Статистика туралы түсінік және ғылыми міндеттері мен мақсаттары. Сұрақ-жауап түрінде
Статистика - қоғамдағы құбылыстарды, процестерді сандық және сапалық жағынан тығыз байланыстыра отырып қай жерде және қай уақытта болғанын зерттейтін қоғамдық ғылымның бір саласы. Статистика латынның « status» деген сөзінен шыққан. Ол заттың, құбылыстың, нәрсенің жағдайын жетік білу дегенді білдіреді. Осы сөздің негізінен италияның «stato» - мемлекет, «statisto» - мемлекеттің жағдайын жетік білу дегенді білдіреді.Статистика қоғамдық ғылым ретінде бертінде пайда болды. Оның даму процесінің бастамасы XVII ғ аяғынан Англияда басталады.Оның негізін алғашқы болып қалағандар-ағылшын ғалымдары Джон Граунд және Вильям Петти.Олар «Саяси арифметика» атты еңбек жазған.
Статистика тарихының екінші бір бастауы неміс ғалымы Конгридтің еңбектерінде қалыптаса бастаған «мемлекеттану» ғылымында жатыр.Статистиканың одан кейінгі дамуына да көптеген ғалымдар, яғни неміс ғалымы Ахенбал, бельгия ғалымы Кеплер, англия ғалымы Баули және т. б. өз үлестерін қосты.
XIX ғ. екінші жартысы мен XX ғ.басында статистика ғарыштап дами бастады. Оған көптеген ғалымдар мен статистиктердің еңбектері дәлел бола алады. Мысалы, математикалық статистиканың ықтималдық теориясын қолдану арқылы көптеген сандық көрсеткіштерді есептеу тәсілдері анықталады. Бұл салада Чебышев, Марков, Бернштейн сияқты атақты математиктердің еңбектерін атауға болады. Ғылыми міндеттері:
- әлеуметтік-экономикалық құбылыстар мен процестердің даму дәрежесін, құрылымын және өсіңкілігін зерттеу кезінде түрлі статисткалық әдістерін қолдана білу;
- жиналған мәліметтерге талдау және болашаққа болжай жасай білу;
- статистика туралы классиктердің, ғалымдардың еңбектерін оқып- үйрену және оны іс жүзінде тәжірибеде қолдана білу;
- мәліметтерді есептеу кезінде есептелген статистикалық көрсеткіштерге қысқаша қорытынды жасай білу;
- ұлттық шоттар жүйесін, салааралық балансты құру, өндіріс тиімділігін талдау; халықтың өмір сүру деңгейін және оған әсерін тигізетін себептерді талдай білу;
- халықаралық стандартқа сәйкес статистикалық деректердің әдістемелік салыстырмалылығын қамтамасыз ету жөніндегі шараларды жүзеге асыру. «Статистика» пәнінің негізгі мақсаты- студенттерді ғылыми ұйымдастырылған жүйеде статистикалық әдістерді қолдану арқылы орталықтандырылған жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өту кезеңіндегі әлеуметтік-экономикалық құбылыстар мен процестердің сандық өзгерістерін, сапалық жағымен байланыстыра отырып зерттеу жұмыстарын жүргізу.
Статистика тарихының екінші бір бастауы неміс ғалымы Конгридтің еңбектерінде қалыптаса бастаған «мемлекеттану» ғылымында жатыр.Статистиканың одан кейінгі дамуына да көптеген ғалымдар, яғни неміс ғалымы Ахенбал, бельгия ғалымы Кеплер, англия ғалымы Баули және т. б. өз үлестерін қосты.
XIX ғ. екінші жартысы мен XX ғ.басында статистика ғарыштап дами бастады. Оған көптеген ғалымдар мен статистиктердің еңбектері дәлел бола алады. Мысалы, математикалық статистиканың ықтималдық теориясын қолдану арқылы көптеген сандық көрсеткіштерді есептеу тәсілдері анықталады. Бұл салада Чебышев, Марков, Бернштейн сияқты атақты математиктердің еңбектерін атауға болады. Ғылыми міндеттері:
- әлеуметтік-экономикалық құбылыстар мен процестердің даму дәрежесін, құрылымын және өсіңкілігін зерттеу кезінде түрлі статисткалық әдістерін қолдана білу;
- жиналған мәліметтерге талдау және болашаққа болжай жасай білу;
- статистика туралы классиктердің, ғалымдардың еңбектерін оқып- үйрену және оны іс жүзінде тәжірибеде қолдана білу;
- мәліметтерді есептеу кезінде есептелген статистикалық көрсеткіштерге қысқаша қорытынды жасай білу;
- ұлттық шоттар жүйесін, салааралық балансты құру, өндіріс тиімділігін талдау; халықтың өмір сүру деңгейін және оған әсерін тигізетін себептерді талдай білу;
- халықаралық стандартқа сәйкес статистикалық деректердің әдістемелік салыстырмалылығын қамтамасыз ету жөніндегі шараларды жүзеге асыру. «Статистика» пәнінің негізгі мақсаты- студенттерді ғылыми ұйымдастырылған жүйеде статистикалық әдістерді қолдану арқылы орталықтандырылған жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өту кезеңіндегі әлеуметтік-экономикалық құбылыстар мен процестердің сандық өзгерістерін, сапалық жағымен байланыстыра отырып зерттеу жұмыстарын жүргізу.
1.Статистика туралы түсінік және ғылыми міндеттері мен
мақсаттары.Статистика - қоғамдағы құбылыстарды, процестерді сандық және
сапалық жағынан тығыз байланыстыра отырып қай жерде және қай уақытта
болғанын зерттейтін қоғамдық ғылымның бір саласы. Статистика латынның
status деген сөзінен шыққан. Ол заттың, құбылыстың, нәрсенің жағдайын
жетік білу дегенді білдіреді. Осы сөздің негізінен италияның stato -
мемлекет, statisto - мемлекеттің жағдайын жетік білу дегенді
білдіреді.Статистика қоғамдық ғылым ретінде бертінде пайда болды. Оның даму
процесінің бастамасы XVII ғ аяғынан Англияда басталады.Оның негізін алғашқы
болып қалағандар-ағылшын ғалымдары Джон Граунд және Вильям Петти.Олар
Саяси арифметика атты еңбек жазған.
Статистика тарихының екінші бір бастауы неміс ғалымы Конгридтің
еңбектерінде қалыптаса бастаған мемлекеттану ғылымында
жатыр.Статистиканың одан кейінгі дамуына да көптеген ғалымдар, яғни неміс
ғалымы Ахенбал, бельгия ғалымы Кеплер, англия ғалымы Баули және т. б. өз
үлестерін қосты.
XIX ғ. екінші жартысы мен XX ғ.басында статистика ғарыштап дами
бастады. Оған көптеген ғалымдар мен статистиктердің еңбектері дәлел бола
алады. Мысалы, математикалық статистиканың ықтималдық теориясын қолдану
арқылы көптеген сандық көрсеткіштерді есептеу тәсілдері анықталады. Бұл
салада Чебышев, Марков, Бернштейн сияқты атақты математиктердің еңбектерін
атауға болады. Ғылыми міндеттері:
- әлеуметтік-экономикалық құбылыстар мен процестердің даму дәрежесін,
құрылымын және өсіңкілігін зерттеу кезінде түрлі статисткалық әдістерін
қолдана білу;
- жиналған мәліметтерге талдау және болашаққа болжай жасай білу;
- статистика туралы классиктердің, ғалымдардың еңбектерін оқып- үйрену
және оны іс жүзінде тәжірибеде қолдана білу;
- мәліметтерді есептеу кезінде есептелген статистикалық көрсеткіштерге
қысқаша қорытынды жасай білу;
- ұлттық шоттар жүйесін, салааралық балансты құру, өндіріс тиімділігін
талдау; халықтың өмір сүру деңгейін және оған әсерін тигізетін себептерді
талдай білу;
- халықаралық стандартқа сәйкес статистикалық деректердің әдістемелік
салыстырмалылығын қамтамасыз ету жөніндегі шараларды жүзеге асыру.
Статистика пәнінің негізгі мақсаты- студенттерді ғылыми ұйымдастырылған
жүйеде статистикалық әдістерді қолдану арқылы орталықтандырылған жоспарлы
экономикадан нарықтық экономикаға өту кезеңіндегі әлеуметтік-экономикалық
құбылыстар мен процестердің сандық өзгерістерін, сапалық жағымен
байланыстыра отырып зерттеу жұмыстарын жүргізу.
2. Зерттеудің статистикалық әдістері және теориялық негіздері. Қоғамдық
ғылым ретінде республикада болып жатқан жалпы әлемдік экономиканың
құбылыстар мен процестердің өзгеру заңдылықтарымен есептеу талдау сияқты
әдістермен анықтайды. Сонымен әлемдік экономикалық құбылыстар мен процестер
туралы жаппай мәліметтерді жинау, топтау, талдау әдістерін үйретеді.
Статистика әлеуметтік-экономикалық құбылыстар мен процестерде зерттеу
жұмыстарын жүргізу кезінде қоғамдық ғылымның негізгі қағидалары мен
заңдылықтарына сүйенеді, яғни құбылыстарды танып білудің диалектикалық
әдісіне сүйенеді. Статистикалық әдістер өздерінің қолданылуы мен жалғасуына
байланысты үш сатыдан тұрады:
1.Статистикалық бақылау, яғни алғашқы мәліметтерді жинау сатысы.
Мұнда құбылыстар мен процестер туралы мәліметтер алдын-ала жасалған
бағдарлама бойынша жиналады. Бақылаудың негізгі мақсаты-қоғамдық
құбылыстардың өзгеруіне әсер ететін фактілерді өздеріне тән белгілеріне
қарай анықтау және мәліметтердің толық, нақты, дәл, анық болуын қадағалау.
2.Жиналған мәліметтерді өздеріне тән белгілеріне қарай топтау, өңдеу
және жинақтау. Бұл әдісті қолдану кезінде бақылау нәтижесінде жинақталған
мәліметтер өздеріне тән жеке белгілері бойынша топтарға бөлінеді. Бұл
кезеңде қоғамдық құбылыстар мен процестердің топтық көрсеткіштері
іріленеді, жекелеген топтардың сапалық айырмашылықтары анықталады, сондай-
ақ талдау, қорытынды жасау үшін сандық көрсеткіштер есептеледі.
3.Жинақталған, өңделген мәліметтерге талдау және қорытынды жасау. Бұл
сатыда жинақталған, топталған, өңделген көрсеткіштер біртектес топтық
белгілері бойынша жеке қарастырылады. Сонымен қатар олардың өзара
байланысын анықтайды. Статистикалық мәліметтерге талдау жасау-жинақталған,
топтастырылған, өңделген көрсеткіштерді салыстыру, қорытындылау және солар
арқылы тұжырымдар мен ұсыныстар жасау.
Осы айтылған зерттеулердің үш сатысы арасында айырмашылық болғанмен де
оларды бір-бірінен ажыратып қарастыруға болмайды.
Статистикада стаистикалық бақылау, жалпы қорытынды жасау, топтастыру,
нақты және қатысты шамалар, орташа шамалар өзгерме көрсеткіштері
экономикалық құбылыстардың арасындағы байланысты статистикалық зерттеу,
өсіңкілік қатарлар, индекстер, іріктеп бақылау, статистикалық кестелер,
графиктік әдістер және т. б. көрсетеді.}
3. Нарықтық экономика жағдайларында статистиканың негізгі
міндеттері.Нарықтық экономикаға өту кезеңінде республикада болып жатқан
әлеуметтік- экономикалық құбылыстар мен процестер туралы және олардың даму
немесе кему жағдайын анықтау үшін; жалпы мемлекеттік саясаттың жүргізілуі
мен орындалуын қамтамасыз ету үшін; көп салалы халық шаруашылығын басқару
үшін түрлі статистикалық мәліметтер қажет. Әлеуметтік- экономикалық
статистика бухгалтерлік есеп пен статистика бойынша халықаралық стандартқа,
Ұлттық Шоттар Жүйесінің методологиясына негізделеді. Халықаралық практикада
Біріккен Ұлттар Ұйымының Ұлттық Шоттар Жүйесі, яғни нарықтық экономиканың
макростатистикалық моделі пайдаланылады. Макроэкономикалық көрсеткіштер
жүйесі нарықтық экономиканы тиімді реттеу үшін қажет. Ұлттық Шотты
қалыптастыру көздеріне келесілер жатады: өндіріс, бюджет, әлеуметтік қамту,
еңбек, ішкі және сыртқы сауда, күрделі құрылыс, салық және кеден
статистикасының берілгендері.
4. ҚР-дағы қазіргі уақыттағы статистиканың ұйымдастырылуы. Статистикалық
қызмет сұрақтары 1998 жылдың 30-шы
маусымында Мемлекеттік басқару органдарын оңтайландыру
бойынша келесі шаралар туралы ҚР Президент жарлығына
сәйкес Қазақстан Республикасының Статистика Агенттігіне
жүктелді.
Қазақстан Республикасындағы қазіргі мемлекеттік
статистикасы тұрақты түрде жұмыс жасайды және барлық
құбылыстар мен үрдістер жөнінде сандық немесе сапалық
жағынан ақпаратпен қамтамасыз етеді. Ағымдағы уақытта
Ұлттық статистикалық жүйе, статистиканың жаңадан пайда
болған бөлімдері құрылды, экономикалық қызмет түрлері, өнім
және қызметтің халықаралық сыныптамалары қолданылды.
Жалпы мемлекеттік статистика еліміздің экономика,
мәдениет және халық тұрмыс деңгейінің дамуын сипаттайтын
ақпаратты беретін ақпаратты жинақтау, өңдеу, жалпылау және
талдау функцияларын атқарады. Осының нәтижесінде
экономикадағы өзара байланыстарды анықтау, оның даму
серпінін тану, халықаралық салыстыруларды жасау мүмкіндігі
пайда болады. Ұлттық статистикалық жүйенің қызметі негізінде
мемлекеттік және аймақтық деңгейлерінде тиімді басқару
шешімдерін іске асыру орын алады.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының Статистика
Агенттігі Қазақстан Республикасының экономикалық,
әлеуметтік, демографиялық және экологиялық салаларында
болып жатқан құбылыстар және үрдістер жөніндегі
статистикалық мәліметтерді жинақтау, қайта өңдеу, тарату
сияқты қызметтерді атқарады.
5. Статистикалық бақылау, міндеттері мен мақсаттары. Статистикалық бақылау-
қоғамдық өмірдің көптеген құбылыстары мен процестері туралы бастапқы
мәліметтерді алдын-ала жасалған бағдарлама бойынша ғылыми ұйымдармен жүйеде
тіркеу, жинау тәсілі. Статистикалықбақылаудың негізгі мақсаты-зерттелетін
объекті туралы шындықты нақты дәлдікпен көрсететін ғылымға негізделген
сапалы мәліметтерді белгіленген уақытта жинау. Бұл жөнінде статистикалық
бақылаудың алдында келесідей талаптар орындалуы керек:
а) халық шаруашылығы үшін зерттеліп отырған қоғамдық құбылыстар мен
процестердің негізгі мақсаты-ғылыми және тәжірибелік бағалылығы жоғары
болуы керек.
б) жалпы жиынтыққа әсер ететін себептер анықталуы керек және құбылыстар
мен процестер туралы ұдайы өндірісте болатын сапалы мәліметтермен
қамтамасыз ету.
в) бақылау арқылы жиналған мәліметтер шындықты көрсетуі үшін оның
сапалылығы тексерілуі керек.
г) Статистикалық бақылау ғылыми негізде және алдын-ала жасалған
бағдарлама негізінде дұрыс ұйымдастырылған түрде жүргізілуі керек және одан
алынған мәліметтер шешімдер қабылдау үшін қолданылуы керек.
Сонымен қатар статистикалық бақылау кезінде жиналған мәліметтерде
кемшіліктер кездесуі мүмкін, яғни мұндай жағдайда бағдарлама жасап алған
дұрыс.Мұны бақылау бағдарламасын дұрыс жасау негізінде, жоспар және алға
мақсат қою негізінде дұрыс шешуге болады.
6. Статистикалық бақылаудың түрлері мен тәсілдері. Статистикада
мәліметтерді жинаудың бірнеше жолдары бар. Бақылауға жататын объектінің
әрбір жиынтық бірліктерін адамның өзі өлшеу, санау арқылы есепке алатын
болса, ол тікелей қатысу арқылы мәліметтер жинау тәсілі деп аталады.
Статистикалық бақылау кезінде қажетті мәліметтер тиісті құжаттармен
куәләндірілсе, яғни есеп беру формаларының негізінде жиналса, ол құжаттар
арқылы мәліметтер жинаутәсілі болып табылады. Кейбір жағдайларда қажетті
мәліметтерді тікелей өлшеу, санау құжаттар арқылы жинауда мүмкіндік
болмайды. Мұндай жағдайда мәліметтерді жинау үшін сұрақ-жауап тәсілі
қолданылады. Сұрақ-жауап тәсілі дегеніміз қажетті мәліметтерді сұралушы
адамның айтқаны бойынша сұрақ немесе санақ қағаздарында жазып алу арқылы
жинау. Бұл тәсілдің экспедициялық, тілшілік, сауал-сұрақ, өзін-өзі тіркеу
сияқты бірнеше жолдары бар. Экспедициялық тәсілмен мәліметтерді жинау
екзінде арнайы дайындықтан өткен адамдар сұралушымен келісілген уақытта
кездесіп, қажетті мәліметтерді ауызша сұрау арқылы қағаздарға толтырып
статистика мекемелеріне өткізеді. Бұл тәсілмен мәліметтерді жинау үшін
статистика мекемелерінің қызметкерлері сұралушыларға арнайы үлгідегі сұрақ
қағаздарын таратып береді және оны толтыру тәртібін түсіндіреді.
Тілшіліктәсілмен мәліметтерді жинау байланыс бөлімшелері арқылы ерікті
түрде жүргізіледі. Сауал-сұрақтық тәсілмен қажетті мәліметтерді жинау
сұралушының келісімі бойынша ерікті түрде жүргізіледі.
7. Статистикалық топтау және топтау белгісін таңдау принциптері.
Статистикалық мәліметтерді топтау дегеніміз қоғамдық процестер мен
құбылыстарды белгілеріне, ұқсастықтарына, түрлеріне, үлгілеріне қарай бір-
бірінен ажыратуға болатын топтар мен ішкі топтарға бөлу. Топтаудың мақсаты-
жинақталған мәліметтерге талдау жасау үшін ретке келтіріп ықшамдау,
өзгермелі белгілерге қарай іріктеу, қанша топқа бөлу керектігін анықтау
және көрсеткіштер жүйесін белгілеу. Статистикалық топтау келесідей түрлкрге
бөлінеді: біртиптік,құрылымдық және талдаулық. Біртиптік топтаудың мақсаты-
біртектес топтарды, сыныптарды әлеуметтік-экономикалық түрлеріне қарай
саралау. Ол келесі тәртіп бойынша жүреді:
1.Алдын-ала пайда болған типтерді,сыныптарды өзіне тән
сапалықбелгілеріне қарап анықтап, белгілеп қою.
2.Топтау белгілеріне қарай анықтау.
3.Жинақталған сандық көрсеткіштерді белгіленген топтарға бөлу.
Біртиптік топтау дегеніміз статистикалық бақылау арқылы жиналған әр
түрлі бағыттағы жиынтық көрсеткіштерді бір жүйеге келтіріп, топтарға бөлуі
және оның қорытынды көрсеткіштеріне талдау жасауды айтады. Құрылымдық
топтау мақсаты-біртектес жиынтықтың құрылымы мен оның құрамдас бөліктерін
сипаттайтын көрсеткіштер туралы мәліметтер беру. Біртектес, біртипті
жиынтық бірліктердің өзгерісін өздеріне тән белгілеріне қарай бөлуді
статистикалық құрылымдық топтау дейді. Талдаулық топтаудың негізгі мақсаты-
жиынтық бірліктердің өзара байланысын анықтау және олардың бір-біріне
әсерін,себептерін зерттеу болып табылады. Бір-біріне әсерін тигізетін
талдаулық топтаудың себептік белгілері қоғамдық құбылыстардың өзгергенін,
ал нәтижелік белгілері сол себептердің тигізген әсерін көрсетеді. Мысалы,
жұмысшының мамандық дәрежесін жоғарлату себептік белгі болып табылса, ал
оның салдарынан еңбек өнімділігінің өсуі нәтижелік белгіге жатады.
Талдаулық топтау келесідей:
1.Себептік белгілері бойынша құрылады және нәтижелік белгілердің
орта шамасы табылады.
2.Әрбір топты сипаттайтын себептік және нәтижелік белгілердің орташа
шамасын есептейді.
3.Себептік және нәтижелік белгілердің арасындағы өзара байланыстың
ерекшеліктері анықталады.
Жиынтық бірліктері бір ғана белгісі бойынша топталса, жай топтау, ал
екі немесе одан да көп белгілерге қарай топталса, күрделі топтау деп
аталадыү
Бөлу принциптері.
{Статистикалық мәліметтерді топқа бөлу кезінде әрбір топқа көптеген
сандық бірліктер енгізілуі керек және оның мағынасы анық көрсетілуі тиіс.
Егер топтау негізі сапалық белгіге қарай берілген болса, онда топтың саны
сол белгілердің санына сәйкес келеді. Кейбір жағдайда сапалық белгілер
өзінің нышандары бойынша бір-бірінен әр түрлі айырмашылықтарына қарай
ерекшеленетін болса, онда оларды типтеріне, түрлеріне немесе сыныптарына
қарай топтық жіктерге бөлу арқылы жүргізіледі. Сипаттайтын топтау өзінің
өзгермелі мәніне сәйкес бүтін және деңгей аралықты болып бөлінеді. Топтық
белгі бүтін санмен берілетін болса, онда бүтін сан өзгермелі топтауға
жатады, ал ондағы бөліп алынатын топ саны сол берілген белгінің мәніне
сәйкес келеді. Деңгей аралығының тұрақты шамасын есептеу алдында оның ең
үлкен, ең кіші шамасының сандық мәнін анықтау керек. Тұрақты шама келесі
формуламен анықталады:
d =Хmax-Xminn , мұндағы,
d-деңгей аралығының тұрақты шамасы;
Хmax, Xmin- топтау белгісінің ең үлкен және ең кіші сандық мән
шамасы;
n- топтың саны.
Әрбір топтың ең жоғарғы және ең төменгі шегінің арасындағы сандық
өзгеріс топтаудың деңгей аралығының тұрақтылық шамасы деп аталады.}
8. Үлестірім қатарлары, олардың құрылуы және түрлері. Үйлесімдік орташа
шама – бұл арифметикалық орташа шаманың кері және өзгертілген түрі.
Үйлесімдік орташа шама орташаның негізгі қатынасының алымының мәндері
белгілі , бөлімінің мәндері белгісіз болғанда қолданылады. Ол мәліметтердің
маңызы мен мәніне , есептеу тәсіліне қарай жай және салмақталған болып
бөлінеді. Егер өзгермелі қатардың белгілері мен жиіліктерінің көбейтіндісі
бірдей болса немесе бірге тең болса, онда жай түрі қолданылады және келесі
формуламен есептеледі:
, мұндағы n-белгілер саны; 1х- белгінің жеке
сандық мәндерінің кері шамасы.
Егер жиілік мәндері берілмей , белгілердің мәндері мен жиіліктерінің
көбейтіндісі ғана берілсе , онда салмақталған түрі қолданылады және келесі
формуламен есептеледі:
, мұндағы,
х- белгілердің жеке сандық мәндері;
хfx- жиіліктің жалпы санын есептеу.}
9. Статистикалық жинақтау туралы түсінік, түрлері.Статистикалық бақылау
нәтижесінде жинақталған бірлік жиынтықтар тексеруден өткен соң қорытынды
жасау үшін алынатын мәліметтерді бір жүйеге келтіру керек. Статистикалық
мәліметтерді жинақтаудың негізгі мақсаты- бақылау нәтижесінде жинақталған
мәліметтердің қорытынды көрсеткіштерін есептеу. Статистикалық мәліметтерді
жинақтаудың екі түрі бар: жай және күрделі. Жай жинақтаужинақталған
мәліметтерді, материалдарды топтамай қорытынды жасау. Күрделі жинақтау
бағдарлама бойынша жиынтық бірліктерді топқа бөлу және әрбір топ бойынша
жиынтықты есептеп шығару.
Мәліметтерді жинақтау екі тәсілмен ұйымдастырылады:
1.Барлық мәліметтерді бір орталыққа жинап, қорытынды жасау.
2.Алғашқы мәліметтер төменгі сатыдағы мекемеде жиналып, қорытынды
жоғары мекемеге тапсырылады.
Мәліметтер қолмен және машиналық тәсілдермен жинақталады. Мәліметтерді
санмен белгілеу, оларды жинақтау, бөлу, қорытындылау қолмен жинақтау
тәсіліне жатады. Машинамен жинақтау электронды есептеу машиналарында және
компьютерлерде жүргізіледі. Сонымен статистикалық жинақтау дегеніміз
бақылау нәтижесінде жинақталған алғашқы мәліметтерді ғылыми жүйеде өңдеу
және жиынтық бірліктері белгілері бойынша топтау, қорытынды көрсеткіштерін
есептеу.
10. Статистикалық кестелер, құру ережелері мен қолданылуы. Статистикалық
кесте дегеніміз-сандық мәліметтерді ұтымды түрде қолдану.Статистикалық
кесте-көлденең және тігінен сызылған сызықтың бір-бірімен сәйкесті
қиылысуы. Көлденең сызық жол, ал тігінен сызылған сызық баған деп аталады.
Статистикалық кестенің екі элементі бар: бастауыш және баяндауыш. Бастауыш
деп зерттелетін объектіні сандағы суреттейтін статистикалық жиынтық немесе
оның топтастырылған бірліктері. Ол кестеде сол жақта орналасқан және жолдың
мағынасы ретінде беріледі. Баяндауыш дегеніміз зерттеліп отырған объектінің
сандық көрсеткіштерімен сипатталуы немесе толық мазмұндауы. Ол кестеде оң
жақта орналасады және бағананың арты ретінде беріледі. Бастауыштың құрамына
қарай статистикалық кестелер жай, топтық және күрделі болып бөлінеді. Жай
кестеде бастауыш бір ғана билігі арқылы бөлінеді және процестер, құбылыстар
мен объектілер аттары көрсетіледі. Оның үш түрі бар:
1.Тізімдік
2. Территориялық (аймақтық)
3. Хронологиялық
Тізімдік жай кесте бастауышта зерттелген объектінің тізімін көрсетеді.
Кесте бастауышында аймақтың тізімі берілетін болса, аймақтық деп аталады,
ал бастауышында уақыт мерзімі, баяндауышында сандық көрсеткіштер берілетін
болса, ол хронологиялық жай кесте деп аталады. Кесте бастауышындағы
топталған белгілер негізінде құрылса, ол топтық кесте деп аталады. Құрама
кестеде бастауышында келтірілген құбылыстар екі немесе одан да көп
көрсеткіштер бойынша топталып, ал әр топ өзара тағы бір белгілері бойынша
бөліктерге бөлінеді. Кестенің жоғарғы жағында нақты аты жазылуы керек және
бастауыш пен баяндауыш дұрыс толтырылуы керек
11. Статистикалық кесте элементері, түрлері. Статистикалық кестенің екі
элементі бар: бастауыш және баяндауыш. Бастауыш деп зерттелетін объектіні
сандағы суреттейтін статистикалық жиынтық немесе оның топтастырылған
бірліктері. Ол кестеде сол жақта орналасқан және жолдың мағынасы ретінде
беріледі. Баяндауыш дегеніміз зерттеліп отырған объектінің сандық
көрсеткіштерімен сипатталуы немесе толық мазмұндауы. Ол кестеде оң жақта
орналасады және бағананың арты ретінде беріледі. Бастауыштың құрамына қарай
статистикалық кестелер жай, топтық және күрделі болып бөлінеді. Жай кестеде
бастауыш бір ғана билігі арқылы бөлінеді және процестер, құбылыстар мен
объектілер аттары көрсетіледі. Оның үш түрі бар:
1.Тізімдік
2. Территориялық (аймақтық)
3. Хронологиялық
Тізімдік жай кесте бастауышта зерттелген объектінің тізімін көрсетеді.
Кесте бастауышында аймақтың тізімі берілетін болса, аймақтық деп аталады,
ал бастауышында уақыт мерзімі, баяндауышында сандық көрсеткіштер берілетін
болса, ол хронологиялық жай кесте деп аталады. Кесте бастауышындағы
топталған белгілер негізінде құрылса, ол топтық кесте деп аталады. Құрама
кестеде бастауышында келтірілген құбылыстар екі немесе одан да көп
көрсеткіштер бойынша топталып, ал әр топ өзара тағы бір белгілері бойынша
бөліктерге бөлінеді. Кестенің жоғарғы жағында нақты аты жазылуы керек және
бастауыш пен баяндауыш дұрыс толтырылуы керек
12. Нақты шамалардың түрлері мен мағыналары. Статистикалық нақты
шамалардың ғылыми және тәжірибелік жұмыстардағы маңызы мен атқаратын ролі
өте жоғары бағаланады.
Статистикалық нақты шамалар дегеніміз қоғамдық құбылыстар мен процестердің
белгілі бір жердегі және уақыттағы мөлшерін , көлемін, аумағын , деңгейін
сипаттайтын нақты сандық көрсеткіштер. Мысалы, топтағы студенттер саны,
белгілі бір уақыт аралығындағы өндірілген өнім көлемі, т.б.
Нақты шамалар өздерінің сандық көрсеткіштерінің қолданылуына қарай
жеке және жалпы немесе жиынтық қосындысы болып екіге бөлінеді.
Жеке нақты шамалар жиынтықтың жеке бөліктерінің мөлшерін, көлемін өздеріне
ғана тән сандық көрсеткіштер арқылы көрсетеді. Мысалы, бір жұмысшының айлық
табысын, әр отбасындағы балалардың санын алуға болады. Жалпы нақты
шамалар жеке нақты шамалардың қосындысынан алынады. Мысалы, халық санағы
кезінде республика бойынша жалпы халықтың саны алынады, ол әрбір адамның
жиынтығынан құралады.Нақты шамалар қоғамдық құбылыстар мен процестердің
табиғи негізін бейнелейді. Сол себепті зерттеліп отырған зерзаттың
әлеуметтік-экономикалық жағдайына байланысты көрсетілетін өлшем бірліктері
атаулы сандар болып келеді және оны табиғи, еңбек және ақшалай өлшем
бірліктерін қолдану арқылы есептейді.Табиғи өлшем бірлігі қарастырылатын
заттың , нәрсенің өзіне тәлпы көлемін есептеу үшін пайдаланылады. Оны
есептеу кезінде арнайы коэффициенттер жүйесі қолданылады.Еңбек өлшем
бірліктері өнім өндіруге және қызмет көрсетуге жұмсалынған жұмыс уақытының
мөлшерін анықтауға арналған. Ол адам-сағат, адам-күн, адам-жыл сияқты өлшем
бірліктерін қолдану арқылы өлшенеді.Ақшалай өлшем бірліктері өндірілген
өнімнің өзіндік құнын , еңбек ақы көлемін, таза пайда мен зиянды, банк
несиесімен есептеу, т.б. көрсеткіштерді жинақтау үшін қолданылады.
13. Статистикалық жинақтаудың мәні мен мақсаттары, түрлері. Статистикалық
жинақтау - бақылауда жинақталған мәліметтерді ғылыми жүйеде өңдеуді және
жиынтық бірліктерінің белгілері бойынша бөліп, қортынды көрсеткіштерді
есептеу. Статистикалық бақылау нәтижесінде жинақталған бірлік жиынтықтар
тексеруден өткен соң қорытынды жасау үшін алынатын мәліметтерді бір жүйеге
келтіру керек. Статистикалық мәліметтерді жинақтаудың негізгі мақсаты-
бақылау нәтижесінде жинақталған мәліметтердің қорытынды көрсеткіштерін
есептеу. Статистикалық мәліметтерді жинақтаудың екі түрі бар: жай және
күрделі. Жай жинақтау жинақталған мәліметтерді, материалдарды топтамай
қорытынды жасау. Күрделі жинақтау бағдарлама бойынша жиынтық бірліктерді
топқа бөлу және әрбір топ бойынша жиынтықты есептеп шығару.
Мәліметтерді жинақтау екі тәсілмен ұйымдастырылады:
1.Барлық мәліметтерді бір орталыққа жинап, қорытынды жасау.
2.Алғашқы мәліметтер төменгі сатыдағы мекемеде жиналып, қорытынды
жоғары мекемеге тапсырылады.
Мәліметтер қолмен және машиналық тәсілдермен жинақталады. Мәліметтерді
санмен белгілеу, оларды жинақтау, бөлу, қорытындылау қолмен жинақтау
тәсіліне жатады. Машинамен жинақтау электронды есептеу машиналарында және
компьютерлерде жүргізіледі. Сонымен статистикалық жинақтау дегеніміз
бақылау нәтижесінде жинақталған алғашқы мәліметтерді ғылыми жүйеде өңдеу
және жиынтық бірліктері белгілері бойынша топтау, қорытынды көрсеткіштерін
есептеу.
15. Үлестіру қатарлардың құру техникасы, интервалдар түрлері. Үйлесімдік
орташа индекс. Егер ағымдағы мерзімде шығарылған өнім саны (q1) және
өзіндік құны (z1) белгісіз, ал жалпы шығын (z1q1) мен өнімнің өзіндік
құнының өзгерісі (iz) белгілі болса, онда мұндай көрсеткіштерді есептеу
үшін, өзіндік құнның жалпы индексін үйлесімдік орташа индекске
түрлендіреміз. Ол үшін агрегаттық индекстің (Iz= Σz1q1Σz0q1) бөліміндегі
өткен уақыттағы өзіндік құнды есептеп алу керек. Оны есептеу үшін өзіндік
құнның жеке индексінен (iz = z1z0) өткен мерзімдегі өзіндік құнды тауып
(z0=z1iz) қойсақ , үйлесімдік орташа индекстің формуласы келесідей түрге
түрленеді:
Iz=ΣZz1q1Σz0q1= Σq1z1Σz1izq1=Σz1q1Σz1q1iz}
16. Дәрежелік орташа шамалар түсінігі мен түрлері. Статистикада
қолданылатын орташа шама дәрежелі рташалардың жіктеліміне жатады, олардың
жалпы формуласы: = . мұнда - дәрежелі орташа шама, x –
белгінің вариацияланатын шамалары, n – варианттардың саны, m – орташа
дәреженің көрсеткіші, ∑ - жиынтықтау белгісі. Оның түрлері: арифметикалық,
квадраттық, кубтық, гармоникалық және геометриялық орташа шамалар болып
бөлінеді.
17.Құрылымдық орташа шамалар: мода мен медиана. Статистикада қорытындылаушы
көрсеткіштермен қатар өзгермелі белгілердің бөлінуін қосымша сипаттайтын
құрылымдық орта шамалар да қолданылады. Оған мода мен медиана жатады.
Мода дегеніміз статистикалық қатарлардың ішінде ең жиі кездесетін белгінің
үлкен шамасы, яғни өзгермелі сандық қатарда жиіліктің үлкен мәні жатқан
белгі. Егер статистикалық қатардың белгісі бүтін санмен берілсе , сол
берілген белгінің ең үлкен жиілік мәні жатқан қатар мода болып саналады.
Егер статистикалық қатарлар белгілерінің ең үлкен жиілік мәні бірдей
екі сандық көрсеткішпен берілсе, онда модалық белгі екеу болады. Ал жиілік
мәндері бірдей бірнеше белгі берілетін болса , онда модалық көрсеткіш
болмайды.
Қатар белгілері деңгей аралықты шамамен берілсе, онда еңбірінші ең
үлкен жиілігі бар қатар анықталады, одан кейін модалық белгінің деңгей
аралығының айырмасы есептеледі, ол модалық қатардың үлкен мәнінен кіші
мәнін алғанға тең болады.
Статистикада мода Мо -әрпімен белгіленеді және деңгей аралықты қатар
берілген болса, келесі формуламен анықталады:
f Mo –fMo-1
Mo=XMo+dMo ----------------------------------- -----------
,мұндағы,
( f Mo –fMo-1 )+( f Mo –fMo+1 )
XMo- модалық қатардың деңгей аралығының кіші мәні;
dMo –модалық қатардың деңгей аралығының айырмасы;
f Mo –модалық қатардың жиілігі;
fMo-1—модалық қатардың алдыңғы қатар жиілігі;
fMo+1- модалық қатардан кейінгі қатар жиілігі.
Медиана дегеніміз статистикалық қатардың ортасында жатқан белгі. Ол қатарды
тең етіп екіге бөледі және оның екі жағындағы белгілердің сандық бірліктері
бірдей болады.
Медиана статистикада Ме- әрпімен белгіленеді. Егер қатардың белгісі
бүтін санмен берілсе, медиананы анықтау үшін белгінің рет санына бірді
қосып, шыққан қосындыны екіге бөлеміз, ол келесі формуламен анықталады:
,мұндағы, n-қатар саны
18. Арифметикалық орташа шама оның қасиеттері. Орташа шамалардың ішінде ең
кең тарағаны және көп қолданылатыны арифметикалық орташа шама болып
табылады. Арифметикалық орташа шама жалпы жиынтықтағы өзгермелі белгілердің
жеке мәндерінің қосындысы болғанда ғана қолданылады. Оның екі түрі бар: жай
және салмақталған.
Жай түрі жиынтықта әр белгі тек бір рет кездессе немесе барлық
белгілердің жиіліктері бірдей болғанда қолданылады. Оны келесі формула
арқылы есептейді:
, мұндағы,
х- орташа шама; х-белгілердің жеке сандық мәндері; n-белгі саны.
Егер жиынтық белгісі бірнеше рет қайталанса, яғни жиілік бірлікткерінің
саны берілген болса, онда салмақталған түрі қолданылады. Ол келесі
формуламен өрнектеледі:
, мұндағы f-жиіліктің мәндері.
Егер статистикалық топтық қатардың белгілері бүтін емес, деңгей
аралықты шамамен берілсе, алдымен деңгей аралығының ортасын тауып алу
керек. Оны деңгей аралығының жоғарғы және төменгі мәнін қосып, екіге бөлу
арқылы табады. (мысалы, 42-44 аралығының ортасы 42+442=43).
Орташа шаманы ықшамдалған тәсілмен есептеу. Деңгей аралықтары бірдей
өзгермелі сандық қатарлар берілген болса, орташа шаманы анықтау үшін барлық
белгілерді тұрақты бір санға азайтып, одан шыққан шамаларды деңгей
аралығының айырма санына бөлу арқылы арифметикалық орташа шаманы
ықшамдалған жолмен есептеуге болады.
19.Статистикалық топтау түрлері және оларды жасау техникасы. Статистикалық
мәліметтерді топтау дегеніміз қоғамдық процестер мен құбылыстарды
белгілеріне, ұқсастықтарына, түрлеріне, үлгілеріне қарай бір-бірінен
ажыратуға болатын топтар мен ішкі топтарға бөлу. Топтаудың мақсаты-
жинақталған мәліметтерге талдау жасау үшін ретке келтіріп ықшамдау,
өзгермелі белгілерге қарай іріктеу, қанша топқа бөлу керектігін анықтау
және көрсеткіштер жүйесін белгілеу. Статистикалық топтау келесідей түрлкрге
бөлінеді: біртиптік,құрылымдық және талдаулық. Біртиптік топтаудың мақсаты-
біртектес топтарды, сыныптарды әлеуметтік-экономикалық түрлеріне қарай
саралау. Ол келесі тәртіп бойынша жүреді:
1.Алдын-ала пайда болған типтерді,сыныптарды өзіне тән
сапалықбелгілеріне қарап анықтап, белгілеп қою.
2.Топтау белгілеріне қарай анықтау.
3.Жинақталған сандық көрсеткіштерді белгіленген топтарға бөлу.
Біртиптік топтау дегеніміз статистикалық бақылау арқылы жиналған әр
түрлі бағыттағы жиынтық көрсеткіштерді бір жүйеге келтіріп, топтарға бөлуі
және оның қорытынды көрсеткіштеріне талдау жасауды айтады. Құрылымдық
топтау мақсаты-біртектес жиынтықтың құрылымы мен оның құрамдас бөліктерін
сипаттайтын көрсеткіштер туралы мәліметтер беру. Біртектес, біртипті
жиынтық бірліктердің өзгерісін өздеріне тән белгілеріне қарай бөлуді
статистикалық құрылымдық топтау дейді. Талдаулық топтаудың негізгі мақсаты-
жиынтық бірліктердің өзара байланысын анықтау және олардың бір-біріне
әсерін,себептерін зерттеу болып табылады. Бір-біріне әсерін тигізетін
талдаулық топтаудың себептік белгілері қоғамдық құбылыстардың өзгергенін,
ал нәтижелік белгілері сол себептердің тигізген әсерін көрсетеді. Мысалы,
жұмысшының мамандық дәрежесін жоғарлату себептік белгі болып табылса, ал
оның салдарынан еңбек өнімділігінің өсуі нәтижелік белгіге жатады.
Талдаулық топтау келесідей:
1.Себептік белгілері бойынша құрылады және нәтижелік белгілердің
орта шамасы табылады.
2.Әрбір топты сипаттайтын себептік және нәтижелік белгілердің орташа
шамасын есептейді.
3.Себептік және нәтижелік белгілердің арасындағы өзара байланыстың
ерекшеліктері анықталады.
Жиынтық бірліктері бір ғана белгісі бойынша топталса, жай топтау, ал
екі немесе одан да көп белгілерге қарай топталса, күрделі топтау деп
аталадыү
20. Белгілердің вариация (өзгерме) түсінігі. Орташа шамалар ғана емес,
белгінің мағынасы ауытқитын көрсеткіштерінің де теориялық және практикалық
маңызы болады. Ауытқудың ең шеткі мағыналары ғана емес барлық ауытқудың
жиынтықтарының маңызы бар. Орташа шаманың сипаттамаларының типтігі мен
сенімділігі ауытқудың бөлінетін мөлшеріне байланысты. Қайсы бір
белгілерінің орташа шамалары мүлдем бірдей, ал осы орташа шамадан ауытқу әр
түрлі жиынтықтар да болады. Вариация ауқымының көрсеткіші вариацияның ең
қарапайым көрсеткіші болып табылады. Ол вариацияланатын белгінің ең көп
және ең аз мағынасының арасындағы айырма ретінде алынады. Алайда вариация
ауқымының әр түрлі көрсеткішінд де ауытқу әр түрлі бөлінуі мүмкін.
21. Өзгерме көрсеткіштері және олардың есептеу тәсілдері. Статистикалық
өзгерме дегеніміз жиынтық бірліктерінің белгілеріне әртүрлі себептердің
әсерінен болған сандық өзгеріс. Өзгерме көрсеткіштерінің жай және
салмақталған түрлері болады. Егер сандық қатардың орташа мәні арифметикалық
орташа шаманың жай түрімен есептелсе, онда өзгерменің жай түрі қолданылады.
Ал жиіліктері бірге беріліп, әр түрлі сандық мәндермен көрсетілетін болса
салмақталған түрі қолданылады.
Әлеуметтік-экономикалық құбылыстар ешуақытта тұрақты болмайды,
олар үнемі өзгеріп отырады. Олардың жалпы жиынтықтары әр түрлі сандық
көрсеткіштермен сипатталады. Осы көрсеткіштердің ауытқуын анықтауда
өзгерменің келесідей негізгі көрсеткіштері есептеледі:
-өзгерменің өрісі;
-орташа сызықтық ауытқу;
-шашырандылық;
-орташа шаршылық ауытқу;
-өзгерменің коэффициенті.
Өзгерменің өрісі дегеніміз сандық қатар белгілерінің ең үлкен және ең кіші
шамаларының арасындағы айырмашылық. Ол статистикада R-әрпімен белгіленеді
және келесі формуламен есептеледі:
R=Xmax- Xmin, мұндағы,
Xmax- сандық қатардың ең үлкен мәні;
Xmin- сандық қатар белгілерінің ең кіші мәні.
Орташа сызықтық ауытқу дегеніміз әрбір белгінің жеке мәнінен
арифметикалық орташа шаманы алып, одан шыққан ауытқу қосындыны белгі санына
немесе әр қатардағы ауытқу көрсеткіштерін жиіліктеріне көбейтіп, ал оның
қосындысын сол жиіліктің жалпы жиынтығына бөлгеннен шыққан шаманы айтады.
Статистикада орташа сызықтық ауытқу d- әрпімен белгіленеді және
оны келесі формуламен анықтаймыз:
-жай түрі,
- салмақталған түрі, мұндағы,
Х- белгілердің жеке сандық мәндері;
__
Х- белгілердің орташа шамасы;
n- белгілердің саны;
f- жиілік көрсеткіштерінің жеке мәндері;
- жинақтау ( қосынды) белгісі.
Шашыранды (дисперсия)деп әрбір қатардағы белгінің жеке мәнінен
арифметикалық орташа шаманы алдындағы айырмаларды екі есе дәрежелеп және
бір-біріне қосып, одан шыққан ауытқу қосындыны белгі санына немесе
дәрежеленген ауытқу көрсеткіштері жиіліктеріне көбейтіп, оның қосындысын
сол жиіліктің жалпы жиынтығына бөлінгеннен шыққан бөліндіні айтады.
Сонымен, шашыранды дегеніміз орташа сызықтық ауытқудың жақша ішіндегі
көрсеткіштерді дәрежелеу. Оны гректің ( сигма шаршы) - әрпімен
белгілейді және келесі формуламен есептеледі:
- жай түрі,
- салмақталған түрі.
Орташа шаршылық ауытқу дегеніміз шашыранды көрсеткіштерін түбірлеу болып
табылады. Ол-сигма әрпімен белгіленеді және келесі формуламен
есептеледі:
- жай түрі,
- салмақталған түрі.
Өзгерменің коэффициенті дегеніміз орташа шаршылық ауытқу көрсеткішін
арифметикалық орташа шамаға бөлу. Статистикада ол V- әрпімен белгіленеді,
оны келесі формула негізінде анықтаймыз:
V=х*100, мұндағы,
__
х – арифметикалық орташа шама}
22. Орташа шаршылық ауытқу, шашыранды және оның қасиеттері. Шашыранды
(дисперсия) деп әрбір қатардағы белгінің жеке мәнінен арифметикалық орташа
шаманы алдындағы айырмаларды екі есе дәрежелеп және бір-біріне қосып, одан
шыққан ауытқу қосындыны белгі санына немесе дәрежеленген ауытқу
көрсеткіштері жиіліктеріне көбейтіп, оның қосындысын сол жиіліктің жалпы
жиынтығына бөлінгеннен шыққан бөліндіні айтады. Сонымен, шашыранды
дегеніміз орташа сызықтық ауытқудың жақша ішіндегі көрсеткіштерді
дәрежелеу. Оны гректің ( сигма шаршы) - әрпімен белгілейді және
келесі формуламен есептеледі:
- жай түрі,
- салмақталған түрі.
Орташа шаршылық ауытқу дегеніміз шашыранды көрсеткіштерін түбірлеу болып
табылады. Ол -сигма әрпімен белгіленеді және келесі формуламен
есептеледі:
- жай түрі,
- салмақталған түрі.
23. Шашыранды түсінігі, оның түрлері. Шашырандылар қосу ережесі.
Статистикалық жиынтықтардың өзгермелі, құбылмалы белгілеріне түрлі
себептер әсерін тигізеді. Олар өздерінің тигізетін әсерлеріне қарай
кездейсоқ және тұрақты болып бөлінеді. Статистикалық көрсеткіштерге талдау
жасауда қорытындылаушы өзгерме көрсеткіштерінің ішінде жиі қолданылатыны
шашыранды болып табылады. Шашыранды өзгерме көрсеткіштерінің топтарға
бөлінуіне байланысты үш түрге бөлінеді:
жалпы, топаралық, топішілік.
Жалпы шашыранды өзгермелі жиынтық белгілеріне әсер ететін барлық
жағдайларды сипаттайды, ол келесі формуламен анықталады:
- жай түрі; - салмақталған түрі.
Топаралық шашыранды дегеніміз жеке топтық орташа шаманың жалпы жиынтықты
орташа шамадан ауытқуы.
Топішілік шашыранды деп әрбір топ бойынша кездейсоқ себептердің тигізген
әсерінен оның өзгергендігін анықтауды айтады. Оны есептеу үшін алдымен
әрбір топ бойынша топтық шашыранды , одан кейін осы көрсеткіштермен орташа
топішілік шашыранды есептелінеді.}
24. Орташа шаршылық ауытқу және оның мағынасы. Орташа шаршылық ауытқу
дегеніміз шашыранды көрсеткіштерін түбірлеу болып табылады. Ол -сигма
әрпімен белгіленеді және келесі формуламен есептеледі:
- жай түрі,
- салмақталған түрі.
25. Шашырандының есептеу тәсілдері. Шашырандының түрлері және қосу ережесі
{ Статистикалық жиынтықтардың өзгермелі, құбылмалы белгілеріне түрлі
себептер әсерін тигізеді. Олар өздерінің тигізетін әсерлеріне қарай
кездейсоқ және тұрақты болып бөлінеді. Статистикалық көрсеткіштерге талдау
жасауда қорытындылаушы өзгерме көрсеткіштерінің ішінде жиі қолданылатыны
шашыранды болып табылады. Шашыранды өзгерме көрсеткіштерінің топтарға
бөлінуіне байланысты үш түрге бөлінеді:
жалпы, топаралық, топішілік.
Жалпы шашыранды өзгермелі жиынтық белгілеріне әсер ететін барлық
жағдайларды сипаттайды, ол келесі формуламен анықталады:
- жай түрі; - салмақталған түрі.
Топаралық шашыранды дегеніміз жеке топтық орташа шаманың жалпы жиынтықты
орташа шамадан ауытқуы.
Топішілік шашыранды деп әрбір топ бойынша кездейсоқ себептердің тигізген
әсерінен оның өзгергендігін анықтауды айтады. Оны есептеу үшін алдымен
әрбір топ бойынша топтық шашыранды , одан кейін осы көрсеткіштермен орташа
топішілік шашыранды есептелінеді.}
26. Өзгерменің қатысты көрсеткіштері. Егер арифметикалық орташа шамамен
орташа квадраттық ауытқуды емес вариацияның ауқымын немесе орташа сызықтық
ауытқуды салыстыратын болсақ, онда біз вариацияның қатысты көрсеткішінің
тиісінше осцилляция коэффициенті және вариацияныі сызықтық коэффиенті деп
аталатын басқа түрі болып табылады.
27. Өзара байланысты көрсеткіштер жүйесі. .Құбылыстардың өзара байланысы
туралы түсінік және оның түрлері.
{ Статистикада қоғамдық құбылыстар мен процестердіңарасындағы өзара
байланысты анықтамай тұрып, алдымен сол өзгеріске әсерін тигізетін
факторлары мен нәтижелі белгілері арасындағы тәуелділікті анықтайды. Оның
өзі құбылыстың ерекшелігіне қарай функционалдық және корреляциялық байланыс
болып бөлінеді.
Функционалдық байланыс дегеніміз бір белгі мәнінің өзгеруіне әсерін
тигізетін екінші бір белгінің сәйкес келуін , яғни бір факторлы белгінің
өзгерісі салдарынан нәтижелі белгі мәнінің өзгеруін айтады. Демек, бұдан
осы екі белгінің арасында толық немесе функционалдық байланыстың бар екені
көрінеді. Мысалы, шеңбердің көлемі оның радиусының шамасына тура
пропорционалды. Оны мына формуладан көруге болады:
S=
R.
Мұнда нәтижелі белгіге – шеңбердің көлемі, ал факторлы белгіге
– шеңбердің радиусы алынады.
Функционалдық байланыста нәтижелі белгі мәніне бір немесе бірнеше
факторлы белгі мәндері сәйкес келеді және әрқайсысының тигізген әсері
белгілі болады, яғни олардың арасында тура байланыс бар екені көрінеді. Оны
келесі теңдеу арқылы көрсетуге болады:
у=f(Xi), мұндағы, у- нәтижелі белгі;
Хi- факторлық
белгі;
f(Xi)-осы екі белгі арасындағы функционалдық байланыс.
Функционалдық байланыста нәтижелі белгінің мәні толығымен бір
немесе бірнеше факторлы белгі мәндері негізінде анықталады. Сондықтан оны
толық немесе дәлдікті көрсететін байланыс деп атайды.
28. Статистикалық бақылаудың қателері. Статистикалық қатедегеніміз нақты
факты зерттеу нәтижесі көрсеткіштер арасындағы сәйкессіздік
айырмашылықтарды дұрыс санамау, түрлі себептерге байланысты
бұрмалаушылықтар. Бақылау мәліметтерінде жіберілген қателер екі түрге
бөлінеді: репрезентативті және тіркеу кезіндегі қате. Тіркеу кезіндегі қате
әлеуметтік-экономикалық құбылыстар мен процестердің өзгеруіне әсерін
тигізетін фактілердің дұрыс анықталмауы нәтижесінде пайда болатын қате. Ол
дұрыс жазбағандықтан, тіркеулерді дұрыс жүргізбегендіктен, бұрмалау мен
қате есептеудің салдарынан болады. Бұл қателердің өзі фактілердің
біртектілігіне қарай кездейсоқ және жүйелі түрде жіберілетін қате болып
есептелінеді. Жүйелі түрде ұдайы жіберілетін қате қасақана, әдейі
жіберілген және абайсызда, байқаусызда жіберілетін болып бөлінеді.
Абайсызда, байқаусыздажіберілетін қате әдейі жасалмайды, ал қасақана немесе
әдейі жіберілетін қате алдын-ала ойластырылған, көбейтіп немесе кемітіп
жазу арқылы жасалған қателер. Тексеру қисынды түрде тексеру және есептеу
арқылы тексеру болып бөлінеді. Қисынды түрде тексеру дегеніміз
статистикалық бағдарламаларда көрсетілген сұрақтарға қайтарылған
жауаптардың өзара байланысын бір-бірімен салыстыру арқылы жіберілген қатені
түзету. Есептеу арқылы тексеруде жалпы жиынтық көрсеткіштердегі жіберілген
қателерді түзету үшін орта шаманы және процентті қайта есептеу тәсілін
қолдану арқылы түзету енгізіледі. Статистика органдары осы тексерулерден
басқа жоспарлы түрде әрбір шаруашылық жүргізуші субъектінің есеп беру
формаларындағы көрсеткіштердің дұрыстығын тексереді. Оның өзі тақырыпты,
кешенді және жаппай болып үшке бөлінеді. Тақырыпты тексеруде жеке
кәсіпорынның белгілі бір формасы немесе оның көрсеткіші алынады. Кешендік
тексеруде кәсіпорынның барлық есеп беру формалары түгелдей тексеріледі.
Жаппай тексеруде барлық есеп беретін кәсіпорынның белгілі бір есептеу
формасы немесе көрсеткіші толығымен тексеріледі.}
29. Статистикалық жинақтаудың түрлері. Статистикалық бақылау нәтижесінде
жинақталған бірлік жиынтықтар тексеруден өткен соң қорытынды жасау үшін
алынатын мәліметтерді бір жүйеге келтіру керек. Статистикалық мәліметтерді
жинақтаудың негізгі мақсаты- бақылау нәтижесінде жинақталған мәліметтердің
қорытынды көрсеткіштерін есептеу. Статистикалық мәліметтерді жинақтаудың
екі түрі бар: жай және күрделі. Жай жинақтау жинақталған мәліметтерді,
материалдарды топтамай қорытынды жасау. Күрделі жинақтау бағдарлама бойынша
жиынтық бірліктерді топқа бөлу және әрбір топ бойынша жиынтықты есептеп
шығару.
Мәліметтерді жинақтау екі тәсілмен ұйымдастырылады:
1.Барлық мәліметтерді бір орталыққа жинап, қорытынды жасау.
2.Алғашқы мәліметтер төменгі сатыдағы мекемеде жиналып, қорытынды
жоғары мекемеге тапсырылады.
Мәліметтер қолмен және машиналық тәсілдермен жинақталады. Мәліметтерді
санмен белгілеу, оларды жинақтау, бөлу, қорытындылау қолмен жинақтау
тәсіліне жатады. Машинамен жинақтау электронды есептеу машиналарында және
компьютерлерде жүргізіледі. Сонымен статистикалық жинақтау дегеніміз
бақылау нәтижесінде жинақталған алғашқы мәліметтерді ғылыми жүйеде өңдеу
және жиынтық бірліктері белгілері бойынша топтау, қорытынды көрсеткіштерін
есептеу.}
30. Статистикалық графиктер түсінігі. Графиктің элементері. Статистикалық
график – берілген сандық көрсеткіштердің мазмұнын геометриялық сызықтар,
нүктелер және фигуралар арқылы бейнелеу немесе географиялық картосхемалар
арқылы көрнекті түрде кескіндеу үшін салынған сурет.
Статистикада графикалық әдісті қолдану дегеніміз – сол берілген
мәліметтерді түсінікті, қолайлы және қызықты түрде дұрыс көрсете білу.
Графикалық әдіс мәліметтерді көрнекі түрде көрсетіп қана қоймай, сол
көрсеткіштерге талдау жасауға, яғни жетістіктері мен кемшіліктерін
анықтауға және қорытындылауға пайдаланылады.
Статистикада графикалық әдістің қолданыла бастауы, шамамен, бұдан 200
жылдай уақыт бұрын болған. Оның алғашқы қолданылуын Англияның экономисті У.
Плейфейрдің 1786 жылғы шығарған Коммерциялық және саяси атлас атты
еңбегінен көруге болады. Бұл кітапта бірінші рет статистикалық көрсеткіштер
сызықты, секторлы және бағаналы диаграммалар арқылы көрнекті түрде
бейнеленген.
Графиктің негізгі элементтері. Статистикалық графикті геометриялық
жазықтықта бейнеленген шартты белгілері дей отырып, әрбір графиктің
төмендегідей негізгі элементтері болады: графиктің негізі, графиктің өрісі,
кеңістік бағыты, масштабтың бағыты, графиктік экспликациясы.
Геометриялық белгілердің қолданылуына қарай графиктер нүктелі
және сызықтыболып екіге бөлінеді. Нүктелі график деп график негізінің
жиынтықтары нүкте ретінде, ал сызықтық график деп сызықтардың қолданылуына
байланысты болатын жол – жолды, төрт бұрышты, шеңбер тәріздес және т.б
түрінде берілгендерін айтамыз. Кейбір кездерде графиктер геометриялық емес
фигуралармен белгіленеді. Мұндай графиктердің түрлерін бейнелі график деп
атаймыз.
Графикалық әдісті қолдану кезіндегі ең басты нәрсе – оның негізінің
дұрыс алынуы және мақсатына қарай статистикалық мәліметтердің бейнеленуі
айқын көрсетілуі қажет.
Сандық мәліметтерді график арқылы бейнелеу үшін, алдымен оның
масштабын таңдап алуымыз қажет, содан кейін оған шкаласын түсіреміз.
Масштаб деп графикке түсірілетін сандық шаманы шартты өлшем бірлігіне
ауыстыруды айтамыз. Мысалы, 1 сантиметр 50 киломерге тең және т.б График
немесе масштаб шкаласы деп әрбір статистикалық сандық көрсеткіштерді
белгілі бір межемен көрсететін жеке нүктелер мен сызықтарды айтады.
Статистикалық график – берілген сандық көрсеткіштердің мазмұнын
геометриялық сызықтар, нүктелер және фигуралар арқылы бейнелеу немесе
географиялық картосхемалар арқылы көрнекті түрде кескіндеу үшін салынған
сурет.
Статистикада графикалық әдісті қолдану дегеніміз – сол берілген
мәліметтерді түсінікті, қолайлы және қызықты түрде дұрыс көрсете білу.
Графикалық әдіс мәліметтерді көрнекі түрде көрсетіп қана қоймай, сол
көрсеткіштерге талдау жасауға, яғни жетістіктері мен кемшіліктерін
анықтауға және қорытындылауға пайдаланылады.
Статистикада графикалық әдістің қолданыла бастауы, шамамен, бұдан 200
жылдай уақыт бұрын болған. Оның алғашқы қолданылуын Англияның экономисті У.
Плейфейрдің 1786 жылғы шығарған Коммерциялық және саяси атлас атты
еңбегінен көруге болады. Бұл кітапта бірінші рет статистикалық көрсеткіштер
сызықты, секторлы және бағаналы диаграммалар арқылы көрнекті түрде
бейнеленген.
Графиктің негізгі элементтері. Статистикалық графикті геометриялық
жазықтықта бейнеленген шартты белгілері дей отырып, әрбір графиктің
төмендегідей негізгі элементтері болады: графиктің негізі, графиктің өрісі,
кеңістік бағыты, масштабтың бағыты, графиктік экспликациясы.
Геометриялық белгілердің қолданылуына қарай графиктер нүктелі
және сызықтыболып екіге бөлінеді. Нүктелі график деп график негізінің
жиынтықтары нүкте ретінде, ал сызықтық график деп сызықтардың қолданылуына
байланысты болатын жол – жолды, төрт бұрышты, шеңбер тәріздес және т.б
түрінде берілгендерін айтамыз. Кейбір кездерде графиктер геометриялық емес
фигуралармен белгіленеді. Мұндай графиктердің түрлерін бейнелі график деп
атаймыз.
Графикалық әдісті қолдану кезіндегі ең басты нәрсе – оның негізінің
дұрыс алынуы және мақсатына қарай статистикалық мәліметтердің бейнеленуі
айқын көрсетілуі қажет.
Сандық мәліметтерді график арқылы бейнелеу үшін, алдымен оның
масштабын таңдап алуымыз қажет, содан кейін оған шкаласын түсіреміз.
Масштаб деп графикке түсірілетін сандық шаманы шартты өлшем бірлігіне
ауыстыруды айтамыз. Мысалы, 1 сантиметр 50 киломерге тең және т.б График
немесе масштаб шкаласы деп әрбір статистикалық сандық көрсеткіштерді
белгілі бір межемен көрсететін жеке нүктелер мен сызықтарды айтады.
31. Өсінкілік қатарлар түсінігі мен түрлері. Өсіңкілік қатарлар дегеніміз
статистикалық көрсеткіштердің, құбылыстар мен процестердің уақытқа қарай
өзгерісін анықтайтын сандық мәндер тізбегі. Өсіңкілік қатарлар статистикада
кеңінен қолданылады және даму немесе кему процестерінің заңдылығы толығымен
зерттеледі: 1) қатардың дәрежесі 2) уақыт көрсеткіші, белгісі. Қатардың
дәрежесі дегеніміз қоғ-қ құбылыстар мен процестердің шамасын мөлшерлеп
сипаттайтын көрсеткіштің белгілі-бір уақыттағы сандық мәні. Өсіңкілік
қатарлар өткен уақытқа қарай бір мезгілді және уақыт аралықты болып
бөлінеді. Бір мезгілді өсіңкілік қатарлардың нақты сандық шамалары
құбылыстардың белгілі-бір сәтіндегі (тәуліктің, айдың, жылдың) болған
жағдайды сипаттайды. Уақыт аралықты өсіңкілік қатарлар дегеніміз құбылыс
мөлшерінің белгілі-бір уақытта (тәулік, ай, тоқсан және т.б.) қандай шамада
болғанын сипаттайтын көрсеткіштер. Өсіңкілік қатарлар уақыт мерзіміне және
онда көрсеткен көрсеткіштерге байланысты толық және толық емес болып
бөлінеді. Толық өсіңкілік қатарларда көрсеткіштер уақыт мерзіміне қарай
бірінен кейін бірі үзіліссіз беріледі. Толық емес өсіңкілік қатарлар деп
көрсеткіштер уақыт мерзіміне қарай әртүрлі аралықта, яғни әртүрлі уақыт
мөлшері арқылы сипатталады. Құбылыстардың өзгеруін зерттеу, талдауда
әртүрлі статистикалық көрсеткіштер қолданылады. Бұл көрсеткіштер нақты,
қатысты, орташа шамалармен сипатталады. Осыған қарай өсіңкілік қатарлар
үшке бөлінеді: нақты, қатысты және орташа шамалар.Нақты шамалар өсіңкілік
қатар дәрежесі ретінде әрбір уақыт мөлшеріне байланысты қалай өзгергендігін
көрсетеді. Қатысты шамалы өсіңкілік қатар екі уақыттың нақты шамаларын бір-
бірімен салыстыру арқылы пайда болады, яғни әлеуметтік-экономикалық
құбылыстардың уақытқа қарай өзгеруін сипаттайтын сандар тізбесін
айқындайды. Ол өсу, кему қарқыны ретінде %-пен өлшенеді. Орташа шамалы
өсіңкілік қатарлар деп қоғамдық құбылыстар мен процестердің белгілі-бір
белгісі бойынша уақыт мөлшеріне қарай сандық көрсеткіштердің орташа
өзгеруін сипаттауды айтады. Өсіңкілік қатарларды зерттеу және талдау
кезінде оның дұрыс құрылғанын, сандық көрсеткіштердің дәлдікті, нақтылықты
көрсететіндігін білу кейбір шарттардың орындалуын талап етеді. Оның
негізгісі-өсіңкілік қатарлар дәрежелерінің бір-бірімен салыстырмалы болуы.
Аумақтың өзгеруіне байланысты өсіңкілік қатарлар көрсеткіштерін бір-бірімен
салыстыруға болмайды. Оны салыстыру үшін базалық уақыттағы қатарлар
дәрежесі аумақтың өзгергеннен кейінгі жаңа шекарасы бойынша қайта
есептелініп, бір жүйеге келтірілуі керек. Мы, бір облыстан екінші облысқа
елді мекен берілгенде.Сондықтан қатар біртектес өсіңкілік қатарлар дәрежесі
әртүрлі өлшем бірліктерімен берілсе, оларды салыстыруға келмейді. Сондықтан
да оларды қайта есептеу арқылы салыстыруға келетіндей етіп, бір өлшем
бірлігіне айналдырады. Өсіңкілік қатарлар дәрежесін дұрыс құру үшін ондағы
көрсетілген көрсеткіштердің уақытына қарай белгі бірліктерінің бірдей болуы
қажет. Сондай-ақ өсіңкілік қатарларда берілген сандық мәндер әртүрлі
әдістер арқылы есептелсе, көрсеткіштерді салыстыруға келмейді. Сондықтан
көрсеткіштер өзара салыстырмалы болуы үшін, есептеу әдістері біртектес
болуы керек. Кейбір кездерде біртектес өсіңкілік қатардың көрсеткіштері
уақыт мезгіліне қарай екі қатарда берілуі мүмкін, оларды бір-бірімен
салыстыруға болмайды. Олар салыстырмалы болуы үшін барлық уақыт ішіндегі
көрсеткіштерді есептеу арқылы бір қатарға тіземіз. Ол үшін үздіксіздендіру
тәсілі қолданылады. Мысалы: келесідегідей мәліметтер берілген: 32.Өсінкілік
қатарлардың аналитикалық көрсеткіштер. Өсіңкілік қатарлар көрсеткіштерін
есептеуде келесідей негізгі түрлері қолданылады:
- нақты өсім
- өсу қарқыны
- өсім қарқыны
- бір % өсімнің нақты мәні Бұл көрсеткіштерді есептеу өсіңкілік қатардағы
көрсеткіш деп аталадыәрежелерін бір-бірімен салыстыру нәтижесінде
негізделген. Салыстырылатын уақыт ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
мақсаттары.Статистика - қоғамдағы құбылыстарды, процестерді сандық және
сапалық жағынан тығыз байланыстыра отырып қай жерде және қай уақытта
болғанын зерттейтін қоғамдық ғылымның бір саласы. Статистика латынның
status деген сөзінен шыққан. Ол заттың, құбылыстың, нәрсенің жағдайын
жетік білу дегенді білдіреді. Осы сөздің негізінен италияның stato -
мемлекет, statisto - мемлекеттің жағдайын жетік білу дегенді
білдіреді.Статистика қоғамдық ғылым ретінде бертінде пайда болды. Оның даму
процесінің бастамасы XVII ғ аяғынан Англияда басталады.Оның негізін алғашқы
болып қалағандар-ағылшын ғалымдары Джон Граунд және Вильям Петти.Олар
Саяси арифметика атты еңбек жазған.
Статистика тарихының екінші бір бастауы неміс ғалымы Конгридтің
еңбектерінде қалыптаса бастаған мемлекеттану ғылымында
жатыр.Статистиканың одан кейінгі дамуына да көптеген ғалымдар, яғни неміс
ғалымы Ахенбал, бельгия ғалымы Кеплер, англия ғалымы Баули және т. б. өз
үлестерін қосты.
XIX ғ. екінші жартысы мен XX ғ.басында статистика ғарыштап дами
бастады. Оған көптеген ғалымдар мен статистиктердің еңбектері дәлел бола
алады. Мысалы, математикалық статистиканың ықтималдық теориясын қолдану
арқылы көптеген сандық көрсеткіштерді есептеу тәсілдері анықталады. Бұл
салада Чебышев, Марков, Бернштейн сияқты атақты математиктердің еңбектерін
атауға болады. Ғылыми міндеттері:
- әлеуметтік-экономикалық құбылыстар мен процестердің даму дәрежесін,
құрылымын және өсіңкілігін зерттеу кезінде түрлі статисткалық әдістерін
қолдана білу;
- жиналған мәліметтерге талдау және болашаққа болжай жасай білу;
- статистика туралы классиктердің, ғалымдардың еңбектерін оқып- үйрену
және оны іс жүзінде тәжірибеде қолдана білу;
- мәліметтерді есептеу кезінде есептелген статистикалық көрсеткіштерге
қысқаша қорытынды жасай білу;
- ұлттық шоттар жүйесін, салааралық балансты құру, өндіріс тиімділігін
талдау; халықтың өмір сүру деңгейін және оған әсерін тигізетін себептерді
талдай білу;
- халықаралық стандартқа сәйкес статистикалық деректердің әдістемелік
салыстырмалылығын қамтамасыз ету жөніндегі шараларды жүзеге асыру.
Статистика пәнінің негізгі мақсаты- студенттерді ғылыми ұйымдастырылған
жүйеде статистикалық әдістерді қолдану арқылы орталықтандырылған жоспарлы
экономикадан нарықтық экономикаға өту кезеңіндегі әлеуметтік-экономикалық
құбылыстар мен процестердің сандық өзгерістерін, сапалық жағымен
байланыстыра отырып зерттеу жұмыстарын жүргізу.
2. Зерттеудің статистикалық әдістері және теориялық негіздері. Қоғамдық
ғылым ретінде республикада болып жатқан жалпы әлемдік экономиканың
құбылыстар мен процестердің өзгеру заңдылықтарымен есептеу талдау сияқты
әдістермен анықтайды. Сонымен әлемдік экономикалық құбылыстар мен процестер
туралы жаппай мәліметтерді жинау, топтау, талдау әдістерін үйретеді.
Статистика әлеуметтік-экономикалық құбылыстар мен процестерде зерттеу
жұмыстарын жүргізу кезінде қоғамдық ғылымның негізгі қағидалары мен
заңдылықтарына сүйенеді, яғни құбылыстарды танып білудің диалектикалық
әдісіне сүйенеді. Статистикалық әдістер өздерінің қолданылуы мен жалғасуына
байланысты үш сатыдан тұрады:
1.Статистикалық бақылау, яғни алғашқы мәліметтерді жинау сатысы.
Мұнда құбылыстар мен процестер туралы мәліметтер алдын-ала жасалған
бағдарлама бойынша жиналады. Бақылаудың негізгі мақсаты-қоғамдық
құбылыстардың өзгеруіне әсер ететін фактілерді өздеріне тән белгілеріне
қарай анықтау және мәліметтердің толық, нақты, дәл, анық болуын қадағалау.
2.Жиналған мәліметтерді өздеріне тән белгілеріне қарай топтау, өңдеу
және жинақтау. Бұл әдісті қолдану кезінде бақылау нәтижесінде жинақталған
мәліметтер өздеріне тән жеке белгілері бойынша топтарға бөлінеді. Бұл
кезеңде қоғамдық құбылыстар мен процестердің топтық көрсеткіштері
іріленеді, жекелеген топтардың сапалық айырмашылықтары анықталады, сондай-
ақ талдау, қорытынды жасау үшін сандық көрсеткіштер есептеледі.
3.Жинақталған, өңделген мәліметтерге талдау және қорытынды жасау. Бұл
сатыда жинақталған, топталған, өңделген көрсеткіштер біртектес топтық
белгілері бойынша жеке қарастырылады. Сонымен қатар олардың өзара
байланысын анықтайды. Статистикалық мәліметтерге талдау жасау-жинақталған,
топтастырылған, өңделген көрсеткіштерді салыстыру, қорытындылау және солар
арқылы тұжырымдар мен ұсыныстар жасау.
Осы айтылған зерттеулердің үш сатысы арасында айырмашылық болғанмен де
оларды бір-бірінен ажыратып қарастыруға болмайды.
Статистикада стаистикалық бақылау, жалпы қорытынды жасау, топтастыру,
нақты және қатысты шамалар, орташа шамалар өзгерме көрсеткіштері
экономикалық құбылыстардың арасындағы байланысты статистикалық зерттеу,
өсіңкілік қатарлар, индекстер, іріктеп бақылау, статистикалық кестелер,
графиктік әдістер және т. б. көрсетеді.}
3. Нарықтық экономика жағдайларында статистиканың негізгі
міндеттері.Нарықтық экономикаға өту кезеңінде республикада болып жатқан
әлеуметтік- экономикалық құбылыстар мен процестер туралы және олардың даму
немесе кему жағдайын анықтау үшін; жалпы мемлекеттік саясаттың жүргізілуі
мен орындалуын қамтамасыз ету үшін; көп салалы халық шаруашылығын басқару
үшін түрлі статистикалық мәліметтер қажет. Әлеуметтік- экономикалық
статистика бухгалтерлік есеп пен статистика бойынша халықаралық стандартқа,
Ұлттық Шоттар Жүйесінің методологиясына негізделеді. Халықаралық практикада
Біріккен Ұлттар Ұйымының Ұлттық Шоттар Жүйесі, яғни нарықтық экономиканың
макростатистикалық моделі пайдаланылады. Макроэкономикалық көрсеткіштер
жүйесі нарықтық экономиканы тиімді реттеу үшін қажет. Ұлттық Шотты
қалыптастыру көздеріне келесілер жатады: өндіріс, бюджет, әлеуметтік қамту,
еңбек, ішкі және сыртқы сауда, күрделі құрылыс, салық және кеден
статистикасының берілгендері.
4. ҚР-дағы қазіргі уақыттағы статистиканың ұйымдастырылуы. Статистикалық
қызмет сұрақтары 1998 жылдың 30-шы
маусымында Мемлекеттік басқару органдарын оңтайландыру
бойынша келесі шаралар туралы ҚР Президент жарлығына
сәйкес Қазақстан Республикасының Статистика Агенттігіне
жүктелді.
Қазақстан Республикасындағы қазіргі мемлекеттік
статистикасы тұрақты түрде жұмыс жасайды және барлық
құбылыстар мен үрдістер жөнінде сандық немесе сапалық
жағынан ақпаратпен қамтамасыз етеді. Ағымдағы уақытта
Ұлттық статистикалық жүйе, статистиканың жаңадан пайда
болған бөлімдері құрылды, экономикалық қызмет түрлері, өнім
және қызметтің халықаралық сыныптамалары қолданылды.
Жалпы мемлекеттік статистика еліміздің экономика,
мәдениет және халық тұрмыс деңгейінің дамуын сипаттайтын
ақпаратты беретін ақпаратты жинақтау, өңдеу, жалпылау және
талдау функцияларын атқарады. Осының нәтижесінде
экономикадағы өзара байланыстарды анықтау, оның даму
серпінін тану, халықаралық салыстыруларды жасау мүмкіндігі
пайда болады. Ұлттық статистикалық жүйенің қызметі негізінде
мемлекеттік және аймақтық деңгейлерінде тиімді басқару
шешімдерін іске асыру орын алады.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының Статистика
Агенттігі Қазақстан Республикасының экономикалық,
әлеуметтік, демографиялық және экологиялық салаларында
болып жатқан құбылыстар және үрдістер жөніндегі
статистикалық мәліметтерді жинақтау, қайта өңдеу, тарату
сияқты қызметтерді атқарады.
5. Статистикалық бақылау, міндеттері мен мақсаттары. Статистикалық бақылау-
қоғамдық өмірдің көптеген құбылыстары мен процестері туралы бастапқы
мәліметтерді алдын-ала жасалған бағдарлама бойынша ғылыми ұйымдармен жүйеде
тіркеу, жинау тәсілі. Статистикалықбақылаудың негізгі мақсаты-зерттелетін
объекті туралы шындықты нақты дәлдікпен көрсететін ғылымға негізделген
сапалы мәліметтерді белгіленген уақытта жинау. Бұл жөнінде статистикалық
бақылаудың алдында келесідей талаптар орындалуы керек:
а) халық шаруашылығы үшін зерттеліп отырған қоғамдық құбылыстар мен
процестердің негізгі мақсаты-ғылыми және тәжірибелік бағалылығы жоғары
болуы керек.
б) жалпы жиынтыққа әсер ететін себептер анықталуы керек және құбылыстар
мен процестер туралы ұдайы өндірісте болатын сапалы мәліметтермен
қамтамасыз ету.
в) бақылау арқылы жиналған мәліметтер шындықты көрсетуі үшін оның
сапалылығы тексерілуі керек.
г) Статистикалық бақылау ғылыми негізде және алдын-ала жасалған
бағдарлама негізінде дұрыс ұйымдастырылған түрде жүргізілуі керек және одан
алынған мәліметтер шешімдер қабылдау үшін қолданылуы керек.
Сонымен қатар статистикалық бақылау кезінде жиналған мәліметтерде
кемшіліктер кездесуі мүмкін, яғни мұндай жағдайда бағдарлама жасап алған
дұрыс.Мұны бақылау бағдарламасын дұрыс жасау негізінде, жоспар және алға
мақсат қою негізінде дұрыс шешуге болады.
6. Статистикалық бақылаудың түрлері мен тәсілдері. Статистикада
мәліметтерді жинаудың бірнеше жолдары бар. Бақылауға жататын объектінің
әрбір жиынтық бірліктерін адамның өзі өлшеу, санау арқылы есепке алатын
болса, ол тікелей қатысу арқылы мәліметтер жинау тәсілі деп аталады.
Статистикалық бақылау кезінде қажетті мәліметтер тиісті құжаттармен
куәләндірілсе, яғни есеп беру формаларының негізінде жиналса, ол құжаттар
арқылы мәліметтер жинаутәсілі болып табылады. Кейбір жағдайларда қажетті
мәліметтерді тікелей өлшеу, санау құжаттар арқылы жинауда мүмкіндік
болмайды. Мұндай жағдайда мәліметтерді жинау үшін сұрақ-жауап тәсілі
қолданылады. Сұрақ-жауап тәсілі дегеніміз қажетті мәліметтерді сұралушы
адамның айтқаны бойынша сұрақ немесе санақ қағаздарында жазып алу арқылы
жинау. Бұл тәсілдің экспедициялық, тілшілік, сауал-сұрақ, өзін-өзі тіркеу
сияқты бірнеше жолдары бар. Экспедициялық тәсілмен мәліметтерді жинау
екзінде арнайы дайындықтан өткен адамдар сұралушымен келісілген уақытта
кездесіп, қажетті мәліметтерді ауызша сұрау арқылы қағаздарға толтырып
статистика мекемелеріне өткізеді. Бұл тәсілмен мәліметтерді жинау үшін
статистика мекемелерінің қызметкерлері сұралушыларға арнайы үлгідегі сұрақ
қағаздарын таратып береді және оны толтыру тәртібін түсіндіреді.
Тілшіліктәсілмен мәліметтерді жинау байланыс бөлімшелері арқылы ерікті
түрде жүргізіледі. Сауал-сұрақтық тәсілмен қажетті мәліметтерді жинау
сұралушының келісімі бойынша ерікті түрде жүргізіледі.
7. Статистикалық топтау және топтау белгісін таңдау принциптері.
Статистикалық мәліметтерді топтау дегеніміз қоғамдық процестер мен
құбылыстарды белгілеріне, ұқсастықтарына, түрлеріне, үлгілеріне қарай бір-
бірінен ажыратуға болатын топтар мен ішкі топтарға бөлу. Топтаудың мақсаты-
жинақталған мәліметтерге талдау жасау үшін ретке келтіріп ықшамдау,
өзгермелі белгілерге қарай іріктеу, қанша топқа бөлу керектігін анықтау
және көрсеткіштер жүйесін белгілеу. Статистикалық топтау келесідей түрлкрге
бөлінеді: біртиптік,құрылымдық және талдаулық. Біртиптік топтаудың мақсаты-
біртектес топтарды, сыныптарды әлеуметтік-экономикалық түрлеріне қарай
саралау. Ол келесі тәртіп бойынша жүреді:
1.Алдын-ала пайда болған типтерді,сыныптарды өзіне тән
сапалықбелгілеріне қарап анықтап, белгілеп қою.
2.Топтау белгілеріне қарай анықтау.
3.Жинақталған сандық көрсеткіштерді белгіленген топтарға бөлу.
Біртиптік топтау дегеніміз статистикалық бақылау арқылы жиналған әр
түрлі бағыттағы жиынтық көрсеткіштерді бір жүйеге келтіріп, топтарға бөлуі
және оның қорытынды көрсеткіштеріне талдау жасауды айтады. Құрылымдық
топтау мақсаты-біртектес жиынтықтың құрылымы мен оның құрамдас бөліктерін
сипаттайтын көрсеткіштер туралы мәліметтер беру. Біртектес, біртипті
жиынтық бірліктердің өзгерісін өздеріне тән белгілеріне қарай бөлуді
статистикалық құрылымдық топтау дейді. Талдаулық топтаудың негізгі мақсаты-
жиынтық бірліктердің өзара байланысын анықтау және олардың бір-біріне
әсерін,себептерін зерттеу болып табылады. Бір-біріне әсерін тигізетін
талдаулық топтаудың себептік белгілері қоғамдық құбылыстардың өзгергенін,
ал нәтижелік белгілері сол себептердің тигізген әсерін көрсетеді. Мысалы,
жұмысшының мамандық дәрежесін жоғарлату себептік белгі болып табылса, ал
оның салдарынан еңбек өнімділігінің өсуі нәтижелік белгіге жатады.
Талдаулық топтау келесідей:
1.Себептік белгілері бойынша құрылады және нәтижелік белгілердің
орта шамасы табылады.
2.Әрбір топты сипаттайтын себептік және нәтижелік белгілердің орташа
шамасын есептейді.
3.Себептік және нәтижелік белгілердің арасындағы өзара байланыстың
ерекшеліктері анықталады.
Жиынтық бірліктері бір ғана белгісі бойынша топталса, жай топтау, ал
екі немесе одан да көп белгілерге қарай топталса, күрделі топтау деп
аталадыү
Бөлу принциптері.
{Статистикалық мәліметтерді топқа бөлу кезінде әрбір топқа көптеген
сандық бірліктер енгізілуі керек және оның мағынасы анық көрсетілуі тиіс.
Егер топтау негізі сапалық белгіге қарай берілген болса, онда топтың саны
сол белгілердің санына сәйкес келеді. Кейбір жағдайда сапалық белгілер
өзінің нышандары бойынша бір-бірінен әр түрлі айырмашылықтарына қарай
ерекшеленетін болса, онда оларды типтеріне, түрлеріне немесе сыныптарына
қарай топтық жіктерге бөлу арқылы жүргізіледі. Сипаттайтын топтау өзінің
өзгермелі мәніне сәйкес бүтін және деңгей аралықты болып бөлінеді. Топтық
белгі бүтін санмен берілетін болса, онда бүтін сан өзгермелі топтауға
жатады, ал ондағы бөліп алынатын топ саны сол берілген белгінің мәніне
сәйкес келеді. Деңгей аралығының тұрақты шамасын есептеу алдында оның ең
үлкен, ең кіші шамасының сандық мәнін анықтау керек. Тұрақты шама келесі
формуламен анықталады:
d =Хmax-Xminn , мұндағы,
d-деңгей аралығының тұрақты шамасы;
Хmax, Xmin- топтау белгісінің ең үлкен және ең кіші сандық мән
шамасы;
n- топтың саны.
Әрбір топтың ең жоғарғы және ең төменгі шегінің арасындағы сандық
өзгеріс топтаудың деңгей аралығының тұрақтылық шамасы деп аталады.}
8. Үлестірім қатарлары, олардың құрылуы және түрлері. Үйлесімдік орташа
шама – бұл арифметикалық орташа шаманың кері және өзгертілген түрі.
Үйлесімдік орташа шама орташаның негізгі қатынасының алымының мәндері
белгілі , бөлімінің мәндері белгісіз болғанда қолданылады. Ол мәліметтердің
маңызы мен мәніне , есептеу тәсіліне қарай жай және салмақталған болып
бөлінеді. Егер өзгермелі қатардың белгілері мен жиіліктерінің көбейтіндісі
бірдей болса немесе бірге тең болса, онда жай түрі қолданылады және келесі
формуламен есептеледі:
, мұндағы n-белгілер саны; 1х- белгінің жеке
сандық мәндерінің кері шамасы.
Егер жиілік мәндері берілмей , белгілердің мәндері мен жиіліктерінің
көбейтіндісі ғана берілсе , онда салмақталған түрі қолданылады және келесі
формуламен есептеледі:
, мұндағы,
х- белгілердің жеке сандық мәндері;
хfx- жиіліктің жалпы санын есептеу.}
9. Статистикалық жинақтау туралы түсінік, түрлері.Статистикалық бақылау
нәтижесінде жинақталған бірлік жиынтықтар тексеруден өткен соң қорытынды
жасау үшін алынатын мәліметтерді бір жүйеге келтіру керек. Статистикалық
мәліметтерді жинақтаудың негізгі мақсаты- бақылау нәтижесінде жинақталған
мәліметтердің қорытынды көрсеткіштерін есептеу. Статистикалық мәліметтерді
жинақтаудың екі түрі бар: жай және күрделі. Жай жинақтаужинақталған
мәліметтерді, материалдарды топтамай қорытынды жасау. Күрделі жинақтау
бағдарлама бойынша жиынтық бірліктерді топқа бөлу және әрбір топ бойынша
жиынтықты есептеп шығару.
Мәліметтерді жинақтау екі тәсілмен ұйымдастырылады:
1.Барлық мәліметтерді бір орталыққа жинап, қорытынды жасау.
2.Алғашқы мәліметтер төменгі сатыдағы мекемеде жиналып, қорытынды
жоғары мекемеге тапсырылады.
Мәліметтер қолмен және машиналық тәсілдермен жинақталады. Мәліметтерді
санмен белгілеу, оларды жинақтау, бөлу, қорытындылау қолмен жинақтау
тәсіліне жатады. Машинамен жинақтау электронды есептеу машиналарында және
компьютерлерде жүргізіледі. Сонымен статистикалық жинақтау дегеніміз
бақылау нәтижесінде жинақталған алғашқы мәліметтерді ғылыми жүйеде өңдеу
және жиынтық бірліктері белгілері бойынша топтау, қорытынды көрсеткіштерін
есептеу.
10. Статистикалық кестелер, құру ережелері мен қолданылуы. Статистикалық
кесте дегеніміз-сандық мәліметтерді ұтымды түрде қолдану.Статистикалық
кесте-көлденең және тігінен сызылған сызықтың бір-бірімен сәйкесті
қиылысуы. Көлденең сызық жол, ал тігінен сызылған сызық баған деп аталады.
Статистикалық кестенің екі элементі бар: бастауыш және баяндауыш. Бастауыш
деп зерттелетін объектіні сандағы суреттейтін статистикалық жиынтық немесе
оның топтастырылған бірліктері. Ол кестеде сол жақта орналасқан және жолдың
мағынасы ретінде беріледі. Баяндауыш дегеніміз зерттеліп отырған объектінің
сандық көрсеткіштерімен сипатталуы немесе толық мазмұндауы. Ол кестеде оң
жақта орналасады және бағананың арты ретінде беріледі. Бастауыштың құрамына
қарай статистикалық кестелер жай, топтық және күрделі болып бөлінеді. Жай
кестеде бастауыш бір ғана билігі арқылы бөлінеді және процестер, құбылыстар
мен объектілер аттары көрсетіледі. Оның үш түрі бар:
1.Тізімдік
2. Территориялық (аймақтық)
3. Хронологиялық
Тізімдік жай кесте бастауышта зерттелген объектінің тізімін көрсетеді.
Кесте бастауышында аймақтың тізімі берілетін болса, аймақтық деп аталады,
ал бастауышында уақыт мерзімі, баяндауышында сандық көрсеткіштер берілетін
болса, ол хронологиялық жай кесте деп аталады. Кесте бастауышындағы
топталған белгілер негізінде құрылса, ол топтық кесте деп аталады. Құрама
кестеде бастауышында келтірілген құбылыстар екі немесе одан да көп
көрсеткіштер бойынша топталып, ал әр топ өзара тағы бір белгілері бойынша
бөліктерге бөлінеді. Кестенің жоғарғы жағында нақты аты жазылуы керек және
бастауыш пен баяндауыш дұрыс толтырылуы керек
11. Статистикалық кесте элементері, түрлері. Статистикалық кестенің екі
элементі бар: бастауыш және баяндауыш. Бастауыш деп зерттелетін объектіні
сандағы суреттейтін статистикалық жиынтық немесе оның топтастырылған
бірліктері. Ол кестеде сол жақта орналасқан және жолдың мағынасы ретінде
беріледі. Баяндауыш дегеніміз зерттеліп отырған объектінің сандық
көрсеткіштерімен сипатталуы немесе толық мазмұндауы. Ол кестеде оң жақта
орналасады және бағананың арты ретінде беріледі. Бастауыштың құрамына қарай
статистикалық кестелер жай, топтық және күрделі болып бөлінеді. Жай кестеде
бастауыш бір ғана билігі арқылы бөлінеді және процестер, құбылыстар мен
объектілер аттары көрсетіледі. Оның үш түрі бар:
1.Тізімдік
2. Территориялық (аймақтық)
3. Хронологиялық
Тізімдік жай кесте бастауышта зерттелген объектінің тізімін көрсетеді.
Кесте бастауышында аймақтың тізімі берілетін болса, аймақтық деп аталады,
ал бастауышында уақыт мерзімі, баяндауышында сандық көрсеткіштер берілетін
болса, ол хронологиялық жай кесте деп аталады. Кесте бастауышындағы
топталған белгілер негізінде құрылса, ол топтық кесте деп аталады. Құрама
кестеде бастауышында келтірілген құбылыстар екі немесе одан да көп
көрсеткіштер бойынша топталып, ал әр топ өзара тағы бір белгілері бойынша
бөліктерге бөлінеді. Кестенің жоғарғы жағында нақты аты жазылуы керек және
бастауыш пен баяндауыш дұрыс толтырылуы керек
12. Нақты шамалардың түрлері мен мағыналары. Статистикалық нақты
шамалардың ғылыми және тәжірибелік жұмыстардағы маңызы мен атқаратын ролі
өте жоғары бағаланады.
Статистикалық нақты шамалар дегеніміз қоғамдық құбылыстар мен процестердің
белгілі бір жердегі және уақыттағы мөлшерін , көлемін, аумағын , деңгейін
сипаттайтын нақты сандық көрсеткіштер. Мысалы, топтағы студенттер саны,
белгілі бір уақыт аралығындағы өндірілген өнім көлемі, т.б.
Нақты шамалар өздерінің сандық көрсеткіштерінің қолданылуына қарай
жеке және жалпы немесе жиынтық қосындысы болып екіге бөлінеді.
Жеке нақты шамалар жиынтықтың жеке бөліктерінің мөлшерін, көлемін өздеріне
ғана тән сандық көрсеткіштер арқылы көрсетеді. Мысалы, бір жұмысшының айлық
табысын, әр отбасындағы балалардың санын алуға болады. Жалпы нақты
шамалар жеке нақты шамалардың қосындысынан алынады. Мысалы, халық санағы
кезінде республика бойынша жалпы халықтың саны алынады, ол әрбір адамның
жиынтығынан құралады.Нақты шамалар қоғамдық құбылыстар мен процестердің
табиғи негізін бейнелейді. Сол себепті зерттеліп отырған зерзаттың
әлеуметтік-экономикалық жағдайына байланысты көрсетілетін өлшем бірліктері
атаулы сандар болып келеді және оны табиғи, еңбек және ақшалай өлшем
бірліктерін қолдану арқылы есептейді.Табиғи өлшем бірлігі қарастырылатын
заттың , нәрсенің өзіне тәлпы көлемін есептеу үшін пайдаланылады. Оны
есептеу кезінде арнайы коэффициенттер жүйесі қолданылады.Еңбек өлшем
бірліктері өнім өндіруге және қызмет көрсетуге жұмсалынған жұмыс уақытының
мөлшерін анықтауға арналған. Ол адам-сағат, адам-күн, адам-жыл сияқты өлшем
бірліктерін қолдану арқылы өлшенеді.Ақшалай өлшем бірліктері өндірілген
өнімнің өзіндік құнын , еңбек ақы көлемін, таза пайда мен зиянды, банк
несиесімен есептеу, т.б. көрсеткіштерді жинақтау үшін қолданылады.
13. Статистикалық жинақтаудың мәні мен мақсаттары, түрлері. Статистикалық
жинақтау - бақылауда жинақталған мәліметтерді ғылыми жүйеде өңдеуді және
жиынтық бірліктерінің белгілері бойынша бөліп, қортынды көрсеткіштерді
есептеу. Статистикалық бақылау нәтижесінде жинақталған бірлік жиынтықтар
тексеруден өткен соң қорытынды жасау үшін алынатын мәліметтерді бір жүйеге
келтіру керек. Статистикалық мәліметтерді жинақтаудың негізгі мақсаты-
бақылау нәтижесінде жинақталған мәліметтердің қорытынды көрсеткіштерін
есептеу. Статистикалық мәліметтерді жинақтаудың екі түрі бар: жай және
күрделі. Жай жинақтау жинақталған мәліметтерді, материалдарды топтамай
қорытынды жасау. Күрделі жинақтау бағдарлама бойынша жиынтық бірліктерді
топқа бөлу және әрбір топ бойынша жиынтықты есептеп шығару.
Мәліметтерді жинақтау екі тәсілмен ұйымдастырылады:
1.Барлық мәліметтерді бір орталыққа жинап, қорытынды жасау.
2.Алғашқы мәліметтер төменгі сатыдағы мекемеде жиналып, қорытынды
жоғары мекемеге тапсырылады.
Мәліметтер қолмен және машиналық тәсілдермен жинақталады. Мәліметтерді
санмен белгілеу, оларды жинақтау, бөлу, қорытындылау қолмен жинақтау
тәсіліне жатады. Машинамен жинақтау электронды есептеу машиналарында және
компьютерлерде жүргізіледі. Сонымен статистикалық жинақтау дегеніміз
бақылау нәтижесінде жинақталған алғашқы мәліметтерді ғылыми жүйеде өңдеу
және жиынтық бірліктері белгілері бойынша топтау, қорытынды көрсеткіштерін
есептеу.
15. Үлестіру қатарлардың құру техникасы, интервалдар түрлері. Үйлесімдік
орташа индекс. Егер ағымдағы мерзімде шығарылған өнім саны (q1) және
өзіндік құны (z1) белгісіз, ал жалпы шығын (z1q1) мен өнімнің өзіндік
құнының өзгерісі (iz) белгілі болса, онда мұндай көрсеткіштерді есептеу
үшін, өзіндік құнның жалпы индексін үйлесімдік орташа индекске
түрлендіреміз. Ол үшін агрегаттық индекстің (Iz= Σz1q1Σz0q1) бөліміндегі
өткен уақыттағы өзіндік құнды есептеп алу керек. Оны есептеу үшін өзіндік
құнның жеке индексінен (iz = z1z0) өткен мерзімдегі өзіндік құнды тауып
(z0=z1iz) қойсақ , үйлесімдік орташа индекстің формуласы келесідей түрге
түрленеді:
Iz=ΣZz1q1Σz0q1= Σq1z1Σz1izq1=Σz1q1Σz1q1iz}
16. Дәрежелік орташа шамалар түсінігі мен түрлері. Статистикада
қолданылатын орташа шама дәрежелі рташалардың жіктеліміне жатады, олардың
жалпы формуласы: = . мұнда - дәрежелі орташа шама, x –
белгінің вариацияланатын шамалары, n – варианттардың саны, m – орташа
дәреженің көрсеткіші, ∑ - жиынтықтау белгісі. Оның түрлері: арифметикалық,
квадраттық, кубтық, гармоникалық және геометриялық орташа шамалар болып
бөлінеді.
17.Құрылымдық орташа шамалар: мода мен медиана. Статистикада қорытындылаушы
көрсеткіштермен қатар өзгермелі белгілердің бөлінуін қосымша сипаттайтын
құрылымдық орта шамалар да қолданылады. Оған мода мен медиана жатады.
Мода дегеніміз статистикалық қатарлардың ішінде ең жиі кездесетін белгінің
үлкен шамасы, яғни өзгермелі сандық қатарда жиіліктің үлкен мәні жатқан
белгі. Егер статистикалық қатардың белгісі бүтін санмен берілсе , сол
берілген белгінің ең үлкен жиілік мәні жатқан қатар мода болып саналады.
Егер статистикалық қатарлар белгілерінің ең үлкен жиілік мәні бірдей
екі сандық көрсеткішпен берілсе, онда модалық белгі екеу болады. Ал жиілік
мәндері бірдей бірнеше белгі берілетін болса , онда модалық көрсеткіш
болмайды.
Қатар белгілері деңгей аралықты шамамен берілсе, онда еңбірінші ең
үлкен жиілігі бар қатар анықталады, одан кейін модалық белгінің деңгей
аралығының айырмасы есептеледі, ол модалық қатардың үлкен мәнінен кіші
мәнін алғанға тең болады.
Статистикада мода Мо -әрпімен белгіленеді және деңгей аралықты қатар
берілген болса, келесі формуламен анықталады:
f Mo –fMo-1
Mo=XMo+dMo ----------------------------------- -----------
,мұндағы,
( f Mo –fMo-1 )+( f Mo –fMo+1 )
XMo- модалық қатардың деңгей аралығының кіші мәні;
dMo –модалық қатардың деңгей аралығының айырмасы;
f Mo –модалық қатардың жиілігі;
fMo-1—модалық қатардың алдыңғы қатар жиілігі;
fMo+1- модалық қатардан кейінгі қатар жиілігі.
Медиана дегеніміз статистикалық қатардың ортасында жатқан белгі. Ол қатарды
тең етіп екіге бөледі және оның екі жағындағы белгілердің сандық бірліктері
бірдей болады.
Медиана статистикада Ме- әрпімен белгіленеді. Егер қатардың белгісі
бүтін санмен берілсе, медиананы анықтау үшін белгінің рет санына бірді
қосып, шыққан қосындыны екіге бөлеміз, ол келесі формуламен анықталады:
,мұндағы, n-қатар саны
18. Арифметикалық орташа шама оның қасиеттері. Орташа шамалардың ішінде ең
кең тарағаны және көп қолданылатыны арифметикалық орташа шама болып
табылады. Арифметикалық орташа шама жалпы жиынтықтағы өзгермелі белгілердің
жеке мәндерінің қосындысы болғанда ғана қолданылады. Оның екі түрі бар: жай
және салмақталған.
Жай түрі жиынтықта әр белгі тек бір рет кездессе немесе барлық
белгілердің жиіліктері бірдей болғанда қолданылады. Оны келесі формула
арқылы есептейді:
, мұндағы,
х- орташа шама; х-белгілердің жеке сандық мәндері; n-белгі саны.
Егер жиынтық белгісі бірнеше рет қайталанса, яғни жиілік бірлікткерінің
саны берілген болса, онда салмақталған түрі қолданылады. Ол келесі
формуламен өрнектеледі:
, мұндағы f-жиіліктің мәндері.
Егер статистикалық топтық қатардың белгілері бүтін емес, деңгей
аралықты шамамен берілсе, алдымен деңгей аралығының ортасын тауып алу
керек. Оны деңгей аралығының жоғарғы және төменгі мәнін қосып, екіге бөлу
арқылы табады. (мысалы, 42-44 аралығының ортасы 42+442=43).
Орташа шаманы ықшамдалған тәсілмен есептеу. Деңгей аралықтары бірдей
өзгермелі сандық қатарлар берілген болса, орташа шаманы анықтау үшін барлық
белгілерді тұрақты бір санға азайтып, одан шыққан шамаларды деңгей
аралығының айырма санына бөлу арқылы арифметикалық орташа шаманы
ықшамдалған жолмен есептеуге болады.
19.Статистикалық топтау түрлері және оларды жасау техникасы. Статистикалық
мәліметтерді топтау дегеніміз қоғамдық процестер мен құбылыстарды
белгілеріне, ұқсастықтарына, түрлеріне, үлгілеріне қарай бір-бірінен
ажыратуға болатын топтар мен ішкі топтарға бөлу. Топтаудың мақсаты-
жинақталған мәліметтерге талдау жасау үшін ретке келтіріп ықшамдау,
өзгермелі белгілерге қарай іріктеу, қанша топқа бөлу керектігін анықтау
және көрсеткіштер жүйесін белгілеу. Статистикалық топтау келесідей түрлкрге
бөлінеді: біртиптік,құрылымдық және талдаулық. Біртиптік топтаудың мақсаты-
біртектес топтарды, сыныптарды әлеуметтік-экономикалық түрлеріне қарай
саралау. Ол келесі тәртіп бойынша жүреді:
1.Алдын-ала пайда болған типтерді,сыныптарды өзіне тән
сапалықбелгілеріне қарап анықтап, белгілеп қою.
2.Топтау белгілеріне қарай анықтау.
3.Жинақталған сандық көрсеткіштерді белгіленген топтарға бөлу.
Біртиптік топтау дегеніміз статистикалық бақылау арқылы жиналған әр
түрлі бағыттағы жиынтық көрсеткіштерді бір жүйеге келтіріп, топтарға бөлуі
және оның қорытынды көрсеткіштеріне талдау жасауды айтады. Құрылымдық
топтау мақсаты-біртектес жиынтықтың құрылымы мен оның құрамдас бөліктерін
сипаттайтын көрсеткіштер туралы мәліметтер беру. Біртектес, біртипті
жиынтық бірліктердің өзгерісін өздеріне тән белгілеріне қарай бөлуді
статистикалық құрылымдық топтау дейді. Талдаулық топтаудың негізгі мақсаты-
жиынтық бірліктердің өзара байланысын анықтау және олардың бір-біріне
әсерін,себептерін зерттеу болып табылады. Бір-біріне әсерін тигізетін
талдаулық топтаудың себептік белгілері қоғамдық құбылыстардың өзгергенін,
ал нәтижелік белгілері сол себептердің тигізген әсерін көрсетеді. Мысалы,
жұмысшының мамандық дәрежесін жоғарлату себептік белгі болып табылса, ал
оның салдарынан еңбек өнімділігінің өсуі нәтижелік белгіге жатады.
Талдаулық топтау келесідей:
1.Себептік белгілері бойынша құрылады және нәтижелік белгілердің
орта шамасы табылады.
2.Әрбір топты сипаттайтын себептік және нәтижелік белгілердің орташа
шамасын есептейді.
3.Себептік және нәтижелік белгілердің арасындағы өзара байланыстың
ерекшеліктері анықталады.
Жиынтық бірліктері бір ғана белгісі бойынша топталса, жай топтау, ал
екі немесе одан да көп белгілерге қарай топталса, күрделі топтау деп
аталадыү
20. Белгілердің вариация (өзгерме) түсінігі. Орташа шамалар ғана емес,
белгінің мағынасы ауытқитын көрсеткіштерінің де теориялық және практикалық
маңызы болады. Ауытқудың ең шеткі мағыналары ғана емес барлық ауытқудың
жиынтықтарының маңызы бар. Орташа шаманың сипаттамаларының типтігі мен
сенімділігі ауытқудың бөлінетін мөлшеріне байланысты. Қайсы бір
белгілерінің орташа шамалары мүлдем бірдей, ал осы орташа шамадан ауытқу әр
түрлі жиынтықтар да болады. Вариация ауқымының көрсеткіші вариацияның ең
қарапайым көрсеткіші болып табылады. Ол вариацияланатын белгінің ең көп
және ең аз мағынасының арасындағы айырма ретінде алынады. Алайда вариация
ауқымының әр түрлі көрсеткішінд де ауытқу әр түрлі бөлінуі мүмкін.
21. Өзгерме көрсеткіштері және олардың есептеу тәсілдері. Статистикалық
өзгерме дегеніміз жиынтық бірліктерінің белгілеріне әртүрлі себептердің
әсерінен болған сандық өзгеріс. Өзгерме көрсеткіштерінің жай және
салмақталған түрлері болады. Егер сандық қатардың орташа мәні арифметикалық
орташа шаманың жай түрімен есептелсе, онда өзгерменің жай түрі қолданылады.
Ал жиіліктері бірге беріліп, әр түрлі сандық мәндермен көрсетілетін болса
салмақталған түрі қолданылады.
Әлеуметтік-экономикалық құбылыстар ешуақытта тұрақты болмайды,
олар үнемі өзгеріп отырады. Олардың жалпы жиынтықтары әр түрлі сандық
көрсеткіштермен сипатталады. Осы көрсеткіштердің ауытқуын анықтауда
өзгерменің келесідей негізгі көрсеткіштері есептеледі:
-өзгерменің өрісі;
-орташа сызықтық ауытқу;
-шашырандылық;
-орташа шаршылық ауытқу;
-өзгерменің коэффициенті.
Өзгерменің өрісі дегеніміз сандық қатар белгілерінің ең үлкен және ең кіші
шамаларының арасындағы айырмашылық. Ол статистикада R-әрпімен белгіленеді
және келесі формуламен есептеледі:
R=Xmax- Xmin, мұндағы,
Xmax- сандық қатардың ең үлкен мәні;
Xmin- сандық қатар белгілерінің ең кіші мәні.
Орташа сызықтық ауытқу дегеніміз әрбір белгінің жеке мәнінен
арифметикалық орташа шаманы алып, одан шыққан ауытқу қосындыны белгі санына
немесе әр қатардағы ауытқу көрсеткіштерін жиіліктеріне көбейтіп, ал оның
қосындысын сол жиіліктің жалпы жиынтығына бөлгеннен шыққан шаманы айтады.
Статистикада орташа сызықтық ауытқу d- әрпімен белгіленеді және
оны келесі формуламен анықтаймыз:
-жай түрі,
- салмақталған түрі, мұндағы,
Х- белгілердің жеке сандық мәндері;
__
Х- белгілердің орташа шамасы;
n- белгілердің саны;
f- жиілік көрсеткіштерінің жеке мәндері;
- жинақтау ( қосынды) белгісі.
Шашыранды (дисперсия)деп әрбір қатардағы белгінің жеке мәнінен
арифметикалық орташа шаманы алдындағы айырмаларды екі есе дәрежелеп және
бір-біріне қосып, одан шыққан ауытқу қосындыны белгі санына немесе
дәрежеленген ауытқу көрсеткіштері жиіліктеріне көбейтіп, оның қосындысын
сол жиіліктің жалпы жиынтығына бөлінгеннен шыққан бөліндіні айтады.
Сонымен, шашыранды дегеніміз орташа сызықтық ауытқудың жақша ішіндегі
көрсеткіштерді дәрежелеу. Оны гректің ( сигма шаршы) - әрпімен
белгілейді және келесі формуламен есептеледі:
- жай түрі,
- салмақталған түрі.
Орташа шаршылық ауытқу дегеніміз шашыранды көрсеткіштерін түбірлеу болып
табылады. Ол-сигма әрпімен белгіленеді және келесі формуламен
есептеледі:
- жай түрі,
- салмақталған түрі.
Өзгерменің коэффициенті дегеніміз орташа шаршылық ауытқу көрсеткішін
арифметикалық орташа шамаға бөлу. Статистикада ол V- әрпімен белгіленеді,
оны келесі формула негізінде анықтаймыз:
V=х*100, мұндағы,
__
х – арифметикалық орташа шама}
22. Орташа шаршылық ауытқу, шашыранды және оның қасиеттері. Шашыранды
(дисперсия) деп әрбір қатардағы белгінің жеке мәнінен арифметикалық орташа
шаманы алдындағы айырмаларды екі есе дәрежелеп және бір-біріне қосып, одан
шыққан ауытқу қосындыны белгі санына немесе дәрежеленген ауытқу
көрсеткіштері жиіліктеріне көбейтіп, оның қосындысын сол жиіліктің жалпы
жиынтығына бөлінгеннен шыққан бөліндіні айтады. Сонымен, шашыранды
дегеніміз орташа сызықтық ауытқудың жақша ішіндегі көрсеткіштерді
дәрежелеу. Оны гректің ( сигма шаршы) - әрпімен белгілейді және
келесі формуламен есептеледі:
- жай түрі,
- салмақталған түрі.
Орташа шаршылық ауытқу дегеніміз шашыранды көрсеткіштерін түбірлеу болып
табылады. Ол -сигма әрпімен белгіленеді және келесі формуламен
есептеледі:
- жай түрі,
- салмақталған түрі.
23. Шашыранды түсінігі, оның түрлері. Шашырандылар қосу ережесі.
Статистикалық жиынтықтардың өзгермелі, құбылмалы белгілеріне түрлі
себептер әсерін тигізеді. Олар өздерінің тигізетін әсерлеріне қарай
кездейсоқ және тұрақты болып бөлінеді. Статистикалық көрсеткіштерге талдау
жасауда қорытындылаушы өзгерме көрсеткіштерінің ішінде жиі қолданылатыны
шашыранды болып табылады. Шашыранды өзгерме көрсеткіштерінің топтарға
бөлінуіне байланысты үш түрге бөлінеді:
жалпы, топаралық, топішілік.
Жалпы шашыранды өзгермелі жиынтық белгілеріне әсер ететін барлық
жағдайларды сипаттайды, ол келесі формуламен анықталады:
- жай түрі; - салмақталған түрі.
Топаралық шашыранды дегеніміз жеке топтық орташа шаманың жалпы жиынтықты
орташа шамадан ауытқуы.
Топішілік шашыранды деп әрбір топ бойынша кездейсоқ себептердің тигізген
әсерінен оның өзгергендігін анықтауды айтады. Оны есептеу үшін алдымен
әрбір топ бойынша топтық шашыранды , одан кейін осы көрсеткіштермен орташа
топішілік шашыранды есептелінеді.}
24. Орташа шаршылық ауытқу және оның мағынасы. Орташа шаршылық ауытқу
дегеніміз шашыранды көрсеткіштерін түбірлеу болып табылады. Ол -сигма
әрпімен белгіленеді және келесі формуламен есептеледі:
- жай түрі,
- салмақталған түрі.
25. Шашырандының есептеу тәсілдері. Шашырандының түрлері және қосу ережесі
{ Статистикалық жиынтықтардың өзгермелі, құбылмалы белгілеріне түрлі
себептер әсерін тигізеді. Олар өздерінің тигізетін әсерлеріне қарай
кездейсоқ және тұрақты болып бөлінеді. Статистикалық көрсеткіштерге талдау
жасауда қорытындылаушы өзгерме көрсеткіштерінің ішінде жиі қолданылатыны
шашыранды болып табылады. Шашыранды өзгерме көрсеткіштерінің топтарға
бөлінуіне байланысты үш түрге бөлінеді:
жалпы, топаралық, топішілік.
Жалпы шашыранды өзгермелі жиынтық белгілеріне әсер ететін барлық
жағдайларды сипаттайды, ол келесі формуламен анықталады:
- жай түрі; - салмақталған түрі.
Топаралық шашыранды дегеніміз жеке топтық орташа шаманың жалпы жиынтықты
орташа шамадан ауытқуы.
Топішілік шашыранды деп әрбір топ бойынша кездейсоқ себептердің тигізген
әсерінен оның өзгергендігін анықтауды айтады. Оны есептеу үшін алдымен
әрбір топ бойынша топтық шашыранды , одан кейін осы көрсеткіштермен орташа
топішілік шашыранды есептелінеді.}
26. Өзгерменің қатысты көрсеткіштері. Егер арифметикалық орташа шамамен
орташа квадраттық ауытқуды емес вариацияның ауқымын немесе орташа сызықтық
ауытқуды салыстыратын болсақ, онда біз вариацияның қатысты көрсеткішінің
тиісінше осцилляция коэффициенті және вариацияныі сызықтық коэффиенті деп
аталатын басқа түрі болып табылады.
27. Өзара байланысты көрсеткіштер жүйесі. .Құбылыстардың өзара байланысы
туралы түсінік және оның түрлері.
{ Статистикада қоғамдық құбылыстар мен процестердіңарасындағы өзара
байланысты анықтамай тұрып, алдымен сол өзгеріске әсерін тигізетін
факторлары мен нәтижелі белгілері арасындағы тәуелділікті анықтайды. Оның
өзі құбылыстың ерекшелігіне қарай функционалдық және корреляциялық байланыс
болып бөлінеді.
Функционалдық байланыс дегеніміз бір белгі мәнінің өзгеруіне әсерін
тигізетін екінші бір белгінің сәйкес келуін , яғни бір факторлы белгінің
өзгерісі салдарынан нәтижелі белгі мәнінің өзгеруін айтады. Демек, бұдан
осы екі белгінің арасында толық немесе функционалдық байланыстың бар екені
көрінеді. Мысалы, шеңбердің көлемі оның радиусының шамасына тура
пропорционалды. Оны мына формуладан көруге болады:
S=
R.
Мұнда нәтижелі белгіге – шеңбердің көлемі, ал факторлы белгіге
– шеңбердің радиусы алынады.
Функционалдық байланыста нәтижелі белгі мәніне бір немесе бірнеше
факторлы белгі мәндері сәйкес келеді және әрқайсысының тигізген әсері
белгілі болады, яғни олардың арасында тура байланыс бар екені көрінеді. Оны
келесі теңдеу арқылы көрсетуге болады:
у=f(Xi), мұндағы, у- нәтижелі белгі;
Хi- факторлық
белгі;
f(Xi)-осы екі белгі арасындағы функционалдық байланыс.
Функционалдық байланыста нәтижелі белгінің мәні толығымен бір
немесе бірнеше факторлы белгі мәндері негізінде анықталады. Сондықтан оны
толық немесе дәлдікті көрсететін байланыс деп атайды.
28. Статистикалық бақылаудың қателері. Статистикалық қатедегеніміз нақты
факты зерттеу нәтижесі көрсеткіштер арасындағы сәйкессіздік
айырмашылықтарды дұрыс санамау, түрлі себептерге байланысты
бұрмалаушылықтар. Бақылау мәліметтерінде жіберілген қателер екі түрге
бөлінеді: репрезентативті және тіркеу кезіндегі қате. Тіркеу кезіндегі қате
әлеуметтік-экономикалық құбылыстар мен процестердің өзгеруіне әсерін
тигізетін фактілердің дұрыс анықталмауы нәтижесінде пайда болатын қате. Ол
дұрыс жазбағандықтан, тіркеулерді дұрыс жүргізбегендіктен, бұрмалау мен
қате есептеудің салдарынан болады. Бұл қателердің өзі фактілердің
біртектілігіне қарай кездейсоқ және жүйелі түрде жіберілетін қате болып
есептелінеді. Жүйелі түрде ұдайы жіберілетін қате қасақана, әдейі
жіберілген және абайсызда, байқаусызда жіберілетін болып бөлінеді.
Абайсызда, байқаусыздажіберілетін қате әдейі жасалмайды, ал қасақана немесе
әдейі жіберілетін қате алдын-ала ойластырылған, көбейтіп немесе кемітіп
жазу арқылы жасалған қателер. Тексеру қисынды түрде тексеру және есептеу
арқылы тексеру болып бөлінеді. Қисынды түрде тексеру дегеніміз
статистикалық бағдарламаларда көрсетілген сұрақтарға қайтарылған
жауаптардың өзара байланысын бір-бірімен салыстыру арқылы жіберілген қатені
түзету. Есептеу арқылы тексеруде жалпы жиынтық көрсеткіштердегі жіберілген
қателерді түзету үшін орта шаманы және процентті қайта есептеу тәсілін
қолдану арқылы түзету енгізіледі. Статистика органдары осы тексерулерден
басқа жоспарлы түрде әрбір шаруашылық жүргізуші субъектінің есеп беру
формаларындағы көрсеткіштердің дұрыстығын тексереді. Оның өзі тақырыпты,
кешенді және жаппай болып үшке бөлінеді. Тақырыпты тексеруде жеке
кәсіпорынның белгілі бір формасы немесе оның көрсеткіші алынады. Кешендік
тексеруде кәсіпорынның барлық есеп беру формалары түгелдей тексеріледі.
Жаппай тексеруде барлық есеп беретін кәсіпорынның белгілі бір есептеу
формасы немесе көрсеткіші толығымен тексеріледі.}
29. Статистикалық жинақтаудың түрлері. Статистикалық бақылау нәтижесінде
жинақталған бірлік жиынтықтар тексеруден өткен соң қорытынды жасау үшін
алынатын мәліметтерді бір жүйеге келтіру керек. Статистикалық мәліметтерді
жинақтаудың негізгі мақсаты- бақылау нәтижесінде жинақталған мәліметтердің
қорытынды көрсеткіштерін есептеу. Статистикалық мәліметтерді жинақтаудың
екі түрі бар: жай және күрделі. Жай жинақтау жинақталған мәліметтерді,
материалдарды топтамай қорытынды жасау. Күрделі жинақтау бағдарлама бойынша
жиынтық бірліктерді топқа бөлу және әрбір топ бойынша жиынтықты есептеп
шығару.
Мәліметтерді жинақтау екі тәсілмен ұйымдастырылады:
1.Барлық мәліметтерді бір орталыққа жинап, қорытынды жасау.
2.Алғашқы мәліметтер төменгі сатыдағы мекемеде жиналып, қорытынды
жоғары мекемеге тапсырылады.
Мәліметтер қолмен және машиналық тәсілдермен жинақталады. Мәліметтерді
санмен белгілеу, оларды жинақтау, бөлу, қорытындылау қолмен жинақтау
тәсіліне жатады. Машинамен жинақтау электронды есептеу машиналарында және
компьютерлерде жүргізіледі. Сонымен статистикалық жинақтау дегеніміз
бақылау нәтижесінде жинақталған алғашқы мәліметтерді ғылыми жүйеде өңдеу
және жиынтық бірліктері белгілері бойынша топтау, қорытынды көрсеткіштерін
есептеу.}
30. Статистикалық графиктер түсінігі. Графиктің элементері. Статистикалық
график – берілген сандық көрсеткіштердің мазмұнын геометриялық сызықтар,
нүктелер және фигуралар арқылы бейнелеу немесе географиялық картосхемалар
арқылы көрнекті түрде кескіндеу үшін салынған сурет.
Статистикада графикалық әдісті қолдану дегеніміз – сол берілген
мәліметтерді түсінікті, қолайлы және қызықты түрде дұрыс көрсете білу.
Графикалық әдіс мәліметтерді көрнекі түрде көрсетіп қана қоймай, сол
көрсеткіштерге талдау жасауға, яғни жетістіктері мен кемшіліктерін
анықтауға және қорытындылауға пайдаланылады.
Статистикада графикалық әдістің қолданыла бастауы, шамамен, бұдан 200
жылдай уақыт бұрын болған. Оның алғашқы қолданылуын Англияның экономисті У.
Плейфейрдің 1786 жылғы шығарған Коммерциялық және саяси атлас атты
еңбегінен көруге болады. Бұл кітапта бірінші рет статистикалық көрсеткіштер
сызықты, секторлы және бағаналы диаграммалар арқылы көрнекті түрде
бейнеленген.
Графиктің негізгі элементтері. Статистикалық графикті геометриялық
жазықтықта бейнеленген шартты белгілері дей отырып, әрбір графиктің
төмендегідей негізгі элементтері болады: графиктің негізі, графиктің өрісі,
кеңістік бағыты, масштабтың бағыты, графиктік экспликациясы.
Геометриялық белгілердің қолданылуына қарай графиктер нүктелі
және сызықтыболып екіге бөлінеді. Нүктелі график деп график негізінің
жиынтықтары нүкте ретінде, ал сызықтық график деп сызықтардың қолданылуына
байланысты болатын жол – жолды, төрт бұрышты, шеңбер тәріздес және т.б
түрінде берілгендерін айтамыз. Кейбір кездерде графиктер геометриялық емес
фигуралармен белгіленеді. Мұндай графиктердің түрлерін бейнелі график деп
атаймыз.
Графикалық әдісті қолдану кезіндегі ең басты нәрсе – оның негізінің
дұрыс алынуы және мақсатына қарай статистикалық мәліметтердің бейнеленуі
айқын көрсетілуі қажет.
Сандық мәліметтерді график арқылы бейнелеу үшін, алдымен оның
масштабын таңдап алуымыз қажет, содан кейін оған шкаласын түсіреміз.
Масштаб деп графикке түсірілетін сандық шаманы шартты өлшем бірлігіне
ауыстыруды айтамыз. Мысалы, 1 сантиметр 50 киломерге тең және т.б График
немесе масштаб шкаласы деп әрбір статистикалық сандық көрсеткіштерді
белгілі бір межемен көрсететін жеке нүктелер мен сызықтарды айтады.
Статистикалық график – берілген сандық көрсеткіштердің мазмұнын
геометриялық сызықтар, нүктелер және фигуралар арқылы бейнелеу немесе
географиялық картосхемалар арқылы көрнекті түрде кескіндеу үшін салынған
сурет.
Статистикада графикалық әдісті қолдану дегеніміз – сол берілген
мәліметтерді түсінікті, қолайлы және қызықты түрде дұрыс көрсете білу.
Графикалық әдіс мәліметтерді көрнекі түрде көрсетіп қана қоймай, сол
көрсеткіштерге талдау жасауға, яғни жетістіктері мен кемшіліктерін
анықтауға және қорытындылауға пайдаланылады.
Статистикада графикалық әдістің қолданыла бастауы, шамамен, бұдан 200
жылдай уақыт бұрын болған. Оның алғашқы қолданылуын Англияның экономисті У.
Плейфейрдің 1786 жылғы шығарған Коммерциялық және саяси атлас атты
еңбегінен көруге болады. Бұл кітапта бірінші рет статистикалық көрсеткіштер
сызықты, секторлы және бағаналы диаграммалар арқылы көрнекті түрде
бейнеленген.
Графиктің негізгі элементтері. Статистикалық графикті геометриялық
жазықтықта бейнеленген шартты белгілері дей отырып, әрбір графиктің
төмендегідей негізгі элементтері болады: графиктің негізі, графиктің өрісі,
кеңістік бағыты, масштабтың бағыты, графиктік экспликациясы.
Геометриялық белгілердің қолданылуына қарай графиктер нүктелі
және сызықтыболып екіге бөлінеді. Нүктелі график деп график негізінің
жиынтықтары нүкте ретінде, ал сызықтық график деп сызықтардың қолданылуына
байланысты болатын жол – жолды, төрт бұрышты, шеңбер тәріздес және т.б
түрінде берілгендерін айтамыз. Кейбір кездерде графиктер геометриялық емес
фигуралармен белгіленеді. Мұндай графиктердің түрлерін бейнелі график деп
атаймыз.
Графикалық әдісті қолдану кезіндегі ең басты нәрсе – оның негізінің
дұрыс алынуы және мақсатына қарай статистикалық мәліметтердің бейнеленуі
айқын көрсетілуі қажет.
Сандық мәліметтерді график арқылы бейнелеу үшін, алдымен оның
масштабын таңдап алуымыз қажет, содан кейін оған шкаласын түсіреміз.
Масштаб деп графикке түсірілетін сандық шаманы шартты өлшем бірлігіне
ауыстыруды айтамыз. Мысалы, 1 сантиметр 50 киломерге тең және т.б График
немесе масштаб шкаласы деп әрбір статистикалық сандық көрсеткіштерді
белгілі бір межемен көрсететін жеке нүктелер мен сызықтарды айтады.
31. Өсінкілік қатарлар түсінігі мен түрлері. Өсіңкілік қатарлар дегеніміз
статистикалық көрсеткіштердің, құбылыстар мен процестердің уақытқа қарай
өзгерісін анықтайтын сандық мәндер тізбегі. Өсіңкілік қатарлар статистикада
кеңінен қолданылады және даму немесе кему процестерінің заңдылығы толығымен
зерттеледі: 1) қатардың дәрежесі 2) уақыт көрсеткіші, белгісі. Қатардың
дәрежесі дегеніміз қоғ-қ құбылыстар мен процестердің шамасын мөлшерлеп
сипаттайтын көрсеткіштің белгілі-бір уақыттағы сандық мәні. Өсіңкілік
қатарлар өткен уақытқа қарай бір мезгілді және уақыт аралықты болып
бөлінеді. Бір мезгілді өсіңкілік қатарлардың нақты сандық шамалары
құбылыстардың белгілі-бір сәтіндегі (тәуліктің, айдың, жылдың) болған
жағдайды сипаттайды. Уақыт аралықты өсіңкілік қатарлар дегеніміз құбылыс
мөлшерінің белгілі-бір уақытта (тәулік, ай, тоқсан және т.б.) қандай шамада
болғанын сипаттайтын көрсеткіштер. Өсіңкілік қатарлар уақыт мерзіміне және
онда көрсеткен көрсеткіштерге байланысты толық және толық емес болып
бөлінеді. Толық өсіңкілік қатарларда көрсеткіштер уақыт мерзіміне қарай
бірінен кейін бірі үзіліссіз беріледі. Толық емес өсіңкілік қатарлар деп
көрсеткіштер уақыт мерзіміне қарай әртүрлі аралықта, яғни әртүрлі уақыт
мөлшері арқылы сипатталады. Құбылыстардың өзгеруін зерттеу, талдауда
әртүрлі статистикалық көрсеткіштер қолданылады. Бұл көрсеткіштер нақты,
қатысты, орташа шамалармен сипатталады. Осыған қарай өсіңкілік қатарлар
үшке бөлінеді: нақты, қатысты және орташа шамалар.Нақты шамалар өсіңкілік
қатар дәрежесі ретінде әрбір уақыт мөлшеріне байланысты қалай өзгергендігін
көрсетеді. Қатысты шамалы өсіңкілік қатар екі уақыттың нақты шамаларын бір-
бірімен салыстыру арқылы пайда болады, яғни әлеуметтік-экономикалық
құбылыстардың уақытқа қарай өзгеруін сипаттайтын сандар тізбесін
айқындайды. Ол өсу, кему қарқыны ретінде %-пен өлшенеді. Орташа шамалы
өсіңкілік қатарлар деп қоғамдық құбылыстар мен процестердің белгілі-бір
белгісі бойынша уақыт мөлшеріне қарай сандық көрсеткіштердің орташа
өзгеруін сипаттауды айтады. Өсіңкілік қатарларды зерттеу және талдау
кезінде оның дұрыс құрылғанын, сандық көрсеткіштердің дәлдікті, нақтылықты
көрсететіндігін білу кейбір шарттардың орындалуын талап етеді. Оның
негізгісі-өсіңкілік қатарлар дәрежелерінің бір-бірімен салыстырмалы болуы.
Аумақтың өзгеруіне байланысты өсіңкілік қатарлар көрсеткіштерін бір-бірімен
салыстыруға болмайды. Оны салыстыру үшін базалық уақыттағы қатарлар
дәрежесі аумақтың өзгергеннен кейінгі жаңа шекарасы бойынша қайта
есептелініп, бір жүйеге келтірілуі керек. Мы, бір облыстан екінші облысқа
елді мекен берілгенде.Сондықтан қатар біртектес өсіңкілік қатарлар дәрежесі
әртүрлі өлшем бірліктерімен берілсе, оларды салыстыруға келмейді. Сондықтан
да оларды қайта есептеу арқылы салыстыруға келетіндей етіп, бір өлшем
бірлігіне айналдырады. Өсіңкілік қатарлар дәрежесін дұрыс құру үшін ондағы
көрсетілген көрсеткіштердің уақытына қарай белгі бірліктерінің бірдей болуы
қажет. Сондай-ақ өсіңкілік қатарларда берілген сандық мәндер әртүрлі
әдістер арқылы есептелсе, көрсеткіштерді салыстыруға келмейді. Сондықтан
көрсеткіштер өзара салыстырмалы болуы үшін, есептеу әдістері біртектес
болуы керек. Кейбір кездерде біртектес өсіңкілік қатардың көрсеткіштері
уақыт мезгіліне қарай екі қатарда берілуі мүмкін, оларды бір-бірімен
салыстыруға болмайды. Олар салыстырмалы болуы үшін барлық уақыт ішіндегі
көрсеткіштерді есептеу арқылы бір қатарға тіземіз. Ол үшін үздіксіздендіру
тәсілі қолданылады. Мысалы: келесідегідей мәліметтер берілген: 32.Өсінкілік
қатарлардың аналитикалық көрсеткіштер. Өсіңкілік қатарлар көрсеткіштерін
есептеуде келесідей негізгі түрлері қолданылады:
- нақты өсім
- өсу қарқыны
- өсім қарқыны
- бір % өсімнің нақты мәні Бұл көрсеткіштерді есептеу өсіңкілік қатардағы
көрсеткіш деп аталадыәрежелерін бір-бірімен салыстыру нәтижесінде
негізделген. Салыстырылатын уақыт ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz