарағанда
едәуір өсті, ол ақшаның құнсыздануына, яғни инфляцияга әкелді.
Осылайша, айналыс құралы - тауарлар мен қызметтерді сатып алу үшін,
сонымен бірге қарыздарды төлеу үшін қолданылатын ақшалар, Ақшаның айналыс
құралы ретіндегі қызметінің айрықша белгілерінің бірі - бұл тауардың және
де ақшаның қарама-қарсы қозғалысын белгілеу; оны колма-қол ақшалар
атқарады, өйткені бұл қызметте ақшалар тауарлар айырбасы кезіндегі ұшқыр
делдал ретінде әрекет етеді, онда оны толық кұнды ақшалар емес, оның
орынбасарлары - қағаз және несиелік ақшалар орындайды.
Төлем құралы.Тауар өндірісі және тауар айналымының дамуы, сонымен бірте
несиелік қатынастардың дамуы нәтижесінде ақшаның төлем құралы деген тағы
бір қызметі туындады. Бұл жағдайда Т-А-Т айналымы барысында Т-А және А-Т
деген екі метафора бөлініп шығады. Ақшаның сатушыға жетуінен гөрі тауар
сатып алушының қолына жылдамырақ жетеді. Бұл жағдайда тауарды сатушы несие
берушіге, ал сатып алушы - қарыз алушыға айналады. Сату және төлем актінің
бөлінуі нәтижесінде ақшалар төлем құралы деген жаңа кызметті орындай
бастады. Тауар сатылғаннан кейін, төлем кұралдары айналымға түседі. Ақша
айналым процесін бастамайды, оны аяқтайды.Сатып алушы тауар үшін акша
төлемейді, міндеттеме төлейді. Сонда тауар несиеге сатылады екен. Төлем
міндеттемені (несиені) өтегеннен кейін жүзеге асады, сәйкесінше, ақшалар
сату-сатып алу актін анықтамайды, несиені жаба отырып, тек қана оны
аяқтайды. Нәтижесінде тауарларға қатысты акшаның салыстырмалы дербес
қозғалысы жүзеге асады.
Егер ақшаның айналыс құралы ретіндегі қызметі кезінде ақша мен тауардың
қарама-қарсы козғалысы орын алады, бұл қозғалыс барысында уақыт бойынша
алшақтық болады, яғни қарыз алушы сатушыға қарыз міндеттемесін береді, ол
белгіленген мерзімде ғана төленеді. Төлем құралы ретінде ақшаны пайдалануды
К. Маркс былайша сипаттады: Бір тауар иесі қолма-қол тауарды сатады, ал
екіншісі акша өкілі немесе болашақ ақша иесі ретінде әрекет ете отырып,
сатып алады.. Сатушы несие беруші болса, сатып алушы - қарыз алушы болады.
(К. Маркс, Ф. Энгельс, жинақтың 23-томы, 146-бет).
Қазақстанда және халықаралық банктік тәжірибеде қолданып жүрген зандарға
сәйкес шетел валютасымен кез-келген операцияларды Ұлттық банкінің жүзеге
асыруға құқығы бар.
Орталық банктер деңгейінде мемлекетаралық қызметті жүзеге асыру
барысында, яғни басқа елдердің орталық банктерінде және халыкаралық қаржы-
несие институттарында Қазақстан Ұлттық банкісінің мүддесі ескеріледі.
Қазақстан аумағында шетелдіктердің қатысуымен банктердің немесе еншілес
банктердің, сондай-ақ шетел банктерінің өкілеттіктерінің ашылуына Ұлттық
банк лицензия береді.
Шетел валютасына қатысты ұлттық валютаның бағамын реттейді. Қазақстан
Республикасында ұлттық валютаның және бағалы қағаздардың шетел
валютасындағы айналым тәртібін анықтайды.
Валюталық операциялар бойынша шетел валютасымен есеп айырысуға банктік
кызмет көрсету және валюталық құндылықтармен жасалатын банктік
операцияларды жүргізуге лицензия беру туралы ережелерді белгілейді, сондай-
ақ олардың қызметін бақылайды. Осындай лицензияларды пайдаланатын өкілетті
банктердің саны анықталады.
Мұндай жағдайда банктер тарапынан заңдылықғы бұзған фактілер анықталған
уақытта Ұлттық банк берілген лицензияларын қайтарып алады.
Ұлттық банк алтын валюта резервін құрып, олармен операциялар жасайды.
Ол статистикалык валюталық операцияларды және баска да құжаттардың біртұтас
есебін және есеп беру нысандарын жасайды, сондай-ақ оларды беру тәртібі мен
мерзімін анықтайды, әрі валюталық операциялар туралы мәліметті баспаға
шығарады.
Ұлттық банк валюталық құндылықтармен төмендегідей операцияларды жүзеге
асыруға кұқылы:
- шетел валютасын сату және сатып алу;
- қазыналық вексельдер мең және т.б, шетел үкіметтерімен
кепілдендірілген, немесе халықаралық қаржы ұйымдарымен, шығарылған бағалы
қағаздармен операциялар жүргізуге немесе оларды сату, сатып алуға;
- алтын және басқа да қымбат бағалы металдар мен халықаралық стандартқа
сай келетін табиғи асыл тастарды қабылдауға, сақтауға, өңдеуді қамтамассыз
етуге;
- алтынды және басқа да қымбат бағалы металдардың құймасы формасында,
сондай-ақ табиғи асыл тастарды өңделген және өнделмеген түрінде сату, сатып
алу операцияларын Қазақстан Республикасы аумағында және сыртқы нарықта
жүзеге асыруға;
Қазақстан Республикасы заңдарында керсетілген валюталық реттеу және
валюталық бақылау аясында басқа да қызметті атқаруға Ұлтгық банкінің кұкығы
бар.
Ұлттық банк мынадай алтын валюталық резервітерді құру мен басқаруға
тікелей қатысады:
- алтын және басқа да қымбат бағалы металдар;
- шетелде сақтандырылатын банкноталар, монета, банк қаражаттары түріндегі
шетел валютасы;
- Ұлттық банкіде сақталатын валюталық құндылықтар;
- кез- келген халықаралық деңгейдегі белгілі резервтік активтер;
- аудармалы вексельдер, жай және қазыналық вексельдер, яғни оларды
шетел үкіметінің, немесе халықаралық қаржы мекемелерінің шығарғаны
және кепілдендіргені бойынша;
- басқа да активтер, егер ол активтердің өтімділігі мен қауіпсіздігі
қамтамасыз етілген жағдайда және ондай резервтердің төлем қабілеттілігі
сақтандырылғанда;
Алтын мен қымбат бағалы металдарды сатып алу қуаты қамтамасыз ету
барысында және халықаралық төлемдердің кепілі ретінде сақтандыру қоры
пайдаланылады. Бұдан да басқа Ұлттық банк валюталық нарықтағы интервенция
көмегімен өз валютамыздың сыртқы бағамын қолдау үшін шетел валюталық
қорларды сақтайды.
Төлем кұралы ретіндегі ақша тауарлық айналысқа ғана емес, сонымен бірге
қаржылық және несиелік қатынастарға қызмет етеді: тауарлар мен қызметтерді
сату кезінде, жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы төлеу кезінде,
салықтарды және басқа қаржылық міндеттемелерді мемлекетке төлеу кезінде,
банктік қарызды қорландыру төлемдерін, айыппұлдарды, санкцияларды өту
кезінде.
Ақшаның төлем құралы ретіндегі қызметінің дамуы қолма-қолсыз есеп
айырысуды және несиелік ақшаларды дамытуға ықпал етті. Осылайша, айналыс
шығындары қысқарады, төлемдер жеделдетіледі және қолма-қол ақшалар
айналыстан шығарылады. Сонымен қатар несиелік электрондық ақшалармен
алмастырылады. Төлем құралы қызметіндегі ақшалар көптеген тауар иелерін,
сатушылар мен сатып алушыларды өзара байланыстырады, олардың әрқайсысы
тауарды несиеге сатып алады және сатады. Егер белгілі бір буынға қарыз
міндеттемелері (жеткізушінің шоты бойынша) бойынша төлемдер нақты уақытында
түспесе, яғни төлемдік тізбектің бір буынында үзіліс болса, онда бұл жәйт
өзінің артынан төлем жасамаудың біртүрлі тізбегін (қарыз бойынша мерзімінен
асып кеткен борыш, бюджетке төлем бойынша, еңбекақы бойынша және т.б.)
жүргізеді. Мұндай дағдарыстар 1991-1996 жылдары Қазақстан тәжірибесінде
болған. Ол экономикамызға аса зор материалдық, моральдық шығын әкелді,
жекелеген кәсіпорындар мен кәсіпкерлерді дағдарысқа және банкротқа
ұшыратты.
Қазіргі кездегі қоғамда несиелік, электрондық ақшаның дамуы кезінде есеп
айырысудың басым формасы ретінде қолма-қол есеп айырысумен салыстырғанда
қолма-қолсыз есеп айырысу қолданылады, яғни төлем кұралы қызметіндегі ақша
айналыс құралы қызметімен салыстырғанда артықшылығы басым болып келеді.
Сонымен қатар төлем құралы қызметін қолма-қол ақшалар да атқара алады.
Фирмалар, кішігірім кәсіпорындар, ұйымдар мен мекемелер төлем құралы
кызметіндегі колма-қол ақшаларды қолданады: еңбекақыны төлеу, сыйақы беру,
жәрдемақы, зейнетақы, стипендия төлеу, облигация, лотореялық билет бойынша
ұтыстарды төлеу, тұтынушылық қажеттіліктерге және ипотекаға несие беру,
сонымен бірге халықтты коммуналдық қызметтер үшін төлемі және т.б.
Жинақтау және қорлану құрады. Төлем кұралы ретіндегі ақша қызметінің
дамуы ақша қаржылары резервтерін құрудың қажетгілігін, яғни ақшаның жинақ
құралы ретінде әрекет етуін туындатады. Ақшаны жинақтаудың қажеттілігі
қайтадан Т-А-Т айналымының екі құндық актіге Т-А және А-Т бөлінуімен
байланысқан.
Бірінші актіде тауар сатылады және ақшаға айналады, бұл жағдайда өз
қажеттілгктеріңді қанағаттандырудан жиі бас тартуға тура келеді. Алтын
адамдардың көз жауын алады. Сондықтан оны жинақтау мен сақтауға ұмтылады,
өйткені бұл қор кез келген тауарды сатып алуға немесе кез келген қызметті
алуға, яғни кез келген уақытта өзінің барлық қажеттіліктерін
қанағаттандыруға мүмкіндік береді. Бұл жағдайда ақша жинақ құралы қызметін
атқарады. Және олар осы қызметте қоғамдық байлықтың жалпы көрінісі болып
саналады. Адамдар өз байлықтарын асыл тастар, өнер туындылары, жылжымалы
мүлік, акциялар, облигациялар, банктегі ақша және т.б. түрде сақтай алады.
Бірақ ақша көбінесе осы қызметті орындайды, өйткені оларға өтімділік тән,
өтімді актив төлем құралы ретінде пайдалануға болатын және тіркелген атаулы
құны бар актив саналады. Ол төлем құралы ретінде пай-даланылады жэне олар
құн өлшемі қызметін атқарғандықтан, олар әрекет етуші масштаб шеңберінде
өзінің жеке тұрақты құнын өзгертпейді.
Бірақта жоғары инфляция кезінде ақша өзінің жоғары өтімділігіне
қарамастан, қор жинау құралы ретінде өз құндылығын жоғалтады. Егер долларға
немесе теңгеге сатып алуға болатын тауарлар саны күннен-күнге төмендей
берсе, яғни ақша құнсызданса, онда адамдар өте қысқа мерзімге оларды
қорланудан және жинаудан бас тартады. КСРО азаматтарының жинақтары соның
айқын мысалы, олар Одақтас Республикалар дербестігін алған кезде толығымен
жоғалып кетті. Қазақстан өз азаматтарының осындай жинақтарының елеусіз ғана
бөлігін өтеді. Бүл ақшаның құнсыздануының классикалық мысалы. Айналым
құралы қызметінен және төлем құралы қызметімен салыстырғанда жинақ құралы
ретінде ақша белгіленген мерзімге өз құнын сақтауы тиіс және міндетті түрде
нақты болуы тиіс. Бұл жинақтау қызметін негізінен толыққұнды нақты ақша
(алтын, күміс, платина) атқарады, бірақ ол қағаз, несиелік ақшалардың
өкілдерімен алмастырылуы мүмкін, жоғарыда айтылғандай, гиперинфляция немесе
дағдарыс кезінде өз кызметін жоғалтады.
Жекелеген адамдар сияқты, мемлекет алтын қоры және халықаралык резерв
қоры түрінде қорландыру қорын құрады, ол оған салыстырмалы экономикалық
тәуелсіздікті кепілдейді, яғни мемлекет кез келген сәтте өзінің халықаралық
міндеттемелері бойынша есеп айырысады.
2005 жылдың 1қаңтарына қарай Халықаралық резервтік қор 1 млрд доллардан
асты. Мұндай резервтерге ұлттық қор да кіреді, ол 5,3 млрд долларды кұрады.
Алтынды айналымнан шығару нәтижесінде оның жинақ және қазыналық құрал
ретіндегі рөлі төмендегенімен, алтын әлі де казына құралы ретінде
қолданылады. Алтын резервтерінің көлемі байлығын көрсетеді және басқа елдер
мен инвесторлардың осы елге деген сенімін камтамасыз етеді. Қазіргі кезде
алтыннын, ең үлкен коры - АҚШ-та 260 млн тройск унциясы, (1 тройск унциясы
- 31,1 г.), Германияда- 120, Францияда- 102, Ресейде -150 млн тройск
унциясы бар.
Ақшаның жинақтау және қазыналык қызметінің объективті алғышарты бар және
ол ақша айналысы заңымен байланысқан. Айналыстағы ақша көлемі үнемі өзгеріп
отырады, ақша айналыс аясынан жинақтау аясына және керісінше жылжиды.
Мысалы Қазақстанда 2004 жылы мұнай бағасының жоғарылауы шарттарында
экспорттық түсімдер айналысқа түсіп, айналыстағы ақша массасын көбейтті,
сондықтан ҚР Ұлттық банкі жедел шараларды қолдануға мәжбүр болды, яғни бүл
ақшаны сақтандыру қорына, ұлттық қорға жіберді. Осылайша, ақша айналымының
тұрақтылығына қол жеткізілді, инфляция жойылды.
Әлемдік ақша. Ақшалай нысанның дамуындағы сапалы кезеңі дүниежүзілік
ақша арқылы өрнектелді. Дүниежүзілік ақша, ақшаның барлық қасиеттерін өзіне
жинақтап, асыл қазына мен төлем құралы атқарымының бірлігі арқылы
өрнектелген тікелей қисықтық ұсыныс болып табылады. К. Маркс Асыл қазына
және жалпыға бірдей төлем құралы ретінде ақша дүнежүзілік нарықтағы
айырбастың жалпыға бірдей құралы, жалпыға бірдей тауар ретінде тек өзінің
түсінігі бойынша ғана емес, сонымен бірге қолданылу тәсілі бойынша да бола
бастады деп жазған. Осыны ескере отырып, дүниежүзілік ақшаның әлеуметтік-
табиғи, экономикалық санат ретіндегі олардың мәні тікелей олардың
атқарымдарынан көрінеді және жалпыға бірдей интернационалдық тауар ретінде
ақшаның ерекшелігі, оның барлық жерде жалпыға ортақ байлықтың материялдық
өкілі ретінде іске асырылуы толық көлемде білінеді. Халықаралық төлем
құралы атқарымына қатысты жалпыға ортақ байлықтың материялдық өкілі ретінде
іске асырылуы жан- жақты байқалады. Халықаралық төлем құралы атқарымына
қатысты, онда ол құнның ұлттық белгілері және өзара халықаралық есеп
айырысқанда ақшалай тауардың таза техникалық қолданылуын ауыстырытын құнның
өзіндік интернационалдық белгілерінің ішкі ақшалай айналысының ұқсастығы
бойынша қалыптасатын құнның ұлттық белгілері арқылы іске асырылады.
Егер елдің ішінде ақша мемлекет заңдастырып берген ұлттық валюта
нысынында жұмыс істесе, ал одан тыс жерлерде К. Маркстің айтуынша ақша
өзінен ұлттық мундирін шешіп тастайды және өздерінің бастапқы асыл
металдарының құймалары нысынында көрінеді.
Алтын мономитализмнің бар болған кезінде, яғни айналыста алтынға
ұсақталатын алтын мәнет және кредит ақша болғанда, ақшаның дүниежүзілік
ақша нарығына шығуы және олардың дүниежүзілік ақша ретінде жұмыс істеуі
кедергісіз іске асырылады.
Дүниежүзілік ақша атқарымын халықаралық валюта қоры (ХВҚ) шығаратын
қарызға алудың арнаулы құқығы (СДР) ретінде, сондай-ақ валюта- қаржы
институттарының арнайы есеп айырысу бірліктері орындады, ЭКЮ Орталық нарық
елдерінің есептеу өлшемі ( Батыс Еуропада қолданылған), ол ХХ ғасырдың 90-
жылдарының соңында евроға түрленді, Варшава Келісім шарты елдері арасында
аударылған рубльдер пайдаланылды, олар соцализмнің ыдырауымен жойылды.
Нарықтық экономикадағы ақша рөлі жинақ ақшаның пайда болуы тетігін құру
мен кеңейтуден, барлық қаржы ресурстарын жұмылдыру және оларды кеңейтілген
ұдай өндірісте тиімді пайдалану үшін инвесторларға табыстаудан тұрады.
Сөйтіп, ақшаның экономикалық жүйедегі қоғамдық рөлі, олар нарық
экономикасының тәуелсіз субъектілері арасындағы байланыстырытын буын болып
табылатындығы болады.
Ақша тауарлардың, қызметтерінің, шаруашылық-қаржы қызметі нәтижелерінің
ТМҚ- ның құндылық есебі мен бақылауы ретінде пайдаланылады.
Ақшаның нарықтық экономикадағы рөлі еңбекақыны төлеу, сыйақы түрінде
еңбек шығынының құндық өлшеуіші және бақылау ретінде, яғни еңбек өлшемі мен
тұтыну өлшеміне, еңбектің мөлшері мен сапасының құралы ретінде, сондай-ақ
еңбек өнімділігін ынталандыру мен арттыру құралы ретінде білінеді.
Ақшаның экономикадағы рөлі тағы экономикалық субъектілер арасындағы
тауарларды, көрсетілетін қызметтерді сатып алу- салу жөніндегі
келісімшарттық міндеттемелерінің орындалуына бақылау құралы ретінде
білінеді, яғни ақша арқылы өндірістікжәне сауда қызметін айқын ұйымдастыру
үшін жеткізушілер мен сатып алушылардың материалдық жауапкершілігі арта
түседі.
Ақшаның ақшадағы мемелекеттік экономикасын ақша- кредиттік реттеудегі
рөлі зор, онда бұл ретке келтіру ақшаның монитаристтік теориясына
негізделген, әрбір елде жыл сайын орталық банк ақша көлемін өзгертудің
ақшалай бағдарын белгілейді және оған сәйкес ақша- кредит құралдарының
көмегімен реттеу жүргізіледі. Мұндай ақша- кредит реттеуінің мақсаты ақша
көлемінің өсуін тежеу, инфлияцияны жеңіп шығу, елдегі ЖІӨ- нің өсуін
ынталандыру болып есептеледі.
Ақшаның экономикадағы рөлі индикативтік жоспарларды, қаржы- кредит және
ақша болжауларын, экономиканың ұзақ мерзімді келешекке арналған
стратегиясын, бизнес- жоспарды әзірлеуде және т.б көрінеді.
Сонымен, ақша экономикада аса маңызды рөл атқарады: бұл өз тегіндегі
майлау тәрізді, ол экономикадағы трансакциялық шығындар есебінен жайлап
қозғалуына, бір мезгілде еңбектің мамандандырылуы мен бөлінуін
ынталандыруға мүмкіндік береді.
1.3 Ақша формалары мен түрлері.
Ақша айналысының тарихы ақшаның өзі біртекті көлем бола алмайтын
дәлелдейді. Олар әрі шығуы бойынша және өмір сүрген уақыты бойынша, сондай-
ақ айналыс жағдайлары бойынша алуан түрлі болады. Шындығында ақша нысаны
деп ақшаның белгілі бір тұрпатындағы затқа айналған айырбас құнын түсінеді,
ол олардың айналыстағы тұрақтылығын қамтамассыз етеді. Ақша түрлі тауар-
баламаларға, асыл металдарға, борышқорлық міндеттемелеріге, банк
депозиттеріне айналым ақша нысанын құрайды. Ақша нысаны ретінде алтын,
күміс монеталар, қағаз және кредит ақшалар белгілі.
Материалдық- заттай жағынан ерекшеліктеріне сүйеніп ақшаны толық бағалы
және толымсыз деп шартты бөлуге болады.
Ақша айналымының тарихы мынаны дәлелдейді, яғни ақша біртекті масса болып
табылмайды. Ол өтуі бойынша және өмір сүру уақыты бойынша, сонымен бірге
айналым шарттары бойыныша алуан түрлі болып келеді. Іс жүзінде ақшаның
формасы дегеніміз - ақшаның белгіленген типіндегі заттық айырбас кұны, ол
айналымдағы тұрақтылықты көрсетеді. Әр түрлі балама тауараларға, бағалы
металдарға, қарыз міндеттемелеріне, банк депозиттеріне өзгере отырып, ақша
өз формасын қалыптастырады. Ақша формалары ретінде алтын, күміс монеталар,
қағаз және несиелік ақшалар баршаға аян.
Ақшаның материалдық-затгық ерекшеліктеріне сәйкес оны толыққұнды және
толыққұнсыз деп шартты түрде бөлуге болады.
Толыққұнды ақша - номиналды құны сатып алушылық кұнымен сәйкес келетін
ақша, яғни дайындау кезінде көрсетілген құн олардың кұрамындағы металдың
(алтын, күміс) құнына сәйкес келеді. Оларға алтын және күміс монеталар
жатады.
Толыққұнды емес ақша - сатып алушылық құны ақша қатынастарының
тасымалдаушысы ретіндегі тауар кұнынан асатын ақша. Толыққұнсыз емес
ақшаларға билондық монеталар, қағаз және несиелік ақшалар жатады.
Ақша өзінің даму эволюциясында мынандай сатыларды өтті:
1) Металдық;
2) Қағаздық;
3) Несиелік;
4) Электрондық ақша.
Металл ақшалар - бұл толыққұнды, нағыз ақшалар, олардың номиналдық құны
(оларға қойылған құн) нақты құнына, яғни өздері дайындалған металл құнына
сәйкес келеді. Металл ақшалар (мыс, күміс, алтын) әртүрлі формада болады:
алдымен бірліктік, содан соң салмақтық. Олар монета түрінде шығарылды.
Монета - бұл заңмен бекітілген формасы, сыртқы пішіні, салмақтық құрамы
бар металдан дайындалған ақша белгісі.
Мемлекет монетадағы таза ійеталдың құрамын (пробасын), салмағын, массасын,
типін, эмиссия ережесін жэне т.б. белгілейді.
Металл ақшалар өз дамуында ұзақ жол жүрді, яғни олар мыс монета түрінде
біздің дәуірімізге дейінгі Ш-ІІ ғасырларда Римде пайда болды. Ең алдымен
белгіленген салмағы және пробасы бар және сәйкес таңбалармен (Мысыр, Рим,
Вавилон) бекітілген металл құймалар айналымға шықты.
Алғашқы монеталар біздің дәуірімізге дейінгі VII ғасырда Ливия
мемлекетіңде кұйыла бастады, ал біздің дәуірімізге дейінгі 279-жылы Римде
металдың стаңдартты бөліктері монета деп аталды.
Өз бейнесін монетада кескіндеген тұлға А. Македонский болды.
Айналымға сәйкестендірілген, стандартты монеталардың енгізілуі
ақшалардың толық көлемде құн шамасының қызметін, айналым мен жинақтау
қызметін атқаруы үшін жағдайлар жасады. Монеталар бағалы металдардан да,
сонымен бірге өте арзан түсті металдардан және олардың қоспаларынан
дайындалды.
Монеталар толыққұнды, сонымен бірге айырбастык болып бөлінеді.
Толыққұнды монеталар бағалы металдардан және олардың қоспаларынан
дайындалады, олардың номиналдық құны нақты құнмен сәйкес келеді, олар
ақшаның барлық қызметін атқарады.
Айырбас монеталары арзан түсті металдардың қоспаларынан дайындалады,
олардағы номиналдық құн құрамындағы металл құнынан асып кетеді.
Монеталарды кұю эмиссия ретінде қарастырылады. Эмиссия латындық
еmissioсөзінен аударғанда шығару деген мағынаны береді. Ақшаның
эмиссиясы - бұл ақша белгілернің барлық түрлерінің айналымға шығару, ол
айналымдағы ақша массасын ұлғайтуға бағытталған.
Ақшаның рөлі тарихи тұрғыда алтынға бекітілген. Алтынның барлық басқа
тауарлар құнын өрнектеу қасиеті шынайы табиғи қасиет болып саналмайды.
Маркс табиғат ақшаны жасамайды деп атап көрсеткен. Бұл қасиет алтынға қоғам
тарапынан берілді. Алтын жалпы балама рөлін атқару үшін өте сәйкес келетін
тауар болып саналады, ол мыналарға байланысты болады:
Біріншіден, тұрақты, әдемі, жеңіл, шығынсыз бөліну сияқты табиғи
қасиетгеріне;
Екіншіден, оның жоғары құны бар, яғни басқа металдармен салыстырғанда,
оны өндіру үшін көбірек уақыт шығыны кетеді.
Алтынды өндіру - өте қиын әрі капитал сыйымды жұмыс. Мысалы, 1 кг
алтынды алу үшін орташа тереңдігі 3000 м жердің 100 тонна тау кенін өңдеу
керек.
Алтынның негізгі өндірушілері Оңтүстік Африка Республикасы (әлемдік
өндірістің 13 бөлігі) Ресей, Өзбекстан саналады.
Қазақстанда көптеген алтын кеніштері бар, шамамен алғанда алтынның
жылдық өндірісі 30 тоннаны құрайды.
Тауарлык өндіріс пен айналым көлемдерін кеңейту айырбас операцияларының
өсуіне әкелді. Толыққұнды ақшалар шектеулі саны және жоғары шығындарына
байланысты шаруашылықтың өскелең сұранысын қанағаттандыра алмайды. Алтын
өндіру тауар өндірісін қуып жете алмады, ақшаға деген сұранысты камтамасыз
ете алмады, сонымен бірге жоғары құндылығы бар алтын ақшалар құны бойынша
аз айналымды камтамасыз ете алмады. Сондықтан оны өзінің орынбасарларымен
(құн белгілері) алмастыру қажеттілігі туындады, олардың номиналды құны
оларды өндіруге кеткен еңбектің шынайы құнынан жоғары болады.
Оларға ұсақ монеталар, қағаз және несиелік ақшалар жатады.
Қағаз ақшалар - нағыз ақшалардың өкілдері. Тарихи тұрғыда қағаз ақшалар
металдық айналымнан туындады және бұрын-соңды айналымда болған күміс және
алтын монеталардың орынбасарлары ретінде әрекет етті. Айналым барысында
металл акшалар көшті және тозды, бастапкы формасы мен құнын жоғалтты,
сонымен бірге оларды сақтау, тасымалдау және тауарларды көп мөлшерде сатып
алу кезінде пайдалану өте ыңғайлы. Осыған байланысты оларды нағыз
ақшалардың орынбасарларымен, яғни қағаз ақшалармен алмастырудың объективті
мүмкіндігі туындады. Олардың мәнісі мынада, яғни олар мемлекет тарапынан
мәжбүрлі бағаммен шығарылатын ақша белгілері болып табылады.
Қағаз ақшалардың өзіндік кұны жоқ, егер оларды шығару шығындары болса,
онда олар номиналды құнға сәйкес келмейді. Мысалы, 5 мың теңгелік қағаз
ақшаның бір купюраны шығару шығындарына тең құны болуы мүмкін, ал ол шығын
тиын ғана тұруы мүмкін. Бұл купюраға 5 мың теңгелік құны бар тауарды сатып
алуға болады.
Табиғаты бойынша қағаз ақшаларға тұрақсыздық тән екендігін атап өту
керек. Олар үнемі ақша айналымы арнасында жүреді, оларды толтырады және
шектен тыс эмиссия негізінде ақша массасының айналымда жүрген тауар
массасына сәйкес келмеуі нәтижесінде кұнсызданады, сәйкесінше ол инфляцияға
әкеледі.
Әрбір егеменді мемлекет өзінің ұлттық валютасын, яғни өз— атауы бар, әр
түрлі купюра мен бағаммен қағаз ақшаларын шығарады. АҚШ өз валютасын -
доллар, Ресей - рубль, Қазақстан –теңге деп атайды. Қағаз ақшалардың
кемшіліктері де бар. Олардың ең бастысы мынада жатыр, яғни біріншіден,
оларды ұрлап алу өте оңай, екіншіден,оларды тасымалдау өте қымбатқа түседі.
Өндірістің дамуы, коммерциялық және банктік несиелеу саласының кеңеюі
нәтижесінде металл ақшалар тауар айналымының қажеттіліктерін
қанағаттандыруды тоқтатты және оның орынбасарларымен қатар несиелік
қағаздар пайда болды.
Қағаз ақшалар сатып алу және төлем құралдары ретінде мемлекет
қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін арналған. Қазақстандағы олардың
эмитенттері болып Ұлттық Банк есептеледі. Шығарылған ақшаның номиналды құны
және оларды шығару құны (қағаз шығындары, басып шығару) арасындағы айырма
мемлекеттік бюджетке кететін эмиссиялық табысты құрайды. Қағаз ақшалар екі
қызметті ғана атқарады: айналым құралы және төлем құралы. Олар алтын
стандартты алып тастағаннан кейін ішінара жинақтау кызметін атқара алады.
Қағаз - ақша айналымы үнемі көмекші сипатта болады. Қағаз ақшалардың
ұзақ, дербес айналымы мүмкін емес, өйткені олардың жоғарыда көрсетілген
кемшіліктері бар. Сондықтан олармен қатар несиелік ақшалар әрекет етеді.
Несиелік ақшалар - айналымдағы толыққұнды ақшаларды алмастыратын және
несие белгісі ретінде әрекет етуші қағаз ақша белгілері. Олардың өзіндік
құны болмайды, балама тауарда көрсетілген құнның өрнегі. Несиелік
ақшалардың негізгі эмитенті болып банк жүйесі есептеледі.
Тауарларды сатып алу бойынша ірі мәмілелерге банктердің несие беруі
қағаз ақшаларды алмастырады, яғни несиелік ақшалар тауар айналымының
қажеттілігін қанағаттандырады.
Несиелік ақшалар өз дамуында мынандай сатылардан өтті: вексель,
банкнота, чек, электронды ақшалар және олардың соңғы түрі - несиелік және
пластикалық карточка.
Вексель - бұл вексель айналысының заңымен бекітілген мерзім ішінде онда
көрсетілген соманы сөзсіз төлеу жөніндегі қарыздық міндеттеме. Вексельдер
жай және аудармалы деп бөлінеді.
Жай вексельді- қарыз алушы береді. Бұл вексель берушінің сөзсіз
міндеттемесі, ол вексель ұсынушыға белгіленген соманы төлеуі тиіс.
Аудармалы вексель (тратта) - вексель беруші кредитордың (трассант)
қарыз алушыға (трассат) белгіленген мерзімде көрсетілген соманы үшінші
түлғаға беруі. Вексель бойынша төлем аваль (вексельдік кепілдік) көмегімен
төленуі мүмкін, ол қосымша беттегі вексельде және аллонжда аваль ретінде
есептеу деген жазумен ресімделеді.
Вексель абстрактылығымен, яғни құжатта ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I. Ақшаның экономикалық мазмұны, пайда болуы және оның тауар
айырбасындағы маңызы
1.1 Ақшаның шығу тегі және қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Ақшаның қызметтері және оның қазіргі экономикалық жағдайы ... ..7
1.3 Ақша формалары мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
II. Ақша жүйесі және ақша базасы мен массасы.
2.1 Ақша жүйесі сипаттамасы, элементтері мен типтері ... ... ... ... ... ..23
2.2 Ақша массасы және ақша базасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
III. Қазақстан Республикасының ақша айналымы.
3.1 Ақша айналымы, оның мазмұны мен құрылымы ... ... ... ... ... ... .26
3.2 Қолма-қол және қолма- қолсыз ақша айналымы ... ... ... ... ... ... ...29
3.3 Қазақстан Республикасының Ұлттық валютасы- теңге ... ... ... ... ..43
IV. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4 7
V. Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
Кіріспе.
Адам өміріндегі көп сұрақтың бірі біреулерге қызғылықты, әрі жағымды,
біреулерге жағымсыз болатын – ақша сұрағы болып табылады.Өйткені сирек
санаулы ғана адамдар оның толық жеткілікті екеніндігін айта алады. Жалпы
айтқанда көбіне бұл ақшаның жетіспеуі.
Бүгінгі күнгі өзекті мәселе - Қазақстан республикамыздың қолма- қол
және қолма –қолсыз ақша айналымдарының тұрақтылығын, Ұлттық валютамыздың
өтімділігін қамтамасыз етіп, теңгеміздің әлемдік ақшалар қатарына жетуіне
ұмтылуы.
Бұл курстық жұмысыты жаза отырып, мен тақырыбыма сәйкес, жалпы айтқанда
мақсаты - ақша өндіріс элементінің дамытудың теориялық және практикалық
негіздерін зерттеу және Қазақстан Республикасында қазіргі ақша айналымын
тұрақтандыру мәселелерін анық, ашып көрсету.
Сонымен қатар Егемен еліміз Қазақстанның ақша жүйесі туралы мағлұмат
беру болатын. Еліміз жаңа тәуелсіздік алғанда, ұлттық валютамызды енгізу
бізге өте қиынға соққаны анық еді. Тек қыруар күш-жігердің арқасында біз
мұндай қиыншылықты жеңіп шықтық.
Курстық жұмыстың міндеті- ақшаның пайда болуы, ақшаның атқаратын
қызметтерін, ақшаның айналымы мен айналысы, түрлерін, жалпы айтқанда
ақшаның шығу тегімен айналымының эволюциясы жөнінде мол мағұлмат беру.
Ақша – бұл адамға қажетті және адамға тұтыну қажеттіліктерін
қанағаттандыратын зат. Ақшаның қызметі құн өлшемі. Ақшаның көмегімен басқа
барлық тауардың құнын көрсетуге болады. Осы қызметті атқаратын ақшалар.
Сөйтіп, бұл жұмыстың негігі мақсаты, ақшаға өткен бүгінгі және болашақ
позициясынан қарап, оның адам өмірімен экономикада алатын рөліне тоқталу.
Ақшаны ешкім ойлап шығарған жоқ. Қоғамның бірте-бірте дамуы ақшаны
қалыптастырды. Жалпы ақша дегеніміз ерекше тауар және ол байлық пен құнның
бірігуі болып табылады.
Курстық жұмыстың әдістемелік негізіне тоқтала кететін болсақ, ақша
айналысы ҚР Ұлттық банкі туралы ҚР заңына сәйкес реттеледі. Ұлттық банкі
тұтынылатын банкноттар мен тиындардың қажетті мөлшерін анықтайды, олардың
дайындалуын қамтамасыз етеді, оларды сақтаудың, жоюдың тәртібін және қолма-
қол ақшалай қаражаттың инкассациясын белгілейді.
Қазақстан Республикасы ақшалай банкнот өндірісі және екінші
деңгейдегі банктердің инкассациясына лицензия беру бойынша өз күшімен
енгізген жаңалығына байланысты қолма-қол ақша ахуалы 1996 жылға дейінгі
кезеңмен салыстырып қарағанда түбегейлі өзгеріске ұшырады. Коммерциялық
банктер корреспонденттік шоттардағы каражат калдығының шегінде қолма-қол
ақшамен нығайтылып отырды, онда операциялық кассадағы қолма-кол ақша
қалдығының лимиті белгіленбейді.
Осыған қарай Ұлттық банк ақша базасының шамасын Ұлттық банктің
корреспонденттік шотындағы екінші деңгейдегі банктердің қаражат мөлшерін
реттеу арқылы, яғни банктердің өтіміділігін реттеу арқылы реттеп отырады.
Бұл ақша-несие саясатының аспаптары арқылы жүзеге асырылады. Бұл
аспаптар ақша базасыныц ұлғайған шегін көрсететін әрі ақша массасының ақша
базасына қатынасы ретінде есептелетін ақша мультипликаторының шамасына өз
әсерін тигізеді.
Акшалай мультипликатордың шамасы міндетті резервтеудің нормаларына
тәуелді, өйткені міндетті резервтер несие ресурстарының көзі ретінде,
сондай –ақ айналымдағы қолма-қол ақшаның үлес салмағынан пайдаланылмайды.
Бұны банктерден тысқары болатын айналымдағы қолма –қол ақшаның
мултипликацияланбайтындығымен байланыстырып түсіндіруге болады. Ақшаның
мультипликация қарқындылығы олардың экономикадағы айналыс жылдамдығына
әсерін тигізеді: мультипликация коэффициенті неғұрлым жоғары болса ақша
массасы соғұрлым көп, айналыс жылдамдығы аз болады.
Ақша айналымын тұрақтандыруға, ақшаны тұрақтандыруға мына типдерді
жатқызамыз:нулификация, девальвациялау, револьвациялау, деноминация.
Бұрынғы КСРО-да нөлдендіру екі рет жүргізілді: азамат соғысы кезінде
1924 жылдары, Ұлы Отан соғысынан соң 1947 жылы. Ескі үлгідегі құнсызданған
ақшалар 1947-ші жылы жаңа курс бойынша 10:1 болып басталды. 1947 жылы
жүргізілген ақша реформасының нәтижесінде рубль қалпына келтіріліп, ақша
айналымы бекітілді. Қазақстан Республикасында нөлдендіру құнсызданған ресей
рублінің орнына ұлттық валюта — "теңгені" 1993-ші жылы 15-ші арашада
ендірумен айланыстырылды. Айырбастау курсы 1 теңгеге 500 рубль бойынша
жүзеге валютаны тұрақтандырудын ең көп тараған тәсілі девалвация болып
табылды. Девалвация — бұл ұлттық валюта курсының шетел валютасына қатынасы
бойынша немесе халықаралық ақша бірлігі есебіне төмендеуі.
Ревалвация — бұл ұлттық валюта курсының шетел валютасы қатынасына қарай
көтерілуі, егер инфляция басқа елдерге қарағанда қарқынымен және де төлем
балансы белсенділік көрсетсе, ал несие алушы импорттаушы мүдделері қарыз
алушы мен экспорттаушы мүдделерінен жоғары болып кетеді
Деноминация — ақша белгісі ұлттық құнының бекемделуі және олар жаңа
ақша бірлігіне айырбастау, сондай арақатынаста бата, тариф, жала және т.б.
бір мезгілде есептеуді жүргізу. Бұрынғы КСРО-да деноминат 1961-ші, ал
Ресейде 1998-ші жылы жургізілді.
I.Ақшаның экономикалық мазмұны, пайда болуы
және оның тауар айырбасындағы маңызы.
1.1Ақшаның шығу тегі және қажеттілігі.
Ақша ежелгі заманда пайда болған. Ақша пайда болмай тұрып көп елдерде
ақша ретінде малды пайдаланды. Сондықтан латынның сөзі пекуния
(ақша)деген сөз пекус (мал) сөзінен шыққан. Капитал сөзінің шығуы малмен
байланысты, өйткені бұл сөз мал басы санының көптігін білдіре отырып,
меншік иесінің байлығын көрсетеді.
Ақша- айырбастың ұзақ дамуы нәтижесінің объективті шарттасқан тауар
өндірісінің тарихи санаты.
Қоғамда ақша қажеттілігі тауар өндіру мен тауар айналысынан туындайды.
Адам еңбегінің өнімі, егер сол баламалы негізде басқа өнімге айырбастау
жүргізсе, тауар бола бастайды. Ал бұл ақшаға қажеттілік тудырады, яғни
айырбас Т- А- Т Маркс сұлбасы бойынша жүргізеді. Берілген жағдайда ақша
тауарларды сатып алу- сатудың баламалы негізінде делдал ретінде көрінеді.
Бұл іске асу үшін, сатылатын тауарды ( Т) ақшамен өлшеу керек және бұл
сомаға (Т1) басқа тауар сатып алу қажет. Жалпыға бірдей балама рөлінде
көрінетін ақша болмаған кезде, берілген сәттегі нарықтағы сұраныс пен
ұсыныстың қабыспауынан айырбас болмай қалуы да мүмкін. Әрқашанда ақша
таурларға қарсы тұрады. Тауар мен бір бірімен біртұтас. Әйтсе де ақшаның
өзі тауар, тауар өндірісі мен айналысының өнімі, олар ерекше айырықшалықты
тауар.
Ақша тауар өндірушілердің еңбек пен нарықты біріңғай экономикалық
ағзаға қоғамдық бөлу арқылы байланыстыратын айналыс құралы болып табылады.
Олар жеке еңбекті қоғамдық еңбек жүйесіне енгізіді, тауар өндірушілер
арасында баламалықты қамтамассыз етеді.
Ақшаның шығу табиғаты мен мән- мағынасы жөнінде біріңғай пікір жоқ.
Алайда ақша анықтамасының барлық алуан түрлілігінің рационалистік және
эволюциялық екі тұжырымдамасын шартты түрде бөліп көрсетуге болады.
Бірінші ( ол ХIХ ғасырдың соңына дейін дерлік үстемдік етті) ақшаның
шығуының мемлекеттің белгілеуі немесе адамзаттың жалпы уағдаластығы және
келісу нәтижесі ретінде түсіндіреді, яғни ақшаның шығуын тауар өндірісімен
байланыстырмайды.
Ғалымдардың көзқарасынша екінші көзқарас, тауар құны айырбасының
эволюциялық даму нәтижесі ретінде түсіндіріледі, ақша адамдардың еркінен
тәуелсіз пайда болды. Айырбас құны- бұл олардың салыстырмалы өрнегі немесе
сатып алу құны.
Құн тек тауарларды бір- біріне айырбастаған кезде бәріне белгілі және
мұнда ол айырбас құны нысанында көрінеді. Тауар- бұл сатып алу немесе
айырбас жасаған кезде тауарға айналады. Ал бұл ақшаның пайда болуына
объективті алғышартты жасайды. Тауардың тұтыну құны ( пайдалылық) және құны
( оны өндіруге жұмсалған шығын) болады. Пайдалылығына ( үй, машина)
байланысты тауарларға құнның түрлі нысандары тән, олар тауарлардың
тұтынушылық құндары деп аталады. Тауардың құны оны өндіруге ( затты
дайындауға) жұмсалатын адам еңбегінің өзгеруімен анықталады.Тауар
айырбасының дамуы тауар құнының түрлі нысандарының тізбекті ауысымынан
болады:
• Құнның қарапайым және кездейсоқ нысаны бір тауарды басқасына ең
қарапайым айырбас кезінде ( 1 қой- 1 қап астыққа) адамзаттың
дамуының ерте кезеңінде пайда болды. Мұнда бір тауар өз құнын
оған қарсы тұрған басқа тауарда білдірді. Тауардың басқа тауарға
айырбасталу қабілеті соңғының құнын сапалы көрсетеді, яғни
тауардың құны бар;
• Құнның толық немесе жайылыңқы нысаны еңбекті бірінші рет егінші
және мал өсіруші деп қоғамдық бөлуден туындаған айырбастың
дамуына байланысты. Айырбасталынатын тауарлардың жиынтығынан бір
немесе бірнеше өтімді тауарлар (тұз, мал, астық) үздік шығады,
оны басқа тауарларға айырбастауға болады. Сөйтіп құнның
қарапайым (кездейсоқ) нысанынан жайылыңқысына, яғни түрлі
тауарлардың құны баламасының (тұз, мал, астық)- бір немесе
бірнеше тауардың құнымен өрнектелетініне көшу жүреді;
• Құнның жалпылама нысаны кезіндегідей өзара емес, осы бір немесе
бірнеше оқшауланған тауарлар арқылы жүреді. 10 кг темір – 1 қой,
1 қап астық- 10 алтын ункциясына. Мұнда тауар болып түрлі
аймақтардағы түрлі тауарлар есептелінеді. Мысалы, солтүстік
халықтары ақша ретінде аң терісін, оңтүстіктің мал
шаруашылығымен шұғылданатын халықтары- мал, егіншілік- астық,
қалаларда- металдар: темір, қорғасын, асыл металдар және т.б
қолданады. Тауар ақшаның жалпыға бірдей балама рөлінде, олардың
барлық ортасынан басқа тауарлар зор кеңістікте тек ығыстырып
шығарған кезінде ғана бола алады. Мұндай бөлу түпкілікті
болғаннан кейін, айырықшалықты тауар пайда болады, оның заттай
нысанымен жалпыға бірдей баламасының нысаны қиысып бітеді, бұл
тауар ақша деген атқа ие болады.Құнның ақшалай нысаны
айырбастың бір ақша тауарының жалпыға бірдей баламасына
айырбастау рөлінің одан әрі даму нәтижесінде бөлінуімен
сипатталады. Мұндай рөлді тарихи түрде алтын мен күміс жаулап
алады. Бұл тауарды бөліп көрсету олардың табиғи жаратылысы
сапасы (біртектілігі, бөлінбеушілігі, өз қасиеттерін сақтау
қабілеттілігі, құнның жоғарлылығы т.б) 1 унция- 1 фунт стирлинг
күшінің шама- шарқынан болады. Алтын ақшалар өз құнын ақша
тауарының түп негізгі құнынан иеленеді, ол алтын өндіру
саласында жасалады, яғни олардың құны басқа кез- келген тауардың
құны сияқты жұмыс уақытымен анықталады, мұның нәтижесінде
тауарды ақшаға айырбастау баламаларының айырбастауы болып
есептелінеді.Сонымен, ақшаның мән мағынасы тауар өндірісі мен
айырбастың тарихи дамуының нәтижесінде тауар әлемінен бір
айырықшылықты тауар бөлінеді, оның табиғи нысанымен жалпыға
бірдей баламаның қоғамдық атқарымы қосылады.
Ақшаның мән мағынасы үш қасиеттің бірлігімен өрнектеледі:
• ақшаға жалпыға бірдей тікелей айырбасталушылық қасиеті тән, яғни
оларды тауарлар мен көрсетілген қызметтерге ешқандай шектеусіз
әрқашан және барлық жерде қабылдауға тиіс;
ақша тауарлардың айырбас құнын өрнектейді. Олардың көмегімен
тауарлардың бағасын анықтауға болады, оларды тұтыну құны түрлі болатын
айырбас қамтамассыз етеді және түрлі тауарлар мөлшерімен салыстырылады;
ақша тауардың ішіне алынған жалпы бірдей жұмыс уақытының іске асырылуы
болып табылады, яғни ақшаға жұмсалған жұмыс уақытының шығындары арқылы
тауарлардың құны өлшенеді.
Сонымен, ақша дегеніміз- жалпыға бірдей балама, өзге тауарлардың құнын
көрсететін және барлық тауарға бірдей айырбасталатын ерекше тауар.
1.2Ақшаның қызметтері және оның экономикадағы рөлі.
Экономикалық санат ретінде ақшаның мәні олардың атқарымдарынан білінеді,
олар ақшаның ішкі негізін, мазмұнын көрсетеді. Ақшаның әрбір атқарымы
тауарлар айналысының үдерісінен келіп шығатын әлеуметтік- экономикалық
қатынастардың бір жағын сипаттайды. Заманалы экономикалық әдебиетте атқарым
саны жөнінде түрлі пікірлер кездеседі. Ақшаның батыс теориясы ақшаның ең
жай және түсінікті атқарымы: құн өлшемі, айналыс қаражаты және қаржы
қаражатын анықтайды. Алайда басқаларына қарағанда К. Маркс оларды жақсы
жүйелендірді және түсіндірді, ол жоғарыда аталғаннан басқа, тағы да 2
атқарымды, яғни 5 қызметін көрсетеді: төлем қаражаты және дүнеижүзілік
(әлемдік) ақшаны анықтады.
Сонымен, қазіргі экономикада атқаратын қызметтері мынадай:
• Құн өлшемі
• Айналыс құралы
• Төлем құралы
• Жинақтау және қорлану құралы
• Әлемдік ақша
Ақшаның алғашқы және негізгі қызметі болып құндардың, барлық тауарлар
құнының өлшемі қызметі болып табылады, ол тауарлардың балама айырбасын
қамтамасыз етеді. Бірақ та тауарларды салыстырмалы ететін ақша емес,
тауарды өндіруге кеткен қоғамдық қажетті адам еңбегі саналады. Барлық
тауарлар қажетті еңбек өнімі болып табылады, сондықтан да өзіндік құны бар
шынайы ақшалар олардың кұнының өлшемі бола алады. Ондай тауар болып алтын
есептеледі, оны өндіру үшін құнды туындататын қоғамдык еңбек шығындалады.
Ақша мен тауар салыстыру үшін біртекті базаны иеленуіне байланысты, барлық
тауарлар өзара салыстырмалы болады. Ақшалар құн өлшемі қызметінде өте жақсы
әрекет етеді. Бұл мынаны түсіндіреді, құнның тауарлық формасының ақшалай
формаға айналуы үшін тауарлар бағасын белгілеу жеткілікті, бұл жағдайда
тауарларды өткізу сатып алушыда нақты ақша болған жағдайда ғана жүзеге
асады.
Баға - тауар құнының ақшалай көрінісі болып табылады. Ол тауарды өндіру
мен өткізуге кететін қоғамдық қажетті еңбек шығындарымен анықталады, яғни
баға бұл тауардың қоғамдық танылған құны болып табылады. Тауар бағасы
нарықта қалыптасады, тауарларға деген сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдігі
кезінде ол тауар құнына және ақша құнына тәуелді болады. Нарықтағы сұраныс
пен ұсыныстың тауар бағасына сәйкессіздігіне байланысты оның құны сөзсіз
төмендейді. Құндары әр түрлі тауарлардың бағаларын салыстыру үшін оларды
бір масштабқа келтіру керек, яғни оларды бірдей ақша бірліктерімен сандық
өрнектеу керек.
Металл айналысы кезінде бағалардың масштабы ақшалай металдын салмақтық
көлемі деп аталады, ол берілген елде ақша бірлігі ретінде және басқа барлық
тауарлардың бағаларын өлшеу үшін қызмет етеді. Егер ақша ретінде алтын
есептелетін болса, онда бүкіл тауарлық әлем алтынның әр түрлі көлеміне
теңестіріледі. Алтын арқылы тауарлар өзара салыстырмалы бола бастады.
Алтынның фунтқа және унцияға бөліну қасиеті бар. Алғашқы ақшалардын аты
ақшалай металл (алтын, күміс) ақшаның салмақтық құрамымен сәйкес келді, ал
салмақтық масштабтың аты бағалар масштабы деп аталады. Күмістің фунты фунт
стерлинг деген атауды туындатты.
Бағалар масштабының рөлі мынада, яғни ол өз ретінде ұлттық ақша бірлігі
салмағын тұрақтандырушы ретінде әрекет етеді. Бұрын мемлекет ақшаның
алтындық құрамын оқтын-оқтын белгілеп отырған. Бірақ та 1976-1978 жылы
енгізілген Ямайка валюта жүйесі алтынның ресми бағасын және Халықаралық
валюта қорына (ХВҚ) қатысушы елдердің ақша бірліктерінің алтындық құрамын
алып тастады. Қазіргі таңда бағалар масштабы баға көмегімен тауар кұнын
салыстьіру арқылы нарықтық үрдісте берекесіздік түрде қалыптасып жатыр.
Құн өлшемі және бағалар масштабы ретінде ақша әртүрлі қызметті атқарады.
Олар адам еңбегінің қоғамдық еңбекке айналуы ретінде кұн өлшемі болып
айқыңдалады, бағалар масштабы - металдың тұрақты салмағы ретінде
қарастырылады. Сондықтан да құн өлшемімен құн ретіндегі тауарлар, және
керісінше, бағалар масштабы алтынның берілген көлемімен өның әр түрлі
көлемі өлшенеді.
Қазіргі жағдайда алтын ақшаның міндетін атқарудан қалды, яғни ол ақша
қызметін, соның ішінде кұн өлшемі қызметін жоғалтты. Алтын несиелік
ақшалармен алмастырылды.
Әрбір мемлекет өз кұн өлшемін белгілейді. Қазақстанда құн өлшемі ретінде
теңге, Ресейде - рубль, АҚШ-та - доллар, Еуропалық Одақта - евро саналады.
Ел шеңберіндегі ішкі айналыста бағалар масштабы айрықша рөлді атқармайды,
ал ел шегінен тыс сыртқы айналыста ол ақшаның сатып алушылық қабілетін
анықтау үшін үлкен рөл ойнайды. Айрықша кажетті жағдайда үкімет алдын ала
белгіленген бағалар масштабын өзгертеді. Мұндай өзгерту ақша реформасы деп
аталады. Ақша реформасы - бұл құнның бір өлшемінен басқасына өту, ол
ақшанын жалпы көлемінің азаюымен түсіндіріледі.
Демек, құн өлшемі — бұл ақша бірлігі, ол тауарлар мен қызметтер құнын
өлшеу және салыстыру үшін қолданылады.
Айналыс құралы. Бұл қызметтің маңызын тауар айналымының Т-А-Т
классикалық формуласының көмегімен ашуға болады. Бұл жағдайда ақша тауар
айналымындағы делдал рөлін атқарады, оның негізі болып айырбас баламасы
саналады. Формуладағы тауарлық айналым екі актіден тұрады: тауарды сату,
яғни оның ақшаға айналуы және тауарды сатып алу, яғни ақшаның тауарға
айналуы. Бұл жағдайда ақша айналыс құралы қызметіндегі делдал болып
табылады. Осы қызметті орындау үшін ақша үнемі қолда болуы тиіс, яғни бүл
қызметті шынайы әрекет етуші ақшалар атқара алады. Егер сатып алушыда ақша
болмаса, онда ол тауарды сатып алмайды. Бұл жағдайда ақша басқа тауарды
сатып алу үшін қажет болады. Олар тауар сатушының қалтасында жатпайды,
сатушылар оларды басқа қажетті тауарды сатып алу үшін қолданады, ақша үнемі
айналыста жүреді. Сондықтан бұл жерде ақшаның рөлі өте жылдам және ол бір
тауарды екіншісіне айырбастау процесіне қызмет көрсету үшін қажет. Осыған
байланысты айналыс құралы ретіндегі ақша үшін олардың құндық құрамы маңызды
емес, яғни айналыс құралы ретінде ақша шынайы ақшалық тауардан бөлінуі
мүмкін. Осының салдарынан айналыста шынайы толыққұнды ақшалар емес, қағаз
ақша белгілері сияқты олардың орынбасарлары болуы мүмкін.
Тікелей тауар айналымы кезінде, яғни бартерде (тауарды тауарға) сатып
алу мен сату сәйкес келді. Айналыс құралы ретіндегі ақша қызметі кезінде
тауарларды сатып алу және сату актілері арасында алшақтық пайда болады,
дербес болады, уақыт бойынша сәйкес келмейді. Сатушы тауарды сатып болған
соң, қолдағы ақшасын басқа тауарды сатып алу үшін жұмсауға асықпайды. Бұл
айырбастың бұзылуының объективті мүмкіндігін қалыптастырады, яғни сатылған
тауар сатып алынған тауардан көп, нәтижесінде дағдарыстық жағдай
калыптасады.
Тауар айырбасының бастапқы сатыларында, яғни алтын тауарлық әлемнен
жалпы балама ретінде бөлініп шыққан кезде,ол бір мезетте әрі құн өлшемі,
әрі айналыс құралы ретінде ақша қызметін орындады. Ондағы екі қызмет бір-
біріне сәйкес келмеді.
Тауарлық айналымның әрі қарай дамуы ақшаның осы қызметінің бір-бірінен
бөлектенуіне әкелді, кұн өлшемі қызметін толықкұнсыз ақшалар орындады, ал
айналыс өлшемі қызметін - олардың белгілері: қағаз және несиелік ақшалар
атқарды.
Құн өлшемі ретіндегі ақша гиперинфляция кезеңінде айналыс құралы
қызметін атқармайды, Қазақстанда 1994-1997 жылдары тауар бағалары
американдық долларда, немесе екі бағада: долларда және теңгеде белгіленді.
Негізінен теңгедегі бағалар күн сайын долларға қатысты айырбас курсы
негізінде қайта есептеліп отырды. Бұл мезетте теңгемен өрнектелген бағалар
жедел ескі, доллардағы бағалар өзгеріссіз қалды. Бұл мына себепке
байланысты болды, яғни айналыстағы ақша массасы тауар массасына қарағанда
едәуір өсті, ол ақшаның құнсыздануына, яғни инфляцияга әкелді.
Осылайша, айналыс құралы - тауарлар мен қызметтерді сатып алу үшін,
сонымен бірге қарыздарды төлеу үшін қолданылатын ақшалар, Ақшаның айналыс
құралы ретіндегі қызметінің айрықша белгілерінің бірі - бұл тауардың және
де ақшаның қарама-қарсы қозғалысын белгілеу; оны колма-қол ақшалар
атқарады, өйткені бұл қызметте ақшалар тауарлар айырбасы кезіндегі ұшқыр
делдал ретінде әрекет етеді, онда оны толық кұнды ақшалар емес, оның
орынбасарлары - қағаз және несиелік ақшалар орындайды.
Төлем құралы.Тауар өндірісі және тауар айналымының дамуы, сонымен бірте
несиелік қатынастардың дамуы нәтижесінде ақшаның төлем құралы деген тағы
бір қызметі туындады. Бұл жағдайда Т-А-Т айналымы барысында Т-А және А-Т
деген екі метафора бөлініп шығады. Ақшаның сатушыға жетуінен гөрі тауар
сатып алушының қолына жылдамырақ жетеді. Бұл жағдайда тауарды сатушы несие
берушіге, ал сатып алушы - қарыз алушыға айналады. Сату және төлем актінің
бөлінуі нәтижесінде ақшалар төлем құралы деген жаңа кызметті орындай
бастады. Тауар сатылғаннан кейін, төлем кұралдары айналымға түседі. Ақша
айналым процесін бастамайды, оны аяқтайды.Сатып алушы тауар үшін акша
төлемейді, міндеттеме төлейді. Сонда тауар несиеге сатылады екен. Төлем
міндеттемені (несиені) өтегеннен кейін жүзеге асады, сәйкесінше, ақшалар
сату-сатып алу актін анықтамайды, несиені жаба отырып, тек қана оны
аяқтайды. Нәтижесінде тауарларға қатысты акшаның салыстырмалы дербес
қозғалысы жүзеге асады.
Егер ақшаның айналыс құралы ретіндегі қызметі кезінде ақша мен тауардың
қарама-қарсы козғалысы орын алады, бұл қозғалыс барысында уақыт бойынша
алшақтық болады, яғни қарыз алушы сатушыға қарыз міндеттемесін береді, ол
белгіленген мерзімде ғана төленеді. Төлем құралы ретінде ақшаны пайдалануды
К. Маркс былайша сипаттады: Бір тауар иесі қолма-қол тауарды сатады, ал
екіншісі акша өкілі немесе болашақ ақша иесі ретінде әрекет ете отырып,
сатып алады.. Сатушы несие беруші болса, сатып алушы - қарыз алушы болады.
(К. Маркс, Ф. Энгельс, жинақтың 23-томы, 146-бет).
Қазақстанда және халықаралық банктік тәжірибеде қолданып жүрген зандарға
сәйкес шетел валютасымен кез-келген операцияларды Ұлттық банкінің жүзеге
асыруға құқығы бар.
Орталық банктер деңгейінде мемлекетаралық қызметті жүзеге асыру
барысында, яғни басқа елдердің орталық банктерінде және халыкаралық қаржы-
несие институттарында Қазақстан Ұлттық банкісінің мүддесі ескеріледі.
Қазақстан аумағында шетелдіктердің қатысуымен банктердің немесе еншілес
банктердің, сондай-ақ шетел банктерінің өкілеттіктерінің ашылуына Ұлттық
банк лицензия береді.
Шетел валютасына қатысты ұлттық валютаның бағамын реттейді. Қазақстан
Республикасында ұлттық валютаның және бағалы қағаздардың шетел
валютасындағы айналым тәртібін анықтайды.
Валюталық операциялар бойынша шетел валютасымен есеп айырысуға банктік
кызмет көрсету және валюталық құндылықтармен жасалатын банктік
операцияларды жүргізуге лицензия беру туралы ережелерді белгілейді, сондай-
ақ олардың қызметін бақылайды. Осындай лицензияларды пайдаланатын өкілетті
банктердің саны анықталады.
Мұндай жағдайда банктер тарапынан заңдылықғы бұзған фактілер анықталған
уақытта Ұлттық банк берілген лицензияларын қайтарып алады.
Ұлттық банк алтын валюта резервін құрып, олармен операциялар жасайды.
Ол статистикалык валюталық операцияларды және баска да құжаттардың біртұтас
есебін және есеп беру нысандарын жасайды, сондай-ақ оларды беру тәртібі мен
мерзімін анықтайды, әрі валюталық операциялар туралы мәліметті баспаға
шығарады.
Ұлттық банк валюталық құндылықтармен төмендегідей операцияларды жүзеге
асыруға кұқылы:
- шетел валютасын сату және сатып алу;
- қазыналық вексельдер мең және т.б, шетел үкіметтерімен
кепілдендірілген, немесе халықаралық қаржы ұйымдарымен, шығарылған бағалы
қағаздармен операциялар жүргізуге немесе оларды сату, сатып алуға;
- алтын және басқа да қымбат бағалы металдар мен халықаралық стандартқа
сай келетін табиғи асыл тастарды қабылдауға, сақтауға, өңдеуді қамтамассыз
етуге;
- алтынды және басқа да қымбат бағалы металдардың құймасы формасында,
сондай-ақ табиғи асыл тастарды өңделген және өнделмеген түрінде сату, сатып
алу операцияларын Қазақстан Республикасы аумағында және сыртқы нарықта
жүзеге асыруға;
Қазақстан Республикасы заңдарында керсетілген валюталық реттеу және
валюталық бақылау аясында басқа да қызметті атқаруға Ұлтгық банкінің кұкығы
бар.
Ұлттық банк мынадай алтын валюталық резервітерді құру мен басқаруға
тікелей қатысады:
- алтын және басқа да қымбат бағалы металдар;
- шетелде сақтандырылатын банкноталар, монета, банк қаражаттары түріндегі
шетел валютасы;
- Ұлттық банкіде сақталатын валюталық құндылықтар;
- кез- келген халықаралық деңгейдегі белгілі резервтік активтер;
- аудармалы вексельдер, жай және қазыналық вексельдер, яғни оларды
шетел үкіметінің, немесе халықаралық қаржы мекемелерінің шығарғаны
және кепілдендіргені бойынша;
- басқа да активтер, егер ол активтердің өтімділігі мен қауіпсіздігі
қамтамасыз етілген жағдайда және ондай резервтердің төлем қабілеттілігі
сақтандырылғанда;
Алтын мен қымбат бағалы металдарды сатып алу қуаты қамтамасыз ету
барысында және халықаралық төлемдердің кепілі ретінде сақтандыру қоры
пайдаланылады. Бұдан да басқа Ұлттық банк валюталық нарықтағы интервенция
көмегімен өз валютамыздың сыртқы бағамын қолдау үшін шетел валюталық
қорларды сақтайды.
Төлем кұралы ретіндегі ақша тауарлық айналысқа ғана емес, сонымен бірге
қаржылық және несиелік қатынастарға қызмет етеді: тауарлар мен қызметтерді
сату кезінде, жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы төлеу кезінде,
салықтарды және басқа қаржылық міндеттемелерді мемлекетке төлеу кезінде,
банктік қарызды қорландыру төлемдерін, айыппұлдарды, санкцияларды өту
кезінде.
Ақшаның төлем құралы ретіндегі қызметінің дамуы қолма-қолсыз есеп
айырысуды және несиелік ақшаларды дамытуға ықпал етті. Осылайша, айналыс
шығындары қысқарады, төлемдер жеделдетіледі және қолма-қол ақшалар
айналыстан шығарылады. Сонымен қатар несиелік электрондық ақшалармен
алмастырылады. Төлем құралы қызметіндегі ақшалар көптеген тауар иелерін,
сатушылар мен сатып алушыларды өзара байланыстырады, олардың әрқайсысы
тауарды несиеге сатып алады және сатады. Егер белгілі бір буынға қарыз
міндеттемелері (жеткізушінің шоты бойынша) бойынша төлемдер нақты уақытында
түспесе, яғни төлемдік тізбектің бір буынында үзіліс болса, онда бұл жәйт
өзінің артынан төлем жасамаудың біртүрлі тізбегін (қарыз бойынша мерзімінен
асып кеткен борыш, бюджетке төлем бойынша, еңбекақы бойынша және т.б.)
жүргізеді. Мұндай дағдарыстар 1991-1996 жылдары Қазақстан тәжірибесінде
болған. Ол экономикамызға аса зор материалдық, моральдық шығын әкелді,
жекелеген кәсіпорындар мен кәсіпкерлерді дағдарысқа және банкротқа
ұшыратты.
Қазіргі кездегі қоғамда несиелік, электрондық ақшаның дамуы кезінде есеп
айырысудың басым формасы ретінде қолма-қол есеп айырысумен салыстырғанда
қолма-қолсыз есеп айырысу қолданылады, яғни төлем кұралы қызметіндегі ақша
айналыс құралы қызметімен салыстырғанда артықшылығы басым болып келеді.
Сонымен қатар төлем құралы қызметін қолма-қол ақшалар да атқара алады.
Фирмалар, кішігірім кәсіпорындар, ұйымдар мен мекемелер төлем құралы
кызметіндегі колма-қол ақшаларды қолданады: еңбекақыны төлеу, сыйақы беру,
жәрдемақы, зейнетақы, стипендия төлеу, облигация, лотореялық билет бойынша
ұтыстарды төлеу, тұтынушылық қажеттіліктерге және ипотекаға несие беру,
сонымен бірге халықтты коммуналдық қызметтер үшін төлемі және т.б.
Жинақтау және қорлану құрады. Төлем кұралы ретіндегі ақша қызметінің
дамуы ақша қаржылары резервтерін құрудың қажетгілігін, яғни ақшаның жинақ
құралы ретінде әрекет етуін туындатады. Ақшаны жинақтаудың қажеттілігі
қайтадан Т-А-Т айналымының екі құндық актіге Т-А және А-Т бөлінуімен
байланысқан.
Бірінші актіде тауар сатылады және ақшаға айналады, бұл жағдайда өз
қажеттілгктеріңді қанағаттандырудан жиі бас тартуға тура келеді. Алтын
адамдардың көз жауын алады. Сондықтан оны жинақтау мен сақтауға ұмтылады,
өйткені бұл қор кез келген тауарды сатып алуға немесе кез келген қызметті
алуға, яғни кез келген уақытта өзінің барлық қажеттіліктерін
қанағаттандыруға мүмкіндік береді. Бұл жағдайда ақша жинақ құралы қызметін
атқарады. Және олар осы қызметте қоғамдық байлықтың жалпы көрінісі болып
саналады. Адамдар өз байлықтарын асыл тастар, өнер туындылары, жылжымалы
мүлік, акциялар, облигациялар, банктегі ақша және т.б. түрде сақтай алады.
Бірақ ақша көбінесе осы қызметті орындайды, өйткені оларға өтімділік тән,
өтімді актив төлем құралы ретінде пайдалануға болатын және тіркелген атаулы
құны бар актив саналады. Ол төлем құралы ретінде пай-даланылады жэне олар
құн өлшемі қызметін атқарғандықтан, олар әрекет етуші масштаб шеңберінде
өзінің жеке тұрақты құнын өзгертпейді.
Бірақта жоғары инфляция кезінде ақша өзінің жоғары өтімділігіне
қарамастан, қор жинау құралы ретінде өз құндылығын жоғалтады. Егер долларға
немесе теңгеге сатып алуға болатын тауарлар саны күннен-күнге төмендей
берсе, яғни ақша құнсызданса, онда адамдар өте қысқа мерзімге оларды
қорланудан және жинаудан бас тартады. КСРО азаматтарының жинақтары соның
айқын мысалы, олар Одақтас Республикалар дербестігін алған кезде толығымен
жоғалып кетті. Қазақстан өз азаматтарының осындай жинақтарының елеусіз ғана
бөлігін өтеді. Бүл ақшаның құнсыздануының классикалық мысалы. Айналым
құралы қызметінен және төлем құралы қызметімен салыстырғанда жинақ құралы
ретінде ақша белгіленген мерзімге өз құнын сақтауы тиіс және міндетті түрде
нақты болуы тиіс. Бұл жинақтау қызметін негізінен толыққұнды нақты ақша
(алтын, күміс, платина) атқарады, бірақ ол қағаз, несиелік ақшалардың
өкілдерімен алмастырылуы мүмкін, жоғарыда айтылғандай, гиперинфляция немесе
дағдарыс кезінде өз кызметін жоғалтады.
Жекелеген адамдар сияқты, мемлекет алтын қоры және халықаралык резерв
қоры түрінде қорландыру қорын құрады, ол оған салыстырмалы экономикалық
тәуелсіздікті кепілдейді, яғни мемлекет кез келген сәтте өзінің халықаралық
міндеттемелері бойынша есеп айырысады.
2005 жылдың 1қаңтарына қарай Халықаралық резервтік қор 1 млрд доллардан
асты. Мұндай резервтерге ұлттық қор да кіреді, ол 5,3 млрд долларды кұрады.
Алтынды айналымнан шығару нәтижесінде оның жинақ және қазыналық құрал
ретіндегі рөлі төмендегенімен, алтын әлі де казына құралы ретінде
қолданылады. Алтын резервтерінің көлемі байлығын көрсетеді және басқа елдер
мен инвесторлардың осы елге деген сенімін камтамасыз етеді. Қазіргі кезде
алтыннын, ең үлкен коры - АҚШ-та 260 млн тройск унциясы, (1 тройск унциясы
- 31,1 г.), Германияда- 120, Францияда- 102, Ресейде -150 млн тройск
унциясы бар.
Ақшаның жинақтау және қазыналык қызметінің объективті алғышарты бар және
ол ақша айналысы заңымен байланысқан. Айналыстағы ақша көлемі үнемі өзгеріп
отырады, ақша айналыс аясынан жинақтау аясына және керісінше жылжиды.
Мысалы Қазақстанда 2004 жылы мұнай бағасының жоғарылауы шарттарында
экспорттық түсімдер айналысқа түсіп, айналыстағы ақша массасын көбейтті,
сондықтан ҚР Ұлттық банкі жедел шараларды қолдануға мәжбүр болды, яғни бүл
ақшаны сақтандыру қорына, ұлттық қорға жіберді. Осылайша, ақша айналымының
тұрақтылығына қол жеткізілді, инфляция жойылды.
Әлемдік ақша. Ақшалай нысанның дамуындағы сапалы кезеңі дүниежүзілік
ақша арқылы өрнектелді. Дүниежүзілік ақша, ақшаның барлық қасиеттерін өзіне
жинақтап, асыл қазына мен төлем құралы атқарымының бірлігі арқылы
өрнектелген тікелей қисықтық ұсыныс болып табылады. К. Маркс Асыл қазына
және жалпыға бірдей төлем құралы ретінде ақша дүнежүзілік нарықтағы
айырбастың жалпыға бірдей құралы, жалпыға бірдей тауар ретінде тек өзінің
түсінігі бойынша ғана емес, сонымен бірге қолданылу тәсілі бойынша да бола
бастады деп жазған. Осыны ескере отырып, дүниежүзілік ақшаның әлеуметтік-
табиғи, экономикалық санат ретіндегі олардың мәні тікелей олардың
атқарымдарынан көрінеді және жалпыға бірдей интернационалдық тауар ретінде
ақшаның ерекшелігі, оның барлық жерде жалпыға ортақ байлықтың материялдық
өкілі ретінде іске асырылуы толық көлемде білінеді. Халықаралық төлем
құралы атқарымына қатысты жалпыға ортақ байлықтың материялдық өкілі ретінде
іске асырылуы жан- жақты байқалады. Халықаралық төлем құралы атқарымына
қатысты, онда ол құнның ұлттық белгілері және өзара халықаралық есеп
айырысқанда ақшалай тауардың таза техникалық қолданылуын ауыстырытын құнның
өзіндік интернационалдық белгілерінің ішкі ақшалай айналысының ұқсастығы
бойынша қалыптасатын құнның ұлттық белгілері арқылы іске асырылады.
Егер елдің ішінде ақша мемлекет заңдастырып берген ұлттық валюта
нысынында жұмыс істесе, ал одан тыс жерлерде К. Маркстің айтуынша ақша
өзінен ұлттық мундирін шешіп тастайды және өздерінің бастапқы асыл
металдарының құймалары нысынында көрінеді.
Алтын мономитализмнің бар болған кезінде, яғни айналыста алтынға
ұсақталатын алтын мәнет және кредит ақша болғанда, ақшаның дүниежүзілік
ақша нарығына шығуы және олардың дүниежүзілік ақша ретінде жұмыс істеуі
кедергісіз іске асырылады.
Дүниежүзілік ақша атқарымын халықаралық валюта қоры (ХВҚ) шығаратын
қарызға алудың арнаулы құқығы (СДР) ретінде, сондай-ақ валюта- қаржы
институттарының арнайы есеп айырысу бірліктері орындады, ЭКЮ Орталық нарық
елдерінің есептеу өлшемі ( Батыс Еуропада қолданылған), ол ХХ ғасырдың 90-
жылдарының соңында евроға түрленді, Варшава Келісім шарты елдері арасында
аударылған рубльдер пайдаланылды, олар соцализмнің ыдырауымен жойылды.
Нарықтық экономикадағы ақша рөлі жинақ ақшаның пайда болуы тетігін құру
мен кеңейтуден, барлық қаржы ресурстарын жұмылдыру және оларды кеңейтілген
ұдай өндірісте тиімді пайдалану үшін инвесторларға табыстаудан тұрады.
Сөйтіп, ақшаның экономикалық жүйедегі қоғамдық рөлі, олар нарық
экономикасының тәуелсіз субъектілері арасындағы байланыстырытын буын болып
табылатындығы болады.
Ақша тауарлардың, қызметтерінің, шаруашылық-қаржы қызметі нәтижелерінің
ТМҚ- ның құндылық есебі мен бақылауы ретінде пайдаланылады.
Ақшаның нарықтық экономикадағы рөлі еңбекақыны төлеу, сыйақы түрінде
еңбек шығынының құндық өлшеуіші және бақылау ретінде, яғни еңбек өлшемі мен
тұтыну өлшеміне, еңбектің мөлшері мен сапасының құралы ретінде, сондай-ақ
еңбек өнімділігін ынталандыру мен арттыру құралы ретінде білінеді.
Ақшаның экономикадағы рөлі тағы экономикалық субъектілер арасындағы
тауарларды, көрсетілетін қызметтерді сатып алу- салу жөніндегі
келісімшарттық міндеттемелерінің орындалуына бақылау құралы ретінде
білінеді, яғни ақша арқылы өндірістікжәне сауда қызметін айқын ұйымдастыру
үшін жеткізушілер мен сатып алушылардың материалдық жауапкершілігі арта
түседі.
Ақшаның ақшадағы мемелекеттік экономикасын ақша- кредиттік реттеудегі
рөлі зор, онда бұл ретке келтіру ақшаның монитаристтік теориясына
негізделген, әрбір елде жыл сайын орталық банк ақша көлемін өзгертудің
ақшалай бағдарын белгілейді және оған сәйкес ақша- кредит құралдарының
көмегімен реттеу жүргізіледі. Мұндай ақша- кредит реттеуінің мақсаты ақша
көлемінің өсуін тежеу, инфлияцияны жеңіп шығу, елдегі ЖІӨ- нің өсуін
ынталандыру болып есептеледі.
Ақшаның экономикадағы рөлі индикативтік жоспарларды, қаржы- кредит және
ақша болжауларын, экономиканың ұзақ мерзімді келешекке арналған
стратегиясын, бизнес- жоспарды әзірлеуде және т.б көрінеді.
Сонымен, ақша экономикада аса маңызды рөл атқарады: бұл өз тегіндегі
майлау тәрізді, ол экономикадағы трансакциялық шығындар есебінен жайлап
қозғалуына, бір мезгілде еңбектің мамандандырылуы мен бөлінуін
ынталандыруға мүмкіндік береді.
1.3 Ақша формалары мен түрлері.
Ақша айналысының тарихы ақшаның өзі біртекті көлем бола алмайтын
дәлелдейді. Олар әрі шығуы бойынша және өмір сүрген уақыты бойынша, сондай-
ақ айналыс жағдайлары бойынша алуан түрлі болады. Шындығында ақша нысаны
деп ақшаның белгілі бір тұрпатындағы затқа айналған айырбас құнын түсінеді,
ол олардың айналыстағы тұрақтылығын қамтамассыз етеді. Ақша түрлі тауар-
баламаларға, асыл металдарға, борышқорлық міндеттемелеріге, банк
депозиттеріне айналым ақша нысанын құрайды. Ақша нысаны ретінде алтын,
күміс монеталар, қағаз және кредит ақшалар белгілі.
Материалдық- заттай жағынан ерекшеліктеріне сүйеніп ақшаны толық бағалы
және толымсыз деп шартты бөлуге болады.
Ақша айналымының тарихы мынаны дәлелдейді, яғни ақша біртекті масса болып
табылмайды. Ол өтуі бойынша және өмір сүру уақыты бойынша, сонымен бірге
айналым шарттары бойыныша алуан түрлі болып келеді. Іс жүзінде ақшаның
формасы дегеніміз - ақшаның белгіленген типіндегі заттық айырбас кұны, ол
айналымдағы тұрақтылықты көрсетеді. Әр түрлі балама тауараларға, бағалы
металдарға, қарыз міндеттемелеріне, банк депозиттеріне өзгере отырып, ақша
өз формасын қалыптастырады. Ақша формалары ретінде алтын, күміс монеталар,
қағаз және несиелік ақшалар баршаға аян.
Ақшаның материалдық-затгық ерекшеліктеріне сәйкес оны толыққұнды және
толыққұнсыз деп шартты түрде бөлуге болады.
Толыққұнды ақша - номиналды құны сатып алушылық кұнымен сәйкес келетін
ақша, яғни дайындау кезінде көрсетілген құн олардың кұрамындағы металдың
(алтын, күміс) құнына сәйкес келеді. Оларға алтын және күміс монеталар
жатады.
Толыққұнды емес ақша - сатып алушылық құны ақша қатынастарының
тасымалдаушысы ретіндегі тауар кұнынан асатын ақша. Толыққұнсыз емес
ақшаларға билондық монеталар, қағаз және несиелік ақшалар жатады.
Ақша өзінің даму эволюциясында мынандай сатыларды өтті:
1) Металдық;
2) Қағаздық;
3) Несиелік;
4) Электрондық ақша.
Металл ақшалар - бұл толыққұнды, нағыз ақшалар, олардың номиналдық құны
(оларға қойылған құн) нақты құнына, яғни өздері дайындалған металл құнына
сәйкес келеді. Металл ақшалар (мыс, күміс, алтын) әртүрлі формада болады:
алдымен бірліктік, содан соң салмақтық. Олар монета түрінде шығарылды.
Монета - бұл заңмен бекітілген формасы, сыртқы пішіні, салмақтық құрамы
бар металдан дайындалған ақша белгісі.
Мемлекет монетадағы таза ійеталдың құрамын (пробасын), салмағын, массасын,
типін, эмиссия ережесін жэне т.б. белгілейді.
Металл ақшалар өз дамуында ұзақ жол жүрді, яғни олар мыс монета түрінде
біздің дәуірімізге дейінгі Ш-ІІ ғасырларда Римде пайда болды. Ең алдымен
белгіленген салмағы және пробасы бар және сәйкес таңбалармен (Мысыр, Рим,
Вавилон) бекітілген металл құймалар айналымға шықты.
Алғашқы монеталар біздің дәуірімізге дейінгі VII ғасырда Ливия
мемлекетіңде кұйыла бастады, ал біздің дәуірімізге дейінгі 279-жылы Римде
металдың стаңдартты бөліктері монета деп аталды.
Өз бейнесін монетада кескіндеген тұлға А. Македонский болды.
Айналымға сәйкестендірілген, стандартты монеталардың енгізілуі
ақшалардың толық көлемде құн шамасының қызметін, айналым мен жинақтау
қызметін атқаруы үшін жағдайлар жасады. Монеталар бағалы металдардан да,
сонымен бірге өте арзан түсті металдардан және олардың қоспаларынан
дайындалды.
Монеталар толыққұнды, сонымен бірге айырбастык болып бөлінеді.
Толыққұнды монеталар бағалы металдардан және олардың қоспаларынан
дайындалады, олардың номиналдық құны нақты құнмен сәйкес келеді, олар
ақшаның барлық қызметін атқарады.
Айырбас монеталары арзан түсті металдардың қоспаларынан дайындалады,
олардағы номиналдық құн құрамындағы металл құнынан асып кетеді.
Монеталарды кұю эмиссия ретінде қарастырылады. Эмиссия латындық
еmissioсөзінен аударғанда шығару деген мағынаны береді. Ақшаның
эмиссиясы - бұл ақша белгілернің барлық түрлерінің айналымға шығару, ол
айналымдағы ақша массасын ұлғайтуға бағытталған.
Ақшаның рөлі тарихи тұрғыда алтынға бекітілген. Алтынның барлық басқа
тауарлар құнын өрнектеу қасиеті шынайы табиғи қасиет болып саналмайды.
Маркс табиғат ақшаны жасамайды деп атап көрсеткен. Бұл қасиет алтынға қоғам
тарапынан берілді. Алтын жалпы балама рөлін атқару үшін өте сәйкес келетін
тауар болып саналады, ол мыналарға байланысты болады:
Біріншіден, тұрақты, әдемі, жеңіл, шығынсыз бөліну сияқты табиғи
қасиетгеріне;
Екіншіден, оның жоғары құны бар, яғни басқа металдармен салыстырғанда,
оны өндіру үшін көбірек уақыт шығыны кетеді.
Алтынды өндіру - өте қиын әрі капитал сыйымды жұмыс. Мысалы, 1 кг
алтынды алу үшін орташа тереңдігі 3000 м жердің 100 тонна тау кенін өңдеу
керек.
Алтынның негізгі өндірушілері Оңтүстік Африка Республикасы (әлемдік
өндірістің 13 бөлігі) Ресей, Өзбекстан саналады.
Қазақстанда көптеген алтын кеніштері бар, шамамен алғанда алтынның
жылдық өндірісі 30 тоннаны құрайды.
Тауарлык өндіріс пен айналым көлемдерін кеңейту айырбас операцияларының
өсуіне әкелді. Толыққұнды ақшалар шектеулі саны және жоғары шығындарына
байланысты шаруашылықтың өскелең сұранысын қанағаттандыра алмайды. Алтын
өндіру тауар өндірісін қуып жете алмады, ақшаға деген сұранысты камтамасыз
ете алмады, сонымен бірге жоғары құндылығы бар алтын ақшалар құны бойынша
аз айналымды камтамасыз ете алмады. Сондықтан оны өзінің орынбасарларымен
(құн белгілері) алмастыру қажеттілігі туындады, олардың номиналды құны
оларды өндіруге кеткен еңбектің шынайы құнынан жоғары болады.
Оларға ұсақ монеталар, қағаз және несиелік ақшалар жатады.
Қағаз ақшалар - нағыз ақшалардың өкілдері. Тарихи тұрғыда қағаз ақшалар
металдық айналымнан туындады және бұрын-соңды айналымда болған күміс және
алтын монеталардың орынбасарлары ретінде әрекет етті. Айналым барысында
металл акшалар көшті және тозды, бастапкы формасы мен құнын жоғалтты,
сонымен бірге оларды сақтау, тасымалдау және тауарларды көп мөлшерде сатып
алу кезінде пайдалану өте ыңғайлы. Осыған байланысты оларды нағыз
ақшалардың орынбасарларымен, яғни қағаз ақшалармен алмастырудың объективті
мүмкіндігі туындады. Олардың мәнісі мынада, яғни олар мемлекет тарапынан
мәжбүрлі бағаммен шығарылатын ақша белгілері болып табылады.
Қағаз ақшалардың өзіндік кұны жоқ, егер оларды шығару шығындары болса,
онда олар номиналды құнға сәйкес келмейді. Мысалы, 5 мың теңгелік қағаз
ақшаның бір купюраны шығару шығындарына тең құны болуы мүмкін, ал ол шығын
тиын ғана тұруы мүмкін. Бұл купюраға 5 мың теңгелік құны бар тауарды сатып
алуға болады.
Табиғаты бойынша қағаз ақшаларға тұрақсыздық тән екендігін атап өту
керек. Олар үнемі ақша айналымы арнасында жүреді, оларды толтырады және
шектен тыс эмиссия негізінде ақша массасының айналымда жүрген тауар
массасына сәйкес келмеуі нәтижесінде кұнсызданады, сәйкесінше ол инфляцияға
әкеледі.
Әрбір егеменді мемлекет өзінің ұлттық валютасын, яғни өз— атауы бар, әр
түрлі купюра мен бағаммен қағаз ақшаларын шығарады. АҚШ өз валютасын -
доллар, Ресей - рубль, Қазақстан –теңге деп атайды. Қағаз ақшалардың
кемшіліктері де бар. Олардың ең бастысы мынада жатыр, яғни біріншіден,
оларды ұрлап алу өте оңай, екіншіден,оларды тасымалдау өте қымбатқа түседі.
Өндірістің дамуы, коммерциялық және банктік несиелеу саласының кеңеюі
нәтижесінде металл ақшалар тауар айналымының қажеттіліктерін
қанағаттандыруды тоқтатты және оның орынбасарларымен қатар несиелік
қағаздар пайда болды.
Қағаз ақшалар сатып алу және төлем құралдары ретінде мемлекет
қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін арналған. Қазақстандағы олардың
эмитенттері болып Ұлттық Банк есептеледі. Шығарылған ақшаның номиналды құны
және оларды шығару құны (қағаз шығындары, басып шығару) арасындағы айырма
мемлекеттік бюджетке кететін эмиссиялық табысты құрайды. Қағаз ақшалар екі
қызметті ғана атқарады: айналым құралы және төлем құралы. Олар алтын
стандартты алып тастағаннан кейін ішінара жинақтау кызметін атқара алады.
Қағаз - ақша айналымы үнемі көмекші сипатта болады. Қағаз ақшалардың
ұзақ, дербес айналымы мүмкін емес, өйткені олардың жоғарыда көрсетілген
кемшіліктері бар. Сондықтан олармен қатар несиелік ақшалар әрекет етеді.
Несиелік ақшалар - айналымдағы толыққұнды ақшаларды алмастыратын және
несие белгісі ретінде әрекет етуші қағаз ақша белгілері. Олардың өзіндік
құны болмайды, балама тауарда көрсетілген құнның өрнегі. Несиелік
ақшалардың негізгі эмитенті болып банк жүйесі есептеледі.
Тауарларды сатып алу бойынша ірі мәмілелерге банктердің несие беруі
қағаз ақшаларды алмастырады, яғни несиелік ақшалар тауар айналымының
қажеттілігін қанағаттандырады.
Несиелік ақшалар өз дамуында мынандай сатылардан өтті: вексель,
банкнота, чек, электронды ақшалар және олардың соңғы түрі - несиелік және
пластикалық карточка.
Вексель - бұл вексель айналысының заңымен бекітілген мерзім ішінде онда
көрсетілген соманы сөзсіз төлеу жөніндегі қарыздық міндеттеме. Вексельдер
жай және аудармалы деп бөлінеді.
Жай вексельді- қарыз алушы береді. Бұл вексель берушінің сөзсіз
міндеттемесі, ол вексель ұсынушыға белгіленген соманы төлеуі тиіс.
Аудармалы вексель (тратта) - вексель беруші кредитордың (трассант)
қарыз алушыға (трассат) белгіленген мерзімде көрсетілген соманы үшінші
түлғаға беруі. Вексель бойынша төлем аваль (вексельдік кепілдік) көмегімен
төленуі мүмкін, ол қосымша беттегі вексельде және аллонжда аваль ретінде
есептеу деген жазумен ресімделеді.
Вексель абстрактылығымен, яғни құжатта ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz