Қазақстан Республиксындағы бағалы қағаздар рыногының қалыптасу және даму проблемалары
Кіріспе 3
І тарау Бағалы қағаздардың дамуы және қалыптасуы 6
1.1. Бағалы қағаздардың пайда болуы және жалған капитал теориясы
6
1.2. Бағалы қағаздар құрылымы және Қазақстан Республикасында даму этаптары
9
1.3. Бағалы қағаздар классификациясы мен түрлері
15
1.4. Әлемдік тәжірибедегі бағалы қағаздар эволюциясы
20
ІІ тарау Бағалы қағаздар рыногының түсінгі мен орны
28
2.1. Бағалы қағаздар рыногына жалпы симаттама
28
2.2. Бағалы қағаздар рыногының қатысушылары мен ин инфрақұрылымы
33
2.3. Қазақстан Экономикасының дамуындағы бағалы қағаздар рыногы 41
ІІІ тарау Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар рыногының даму проблемалары мен перспективасы 45
3.1. Республикадағы бағалы қағаздар рыногының мәселесі 45
3.2. Мемлекеттік бағалы қағаздар қызметі 52
Қорытынды 55
Пайдаланылған әдебиеттер 57
Қосымша мәліметтер 59
І тарау Бағалы қағаздардың дамуы және қалыптасуы 6
1.1. Бағалы қағаздардың пайда болуы және жалған капитал теориясы
6
1.2. Бағалы қағаздар құрылымы және Қазақстан Республикасында даму этаптары
9
1.3. Бағалы қағаздар классификациясы мен түрлері
15
1.4. Әлемдік тәжірибедегі бағалы қағаздар эволюциясы
20
ІІ тарау Бағалы қағаздар рыногының түсінгі мен орны
28
2.1. Бағалы қағаздар рыногына жалпы симаттама
28
2.2. Бағалы қағаздар рыногының қатысушылары мен ин инфрақұрылымы
33
2.3. Қазақстан Экономикасының дамуындағы бағалы қағаздар рыногы 41
ІІІ тарау Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар рыногының даму проблемалары мен перспективасы 45
3.1. Республикадағы бағалы қағаздар рыногының мәселесі 45
3.2. Мемлекеттік бағалы қағаздар қызметі 52
Қорытынды 55
Пайдаланылған әдебиеттер 57
Қосымша мәліметтер 59
Қазақстанның рыноктық қатынасқа өту жағдайындағы меншік формаларының ауысуы, экономиканың қайта құрылымы нәтижесінде өндірістің құлдырауы, төлемеушілік дағдарысы, қаржы айналымының тапшылығы және экономикаға ұзақ мерзімді ақша қаражатын тартудың мүмкін еместігі, рыноктық шаруашылықтың дамуын реттеп отыруға қабілетті, бағалы қағаздар рыногын құру қажеттілігінің пайда болуына себеп болды.
Бағалы қағаздар рыногы барлық елдерде мемлекет экономикасының дамуының маңызды факторларының бірі. Бағалы қағаздар – экономиканың ең маңызды салаларына отандық және шет елдік капитал салымы тартылуға мүмкіндік беретін, мемлекеттің макроэкономикалық реттеуіш құралы болып табылады.
Бағалы қағаздар рыногының құрылуы мен дамуы, Республикадағы рыноктық экономиканың құрылуына үлкен септігін тигізеді.
Бағалы қағаздар рыногы рыноктық экономика дамуының, қаржы ресурстары шоғырлануының құралы, мемлекеттің экономикалық жүйесінде құралдарды оптималды қайта бөлудің тиімді механизмі.
Бағалы қағаздар рыногы дамыған мемлекеттер экономикасында да, ең көрнекті орынға ие. Өтпелі кезең заңдылықтары рыноктық экономиканың институционалдық құрылымдарының дамуын талап ету себебінен, Қазақстанда қор рыногы өзін - өзі адекватты түрде көрсете алмауы табиғи жағдай десек, біздің Республика бұл бағытта алғашқы, сонымен қатар, тұрақты қадам жасауда.
Әлемдік практика көрсеткендей, бағалы қағздар рыноктық экономиканың тиімді қызмет ету механизмдерінің бірі болып табылатындықтан, сондай – ақ, қаржы ресурстарын, халықтың қор жинауы және заңды тұлғаларды жұмылдырудың, экономикадағы инвестициялық қаржылардың оптималды қайта бөлінуінің сенімді құралдары болып табылады.
Бағалы қағаздар рыногы 18 ғасырда – Германия, Англия және басқа батыс елдерінде өсіп отырған капитализм қаражаттарының жетіспеушілігін сезінгенде, кәсіпкерлердің ниеттері олардың қаржы мүмкіндіктерінен оза бастаған кезде пайда болады. Бағалы қағаздар рыногының басты қызмет ету мәселесі кәсіпорынға инвестицияны тарту, банктердің несиелерімен салыстырғанда, осы кәсіпорындардың ең арзан акционерлік капиталға кіруді қамтамасыз ету болып табылады.
Бағалы қағаздар рыногының орталық бағыттарының бірі – аймақаралық және салааралық капиталдың тез құйылуына мүмкіндік туғызу болып табылады. Бірақ, бүгінгі таңда рыноктың мұндай қызметі жай орындалуда және шектеулі, өйткені, байланыс құралдарының қымбаттылығына, телекоммуникация қызметіндегі жоғары қойылымдар, аралық есептердің, депозитаралық айырбас жүйесіндіегі қиындықтарға байланысты.
Қазақстанда тиімді экономикалық реформаны іске асырудың негізгі шарты – рыноктық экономикаға өту болып табылады, ал, меншіктің өзгеруі және мемлекеттендіру арқылы тауар өндірушілердің еркін шаруашылық қызмет етуі үшін жағдайлар туғызды, сонымен қатар, өндірістің негізгі құралдарын акционерлеуді болжайды.
Бағалы қағаздар рыногы барлық елдерде мемлекет экономикасының дамуының маңызды факторларының бірі. Бағалы қағаздар – экономиканың ең маңызды салаларына отандық және шет елдік капитал салымы тартылуға мүмкіндік беретін, мемлекеттің макроэкономикалық реттеуіш құралы болып табылады.
Бағалы қағаздар рыногының құрылуы мен дамуы, Республикадағы рыноктық экономиканың құрылуына үлкен септігін тигізеді.
Бағалы қағаздар рыногы рыноктық экономика дамуының, қаржы ресурстары шоғырлануының құралы, мемлекеттің экономикалық жүйесінде құралдарды оптималды қайта бөлудің тиімді механизмі.
Бағалы қағаздар рыногы дамыған мемлекеттер экономикасында да, ең көрнекті орынға ие. Өтпелі кезең заңдылықтары рыноктық экономиканың институционалдық құрылымдарының дамуын талап ету себебінен, Қазақстанда қор рыногы өзін - өзі адекватты түрде көрсете алмауы табиғи жағдай десек, біздің Республика бұл бағытта алғашқы, сонымен қатар, тұрақты қадам жасауда.
Әлемдік практика көрсеткендей, бағалы қағздар рыноктық экономиканың тиімді қызмет ету механизмдерінің бірі болып табылатындықтан, сондай – ақ, қаржы ресурстарын, халықтың қор жинауы және заңды тұлғаларды жұмылдырудың, экономикадағы инвестициялық қаржылардың оптималды қайта бөлінуінің сенімді құралдары болып табылады.
Бағалы қағаздар рыногы 18 ғасырда – Германия, Англия және басқа батыс елдерінде өсіп отырған капитализм қаражаттарының жетіспеушілігін сезінгенде, кәсіпкерлердің ниеттері олардың қаржы мүмкіндіктерінен оза бастаған кезде пайда болады. Бағалы қағаздар рыногының басты қызмет ету мәселесі кәсіпорынға инвестицияны тарту, банктердің несиелерімен салыстырғанда, осы кәсіпорындардың ең арзан акционерлік капиталға кіруді қамтамасыз ету болып табылады.
Бағалы қағаздар рыногының орталық бағыттарының бірі – аймақаралық және салааралық капиталдың тез құйылуына мүмкіндік туғызу болып табылады. Бірақ, бүгінгі таңда рыноктың мұндай қызметі жай орындалуда және шектеулі, өйткені, байланыс құралдарының қымбаттылығына, телекоммуникация қызметіндегі жоғары қойылымдар, аралық есептердің, депозитаралық айырбас жүйесіндіегі қиындықтарға байланысты.
Қазақстанда тиімді экономикалық реформаны іске асырудың негізгі шарты – рыноктық экономикаға өту болып табылады, ал, меншіктің өзгеруі және мемлекеттендіру арқылы тауар өндірушілердің еркін шаруашылық қызмет етуі үшін жағдайлар туғызды, сонымен қатар, өндірістің негізгі құралдарын акционерлеуді болжайды.
1. Алексеев М.Ю. Рынок ценных бумаг. М.: – Финансы и статистика. 1992.
2. Ашимбаев Т.П.Экономика Казахстана на пути к рынку: тенденции и размышления. Алматы: Қазақстан., 1994.
3. Брокеры и регистраторы на рынке ценных бумаг. Учебное пособие. Коллектив авторов. Алматы 2000. – 288б.
4. Гришаев С.П. Что нужно занть о ценных бумагах. М.: ЮРИСТ, 1997.
5. Ефремов и.А. Операции коммерческих банков с ценными бумагами. М. Изд. “Сервис”. 1995.
6. Жатқанбаев Е.Б. Основы формирования смешанной экономики. Алматы, Қазақ Университеті”, 1992, 108б.
7. Коган М.Л. Предприятие – клиент, банки, расчетно – кредитное обслуживание, валютные операции. М.: АРКАИР, 1994, 205 б.
8. Курс переходной экономики. Учебник для вузов. / Под ред. академика л.И.Абалкина. М.: ЗАО “Финстатинформ”. 1997–640б.
9. Курс экономики. Учебник / Под ред. Б.а.Райзберга. –ИНФРА –М., 1997. – 720 б.
10. Курс экономической теории. Уч. пособие. /Ред. кол. Г.А.Киселева, М.Н.Чепурин. М., 1993 –473 б.
11. Основы экономической теории. Е.Ф.Борисов, Ф.М.Волков. Москва “Высшай школа”. 1993– 224б.
12. Политэкономия. Учебник./Под ред. Д.В.Валового. Москва ЗАО “Бизнес-“ИнтелСинтез”. 1999ж. –400б.
13. Рынок ценных бумаг. Учебник. Под ред. В.А.Галанова, А.И.Басова. М.: – Финансы и статистика. 1999ж.
14. Рынок ценных бумаг и его финансовые институты. Спб.: АО Комплекс, 1994
15. Статистический бюллетень Национального Банка Республики Казахстан №7.- Алматы: НацБанк, 1998. – 57б.
16. Теория переходного периода. Т.1. Микроэкономика: Учебное пособие. / Под ред. к.э.н. Е.В.Красниковой.–М.: ТЕИС, 1998. –231с.
17. Теория переходного периода. Т.2. Макроэкономика: Учебное пособие. / Под ред. д.э.н. В.В.Герасименко.–М.: ТЕИС, 1997. –319б.
18. Ценные бумаги и фондовый рынок. Учебное пособие. Алматы. КазГАУ “Экономика”. 1998ж. –185 б.
19. Ценные бумаги и фондовый рынок. Я.М.Миркин. Москва. Изд. “Перспектива”. 1995ж. –550б.
20. Фельдман А.А. Государственные ценные бумаги. М.: Инфра – М., 1995.
21. Фельдман А.Б., Лоскутов А.И. Российский рынок ценных бумаг. М.: Аналитика – Пресс – Академия, 1997.
22. Экономическая теория. Учебник для вузов. / “ПИТЕР”. 2001.–544б.
23. Экономикс. Кэмпбелл Р.Макконелл, Стэнли Л.Брю. Баку, Изд.: “Азербайджан”. 1992. Т.І.
24. Экономикс. Кэмпбелл Р.Макконелл, Стэнли Л.Брю. Баку, Изд.: “Азербайджан”. 1992. Т.ІІ.
25. Экономический образ мышления. Пол Хейне. Пер. с англ. М.: 1992. 704б.
26. Экономика. П.Самуэльсон. М.: 1992.
Мерзімді басылымдар
Газеттер
27. Панорама, № 3, 1998, №52, 62, 70, 82-1998, №2, 8 , 12, 20 – 2002;
28. Деловая неделя, №10, №22, №24, №28, 2002 жыл.
29. Проблемы развития рынка ценных бумаг в России. // Экономика и жизнь. 1995. №35
Журналдар
30. Обзор Казахстанского рынка ценных бумаг. / В.Ким //Рынок ценных бумаг Казахстана. №9, 2001.
31. KASE. Казахстанский рынок корпортивных облигаций. //Рынок ценных бумаг Казахстана. №12, 2001.
32. Кастодиальная деятельность банков Республики казахстан: основные факторы и перспективы развития. / Иванов М. //Рынок ценных бумаг Казахстана. №2, 2001.
33. Сравнительный анализ национальных биржевых систем экономически развитых стран мира. /Уркунчиев Е. //Рынок ценных бумаг Казахстана. №7, 2001.
34. Фондовый рынок стран - членов ЕС. // О. Хмыз. МЭиМО, №3,1998
Сонымен қатар:
35. Аль Пари;
36. Вестник КазГУ;
37. Вестник МГУ;
38. Қаржы - қаражат.
2. Ашимбаев Т.П.Экономика Казахстана на пути к рынку: тенденции и размышления. Алматы: Қазақстан., 1994.
3. Брокеры и регистраторы на рынке ценных бумаг. Учебное пособие. Коллектив авторов. Алматы 2000. – 288б.
4. Гришаев С.П. Что нужно занть о ценных бумагах. М.: ЮРИСТ, 1997.
5. Ефремов и.А. Операции коммерческих банков с ценными бумагами. М. Изд. “Сервис”. 1995.
6. Жатқанбаев Е.Б. Основы формирования смешанной экономики. Алматы, Қазақ Университеті”, 1992, 108б.
7. Коган М.Л. Предприятие – клиент, банки, расчетно – кредитное обслуживание, валютные операции. М.: АРКАИР, 1994, 205 б.
8. Курс переходной экономики. Учебник для вузов. / Под ред. академика л.И.Абалкина. М.: ЗАО “Финстатинформ”. 1997–640б.
9. Курс экономики. Учебник / Под ред. Б.а.Райзберга. –ИНФРА –М., 1997. – 720 б.
10. Курс экономической теории. Уч. пособие. /Ред. кол. Г.А.Киселева, М.Н.Чепурин. М., 1993 –473 б.
11. Основы экономической теории. Е.Ф.Борисов, Ф.М.Волков. Москва “Высшай школа”. 1993– 224б.
12. Политэкономия. Учебник./Под ред. Д.В.Валового. Москва ЗАО “Бизнес-“ИнтелСинтез”. 1999ж. –400б.
13. Рынок ценных бумаг. Учебник. Под ред. В.А.Галанова, А.И.Басова. М.: – Финансы и статистика. 1999ж.
14. Рынок ценных бумаг и его финансовые институты. Спб.: АО Комплекс, 1994
15. Статистический бюллетень Национального Банка Республики Казахстан №7.- Алматы: НацБанк, 1998. – 57б.
16. Теория переходного периода. Т.1. Микроэкономика: Учебное пособие. / Под ред. к.э.н. Е.В.Красниковой.–М.: ТЕИС, 1998. –231с.
17. Теория переходного периода. Т.2. Макроэкономика: Учебное пособие. / Под ред. д.э.н. В.В.Герасименко.–М.: ТЕИС, 1997. –319б.
18. Ценные бумаги и фондовый рынок. Учебное пособие. Алматы. КазГАУ “Экономика”. 1998ж. –185 б.
19. Ценные бумаги и фондовый рынок. Я.М.Миркин. Москва. Изд. “Перспектива”. 1995ж. –550б.
20. Фельдман А.А. Государственные ценные бумаги. М.: Инфра – М., 1995.
21. Фельдман А.Б., Лоскутов А.И. Российский рынок ценных бумаг. М.: Аналитика – Пресс – Академия, 1997.
22. Экономическая теория. Учебник для вузов. / “ПИТЕР”. 2001.–544б.
23. Экономикс. Кэмпбелл Р.Макконелл, Стэнли Л.Брю. Баку, Изд.: “Азербайджан”. 1992. Т.І.
24. Экономикс. Кэмпбелл Р.Макконелл, Стэнли Л.Брю. Баку, Изд.: “Азербайджан”. 1992. Т.ІІ.
25. Экономический образ мышления. Пол Хейне. Пер. с англ. М.: 1992. 704б.
26. Экономика. П.Самуэльсон. М.: 1992.
Мерзімді басылымдар
Газеттер
27. Панорама, № 3, 1998, №52, 62, 70, 82-1998, №2, 8 , 12, 20 – 2002;
28. Деловая неделя, №10, №22, №24, №28, 2002 жыл.
29. Проблемы развития рынка ценных бумаг в России. // Экономика и жизнь. 1995. №35
Журналдар
30. Обзор Казахстанского рынка ценных бумаг. / В.Ким //Рынок ценных бумаг Казахстана. №9, 2001.
31. KASE. Казахстанский рынок корпортивных облигаций. //Рынок ценных бумаг Казахстана. №12, 2001.
32. Кастодиальная деятельность банков Республики казахстан: основные факторы и перспективы развития. / Иванов М. //Рынок ценных бумаг Казахстана. №2, 2001.
33. Сравнительный анализ национальных биржевых систем экономически развитых стран мира. /Уркунчиев Е. //Рынок ценных бумаг Казахстана. №7, 2001.
34. Фондовый рынок стран - членов ЕС. // О. Хмыз. МЭиМО, №3,1998
Сонымен қатар:
35. Аль Пари;
36. Вестник КазГУ;
37. Вестник МГУ;
38. Қаржы - қаражат.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКСЫНДАҒЫ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР РЫНОГЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ және ДАМУ
ПРОБЛЕМАЛАРЫ
Алматы, 2002
Жоспары
Кіріспе
3
І тарау Бағалы қағаздардың дамуы және қалыптасуы 6
1.1. Бағалы қағаздардың пайда болуы және жалған
капитал теориясы 6
1.2. Бағалы қағаздар құрылымы және Қазақстан
Республикасында даму этаптары
9
1.3. Бағалы қағаздар классификациясы мен түрлері
15
1.4. Әлемдік тәжірибедегі бағалы қағаздар
эволюциясы 20
ІІ тарау Бағалы қағаздар рыногының түсінгі мен орны
28
2.1. Бағалы қағаздар рыногына жалпы симаттама
28
2.2. Бағалы қағаздар рыногының қатысушылары мен
ин инфрақұрылымы
33
2.3. Қазақстан Экономикасының дамуындағы бағалы 41
қағаздар рыногы
ІІІ тарау Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар 45
рыногының даму проблемалары мен
перспективасы
3.1. Республикадағы бағалы қағаздар рыногының 45
мәселесі
3.2. Мемлекеттік бағалы қағаздар қызметі 52
Қорытынды 55
Пайдаланылған әдебиеттер 57
Қосымша мәліметтер 59
Кіріспе
Қазақстанның рыноктық қатынасқа өту жағдайындағы меншік формаларының
ауысуы, экономиканың қайта құрылымы нәтижесінде өндірістің құлдырауы,
төлемеушілік дағдарысы, қаржы айналымының тапшылығы және экономикаға ұзақ
мерзімді ақша қаражатын тартудың мүмкін еместігі, рыноктық шаруашылықтың
дамуын реттеп отыруға қабілетті, бағалы қағаздар рыногын құру
қажеттілігінің пайда болуына себеп болды.
Бағалы қағаздар рыногы барлық елдерде мемлекет экономикасының дамуының
маңызды факторларының бірі. Бағалы қағаздар – экономиканың ең маңызды
салаларына отандық және шет елдік капитал салымы тартылуға мүмкіндік
беретін, мемлекеттің макроэкономикалық реттеуіш құралы болып табылады.
Бағалы қағаздар рыногының құрылуы мен дамуы, Республикадағы рыноктық
экономиканың құрылуына үлкен септігін тигізеді.
Бағалы қағаздар рыногы рыноктық экономика дамуының, қаржы ресурстары
шоғырлануының құралы, мемлекеттің экономикалық жүйесінде құралдарды
оптималды қайта бөлудің тиімді механизмі.
Бағалы қағаздар рыногы дамыған мемлекеттер экономикасында да, ең
көрнекті орынға ие. Өтпелі кезең заңдылықтары рыноктық экономиканың
институционалдық құрылымдарының дамуын талап ету себебінен, Қазақстанда қор
рыногы өзін - өзі адекватты түрде көрсете алмауы табиғи жағдай десек,
біздің Республика бұл бағытта алғашқы, сонымен қатар, тұрақты қадам
жасауда.
Әлемдік практика көрсеткендей, бағалы қағздар рыноктық экономиканың
тиімді қызмет ету механизмдерінің бірі болып табылатындықтан, сондай – ақ,
қаржы ресурстарын, халықтың қор жинауы және заңды тұлғаларды жұмылдырудың,
экономикадағы инвестициялық қаржылардың оптималды қайта бөлінуінің сенімді
құралдары болып табылады.
Бағалы қағаздар рыногы 18 ғасырда – Германия, Англия және басқа батыс
елдерінде өсіп отырған капитализм қаражаттарының жетіспеушілігін
сезінгенде, кәсіпкерлердің ниеттері олардың қаржы мүмкіндіктерінен оза
бастаған кезде пайда болады. Бағалы қағаздар рыногының басты қызмет ету
мәселесі кәсіпорынға инвестицияны тарту, банктердің несиелерімен
салыстырғанда, осы кәсіпорындардың ең арзан акционерлік капиталға кіруді
қамтамасыз ету болып табылады.
Бағалы қағаздар рыногының орталық бағыттарының бірі – аймақаралық және
салааралық капиталдың тез құйылуына мүмкіндік туғызу болып табылады. Бірақ,
бүгінгі таңда рыноктың мұндай қызметі жай орындалуда және шектеулі,
өйткені, байланыс құралдарының қымбаттылығына, телекоммуникация
қызметіндегі жоғары қойылымдар, аралық есептердің, депозитаралық айырбас
жүйесіндіегі қиындықтарға байланысты.
Қазақстанда тиімді экономикалық реформаны іске асырудың негізгі шарты
– рыноктық экономикаға өту болып табылады, ал, меншіктің өзгеруі және
мемлекеттендіру арқылы тауар өндірушілердің еркін шаруашылық қызмет етуі
үшін жағдайлар туғызды, сонымен қатар, өндірістің негізгі құралдарын
акционерлеуді болжайды.
Берілген жұмыстың мақсаты Қазақстанда бағалы қағаздар рыногының даму
көрінісін және проблемасын талдау болып табылады.
Осыған байланысты талдау барысында:
✓ қор рыногының негізгі түсініктемесін яғни, бағалы қағаздар ұғымы мен
оның классификациясы, алғашқы және екінші рыноктарды талқылау;
✓ бағалы қағаздар рыногы мәселелері мен қызметін анықтау;
✓ Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар жағдайын тақылау, негізгі
қалыптасу проблемасын ашу;
✓ жинақталған проблеманың және келесі даму көрінісін шешу жолдарын іздеу
мәселелерін анықтау мен талдау жасалынып өтті.
Қойылған мәселелерден шыға келе, жұмыстың бірінші бөлімінде бағалы
қағаздар түсінігі мен түрлері, бағалы қағаздардың Қазақстан
Республикасындағы даму этаптары мен салыстырмалы түрде әлемдік тәжірибедегі
бағалы қағаздар қарастырылды. Бұл жерде, бағалы қағаздар ұғымын ашуға,
олардың ерекшеліктері мен мәселелерін ашуға, бағалы қағаздардың
классификациясы мен түрлеріне көңіл бөлінді.
Екінші тарау толығымен бағалы қағаздар рыногына арналған. Рынокты
зерттеу барысында, тарау бөлімдерінде бағалы қағаздар рыногы жайлы жалпы
мағлұматтар берілді. Мұнда, бағалы қағаздар рыногы мен басқа рыноктар
арасындағы байланысы, рынок қызметтері, соның ішінде бәрімізге мәлім
болатын, инвестициялық қорлар мен зейнетақылық қорлар, депозитарлық және
кастодиалды қызмет түрлері және бағалы қағаздар портфелі жайында, рынок
қатысушылары – дилер, брокер және банктердің атқаратын ролі, сонымен қатар,
Қазастан Республикасының экономикасындағы бағалы қағаздар рыногының маңызы
мен инфрақұрылы қозғалды.
Үшінші тарау, Қазақстан Республикаындағы бағалы қағаздар рыногының
даму проблемалары мен перспективаларына арналған. Еліміздегі бағалы
қағаздар рыногының дамуына әсер ететін факторлар, артықшылықтары мен
кемшіліктері, осы бағалы қағаздар рыногында Ұлттық Банк әсері жайында
айтылған. Сондай – ақ, негізгі проблемасы ретінде салық салу саясаты, оның
эмиссияға әсеріне талқылау жасалды.
Сонымен қатар, мұнда мемлекет ішіндегі басты орын алатын мемлекеттік
бағалы қағаздар рыногы жайында, оның түрлері мен статистикалық
берілгендерімен танысуға болады.
Қарастырылып отырған диплом жұмысының міндеті – осы зерттеліп отырған
рыноктың түрлері мен жалпы тарихын, сонымен қатар, даму проблемалары мен
перспективаларын ашу болып отыр.
І тарау. Бағалы қағаздардың дамуы және қалыптасуы
1. Бағалы қағаздар рыногының пайда болуы және жалған капитал
теориясы
Экономикалық теория курсынан белгілі, барлық тауарлар әлемі екі топқа
бөлінеді: тауарлар (материалды игіліктер, қызметтер) және ақшалар. Өз
ретінде, ақшалар – жай ғана ақша және капитал бола алады, яғни, жаңа ақша
алып келетін ақшалар. Бір тұлғадан (юридикалық немесе жеке тұлға), екінші
тұлғаға ақшаны беру қажеттілігі барлық кездерде де туындайды. Рынок
тәжірибесі аталған ақша берудің екі негізгі тәсілін өңдеп шығарды –
несиелеу процесі мен бағалы қағаздарды шығарып, айналысқа енгізу. Мысалы,
бір тауар қажет болып, оны төлеу үшін ақша бір себептермен болмай қалуы
(қолма - қол ақша болмауы, есеп шотта ақшаның таусылуы), немесе, керісінше,
тауар өндірісі үшін ақша қажет болып, бірақ, тауар бір уақыт өткен соң
ғана шығатын жағдай. Сөйтіп, тауар рыногында тауар жоқ болса да, немесе, ол
өндірілу жолында тұрса, келісім шартты жасау кезіне дейін әлі дайын
болмаған жағдайды айтуға болады.
Осылайша, рынок жағдайында, оның қатысушылары көптеген қатынасқа
түседі, соның ішінде, ақша мен тауарларды бір – біріне беру. Бұл қатынастар
тиісті шарттармен белгіленеді, дайындалып бекітіледі.
Осы мағынада бағалы қағаздар – рынок қатысушылары арасындағы, өзі осы
қатынастардың объектісі болып табылатын, рыноктық қатынастардың белгілену
формасы. Яғни, оның қатысушылары арасындағы келісім – шарт жасау немесе
келісу нәтижесі тауар немесе ақшаға айырбасталатын бағалы қағаздың сатып
алу – сату немесе беруі.
Бірақ, бағалы қағаз – ақша да, материалды қағаз да емес. Оның
бағалылығы өз иесіне беретін құқығында. Иесі өз тауары немесе ақшасына
сенімі – тек, сол берілген бағалы қағаздың құндылығына сенімді, ол бағалы
қағазы ақша немесе тауардан ешқандай да кем емес екендігіне көзі жеткен соң
ғана айырбастайды. Қазіргі кезеңде, тауар да, ақша да капиталдың әр түрін
білдіретіндіктен, бағалы қағаздардың экономикалық анықтамасын беріп кетуге
болады.
Бағалы қағаз – өзінің орнына берілетін, рынокта тауар ретінде
айналысқа түсетін және табыс алып келетін тауарлы, өндірістік, ақшалық
формасынан ажыратылатын капитал формасы. Бұл – тауарлы, өндірістік, ақшалық
формадағы капиталдың ерекше формасы. Капитал иесінде капитал болмаса да,
бағалы қағаз формасында белгіленген оның барлық құқығы қорғалғандығы, оның
негізгі мәні болып табылады.
Бағалы қағаздар формасында – олардың экономикалық (ақшалық) бағалығы
бар, әр түрлі қоғамдық мәнді құқықтар белгілене алады.
Бағалы қағаздар түсінігі көп жақты, себебі, оларды көрсететін
экономикалық қатынастардың өзі өте қиын, және олар өзгертіліп, дамып
отырады, ал осыдан бағалы қағаздардың жаңа даму формалары шығып отырады.
Кеңейтілген мағынадағы бағалы қағаздар – сәйкес бағамен сатылынып және
сатып алынып отыратын әртүрлі құжат (қағаз). Тарихи мысал – орта
ғасырлардағы индульгенцияларды сату. Бағалы қағаздардың теоретикалық
мағынасы өте тар, себебі, олар тек қана нақты бір мүліктік мәнін көрсететін
бағалы қағаздарды қамтиды.
Жалған капитал – бағалы қағаздарда: акция, облигация, вексель және
басқа формаларда көрінген капитал. Оның дамуы және қызмет етуі нақты (яғни,
өндірістік) капиталмен тығыз байланысты. Мұндай қағаздардың шығуымен,
капиталдың екіге бөлінуі шығады. Бір жағынан, өндірістік қорлармен
көрсетілген нақты капитал шығады, екінші жағынан – бағалы қағаздар
түріндегі көрінісі.
Нақты капитал өндіріске салынып, осы салада қызмет етіп жатқан кезде,
бағалы қағаздар – тек капиталдың қағаз түріндегі дубликатын көрсетеді.
Жалған капиталдың, яғни, бағалы қағаздардың пайда болуы – коммерциялық
және өндірістік қызметтің қиындауы мен тереңдеуі нәтижесіндегі несиелік
ресурстар көлемінің көп мөлшерде қажет етуінің дамуымен байланысты. Осылай,
жалған капитал тарихы, ссудалық негізден бастау алады, себебі, бағалы
қағаздарды сатып алу – ақша капиталының бір бөлігін ссудаға беруді
білдіреді, ал қағаздың өзі, оған сәйкес оның иесі қарызға берілген капитал
орнына дивидент немесе пайыз түріндегі белгіленген бір табыс мөлшерін
алуға құқық беретін, несиелік құжат формасын алады. Мұндай операция
нәтижесінде пайда болған қағаз (меншік мәртебесі)– қарызға капитал берген
иесіне, пайыз немесе дивиденд есебін өсіруге құқық береді.
Жалған капитал, пайда болысымен жеке өмір сүреді. Бұл, оның құнының
(қағаздың жиынтық курстық бағасы) тек қана бағалы қағазды көрсететін
өндірістік капитал қызметінің әсерінен өзгертілуін ғана емес, сонымен қатар
(көбінесе және көп дәрежеде), басқа, мысалы, саяси жағдайлар сияқты
факторлар байланысының өзгерісінен де көрінеді. Жалған капиталдың құны,
қызмет етуші капитал мөлшеріне байланысты, өте үлкен шекараларда өзгертіліп
отыруы мүмкін. Өндірістік капиталдан тәулсіз, бағалы қағаздар рынокта жеке
айналысынан да көрінеді. Теоретикалық жағынан алып қарағанда, бұл
біріншіден, ссуда актісі нәтижесінде капитал – меншіктік капитал -
қызметтен бөлінуінің нәтижесінде, екіншіден, бағалы қағаз ликвидтілігінің
жоғары деңгейіне ие болатын, яғни, қолма - қол құралдарға еркін айнала
алатын мүмкіндігі бар, потенциалды ақша капиталын көрсетеді.
Жалған капиталдың мөлшері (қағаздардың жиынтық курстық бағасы) –
бағалы қағаздар бойынша табыс капитализациясының жолымен анықталады:
Жалған капиталдың негізгі қызметі - ұйымдастыру және өндірісті кеңейту
мақсатында салымшылардың ақша құралдарын мобилизациялау.
Келесі қызметі – ақпараттық. Мұның мәні – бағалы қағаздар рыногындағы
жағдай, мемлекеттегі экономикалық конъюнктура туралы инвесторларға өз
капиталдарын салуға бағыт беретін ақпарат беріліп отырады. Тұтастай
алғанда, жалған капиталдың қызмет етуі, рынок қажеттіліктеріне сәйкес
оларды бөлу және өндіру мүдделерінде бос ақша құралдарын
ынталандыратындықтан,тиімді және рационалды экономиканың қалыптасуына
мүмкіндік береді. Осыған байланысты, еліміздің көптеген экономисттері
“жалған” терминін (бұл термин К.Маркспен қолданылған), “қор құндылықтары”
терминіне ауыстырылуын ұсынған (.
1.2. Бағалы қағаздар құрылымы және Қазақстан Республикасында оның даму
этаптары
Берілген әдебиеттерде бағалы қағаздар рыногының нақты тұжырымдалған
түсінігі жоқ екенін айта кеткен жөн. Осыған байланысты, бағалы қағаздар
мәселесімен айналысатын бір қатар ғалым – экономисттердің пікірлеріне
тоқтала кетерлік. Мысалы, Т.А.Алексеев : “Өз құны болатын және сатыла
алатын, сатып алынатын және өтелетін арнайы құжаттарды шығару арқылы
көрсетілетін несиелік қатынаспен бірге иемдену қатынасын қамтитын рынок”
деп түсіндіреді[1].
Я.М.Миркин өзінің “Ценные бумаги и фондовый рынок” деп аталатын
оқулығында, қор рыногын ақшалай рыноктың, капитал рыногының сегменті
ретінде анықтайды, сонымен қатар, бұған тікелей банктік несиелер қозғалысын
кіргізеді, сақтандыру саласы арқылы ақша ресурстарын қайта бөлу, фирма
ішіндегі несиелерді жатқызады.
Б.А.Райзберг: “Бағалы қағаздар – заңды күші бар, иелеріне бір жақты
стандартталған құқық беретін, алдын – ала келісілген шарттар бойынша,
бірақ, эмитенттің келісімінсіз, біреуге беруге немесе сатуға құқығы бар
құжаттар пакеті[2]”.
Қазіргі кезеңгі рыноктық экономикада бағалы қағаздар өте маңызды және
өте ерекше орынға ие.
Бағалы қағаздар тарихына үңілсек, ол, бірнеше ғасырларға тереңдейді.
400 жыл бұрын, 1592 жылы Анртверпенде жергілікті биржада сатылатын, бағалы
қағаздарға баға тізімі көрінген. Осы жылдары, қор биржаларының бағалы
қағаздарды сатып алумен айналысатын арнайы ұйым ретінде пайда болуы деп
есептеледі.
Ал, бері келе, пайда болуына тоқталсақ, ең алғаш ресми биржа сол
кездерде Петерборда, қала құрылған жылдарында (1703 жылы) пайда болған. Ол
көп уақыт бойы тауарлы биржа болған, онда қор құндылықтарымен және шет ел
валютасындағы векселдермен де сауда жүргізілген. Ал, 1913 жылдарға қарай,
Ресейде бағалы қағаздармен қызмет жасайтын, 70 қор биржасы орын алған.
Өте қатаң реттеуші кеңестік кезеңде бағалы қағаздар болмаған деп айта
аламыз. Бағалы қағаз деп айтуға болатын тек мемлекеттік ішкі займдар
облигациясы ғана болған, бірақ оны бағалы қағаз деп айтуға болар ма екен?
Ал, Қазақстанда пайда болуына тоқталар болсақ, бұрынғы ССРО
заңдылықтары негізінде пайда болған акционерлік қоғамдар, брокерлік және
қор биржаларының ашылуына байланысты, 1991 жылдарға сай келеді[3]. Бірақ,
рыноктық қатынастар мен құқықтық базаның, сондай – ақ, бағалы қағаздар
рыногы қызметінің ережелерінің жеткіліксіз дамуына байланысты олардың
алдағы дамуы тоқталынып қалды.
Жоғарыда айтып кеткендей, мемлекетіміздегі қор рыногының пайда болуы
1991 – 1994 жылдармен байланысты. Бұл период кеңестік шаруашылық жүйесінен
рыноктық экономикаға ауысуындағы өтпелі кезең болды.
1994 жылдың көктеміне дейін қазақстандық заңдылық қор рыногында тек 4
субъектінің қызмет етуін, яғни – эмитенттер, инвенсторлар, қор биржалары
мен делдалдар, сонымен қатар, акционерлік қоғамдар шығаруға құқығы жоқ
еңбек коллективтері мен кәсіпорындардың бағалы қағаздарын атап өткен.
Сонымен қатар бұл периодта бағалы қағаздар эмиссиясын мемлекеттік
тіркеуше өте төмен қаралды, себебі, жекешелендіру процесінің нәтижесінді
құрылған акционерлік қоғамдардың көп бөлігі олардың акциялары
тіркелмегендіктен, юридикалық жағынан қызмет етуге жарамсыз болды.
Бұл периодта қор рыногын мемлекеттік реттеуші ұйым Қаржы министрлігі
болды.
Рыноктық инфрақұрылымның дамуының динамикалық кезеңі 1995 жылдардан
басталады,осы кездері Бағалы Қағаздар бойынша Ұлттық комиссия (1995ж., 11
қаңтар) ұйымдастырылған. 1995 жылдың 19 сәуірінен бастап Қазақстанның қор
биржасы “Орта Азиялық Қор Биржасы” (ЦАФБ) өз жұмысын бастады. 1995 жылдың
19 сәуірінде Қазақстан Республикасының “Бағалы қағаздар және қор биржасы”
туралы заңы бекілтілді[4].
1995 жылға дейінгі мемлекет қызметі қаншалықты негізін салғаныменен,
қор рыногының нақты дұрыс қызмет етуіне себепкер бола алмады. Бағалы
қағаздар рыногының белсенді қызмет ете алмауына себеп болған экономикадағ
негативті тенденцияларды атап өтуге болады. Бұл:
1) инфляцияның жоғары темптері;
2) өндіріс стагнациясы;
3) сол периодтағы қазақстандық экономика құрылымындағы мемлекеттік
сектордың өте үстем болуы;
4) бағалы қағаздар рыногындағы қызмет етуші субъектілердің
психологиялық және профессионалды дайындықсыздылығын атауға болады.
Осы периодта Қаржы Министрлігінің бағалы қағаздар рыногындағы
делдалдық қызметті лицензиялауы басталды. Нәтижесінде, 1994 жылдың аяғына
қарай юридикалық тұлғаларға 98 лицензия және физикалық тұлғаларға 1460
лицензиялар берілді.
Аталған периодтың соңына қарай, 1994 жылы Қазақстан Республикаының
Президентінің 1994 жылғы 20 наурызынан “Бағалы қағаздар құрылу шаралары
туралы” жарлығына сәйкес бағалы қағаздар бойынша Қазақстан Республикасының
Ұлттық комиссиясының құрылуына байланысты қор рыногы қандай болу керек
екендігі жөнінде нақты мағлұмат пайда болды. Берілген жарғыда бағалы
қағаздар бойынша Ұлттық комиссияның қарамағынан бағалы қағаздардың Орталық
Депозитарийін құру; 1994 жылдың 3 қазанындағы Уақытша Жарғыдағы еңбек
коллективтері мен кәсіпорындардың бағалы қағаздарын шығару мүмкіндігін
тоқтататын және акционерлердің реестрі эмитентпен қатар эмитентпен
келісілген басқа да ұйымдармен шығарыла алатындығы туралы; 1994 жылдың 3
қазанындағы Уақытша Жарғыдағы бағалы қағаздарды шығару мен айналысқа енгізу
және қор биржасын құру туралы мәселелер ең алғаш рет қойылған. Берілген
жағдай, лицензияланатын қор биржаларының қызметін бөлшекті түрде реттеуін
қарастырды. Сонымен қатар, бағалы қағаздар рыногында депозитарлық қызмет
түрін жүргізуді қарастырып өтті.
1995 жылдың басына қарай бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссия өз
қызметіне кірісті. Бағалы қағаздар рыногындағы профессионалды қызмет
түрлері клирингтік, бағлы қағаздар портфелін басқару қызметі, бағалы
қағаздарды ұстаушылар реестрін жүргізу қызметі, бағалы қағаздарды сақтау
қызметі (1997 жылдан “кастодиалды”), биржадан тыс бағалы қағаздар рыногын
бағалау (котировочный) жүйесінің қызметтерімен толықтырылды.
Сондай – ақ, мемлекет берілген қор рыногы инфрақұрылымының қабілетсіз
екенін және оны ары қарай дамыту керектігін мойындады. Осы мақстаттарға
орай, Үкімет 1996 – 1998 жылдарға Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар
рыногын дамыту бағдарламасын бекітті.
Берілген период ағымында, 1995 жылдың сәуір айында брокер – дилерлік
ұйымдар саны 21 – ден 93 – ке дейін, өсті. 1996 жылдың аяғында ең алғаш
тіркеушілер мен бағалы қағаздар рыногында қызмет етуші мыңға жуық
мамандарды оқытуға арналған оқу орталықтары ашылды. Осы кезеңде ең алғаш -
бағалы қағаздар рыногының профессионалды қатысушылары ассоциациясы, бағалы
қағаздар рыногының профессионалды қатысушыларының Ұлттық ассоциациясы және
Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар рыногындағы брокерлер мен
дилерлердің Ұлттық ассоциациясы пайда болды.
1996 жылдың желтоқсаны - Қазақстандық қор биржасына инвесторлардың
қызығушылығын туғызған кезең: 14 желтоқсанда Үкіметтің “Бағалы қағаздар
бойынша биржалық сауданы белсендіру шаралары” туралы қаулысы, 31
желтоқсанда – “Акциялардың мемлекеттік пакетінің бір бөлігі қор биржасында
өткілетін шаруашылық субъектілердің тізімін бекіту” туралы қаулысы жарық
көрді. Бұл қаулылармен қарастырылатын шаралар “Голубые фишки” шартты
атауына ие болған.
1996 жылдың аяғына қарай, бағалы қағаздар рыногында бір – бірімен
бәсекелес екі қор биржасы пайда болды: Орта Азиялық және Қазақстандық Қор
биржалары.
1997 жыл ағымында қазақстандық бағалы қағаздардың базалық
инфрақұрылымы тұтастай өзгертілген. 1997 жылдың наурыз айында қор рыногын
реттейтін – “Бағалы қағаздар рыногы” туралы және “Қазақстан Республикасында
бағалы қағаздармен мәмілелерді тіркеу” туралы екі заңы жарық көрді. Сондай
– ақ, “Қазақстан Республикасында инвестициялық қорлар” туралы заң шықты,
бірақ, бұл заң 1999 жылдың қараша айына дейін, ҚАЗАҚСТАННЫҢ ХАЛЫҚТЫҚ
ЖИНАҚТАУШЫ БАНКІНІҢ ең алғашқы “ХАЛЫҚ КАПИТАЛ” инвестициялық қоры құрылған
кезге дейін іс жүзінде жұмыс істемеді.
1997 жылдың жазында, бағалы қағаздар бойынша есеп айырысу саласындағы
халықаралық стандарты “Группа тридцати” ұсынысы бойынша құрылған, Қазақстан
қор биржасыменен бірге қор рыногының техникалық инфрақұрылымының ортасы
болған “Бағалы қағаздардың Орталық Депозитарийі” ЖАҚ құрылды.
1997 жылы тіркеушілік индустрия жаңадан құрылды. Жыл соңына қарай,
Қазақстанда 34 тіркеуші (қазақстандық қор рыногы тарихындағы ең жоғары
саны) болды. Мұндай, тіркеушілер санының күрт өсуіне заңдылық норма себеп
болды.
Сол жылдары алғаш банк – кастодиандар пайда бола бастады.
1997 жылғы және одан кейінгі бағалы қағаздар дамуына үлкен әсер еткен
“Қазақстан Республикасының зейнетақы” туралы заңы, осыған байланысты 1998
жылдан елімізде жинақтаушы зейнетақы қоры қызмет ете бастады.
1997 жылдың қарашасында Қазақстан Республикасының Президентімен бағалы
қағаздар бойынша, оның мәртебесімен басқару принциптерін өзгертетін Ұлттық
Комиссиясының жаңа жадайы жарық көрді.
Бірақ, посткеңестік экономикаға рыноктық механизмдердің енуіне орай,
мемлекетсіздендіру және мемлекеттік емес құрылымдар процесінің пайда
болуына байланысты бағалы қағаздар рыногының, қор рыногының пайда болуына
әкелді. Ал, қазіргі кезеңде, осы бағалы қағаздар рыногы динамикалық дамитын
сектор деуге болады.
Бұрын кеңестік одақ кезінде Қазақстанда бағалы қағаздар рыногы
болмағандықтан, оның дамуы уақытты қажет етеді, солай болғандықтан, меншік
қатынасын қайта құрумен (ең алдымен, жекешелендіруімен және мемлекеттік
кәсіпорындарды акционерлеумен) және мемлекеттік қаржы саясатының түгел
сипатының өзгеруімен тікелей байланысты. Қазіргі кезде мемлекеттік бюджет
тапшылығын жабу мақсатында ақша эмиссиясы емес, мемлекеттік бағалы
қағаздарды шығаруға көптен – көп көңіл бөлінуде.
Республикамызда заңға сәйес бағалы қағаздардың:
1) акция; 2) облигация; 3) вексель;
4) банктік (депозиттік) сертификат; 5) чек;
6) коносамент; 7) басқа да бағалы қағаздардың түрлері бар.
Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 5 наурызындағы “Бағалы қағаздар
рыногы туралы” заңы бойынша Қазақстан Республикасы территориясындағы бағалы
қағаздар рыногындағы айналымға акциялар, облигациялар және тағы да басқа
бағалы қағаздармен қатар туынды бағалы қағаздар да жіберілді (1 кесте).
Қазіргі кезеңде дамыған капиталисттік елдерде бағалы қағаздардың үш
рыногы қызмет етіп, дамуда:
- биржадан тыс (бастапқы);
- екінші (биржалық) ;
- “көше” рыноктары.
Барлық бағалы қағаздардың айналым рыногы дамыған экономиканың ең
маңызды элементі болып табылады.
Енді, биржадан тыс, яғни, бастапқы бағалы қағаздар рыногына тоқтала
кетелік.
Бастапқы немесе биржадан тыс айналым бағалы қағаздардың тек жаңа
шығаруларын қамтиды және ең алдымен сауда өнеркәсіп корпорацияларының
облигацияларын орналастырады. Соңғылары, инвестициялық банктер, банкирлік
үйлер арқылы бағалы қағаздарды алатын қаржы – несиелік институттармен
тікелей байланысқа түседі.
Өзінің орналасу әдістеріне ие болған бастапқы (биржадан тыс) рынок –
тәуелсіз, күрделі және иілгіш механизм болып табылады. Мұның ерекшелігі, ол
өзінен облигациялардың жаңа шығаруларын өткізеді де, содан кейін олардың
келесі сатып алуларына немесе қайта сатып алуларына, болмаса, қайта сатып
алуында олар қор рыногына кетеді.
Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 5 наурыздағы “Бағалы қағаздар
рыногы туралы” заңы бойынша бағалы қағаздардың бастапқы орналасуы немесе
шығару процесі кезінде (бағалы қағаздарды шығаратын басқа тұлға) арасындағы
қатынас немесе оның
бұйрығы бойынша бағалы қағаздар рыногының кәсіби қатысушылар және
инвесторлар арасындағы қатынас деп есептеуге болады[5].
Эмиссия, акционерлік қоғам құрылған кезде немесе қосымша акция шығару
жолымен жарғылық капиталдың көбеюі кезінде іске асады. Бағалы қағаздар
эмиссиясы, потенциалды шексіз инвесторлар арасында эмиссия проспектін
тіркеумен, жариялаумен және жарнама шарасын жүргізумен бағалы қағаздарды
орналастырудың ашық формасы ретінде, сондай – ақ эмиссия проспектін
ұсынусыз алдын – ала белгілі инвесторларға және шексіз тұлғаларға
материалды және материалды емес ұсыну түрінде орналасудың жабық формасы
ретінде жүргізіле алады.
Акционерлік қоғам заңды тұлға ретінде тіркелген кезінен бастап, 3 ай
ішінде акцияның эмиссиясын тіркеу қажет, сонымен қатар, оларды эмиссияның
мемлекеттік тіркеу номерін алған күнінен бастап бір жылдан асып кетпейтін
мерзімде шығаруы және орналастыруы қажет. Ал, келесі эмиссияда акционерлік
қоғам бағалы қағаздарды орналастырудың мерзімі 6 айдан жоғары болмауы
керек. Бағалы қағаздардың мемлекеттік тіркеу эмиссиясының толық көлемі мен
орналасу тәсіліне байланыссыз жасалады.
1.3. Бағалы қағаздар класификациясы және түрлері
Бағалы қағаздар әр түрлі сипаттары бойынша топтала алады. Қазіргі
әлемдік тәжірибедегі бағалы қағаздар үлкен екі топқа жіктеледі:
І топ – негізгі бағалы қағаздар;
ІІ топ– өндірістік бағалы қағаздар.
Негізгі бағалы қағаздар – активке әдетте, ақша, капитал, мүлікке, әр
түрлі ресурстарға және т.б. мүліктік құқығы негізінде жатқан бағалы
қағаздар.
Өз ретінде негізгі бағалы қағаздардың өзін екі топшаға бөлуге болады:
бірінші және екінші ретті бағалы қағаздар.
Бірінші ретті бағалы қағаздар – өздері бағалы қағаздар қатарына
кірмейтін активтерге негізделген. Бұл, мысалы, акциялар, облигациялар,
вексельдер, закладнойлар және т.б.
Екінші ретті бағалы қағаздар – бұл, бірінші ретті бағалы қағаздарға
негізделіп шығарылған қағаздар; бұл, бағалы қағаздардың өзіне бағалы қағаз:
бағалы қағаздарға варранттар, депозитарлық распискалар және т.б.
Өндірістік бағалы қағаздар – биржалық активтің берілген бағалы қағаз
негізіндегі баға өзгерісіне байланысты пайда болатын мүліктік құқық
(міндеттеме) түріндегі құжатсыз формасы.
Егер бұл анықтаманы жеңілдетілген түрде айтсақ, өндірістік қағаз -
қандай да болмасын бағалық активке; тауарлар бағасына (әдетте биржалық
тауар: астық, ет, мұнай, алтын және т.б.); негізгі бағалы қағаздар бағасына
(әдетте, акция, облигация индекстері); валюталық рынок бағаларына
(валюталық курс) және т.б. бағалы қағаздар деп қарапайым түрде айтуға
болады. Өндірістік бағалы қағаздарға: фьючерстік контрактілерді (тауарлы,
валюталы, пайыздық, индестік және т.б.) және айналысқа еркін түсетін
опциондарды жатқызуға болады.
Бағалы қағаздарға тән барлық сипаттары мен жиынтығы жалпы, бірдей
болып келетін түрлерді бағалы қағаздар деп түсінеміз.
Бағалы қағаздар классификациясы мен бағалы қағаздардың түрлерін
классификациялау деген мәселелерді де ажыратады.
Бағалы қағаздар классификациясы – оларға тән белгілі бір сипаттары
бойынша бөлу.
Бағалы қағаздар түрлерінің классификациясы – бір түрге жататын бағалы
қағаздарды топтастыру; бағалы қағаздар түрлерін топшаларға бөлу. Өз
кезегінде топшалар әр түрлі тармақшаларға бөліне алады. Әрбір төмен тұрған
классификация, жоғарыда тұрған классификация құрамына кіреді. Мысалы, акция
– бағалы қағаздардың бір түрі. Сонымен қатар, акция жай және пұрсатты
(привилегирленген) болады. Жай акция бір дауысты және көп дауысты,
номиналды және номиналсыз болуы мүмкін және т.б. мысалдар өте көп.
Жоғарыда айтылғандай, бағалы қағаздар белгілі бір әртүрлі сипаттарға
(нышандарға) ие.
Уақытша сипаттары:
✓ бағалы қағаздың бар болуының мерзімі: қашан айналысқа шығарылды,
қаншалықты уақыт мөлшеріне немесе мерзімсіз;
✓ шығуы: бағалы қағаз өзінің бірінші негізінен (тауар, ақша), әлде басқа
бағалы қағаздардан бастау алады ма;
Кеңістіктік ерекшелікер:
✓ олардың болуының формасы: ақшалық, немесе юридикалық тілде –құжаттық
форма немесе қағазсыз, құжатсыз формасы;
✓ ұлттық тиістілігі: отандық бағалы қағаз немесе басқа мемлекет, яғни шет
ел бағалы қағазы;
✓ территориалдық тиістілігі: берілген бағалы қағаз елдің қандай
аймағында шығарылды.
Рыноктық сипаттары:
✓ бағалы қағаз негізіндегі немесе оның бастапқы негізіндегі (тауар, ақша,
фирманың жиынтық активтері және т.б.) активтер типі;
✓ иелік сипаты: бағалы қағаз көрсетушісі немесе нақты тұлға (жеке, заңды
тұлға);
✓ шығару формасы: эмиссиялық, яғни, барлық бағалы қағаздар сипаты бойынша
бірдей болып келетін жеке сериялармен шығарылатын, немесе эмиссиондық
емес (жеке);
✓ меншік формасы мен эмитент түрі, яғни, рынокқа бағалы қағазды шығарушы:
мемлекет, корпорация, жеке тұлғалар;
✓ айналыс сипаты: рынокта еркін айнала алатын немесе шегі бар;
✓ бағалы қағаз көрсететін құқық түрі жағынан алғандағы экономикалық мәні;
✓ тәуекел деңгейі: жоғары, төмен және т.б.
✓ табыс қолма - қолдылығы: бағалы қағаз бойынша белгілі бір табыс төлене
ме, жоқ па;
✓ салынған құралдар формасы: ақша қарызға инвестициялана ма, немесе құқық
меншігін алу үшін.
Бағалы қағаздардың аталған сәйкес сипаттарымен құрылатын
класификациялық кестені көруге болады[6] (2 кесте).
2 кесте. Бағалы қағаздар сипатының классификациясы
Классификациялық сипаты Бағалы қағаздар түрлері
Бағалы қағаздың мерзімі Жылдам мерзімді
Мерзімсіз
Шығуы Бірінші қатарлы
Екінші қатарлы
Ұлттық тиістілігі Отандық
Шет елдік
Қоданылу типі Инвестициялық (капиталды)
Инвестициялық емес
Ие болу тәртібі Көрсетушілік
Атаулы
Меншік формасы Мемлекеттік бағалы қағаздар
Мемлекеттік емес бағалы қағаздар
Айналыс сипаты Рыноктық немесе еркін айналысқа түсетін
Рыноктық емес
Тәуекел деңгейі Тәуекелсіз және аз тәуекелді
Тәуекелді
Табыс қолма - қолдылығы Табысты
Табыссыз
Салу құралдарының формасы Қарыздық
Үлесті иелік
Экономикалық мәні (құқық Акциялар
түрі) Облигациялар
Вексельдер және т.б.
Экономикалық мәні жағынан негізгі бағалы қағаз түрлері болып табылады:
АКЦИЯ – акционерлік қоғамның жарғылық капиталына бірлік салым;
ОБЛИГАЦИЯ –белгіленген мерзімге, белгілі бір табыс төлеу немесе
төлемеу бойынша, салынған ақша сомасын қайтарудың бірлік қарыз
міндеттемесі.
БАНКТІК СЕРТИФИКАТ –банкке депозиттік (жинақтық) салымның белгіленген
мерзім өткеннен соң, пайыз төленетін, еркін айналысқа түсетін куәлігі.
ВЕКСЕЛЬ - қарыз алушының қарызды қайтару туралы, жазбаша ақшалық
міндеттеме, оның формасы мен айналысы арнайы заңдылықпен – вексельдік
құқықпен реттелініп отырады.
ЧЕК - чек алушыға чекте көрсетілген соманы банктің чек төлеушіге
төлеуінің жазбаша тапсырмасы.
КОНОСАМЕНТ – жүкті тасымалдауға, оның тиелгенін, тасымалданатыны және
қабылдап алуына құқығын куәландыратын стандартты (халықаралық) формасының
құжаты (келісімі).
ВАРРАНТ – а) складтағы тауар меншігінің складпен берілетін және
құықығын дәлелдейтін құжат; б) оның иесіне – белгіленген баға бойынша
белгілі бір уақыт аралығында бір компанияның акция немесе облигацияларын
сатып алуға мүлікті құқық беретін құжат.
ОПЦИОН – қатысушылардың бір жағының, белгілі бір уақыт аралығында
екінші жағынан премия деп аталатын белгілі бір ақша сомасын төлеу құқығымен
келісім жасалған баға бойынша активін сату (сатып алу) келісім – шарты.
ФЬЮЧЕРСТІК КОНТРАКТ – келісім жасалған уақытында белгіленген баға
бойынша болашақтағы бір уақытта биржалық активті сату – сатып алудың
стандартты биржалық келісім – шарты.
Тездетілген бағалы қағаздар – оларды шығаруда мерзімі қойылған бағалы
қағаздар. Әдетте, тездетілген бағалы қағаздар үш түрге бөлінеді:
• айналыста 1 жылға дейін болатын, қысқа мерзімді;
• 1 жылдан 5 – 10 жылға дейін айналыста болатын, орта мерзімді;
• 20 – 30 жыл айналыс мерзіміне ие, ұзақ мерзімді бағалы қағазар.
Мерзімсіз бағалы қағаздар – айналыс мерзімі еш нәрсемен
регламенттелмеген (тәртіптелмеген), яғни, олар “өмір бойы” айналыста болады
немесе жабу мерзіміне дейінгі, бағалы қағаз шығарылуында уақыты
белгіленбеген бағалы қағаздар.
Бағалы қағаздардың түрлеріне тоқтала кетсек, түрлеріне байланысты олар
үш түрге бөліне алады.
Ұсынушыға (предъявитель-көрсетуші, мәлімдеуші) бағалы қағазар. Бұл –
құжатта, бағалы қағаздар иесінің аты көрсетілмеген бағалы қағаздар.
Көбінесе, олар кіші номиналды болып шығарылады және халықтың көп бөлігін
инвестициялауға арналған. Олардың басты ерекше қасиеті – еш нәрсемен
шектелмеген екінші рынокқа ие болуға мүмкіндік беретін, қолдан қолға еркін
түрде өтуі. Ресейде соңғы кезге дейін, ұсынушылық акциялар эмиссиясына
тыйым салынған заңдылық ерекшеліктеріне байланысты, өте сирек
қолданылады[7]. Бағалы қағазды тек көрсету арқылы ғана, ие құқығын
дәлелдеуге болады. Мұндай бағалы қағаздар батыс елдерінде кең тараған, ең
бірінші Германияда, сонымен қатар АҚШ-та[8].
Атаулы бағалы қағадар. Бұл қағазға иелік құқық - қағаздың өзіне
(немесе оынң орнындағы сертификат) иесінің аты, реестрі - алғы эмитентпен
жазылуы қажет. Бұндай қағаздар екінші рынокта сатыла алады, бірақ, оны
меншік құқығына өтуін тіркеу үшін, жүргізілінетін мәмілелерді реестрде
тіркеу қажет, ал бұл, ұсынушылық бағалы қағаздарға қарағанда атаулы бағалы
қағаздардың айналымын қиындатады. Қазақстандағы бағалы қағаздардың көбісі
атаулы болып табылады.
Ордерлік бағалы қағаздар. Ордерлік қағаздардың иелік құқықтары –
көрсетілетін қағаздың өзіндегі және қағаз текстіндегі берілетін жазулармен
расталады. Бұл категорияға ең бірінші кезекте, вексельдер мен чектер
жатады.
Бағалы қағаздардың келесі бір топтастырылуы – эмитенттің қарыздық
міндеттемелерін (облигация, вексеь, депозиттік және жинақтаушы
сертификаттар және т.б.) көрсететін олардың қарыздық және қарыздық емес
(акция, опцион) болып бөлінуі.
Эмитенттің мәртебесі бойынша бағалы қағаздар мемлекеттік бағалы
қағаздар, корпоративті бағалы қағаздар, жеке тұлғалардың (вексельдер,
чектер, опцион және т.б.) бағалы қағаздары және шет ел эмитенттерінің
бағалы қағаздары болып бөлінуі бізге бұрыннан таныс. Сонымен қатар, эмитент
мәртебесі бойынша бағалы қағаздар банктік (депозиттік және жинақтаушы
сертификаттар) және банктік емес түрлері бар.
Қор бағалы қағаздары деп - қор биржасында кең айналысқа түсетін, яғни,
акция, облигация, опциондар сияқты бағалы қағаздарды айтуға болады.
Коммерциялық бағалы қағаздар – тауар айналысы процесі мен әр түрлі мүліктік
келісімдерге қызмет ететін қағаздар, мысалы, вексель, коносаменттерді атап
өтелік.
Бағалы қағаздарды қарастыруда тағы басқа да топтастырулар мен
бөлінулер болуы мүмкін, біз ең маңызды түрлерін атап өттік.
1.3. Әлемдік рыноктағы бағалы қағаздардың даму эволюциясы мен негізгі
тенденциялары
Бағалы қағаздар тарихы кем дегенде бірнеше жүз жылдарды өткізеді.
Бағалы қағаздар құрылуы орта ғасырдан басталған, олардың ашылуы ХІІІ – ХІV
ғасырлардағы болып тұратын ортағасырлық векселдік жәрменкелер мен тұрақты
векселдік рыноктар болған делінеді.
Кейбір экономист – авторлар көптеген дамыған экономикалық
институттарды, соның ішінде, Бағалы қағаздар институтының дамуын ерте Рим
тарихына жатқызады.
Қазіргі дамыған бағалы қағаздар рногының пайда болуы деп, ХІІІ – ХІV
ғасырлардағы еуропалық экономиканы айтуға болады.
Экономикалық қатынастардың пайда болу негізіне – ерекше экономикалық
құрал, бағалы қағаздардың шығарылуы мен айналысқа енгізілуі макродеңгейде -
қалаларды соңғы экономикалық тұрақтандыру (бекіту), олардың аграрлық
сектордан жеке және тәуелсіз қызмет етуі үшін материалды игіліктер құру,
кең даму үшін сауда мен қол өнерді (ремесло) тиімді ету; ақша және тауар
рыноктарының масштабын үлкейту; кейбір территориялық құрулардағы әлеуметтік
жағдайды жақсарту (крепосттық шаруашылық құқығын жою және Еуропадағы
мемлекеттік шаруашылықты республикалық негіздер құру) сияқты әлеуметтік –
экономикалық негіздер жатқызылды.
Экономикада мәні жағынан, территория сыйымдылығы мен қатысушылар саны
бойынша жоғары дамығандығы жағынан ортағасырлық бағалы қағаздар рыногының
ішінен векселдер рыногын ерекше атап өтуге болады. Жерорта теңізі жанындағы
қалалары ХІІІ ғасырлардан бастап – ақ көптеген векселдік құжаттарды
қолданыла бастағаны анық.
Бұл ХІІІ ғасырларда Германия, Франция, Италияның көптеген қалаларынан
келген, араб және византиялық көпестер келісімдері бойынша есеп шоттар,
есеп айырысулар жүргізіп отырған ұйымдасқан локальді вексель рыноктарының
құрылуына алып келді (мысалы, итальяндық Пьяченце). Сәл кейінірек,
векселдік айналым шектелген аймақтық сипатын жоғалтып, тұтастай Еуропаны
жаулап алды. ХІІІ ғасырдан бастап коммерциялық несие түріндегі векселдік
айналым – сауда және өндірістегі металлдық ақшаның өз міндетін атқара
алмауына байланысты, ортағасырлық экономикалық жүйенің табылмас звеносына
айналады. Адамдар қозғалысы, тауарлар мен қолма - қол ақшаны, сауда
айналымдарын тездету және жеңілдету, пайданы жоғарылату – берілген рыноктың
негізгі экономикалық қызметі, векселдік айналымның орын басуы болып
табылды.
Бағалы қағаздар жөнінде көптеген көзқарастар бар. Соның бірі әлемдік
тәжірибедегі жалпы түсінігін кесте түрінде көрсетелік (3 кесте[9]).
Бағалы қағаздар рыногы ақша ресурстарын жинақтаушылардан (ақша
капиталының көздері) ақша капиталын тұтынушыларға (заемщиктар) бере
отырып, өзінің негізгі макроэкономикалық қызметін атқаруды жалғастыруда.
Көп елдерде олардың ролі жоғарылауда. Сонымен қатар қор рыногының жеке
сегменттері: акциялар мен облигациялардың ролі өсуде. Көптеген елдерде,
әсіресе англосаксондық елдерде соғыстан кейінгі жылдарда коммерциялық
банктерде қаржы – несие жүйесіндегі активтері мөлшерінің үлес салмағы
азайып, банктен тыс ұйымдардың, ең алдымен, инвестициялық компаниялар мен
зейнетақы қорларының үлес салмағы жоғарылаған. Капитал қаржыландырудағы
айналмалы жағы - бағалы қағаздар эмиссиясының мәнінің жоғарылауы болып
табылады. Бұл процессті “секьюритезация”(ағылш. securіtіes – бағалы
қағаздар) дейді. Секьюритезация әсіресе, халықаралық капиталдар рыногында
көрінеді. Егер бұрын 70-шы жылдары дамушы елдерге жеке көздерден
бағытталған қаржы ресурстарының көп бөлігін банк ссудалары құраса, ұзақ
дағдарыстан кейін, 80-ші жылдардың басында бұл қатынас бағалы қағаздар
үлесіне жылдам ауысады. 90 – шы жылдардың басында дамушы елдерге
бағытталан банк ссудаларының таза жеке инвестициялары 10% аспады[10].
Әлемнің бағалы қағаздарының 40 % - АҚШ, 20 % - дан астамы –
Жапонияға, ал “Үлкен бесеу” мемлекеттеріне тұтастай - 75% келеді.
70 – ші жылдардың басында – ақ АҚШ үлесі - 60% құраған, ал бұл
көрсеткіштің төмендеу себебі, әлемдік бағалы қағаздар рыногының
Жапониядағы үлес салмағыныңы өсуімен байланысты (1 таблица[11]).
Таблица1. Әлемдік бағалы қағаздар рыногының құрылымы
(млрд. доллар АҚШ, 1994ж.)
Мемлекеттер Облигациялар Акциялар Барлығы
АҚШ 9282 5028 14310
Жапония 4256 3719 7975
Германия 1421 499 1920
Ұлыбритания 645 1158 1803
Франция 1112 452 1564
Басқалары 7713 3707 11420
Барлық әлем 24429 14563 38992
Мұнда жеке әлемдік қор рыноктарының номиналды есебінің үлесін, соның
ішінде қаржы әлеміндегі басым ролін көрсетіп тұрған Жапонияны көруге
болады.
Сонымен қатар, әлемдік бағалы қағаздар рыногындағы айтарлықтай
өзгерістер туралы 90 – шы жылдардағы Латын Америкасы мен Азиядағы бірнеше
дамушы елдердің бағалы қағаздардың жылдам өсуі туралы айта кетерлік. Бұлар,
5 – 7 жылдың аралығында – ақ еуропалық елдердің дамыған қор рыноктарының
сандық және сапалық параметрлеріне қол жеткізген.
Әлемдік бағалы қағаздар рыногының негізгі даму тенденциясы болып
қазіргі кезеңде мыналарды атап өтуге болады:
• капиталдардың шоғырлануы мен орталықтандырылуы;
• рыноктың интернационализациясы мен глобализациясы;
• рыноктағы жаңалықтар;
• секьюритезация;
• басқа капитал рыноктарымен бір – біріне ену.
Капиталдардың шоғырлануы мен орталықтандырылу тенденциясы бағалы
қағаздар рыногына байланысты, екі аспектіден тұрады. Бұл жерде сөз, басқа
рыноктар сияқты, осы рынокқа тән процесстер туралы қозғалады. Бір жағынан,
рынокқа жаңа қатысушалыр еніп отырады, олар үшін қызмет негізгі маманды
болады, екінші жағынан, рынокта өз капиталын жоғарылатумен (капитал
шоғырлануы) қатар, олардың бағалы қағаздар рыногында одан да ірі
құрылымдарға бірігуі (капитал орталықтандырылуы) жолы негізінде алғы
профессионалдардың бөліну процесі басталады. Нәтижесінде қор рыногында
NASDAQ сияқты сауда жүйесі немесе рыноктың басқа ұйымдастырушылары, сонымен
қатар, рыноктағы операциялардың көп үлесіне қызмет ететін басқа да, белгілі
ірі қор компаниялары пайда болады[12].
Сонымен қатар, бағалы қағаздар рыногы қоғамның ірі капиталдарын өзіне
тартады.
Бағалы қағаздар рыногының интернационализациясы - ұлттық капиталдың
елден шығуын, ұлттық бағалы қағаздар рыногының екінші қатарлы болып келетін
әлемдік бағалы қағаздар рыногының құрылуын көрсетеді. Қандай елден
болмасын, инвестор өзінің бос құралдарын, бағалы қағаздар рыногына салу
мүмкіндігіне ие болады. Бағалы қағаздар рыногы – глобальды, әлемдік сипатқа
ие болады. Ұлттық рыноктар – бұл, әлемдік бағалы қағаздар рыногының тек
құрамдас бөлігі ғана. Мұндай глобальді рынокта, сауда үздіксіз және
толықтай жүргізіледі, оның негізін трансұлттық компаниялардың бағалы
қағаздары құрайды. Бағалы қағаздар рыногының сенімділігі мен жалпы
инвесторлар жағынан оған деген сенімділік, рыноктың ұйымдастырылу
деңгейінің жоғары болуымен мемлекеттің оны бақылауын күшейтуімен тікелей
байланысты. Бағалы қағаздар рыногының масштабы мен мәнінің жоғары болуы
соншалықты, егер ол құлдыраса, бұл - экономикалық процесстің, жалпы өндіріс
процесінің құлдырауына әкеледі. Қазіргі кезеңде мемлекет, бұл рынокқа деген
сенімнің жоғалуы мүмкіндігіне, өз жинақтарын өз елінің, немесе басқа
мемлекеттің бағалы қағаздарына салған жалпы адамдар, катаклизмдер немесе
алаяқтық нәтижесінен өз жинақтарын жоғалтуына жол бермеуге тырысады.
Сондықтан, рыноктың барлық қатысушылары – рыноктың дұрыс ұйымдастырылуын
және оны ең басты қатысушысы – мемлекетпен реттелініп отырғанын біліп
отыруға мүдделі.
Сонымен қатар, берілген процесстің тағы бір себебі бар, ол – фискалды.
Рынок ұйымдастырылуын және бақылауын қатайту, әрбір мемлекетке өзінің салық
салынатын базасын және рынок қатысушыларынан салықтық түсімдер мөлшерін
жоғарылатуға мүмкіндік береді. Бір уақытта, бизнестің заңсыз түрлерімен –
мысалы, наша сату және т.б. түсетін, ақшаны “алуға (отмывание)” жол
жабылады.
Бағалы қағаздар рыногының компьютеризациясы – соңғы жылдардағы адам
өмірінің бар саласына компьтердің кең енгендігінің нәтижесі. Осы
компьютеризациясыз, бағалы қағаздар рыногы өзінің қазіргі формасы мен
мөлшерінде болуы мүмкін емес еді. Компьютеризация - рыноктағы қызмет
етуімен қатар, ең алдымен, қазіргі жылдам қызмет етуші жүйелер мен рынок
қатысушылары, олардың бір – бірімен және оның сауда амалдарындағы барлық
қамтушы есеп айырысуларға революция жасауға мүмкіндік берді.
Компьютерлік революция нәтижесінде қор рыногының тереңдеуі мен
кеңейтілуі мүмкіндіктер беріп, бағалы қағаздар қызметін жалпы өзгертті,
электрондық сауда жүйесін ашуға және қор құндылықтарының есебін жүргізуге,
зерттеліп отырған рыноктың ұйымдастыру инфрақұрылымының қызмет етуін
бұрынғыдан тиімді, бақыланатын, сенімді және мықты етуге көмегін тигізді.
Компьютеризация бағалы қағаздар рыногындағы барлық жаңа ашулардың
фундаментін құрайды[13]:
• берілген рыноктың жаңа құралдары;
• бағалы қағаздармен сауда жасауға жаңа жүйелер;
• рыноктың жаңа инфраструктурасы.
Бағалы қағаздар рыногының жаңа құралдары болып, ең алдымен, өндірістік
бағалы қағаздардың көптеген түрлері, жаңа бағалы қағаздарды, олардың жаңа
түрлері мен формаларын шығару болып табылады.
Бағалы қағаздармен сауда жасауға жаңа жүйелер – сатушылар мен сатып
алушылар арасындағы байланыстарды делдалдарсыз, байланыстарсыз, сауданы
тұтастай автоматты түрде жүргізуге, компьтерлер мен жаңа байланыс
құралдарына негізделген сауда жүйесі.
Рыноктың жаңа инфраструктурасы – бұл бағалы қағаздар рыногында
депозитарлық қызмет көрсету, дамыған ақпараттық жүйелер, клиринг және есеп
айырысу жүйелері.
Секьютиризация – бұл ақша құралдарының бағалы қағаздар формасына өту;
капитал массасының көбінің бағалы қағаздарға айналу тенденциясы;
инвесторлардың кең тобына қол жетерлік болатын, бағалы қағаздардың бір
формадан екіншісіне өту тенденциясы.
Бағалы қағаздар рыногының дамуы – басқа капитал рыноктарының жойылуына
алып келмейді, бір – біріне өту, бірін – бірі ынталандыру процесі жүреді.
Бір жағынан, бағалы қағаздар рыногы капиталды өзіне тартады, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ПРОБЛЕМАЛАРЫ
Алматы, 2002
Жоспары
Кіріспе
3
І тарау Бағалы қағаздардың дамуы және қалыптасуы 6
1.1. Бағалы қағаздардың пайда болуы және жалған
капитал теориясы 6
1.2. Бағалы қағаздар құрылымы және Қазақстан
Республикасында даму этаптары
9
1.3. Бағалы қағаздар классификациясы мен түрлері
15
1.4. Әлемдік тәжірибедегі бағалы қағаздар
эволюциясы 20
ІІ тарау Бағалы қағаздар рыногының түсінгі мен орны
28
2.1. Бағалы қағаздар рыногына жалпы симаттама
28
2.2. Бағалы қағаздар рыногының қатысушылары мен
ин инфрақұрылымы
33
2.3. Қазақстан Экономикасының дамуындағы бағалы 41
қағаздар рыногы
ІІІ тарау Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар 45
рыногының даму проблемалары мен
перспективасы
3.1. Республикадағы бағалы қағаздар рыногының 45
мәселесі
3.2. Мемлекеттік бағалы қағаздар қызметі 52
Қорытынды 55
Пайдаланылған әдебиеттер 57
Қосымша мәліметтер 59
Кіріспе
Қазақстанның рыноктық қатынасқа өту жағдайындағы меншік формаларының
ауысуы, экономиканың қайта құрылымы нәтижесінде өндірістің құлдырауы,
төлемеушілік дағдарысы, қаржы айналымының тапшылығы және экономикаға ұзақ
мерзімді ақша қаражатын тартудың мүмкін еместігі, рыноктық шаруашылықтың
дамуын реттеп отыруға қабілетті, бағалы қағаздар рыногын құру
қажеттілігінің пайда болуына себеп болды.
Бағалы қағаздар рыногы барлық елдерде мемлекет экономикасының дамуының
маңызды факторларының бірі. Бағалы қағаздар – экономиканың ең маңызды
салаларына отандық және шет елдік капитал салымы тартылуға мүмкіндік
беретін, мемлекеттің макроэкономикалық реттеуіш құралы болып табылады.
Бағалы қағаздар рыногының құрылуы мен дамуы, Республикадағы рыноктық
экономиканың құрылуына үлкен септігін тигізеді.
Бағалы қағаздар рыногы рыноктық экономика дамуының, қаржы ресурстары
шоғырлануының құралы, мемлекеттің экономикалық жүйесінде құралдарды
оптималды қайта бөлудің тиімді механизмі.
Бағалы қағаздар рыногы дамыған мемлекеттер экономикасында да, ең
көрнекті орынға ие. Өтпелі кезең заңдылықтары рыноктық экономиканың
институционалдық құрылымдарының дамуын талап ету себебінен, Қазақстанда қор
рыногы өзін - өзі адекватты түрде көрсете алмауы табиғи жағдай десек,
біздің Республика бұл бағытта алғашқы, сонымен қатар, тұрақты қадам
жасауда.
Әлемдік практика көрсеткендей, бағалы қағздар рыноктық экономиканың
тиімді қызмет ету механизмдерінің бірі болып табылатындықтан, сондай – ақ,
қаржы ресурстарын, халықтың қор жинауы және заңды тұлғаларды жұмылдырудың,
экономикадағы инвестициялық қаржылардың оптималды қайта бөлінуінің сенімді
құралдары болып табылады.
Бағалы қағаздар рыногы 18 ғасырда – Германия, Англия және басқа батыс
елдерінде өсіп отырған капитализм қаражаттарының жетіспеушілігін
сезінгенде, кәсіпкерлердің ниеттері олардың қаржы мүмкіндіктерінен оза
бастаған кезде пайда болады. Бағалы қағаздар рыногының басты қызмет ету
мәселесі кәсіпорынға инвестицияны тарту, банктердің несиелерімен
салыстырғанда, осы кәсіпорындардың ең арзан акционерлік капиталға кіруді
қамтамасыз ету болып табылады.
Бағалы қағаздар рыногының орталық бағыттарының бірі – аймақаралық және
салааралық капиталдың тез құйылуына мүмкіндік туғызу болып табылады. Бірақ,
бүгінгі таңда рыноктың мұндай қызметі жай орындалуда және шектеулі,
өйткені, байланыс құралдарының қымбаттылығына, телекоммуникация
қызметіндегі жоғары қойылымдар, аралық есептердің, депозитаралық айырбас
жүйесіндіегі қиындықтарға байланысты.
Қазақстанда тиімді экономикалық реформаны іске асырудың негізгі шарты
– рыноктық экономикаға өту болып табылады, ал, меншіктің өзгеруі және
мемлекеттендіру арқылы тауар өндірушілердің еркін шаруашылық қызмет етуі
үшін жағдайлар туғызды, сонымен қатар, өндірістің негізгі құралдарын
акционерлеуді болжайды.
Берілген жұмыстың мақсаты Қазақстанда бағалы қағаздар рыногының даму
көрінісін және проблемасын талдау болып табылады.
Осыған байланысты талдау барысында:
✓ қор рыногының негізгі түсініктемесін яғни, бағалы қағаздар ұғымы мен
оның классификациясы, алғашқы және екінші рыноктарды талқылау;
✓ бағалы қағаздар рыногы мәселелері мен қызметін анықтау;
✓ Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар жағдайын тақылау, негізгі
қалыптасу проблемасын ашу;
✓ жинақталған проблеманың және келесі даму көрінісін шешу жолдарын іздеу
мәселелерін анықтау мен талдау жасалынып өтті.
Қойылған мәселелерден шыға келе, жұмыстың бірінші бөлімінде бағалы
қағаздар түсінігі мен түрлері, бағалы қағаздардың Қазақстан
Республикасындағы даму этаптары мен салыстырмалы түрде әлемдік тәжірибедегі
бағалы қағаздар қарастырылды. Бұл жерде, бағалы қағаздар ұғымын ашуға,
олардың ерекшеліктері мен мәселелерін ашуға, бағалы қағаздардың
классификациясы мен түрлеріне көңіл бөлінді.
Екінші тарау толығымен бағалы қағаздар рыногына арналған. Рынокты
зерттеу барысында, тарау бөлімдерінде бағалы қағаздар рыногы жайлы жалпы
мағлұматтар берілді. Мұнда, бағалы қағаздар рыногы мен басқа рыноктар
арасындағы байланысы, рынок қызметтері, соның ішінде бәрімізге мәлім
болатын, инвестициялық қорлар мен зейнетақылық қорлар, депозитарлық және
кастодиалды қызмет түрлері және бағалы қағаздар портфелі жайында, рынок
қатысушылары – дилер, брокер және банктердің атқаратын ролі, сонымен қатар,
Қазастан Республикасының экономикасындағы бағалы қағаздар рыногының маңызы
мен инфрақұрылы қозғалды.
Үшінші тарау, Қазақстан Республикаындағы бағалы қағаздар рыногының
даму проблемалары мен перспективаларына арналған. Еліміздегі бағалы
қағаздар рыногының дамуына әсер ететін факторлар, артықшылықтары мен
кемшіліктері, осы бағалы қағаздар рыногында Ұлттық Банк әсері жайында
айтылған. Сондай – ақ, негізгі проблемасы ретінде салық салу саясаты, оның
эмиссияға әсеріне талқылау жасалды.
Сонымен қатар, мұнда мемлекет ішіндегі басты орын алатын мемлекеттік
бағалы қағаздар рыногы жайында, оның түрлері мен статистикалық
берілгендерімен танысуға болады.
Қарастырылып отырған диплом жұмысының міндеті – осы зерттеліп отырған
рыноктың түрлері мен жалпы тарихын, сонымен қатар, даму проблемалары мен
перспективаларын ашу болып отыр.
І тарау. Бағалы қағаздардың дамуы және қалыптасуы
1. Бағалы қағаздар рыногының пайда болуы және жалған капитал
теориясы
Экономикалық теория курсынан белгілі, барлық тауарлар әлемі екі топқа
бөлінеді: тауарлар (материалды игіліктер, қызметтер) және ақшалар. Өз
ретінде, ақшалар – жай ғана ақша және капитал бола алады, яғни, жаңа ақша
алып келетін ақшалар. Бір тұлғадан (юридикалық немесе жеке тұлға), екінші
тұлғаға ақшаны беру қажеттілігі барлық кездерде де туындайды. Рынок
тәжірибесі аталған ақша берудің екі негізгі тәсілін өңдеп шығарды –
несиелеу процесі мен бағалы қағаздарды шығарып, айналысқа енгізу. Мысалы,
бір тауар қажет болып, оны төлеу үшін ақша бір себептермен болмай қалуы
(қолма - қол ақша болмауы, есеп шотта ақшаның таусылуы), немесе, керісінше,
тауар өндірісі үшін ақша қажет болып, бірақ, тауар бір уақыт өткен соң
ғана шығатын жағдай. Сөйтіп, тауар рыногында тауар жоқ болса да, немесе, ол
өндірілу жолында тұрса, келісім шартты жасау кезіне дейін әлі дайын
болмаған жағдайды айтуға болады.
Осылайша, рынок жағдайында, оның қатысушылары көптеген қатынасқа
түседі, соның ішінде, ақша мен тауарларды бір – біріне беру. Бұл қатынастар
тиісті шарттармен белгіленеді, дайындалып бекітіледі.
Осы мағынада бағалы қағаздар – рынок қатысушылары арасындағы, өзі осы
қатынастардың объектісі болып табылатын, рыноктық қатынастардың белгілену
формасы. Яғни, оның қатысушылары арасындағы келісім – шарт жасау немесе
келісу нәтижесі тауар немесе ақшаға айырбасталатын бағалы қағаздың сатып
алу – сату немесе беруі.
Бірақ, бағалы қағаз – ақша да, материалды қағаз да емес. Оның
бағалылығы өз иесіне беретін құқығында. Иесі өз тауары немесе ақшасына
сенімі – тек, сол берілген бағалы қағаздың құндылығына сенімді, ол бағалы
қағазы ақша немесе тауардан ешқандай да кем емес екендігіне көзі жеткен соң
ғана айырбастайды. Қазіргі кезеңде, тауар да, ақша да капиталдың әр түрін
білдіретіндіктен, бағалы қағаздардың экономикалық анықтамасын беріп кетуге
болады.
Бағалы қағаз – өзінің орнына берілетін, рынокта тауар ретінде
айналысқа түсетін және табыс алып келетін тауарлы, өндірістік, ақшалық
формасынан ажыратылатын капитал формасы. Бұл – тауарлы, өндірістік, ақшалық
формадағы капиталдың ерекше формасы. Капитал иесінде капитал болмаса да,
бағалы қағаз формасында белгіленген оның барлық құқығы қорғалғандығы, оның
негізгі мәні болып табылады.
Бағалы қағаздар формасында – олардың экономикалық (ақшалық) бағалығы
бар, әр түрлі қоғамдық мәнді құқықтар белгілене алады.
Бағалы қағаздар түсінігі көп жақты, себебі, оларды көрсететін
экономикалық қатынастардың өзі өте қиын, және олар өзгертіліп, дамып
отырады, ал осыдан бағалы қағаздардың жаңа даму формалары шығып отырады.
Кеңейтілген мағынадағы бағалы қағаздар – сәйкес бағамен сатылынып және
сатып алынып отыратын әртүрлі құжат (қағаз). Тарихи мысал – орта
ғасырлардағы индульгенцияларды сату. Бағалы қағаздардың теоретикалық
мағынасы өте тар, себебі, олар тек қана нақты бір мүліктік мәнін көрсететін
бағалы қағаздарды қамтиды.
Жалған капитал – бағалы қағаздарда: акция, облигация, вексель және
басқа формаларда көрінген капитал. Оның дамуы және қызмет етуі нақты (яғни,
өндірістік) капиталмен тығыз байланысты. Мұндай қағаздардың шығуымен,
капиталдың екіге бөлінуі шығады. Бір жағынан, өндірістік қорлармен
көрсетілген нақты капитал шығады, екінші жағынан – бағалы қағаздар
түріндегі көрінісі.
Нақты капитал өндіріске салынып, осы салада қызмет етіп жатқан кезде,
бағалы қағаздар – тек капиталдың қағаз түріндегі дубликатын көрсетеді.
Жалған капиталдың, яғни, бағалы қағаздардың пайда болуы – коммерциялық
және өндірістік қызметтің қиындауы мен тереңдеуі нәтижесіндегі несиелік
ресурстар көлемінің көп мөлшерде қажет етуінің дамуымен байланысты. Осылай,
жалған капитал тарихы, ссудалық негізден бастау алады, себебі, бағалы
қағаздарды сатып алу – ақша капиталының бір бөлігін ссудаға беруді
білдіреді, ал қағаздың өзі, оған сәйкес оның иесі қарызға берілген капитал
орнына дивидент немесе пайыз түріндегі белгіленген бір табыс мөлшерін
алуға құқық беретін, несиелік құжат формасын алады. Мұндай операция
нәтижесінде пайда болған қағаз (меншік мәртебесі)– қарызға капитал берген
иесіне, пайыз немесе дивиденд есебін өсіруге құқық береді.
Жалған капитал, пайда болысымен жеке өмір сүреді. Бұл, оның құнының
(қағаздың жиынтық курстық бағасы) тек қана бағалы қағазды көрсететін
өндірістік капитал қызметінің әсерінен өзгертілуін ғана емес, сонымен қатар
(көбінесе және көп дәрежеде), басқа, мысалы, саяси жағдайлар сияқты
факторлар байланысының өзгерісінен де көрінеді. Жалған капиталдың құны,
қызмет етуші капитал мөлшеріне байланысты, өте үлкен шекараларда өзгертіліп
отыруы мүмкін. Өндірістік капиталдан тәулсіз, бағалы қағаздар рынокта жеке
айналысынан да көрінеді. Теоретикалық жағынан алып қарағанда, бұл
біріншіден, ссуда актісі нәтижесінде капитал – меншіктік капитал -
қызметтен бөлінуінің нәтижесінде, екіншіден, бағалы қағаз ликвидтілігінің
жоғары деңгейіне ие болатын, яғни, қолма - қол құралдарға еркін айнала
алатын мүмкіндігі бар, потенциалды ақша капиталын көрсетеді.
Жалған капиталдың мөлшері (қағаздардың жиынтық курстық бағасы) –
бағалы қағаздар бойынша табыс капитализациясының жолымен анықталады:
Жалған капиталдың негізгі қызметі - ұйымдастыру және өндірісті кеңейту
мақсатында салымшылардың ақша құралдарын мобилизациялау.
Келесі қызметі – ақпараттық. Мұның мәні – бағалы қағаздар рыногындағы
жағдай, мемлекеттегі экономикалық конъюнктура туралы инвесторларға өз
капиталдарын салуға бағыт беретін ақпарат беріліп отырады. Тұтастай
алғанда, жалған капиталдың қызмет етуі, рынок қажеттіліктеріне сәйкес
оларды бөлу және өндіру мүдделерінде бос ақша құралдарын
ынталандыратындықтан,тиімді және рационалды экономиканың қалыптасуына
мүмкіндік береді. Осыған байланысты, еліміздің көптеген экономисттері
“жалған” терминін (бұл термин К.Маркспен қолданылған), “қор құндылықтары”
терминіне ауыстырылуын ұсынған (.
1.2. Бағалы қағаздар құрылымы және Қазақстан Республикасында оның даму
этаптары
Берілген әдебиеттерде бағалы қағаздар рыногының нақты тұжырымдалған
түсінігі жоқ екенін айта кеткен жөн. Осыған байланысты, бағалы қағаздар
мәселесімен айналысатын бір қатар ғалым – экономисттердің пікірлеріне
тоқтала кетерлік. Мысалы, Т.А.Алексеев : “Өз құны болатын және сатыла
алатын, сатып алынатын және өтелетін арнайы құжаттарды шығару арқылы
көрсетілетін несиелік қатынаспен бірге иемдену қатынасын қамтитын рынок”
деп түсіндіреді[1].
Я.М.Миркин өзінің “Ценные бумаги и фондовый рынок” деп аталатын
оқулығында, қор рыногын ақшалай рыноктың, капитал рыногының сегменті
ретінде анықтайды, сонымен қатар, бұған тікелей банктік несиелер қозғалысын
кіргізеді, сақтандыру саласы арқылы ақша ресурстарын қайта бөлу, фирма
ішіндегі несиелерді жатқызады.
Б.А.Райзберг: “Бағалы қағаздар – заңды күші бар, иелеріне бір жақты
стандартталған құқық беретін, алдын – ала келісілген шарттар бойынша,
бірақ, эмитенттің келісімінсіз, біреуге беруге немесе сатуға құқығы бар
құжаттар пакеті[2]”.
Қазіргі кезеңгі рыноктық экономикада бағалы қағаздар өте маңызды және
өте ерекше орынға ие.
Бағалы қағаздар тарихына үңілсек, ол, бірнеше ғасырларға тереңдейді.
400 жыл бұрын, 1592 жылы Анртверпенде жергілікті биржада сатылатын, бағалы
қағаздарға баға тізімі көрінген. Осы жылдары, қор биржаларының бағалы
қағаздарды сатып алумен айналысатын арнайы ұйым ретінде пайда болуы деп
есептеледі.
Ал, бері келе, пайда болуына тоқталсақ, ең алғаш ресми биржа сол
кездерде Петерборда, қала құрылған жылдарында (1703 жылы) пайда болған. Ол
көп уақыт бойы тауарлы биржа болған, онда қор құндылықтарымен және шет ел
валютасындағы векселдермен де сауда жүргізілген. Ал, 1913 жылдарға қарай,
Ресейде бағалы қағаздармен қызмет жасайтын, 70 қор биржасы орын алған.
Өте қатаң реттеуші кеңестік кезеңде бағалы қағаздар болмаған деп айта
аламыз. Бағалы қағаз деп айтуға болатын тек мемлекеттік ішкі займдар
облигациясы ғана болған, бірақ оны бағалы қағаз деп айтуға болар ма екен?
Ал, Қазақстанда пайда болуына тоқталар болсақ, бұрынғы ССРО
заңдылықтары негізінде пайда болған акционерлік қоғамдар, брокерлік және
қор биржаларының ашылуына байланысты, 1991 жылдарға сай келеді[3]. Бірақ,
рыноктық қатынастар мен құқықтық базаның, сондай – ақ, бағалы қағаздар
рыногы қызметінің ережелерінің жеткіліксіз дамуына байланысты олардың
алдағы дамуы тоқталынып қалды.
Жоғарыда айтып кеткендей, мемлекетіміздегі қор рыногының пайда болуы
1991 – 1994 жылдармен байланысты. Бұл период кеңестік шаруашылық жүйесінен
рыноктық экономикаға ауысуындағы өтпелі кезең болды.
1994 жылдың көктеміне дейін қазақстандық заңдылық қор рыногында тек 4
субъектінің қызмет етуін, яғни – эмитенттер, инвенсторлар, қор биржалары
мен делдалдар, сонымен қатар, акционерлік қоғамдар шығаруға құқығы жоқ
еңбек коллективтері мен кәсіпорындардың бағалы қағаздарын атап өткен.
Сонымен қатар бұл периодта бағалы қағаздар эмиссиясын мемлекеттік
тіркеуше өте төмен қаралды, себебі, жекешелендіру процесінің нәтижесінді
құрылған акционерлік қоғамдардың көп бөлігі олардың акциялары
тіркелмегендіктен, юридикалық жағынан қызмет етуге жарамсыз болды.
Бұл периодта қор рыногын мемлекеттік реттеуші ұйым Қаржы министрлігі
болды.
Рыноктық инфрақұрылымның дамуының динамикалық кезеңі 1995 жылдардан
басталады,осы кездері Бағалы Қағаздар бойынша Ұлттық комиссия (1995ж., 11
қаңтар) ұйымдастырылған. 1995 жылдың 19 сәуірінен бастап Қазақстанның қор
биржасы “Орта Азиялық Қор Биржасы” (ЦАФБ) өз жұмысын бастады. 1995 жылдың
19 сәуірінде Қазақстан Республикасының “Бағалы қағаздар және қор биржасы”
туралы заңы бекілтілді[4].
1995 жылға дейінгі мемлекет қызметі қаншалықты негізін салғаныменен,
қор рыногының нақты дұрыс қызмет етуіне себепкер бола алмады. Бағалы
қағаздар рыногының белсенді қызмет ете алмауына себеп болған экономикадағ
негативті тенденцияларды атап өтуге болады. Бұл:
1) инфляцияның жоғары темптері;
2) өндіріс стагнациясы;
3) сол периодтағы қазақстандық экономика құрылымындағы мемлекеттік
сектордың өте үстем болуы;
4) бағалы қағаздар рыногындағы қызмет етуші субъектілердің
психологиялық және профессионалды дайындықсыздылығын атауға болады.
Осы периодта Қаржы Министрлігінің бағалы қағаздар рыногындағы
делдалдық қызметті лицензиялауы басталды. Нәтижесінде, 1994 жылдың аяғына
қарай юридикалық тұлғаларға 98 лицензия және физикалық тұлғаларға 1460
лицензиялар берілді.
Аталған периодтың соңына қарай, 1994 жылы Қазақстан Республикаының
Президентінің 1994 жылғы 20 наурызынан “Бағалы қағаздар құрылу шаралары
туралы” жарлығына сәйкес бағалы қағаздар бойынша Қазақстан Республикасының
Ұлттық комиссиясының құрылуына байланысты қор рыногы қандай болу керек
екендігі жөнінде нақты мағлұмат пайда болды. Берілген жарғыда бағалы
қағаздар бойынша Ұлттық комиссияның қарамағынан бағалы қағаздардың Орталық
Депозитарийін құру; 1994 жылдың 3 қазанындағы Уақытша Жарғыдағы еңбек
коллективтері мен кәсіпорындардың бағалы қағаздарын шығару мүмкіндігін
тоқтататын және акционерлердің реестрі эмитентпен қатар эмитентпен
келісілген басқа да ұйымдармен шығарыла алатындығы туралы; 1994 жылдың 3
қазанындағы Уақытша Жарғыдағы бағалы қағаздарды шығару мен айналысқа енгізу
және қор биржасын құру туралы мәселелер ең алғаш рет қойылған. Берілген
жағдай, лицензияланатын қор биржаларының қызметін бөлшекті түрде реттеуін
қарастырды. Сонымен қатар, бағалы қағаздар рыногында депозитарлық қызмет
түрін жүргізуді қарастырып өтті.
1995 жылдың басына қарай бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссия өз
қызметіне кірісті. Бағалы қағаздар рыногындағы профессионалды қызмет
түрлері клирингтік, бағлы қағаздар портфелін басқару қызметі, бағалы
қағаздарды ұстаушылар реестрін жүргізу қызметі, бағалы қағаздарды сақтау
қызметі (1997 жылдан “кастодиалды”), биржадан тыс бағалы қағаздар рыногын
бағалау (котировочный) жүйесінің қызметтерімен толықтырылды.
Сондай – ақ, мемлекет берілген қор рыногы инфрақұрылымының қабілетсіз
екенін және оны ары қарай дамыту керектігін мойындады. Осы мақстаттарға
орай, Үкімет 1996 – 1998 жылдарға Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар
рыногын дамыту бағдарламасын бекітті.
Берілген период ағымында, 1995 жылдың сәуір айында брокер – дилерлік
ұйымдар саны 21 – ден 93 – ке дейін, өсті. 1996 жылдың аяғында ең алғаш
тіркеушілер мен бағалы қағаздар рыногында қызмет етуші мыңға жуық
мамандарды оқытуға арналған оқу орталықтары ашылды. Осы кезеңде ең алғаш -
бағалы қағаздар рыногының профессионалды қатысушылары ассоциациясы, бағалы
қағаздар рыногының профессионалды қатысушыларының Ұлттық ассоциациясы және
Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар рыногындағы брокерлер мен
дилерлердің Ұлттық ассоциациясы пайда болды.
1996 жылдың желтоқсаны - Қазақстандық қор биржасына инвесторлардың
қызығушылығын туғызған кезең: 14 желтоқсанда Үкіметтің “Бағалы қағаздар
бойынша биржалық сауданы белсендіру шаралары” туралы қаулысы, 31
желтоқсанда – “Акциялардың мемлекеттік пакетінің бір бөлігі қор биржасында
өткілетін шаруашылық субъектілердің тізімін бекіту” туралы қаулысы жарық
көрді. Бұл қаулылармен қарастырылатын шаралар “Голубые фишки” шартты
атауына ие болған.
1996 жылдың аяғына қарай, бағалы қағаздар рыногында бір – бірімен
бәсекелес екі қор биржасы пайда болды: Орта Азиялық және Қазақстандық Қор
биржалары.
1997 жыл ағымында қазақстандық бағалы қағаздардың базалық
инфрақұрылымы тұтастай өзгертілген. 1997 жылдың наурыз айында қор рыногын
реттейтін – “Бағалы қағаздар рыногы” туралы және “Қазақстан Республикасында
бағалы қағаздармен мәмілелерді тіркеу” туралы екі заңы жарық көрді. Сондай
– ақ, “Қазақстан Республикасында инвестициялық қорлар” туралы заң шықты,
бірақ, бұл заң 1999 жылдың қараша айына дейін, ҚАЗАҚСТАННЫҢ ХАЛЫҚТЫҚ
ЖИНАҚТАУШЫ БАНКІНІҢ ең алғашқы “ХАЛЫҚ КАПИТАЛ” инвестициялық қоры құрылған
кезге дейін іс жүзінде жұмыс істемеді.
1997 жылдың жазында, бағалы қағаздар бойынша есеп айырысу саласындағы
халықаралық стандарты “Группа тридцати” ұсынысы бойынша құрылған, Қазақстан
қор биржасыменен бірге қор рыногының техникалық инфрақұрылымының ортасы
болған “Бағалы қағаздардың Орталық Депозитарийі” ЖАҚ құрылды.
1997 жылы тіркеушілік индустрия жаңадан құрылды. Жыл соңына қарай,
Қазақстанда 34 тіркеуші (қазақстандық қор рыногы тарихындағы ең жоғары
саны) болды. Мұндай, тіркеушілер санының күрт өсуіне заңдылық норма себеп
болды.
Сол жылдары алғаш банк – кастодиандар пайда бола бастады.
1997 жылғы және одан кейінгі бағалы қағаздар дамуына үлкен әсер еткен
“Қазақстан Республикасының зейнетақы” туралы заңы, осыған байланысты 1998
жылдан елімізде жинақтаушы зейнетақы қоры қызмет ете бастады.
1997 жылдың қарашасында Қазақстан Республикасының Президентімен бағалы
қағаздар бойынша, оның мәртебесімен басқару принциптерін өзгертетін Ұлттық
Комиссиясының жаңа жадайы жарық көрді.
Бірақ, посткеңестік экономикаға рыноктық механизмдердің енуіне орай,
мемлекетсіздендіру және мемлекеттік емес құрылымдар процесінің пайда
болуына байланысты бағалы қағаздар рыногының, қор рыногының пайда болуына
әкелді. Ал, қазіргі кезеңде, осы бағалы қағаздар рыногы динамикалық дамитын
сектор деуге болады.
Бұрын кеңестік одақ кезінде Қазақстанда бағалы қағаздар рыногы
болмағандықтан, оның дамуы уақытты қажет етеді, солай болғандықтан, меншік
қатынасын қайта құрумен (ең алдымен, жекешелендіруімен және мемлекеттік
кәсіпорындарды акционерлеумен) және мемлекеттік қаржы саясатының түгел
сипатының өзгеруімен тікелей байланысты. Қазіргі кезде мемлекеттік бюджет
тапшылығын жабу мақсатында ақша эмиссиясы емес, мемлекеттік бағалы
қағаздарды шығаруға көптен – көп көңіл бөлінуде.
Республикамызда заңға сәйес бағалы қағаздардың:
1) акция; 2) облигация; 3) вексель;
4) банктік (депозиттік) сертификат; 5) чек;
6) коносамент; 7) басқа да бағалы қағаздардың түрлері бар.
Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 5 наурызындағы “Бағалы қағаздар
рыногы туралы” заңы бойынша Қазақстан Республикасы территориясындағы бағалы
қағаздар рыногындағы айналымға акциялар, облигациялар және тағы да басқа
бағалы қағаздармен қатар туынды бағалы қағаздар да жіберілді (1 кесте).
Қазіргі кезеңде дамыған капиталисттік елдерде бағалы қағаздардың үш
рыногы қызмет етіп, дамуда:
- биржадан тыс (бастапқы);
- екінші (биржалық) ;
- “көше” рыноктары.
Барлық бағалы қағаздардың айналым рыногы дамыған экономиканың ең
маңызды элементі болып табылады.
Енді, биржадан тыс, яғни, бастапқы бағалы қағаздар рыногына тоқтала
кетелік.
Бастапқы немесе биржадан тыс айналым бағалы қағаздардың тек жаңа
шығаруларын қамтиды және ең алдымен сауда өнеркәсіп корпорацияларының
облигацияларын орналастырады. Соңғылары, инвестициялық банктер, банкирлік
үйлер арқылы бағалы қағаздарды алатын қаржы – несиелік институттармен
тікелей байланысқа түседі.
Өзінің орналасу әдістеріне ие болған бастапқы (биржадан тыс) рынок –
тәуелсіз, күрделі және иілгіш механизм болып табылады. Мұның ерекшелігі, ол
өзінен облигациялардың жаңа шығаруларын өткізеді де, содан кейін олардың
келесі сатып алуларына немесе қайта сатып алуларына, болмаса, қайта сатып
алуында олар қор рыногына кетеді.
Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 5 наурыздағы “Бағалы қағаздар
рыногы туралы” заңы бойынша бағалы қағаздардың бастапқы орналасуы немесе
шығару процесі кезінде (бағалы қағаздарды шығаратын басқа тұлға) арасындағы
қатынас немесе оның
бұйрығы бойынша бағалы қағаздар рыногының кәсіби қатысушылар және
инвесторлар арасындағы қатынас деп есептеуге болады[5].
Эмиссия, акционерлік қоғам құрылған кезде немесе қосымша акция шығару
жолымен жарғылық капиталдың көбеюі кезінде іске асады. Бағалы қағаздар
эмиссиясы, потенциалды шексіз инвесторлар арасында эмиссия проспектін
тіркеумен, жариялаумен және жарнама шарасын жүргізумен бағалы қағаздарды
орналастырудың ашық формасы ретінде, сондай – ақ эмиссия проспектін
ұсынусыз алдын – ала белгілі инвесторларға және шексіз тұлғаларға
материалды және материалды емес ұсыну түрінде орналасудың жабық формасы
ретінде жүргізіле алады.
Акционерлік қоғам заңды тұлға ретінде тіркелген кезінен бастап, 3 ай
ішінде акцияның эмиссиясын тіркеу қажет, сонымен қатар, оларды эмиссияның
мемлекеттік тіркеу номерін алған күнінен бастап бір жылдан асып кетпейтін
мерзімде шығаруы және орналастыруы қажет. Ал, келесі эмиссияда акционерлік
қоғам бағалы қағаздарды орналастырудың мерзімі 6 айдан жоғары болмауы
керек. Бағалы қағаздардың мемлекеттік тіркеу эмиссиясының толық көлемі мен
орналасу тәсіліне байланыссыз жасалады.
1.3. Бағалы қағаздар класификациясы және түрлері
Бағалы қағаздар әр түрлі сипаттары бойынша топтала алады. Қазіргі
әлемдік тәжірибедегі бағалы қағаздар үлкен екі топқа жіктеледі:
І топ – негізгі бағалы қағаздар;
ІІ топ– өндірістік бағалы қағаздар.
Негізгі бағалы қағаздар – активке әдетте, ақша, капитал, мүлікке, әр
түрлі ресурстарға және т.б. мүліктік құқығы негізінде жатқан бағалы
қағаздар.
Өз ретінде негізгі бағалы қағаздардың өзін екі топшаға бөлуге болады:
бірінші және екінші ретті бағалы қағаздар.
Бірінші ретті бағалы қағаздар – өздері бағалы қағаздар қатарына
кірмейтін активтерге негізделген. Бұл, мысалы, акциялар, облигациялар,
вексельдер, закладнойлар және т.б.
Екінші ретті бағалы қағаздар – бұл, бірінші ретті бағалы қағаздарға
негізделіп шығарылған қағаздар; бұл, бағалы қағаздардың өзіне бағалы қағаз:
бағалы қағаздарға варранттар, депозитарлық распискалар және т.б.
Өндірістік бағалы қағаздар – биржалық активтің берілген бағалы қағаз
негізіндегі баға өзгерісіне байланысты пайда болатын мүліктік құқық
(міндеттеме) түріндегі құжатсыз формасы.
Егер бұл анықтаманы жеңілдетілген түрде айтсақ, өндірістік қағаз -
қандай да болмасын бағалық активке; тауарлар бағасына (әдетте биржалық
тауар: астық, ет, мұнай, алтын және т.б.); негізгі бағалы қағаздар бағасына
(әдетте, акция, облигация индекстері); валюталық рынок бағаларына
(валюталық курс) және т.б. бағалы қағаздар деп қарапайым түрде айтуға
болады. Өндірістік бағалы қағаздарға: фьючерстік контрактілерді (тауарлы,
валюталы, пайыздық, индестік және т.б.) және айналысқа еркін түсетін
опциондарды жатқызуға болады.
Бағалы қағаздарға тән барлық сипаттары мен жиынтығы жалпы, бірдей
болып келетін түрлерді бағалы қағаздар деп түсінеміз.
Бағалы қағаздар классификациясы мен бағалы қағаздардың түрлерін
классификациялау деген мәселелерді де ажыратады.
Бағалы қағаздар классификациясы – оларға тән белгілі бір сипаттары
бойынша бөлу.
Бағалы қағаздар түрлерінің классификациясы – бір түрге жататын бағалы
қағаздарды топтастыру; бағалы қағаздар түрлерін топшаларға бөлу. Өз
кезегінде топшалар әр түрлі тармақшаларға бөліне алады. Әрбір төмен тұрған
классификация, жоғарыда тұрған классификация құрамына кіреді. Мысалы, акция
– бағалы қағаздардың бір түрі. Сонымен қатар, акция жай және пұрсатты
(привилегирленген) болады. Жай акция бір дауысты және көп дауысты,
номиналды және номиналсыз болуы мүмкін және т.б. мысалдар өте көп.
Жоғарыда айтылғандай, бағалы қағаздар белгілі бір әртүрлі сипаттарға
(нышандарға) ие.
Уақытша сипаттары:
✓ бағалы қағаздың бар болуының мерзімі: қашан айналысқа шығарылды,
қаншалықты уақыт мөлшеріне немесе мерзімсіз;
✓ шығуы: бағалы қағаз өзінің бірінші негізінен (тауар, ақша), әлде басқа
бағалы қағаздардан бастау алады ма;
Кеңістіктік ерекшелікер:
✓ олардың болуының формасы: ақшалық, немесе юридикалық тілде –құжаттық
форма немесе қағазсыз, құжатсыз формасы;
✓ ұлттық тиістілігі: отандық бағалы қағаз немесе басқа мемлекет, яғни шет
ел бағалы қағазы;
✓ территориалдық тиістілігі: берілген бағалы қағаз елдің қандай
аймағында шығарылды.
Рыноктық сипаттары:
✓ бағалы қағаз негізіндегі немесе оның бастапқы негізіндегі (тауар, ақша,
фирманың жиынтық активтері және т.б.) активтер типі;
✓ иелік сипаты: бағалы қағаз көрсетушісі немесе нақты тұлға (жеке, заңды
тұлға);
✓ шығару формасы: эмиссиялық, яғни, барлық бағалы қағаздар сипаты бойынша
бірдей болып келетін жеке сериялармен шығарылатын, немесе эмиссиондық
емес (жеке);
✓ меншік формасы мен эмитент түрі, яғни, рынокқа бағалы қағазды шығарушы:
мемлекет, корпорация, жеке тұлғалар;
✓ айналыс сипаты: рынокта еркін айнала алатын немесе шегі бар;
✓ бағалы қағаз көрсететін құқық түрі жағынан алғандағы экономикалық мәні;
✓ тәуекел деңгейі: жоғары, төмен және т.б.
✓ табыс қолма - қолдылығы: бағалы қағаз бойынша белгілі бір табыс төлене
ме, жоқ па;
✓ салынған құралдар формасы: ақша қарызға инвестициялана ма, немесе құқық
меншігін алу үшін.
Бағалы қағаздардың аталған сәйкес сипаттарымен құрылатын
класификациялық кестені көруге болады[6] (2 кесте).
2 кесте. Бағалы қағаздар сипатының классификациясы
Классификациялық сипаты Бағалы қағаздар түрлері
Бағалы қағаздың мерзімі Жылдам мерзімді
Мерзімсіз
Шығуы Бірінші қатарлы
Екінші қатарлы
Ұлттық тиістілігі Отандық
Шет елдік
Қоданылу типі Инвестициялық (капиталды)
Инвестициялық емес
Ие болу тәртібі Көрсетушілік
Атаулы
Меншік формасы Мемлекеттік бағалы қағаздар
Мемлекеттік емес бағалы қағаздар
Айналыс сипаты Рыноктық немесе еркін айналысқа түсетін
Рыноктық емес
Тәуекел деңгейі Тәуекелсіз және аз тәуекелді
Тәуекелді
Табыс қолма - қолдылығы Табысты
Табыссыз
Салу құралдарының формасы Қарыздық
Үлесті иелік
Экономикалық мәні (құқық Акциялар
түрі) Облигациялар
Вексельдер және т.б.
Экономикалық мәні жағынан негізгі бағалы қағаз түрлері болып табылады:
АКЦИЯ – акционерлік қоғамның жарғылық капиталына бірлік салым;
ОБЛИГАЦИЯ –белгіленген мерзімге, белгілі бір табыс төлеу немесе
төлемеу бойынша, салынған ақша сомасын қайтарудың бірлік қарыз
міндеттемесі.
БАНКТІК СЕРТИФИКАТ –банкке депозиттік (жинақтық) салымның белгіленген
мерзім өткеннен соң, пайыз төленетін, еркін айналысқа түсетін куәлігі.
ВЕКСЕЛЬ - қарыз алушының қарызды қайтару туралы, жазбаша ақшалық
міндеттеме, оның формасы мен айналысы арнайы заңдылықпен – вексельдік
құқықпен реттелініп отырады.
ЧЕК - чек алушыға чекте көрсетілген соманы банктің чек төлеушіге
төлеуінің жазбаша тапсырмасы.
КОНОСАМЕНТ – жүкті тасымалдауға, оның тиелгенін, тасымалданатыны және
қабылдап алуына құқығын куәландыратын стандартты (халықаралық) формасының
құжаты (келісімі).
ВАРРАНТ – а) складтағы тауар меншігінің складпен берілетін және
құықығын дәлелдейтін құжат; б) оның иесіне – белгіленген баға бойынша
белгілі бір уақыт аралығында бір компанияның акция немесе облигацияларын
сатып алуға мүлікті құқық беретін құжат.
ОПЦИОН – қатысушылардың бір жағының, белгілі бір уақыт аралығында
екінші жағынан премия деп аталатын белгілі бір ақша сомасын төлеу құқығымен
келісім жасалған баға бойынша активін сату (сатып алу) келісім – шарты.
ФЬЮЧЕРСТІК КОНТРАКТ – келісім жасалған уақытында белгіленген баға
бойынша болашақтағы бір уақытта биржалық активті сату – сатып алудың
стандартты биржалық келісім – шарты.
Тездетілген бағалы қағаздар – оларды шығаруда мерзімі қойылған бағалы
қағаздар. Әдетте, тездетілген бағалы қағаздар үш түрге бөлінеді:
• айналыста 1 жылға дейін болатын, қысқа мерзімді;
• 1 жылдан 5 – 10 жылға дейін айналыста болатын, орта мерзімді;
• 20 – 30 жыл айналыс мерзіміне ие, ұзақ мерзімді бағалы қағазар.
Мерзімсіз бағалы қағаздар – айналыс мерзімі еш нәрсемен
регламенттелмеген (тәртіптелмеген), яғни, олар “өмір бойы” айналыста болады
немесе жабу мерзіміне дейінгі, бағалы қағаз шығарылуында уақыты
белгіленбеген бағалы қағаздар.
Бағалы қағаздардың түрлеріне тоқтала кетсек, түрлеріне байланысты олар
үш түрге бөліне алады.
Ұсынушыға (предъявитель-көрсетуші, мәлімдеуші) бағалы қағазар. Бұл –
құжатта, бағалы қағаздар иесінің аты көрсетілмеген бағалы қағаздар.
Көбінесе, олар кіші номиналды болып шығарылады және халықтың көп бөлігін
инвестициялауға арналған. Олардың басты ерекше қасиеті – еш нәрсемен
шектелмеген екінші рынокқа ие болуға мүмкіндік беретін, қолдан қолға еркін
түрде өтуі. Ресейде соңғы кезге дейін, ұсынушылық акциялар эмиссиясына
тыйым салынған заңдылық ерекшеліктеріне байланысты, өте сирек
қолданылады[7]. Бағалы қағазды тек көрсету арқылы ғана, ие құқығын
дәлелдеуге болады. Мұндай бағалы қағаздар батыс елдерінде кең тараған, ең
бірінші Германияда, сонымен қатар АҚШ-та[8].
Атаулы бағалы қағадар. Бұл қағазға иелік құқық - қағаздың өзіне
(немесе оынң орнындағы сертификат) иесінің аты, реестрі - алғы эмитентпен
жазылуы қажет. Бұндай қағаздар екінші рынокта сатыла алады, бірақ, оны
меншік құқығына өтуін тіркеу үшін, жүргізілінетін мәмілелерді реестрде
тіркеу қажет, ал бұл, ұсынушылық бағалы қағаздарға қарағанда атаулы бағалы
қағаздардың айналымын қиындатады. Қазақстандағы бағалы қағаздардың көбісі
атаулы болып табылады.
Ордерлік бағалы қағаздар. Ордерлік қағаздардың иелік құқықтары –
көрсетілетін қағаздың өзіндегі және қағаз текстіндегі берілетін жазулармен
расталады. Бұл категорияға ең бірінші кезекте, вексельдер мен чектер
жатады.
Бағалы қағаздардың келесі бір топтастырылуы – эмитенттің қарыздық
міндеттемелерін (облигация, вексеь, депозиттік және жинақтаушы
сертификаттар және т.б.) көрсететін олардың қарыздық және қарыздық емес
(акция, опцион) болып бөлінуі.
Эмитенттің мәртебесі бойынша бағалы қағаздар мемлекеттік бағалы
қағаздар, корпоративті бағалы қағаздар, жеке тұлғалардың (вексельдер,
чектер, опцион және т.б.) бағалы қағаздары және шет ел эмитенттерінің
бағалы қағаздары болып бөлінуі бізге бұрыннан таныс. Сонымен қатар, эмитент
мәртебесі бойынша бағалы қағаздар банктік (депозиттік және жинақтаушы
сертификаттар) және банктік емес түрлері бар.
Қор бағалы қағаздары деп - қор биржасында кең айналысқа түсетін, яғни,
акция, облигация, опциондар сияқты бағалы қағаздарды айтуға болады.
Коммерциялық бағалы қағаздар – тауар айналысы процесі мен әр түрлі мүліктік
келісімдерге қызмет ететін қағаздар, мысалы, вексель, коносаменттерді атап
өтелік.
Бағалы қағаздарды қарастыруда тағы басқа да топтастырулар мен
бөлінулер болуы мүмкін, біз ең маңызды түрлерін атап өттік.
1.3. Әлемдік рыноктағы бағалы қағаздардың даму эволюциясы мен негізгі
тенденциялары
Бағалы қағаздар тарихы кем дегенде бірнеше жүз жылдарды өткізеді.
Бағалы қағаздар құрылуы орта ғасырдан басталған, олардың ашылуы ХІІІ – ХІV
ғасырлардағы болып тұратын ортағасырлық векселдік жәрменкелер мен тұрақты
векселдік рыноктар болған делінеді.
Кейбір экономист – авторлар көптеген дамыған экономикалық
институттарды, соның ішінде, Бағалы қағаздар институтының дамуын ерте Рим
тарихына жатқызады.
Қазіргі дамыған бағалы қағаздар рногының пайда болуы деп, ХІІІ – ХІV
ғасырлардағы еуропалық экономиканы айтуға болады.
Экономикалық қатынастардың пайда болу негізіне – ерекше экономикалық
құрал, бағалы қағаздардың шығарылуы мен айналысқа енгізілуі макродеңгейде -
қалаларды соңғы экономикалық тұрақтандыру (бекіту), олардың аграрлық
сектордан жеке және тәуелсіз қызмет етуі үшін материалды игіліктер құру,
кең даму үшін сауда мен қол өнерді (ремесло) тиімді ету; ақша және тауар
рыноктарының масштабын үлкейту; кейбір территориялық құрулардағы әлеуметтік
жағдайды жақсарту (крепосттық шаруашылық құқығын жою және Еуропадағы
мемлекеттік шаруашылықты республикалық негіздер құру) сияқты әлеуметтік –
экономикалық негіздер жатқызылды.
Экономикада мәні жағынан, территория сыйымдылығы мен қатысушылар саны
бойынша жоғары дамығандығы жағынан ортағасырлық бағалы қағаздар рыногының
ішінен векселдер рыногын ерекше атап өтуге болады. Жерорта теңізі жанындағы
қалалары ХІІІ ғасырлардан бастап – ақ көптеген векселдік құжаттарды
қолданыла бастағаны анық.
Бұл ХІІІ ғасырларда Германия, Франция, Италияның көптеген қалаларынан
келген, араб және византиялық көпестер келісімдері бойынша есеп шоттар,
есеп айырысулар жүргізіп отырған ұйымдасқан локальді вексель рыноктарының
құрылуына алып келді (мысалы, итальяндық Пьяченце). Сәл кейінірек,
векселдік айналым шектелген аймақтық сипатын жоғалтып, тұтастай Еуропаны
жаулап алды. ХІІІ ғасырдан бастап коммерциялық несие түріндегі векселдік
айналым – сауда және өндірістегі металлдық ақшаның өз міндетін атқара
алмауына байланысты, ортағасырлық экономикалық жүйенің табылмас звеносына
айналады. Адамдар қозғалысы, тауарлар мен қолма - қол ақшаны, сауда
айналымдарын тездету және жеңілдету, пайданы жоғарылату – берілген рыноктың
негізгі экономикалық қызметі, векселдік айналымның орын басуы болып
табылды.
Бағалы қағаздар жөнінде көптеген көзқарастар бар. Соның бірі әлемдік
тәжірибедегі жалпы түсінігін кесте түрінде көрсетелік (3 кесте[9]).
Бағалы қағаздар рыногы ақша ресурстарын жинақтаушылардан (ақша
капиталының көздері) ақша капиталын тұтынушыларға (заемщиктар) бере
отырып, өзінің негізгі макроэкономикалық қызметін атқаруды жалғастыруда.
Көп елдерде олардың ролі жоғарылауда. Сонымен қатар қор рыногының жеке
сегменттері: акциялар мен облигациялардың ролі өсуде. Көптеген елдерде,
әсіресе англосаксондық елдерде соғыстан кейінгі жылдарда коммерциялық
банктерде қаржы – несие жүйесіндегі активтері мөлшерінің үлес салмағы
азайып, банктен тыс ұйымдардың, ең алдымен, инвестициялық компаниялар мен
зейнетақы қорларының үлес салмағы жоғарылаған. Капитал қаржыландырудағы
айналмалы жағы - бағалы қағаздар эмиссиясының мәнінің жоғарылауы болып
табылады. Бұл процессті “секьюритезация”(ағылш. securіtіes – бағалы
қағаздар) дейді. Секьюритезация әсіресе, халықаралық капиталдар рыногында
көрінеді. Егер бұрын 70-шы жылдары дамушы елдерге жеке көздерден
бағытталған қаржы ресурстарының көп бөлігін банк ссудалары құраса, ұзақ
дағдарыстан кейін, 80-ші жылдардың басында бұл қатынас бағалы қағаздар
үлесіне жылдам ауысады. 90 – шы жылдардың басында дамушы елдерге
бағытталан банк ссудаларының таза жеке инвестициялары 10% аспады[10].
Әлемнің бағалы қағаздарының 40 % - АҚШ, 20 % - дан астамы –
Жапонияға, ал “Үлкен бесеу” мемлекеттеріне тұтастай - 75% келеді.
70 – ші жылдардың басында – ақ АҚШ үлесі - 60% құраған, ал бұл
көрсеткіштің төмендеу себебі, әлемдік бағалы қағаздар рыногының
Жапониядағы үлес салмағыныңы өсуімен байланысты (1 таблица[11]).
Таблица1. Әлемдік бағалы қағаздар рыногының құрылымы
(млрд. доллар АҚШ, 1994ж.)
Мемлекеттер Облигациялар Акциялар Барлығы
АҚШ 9282 5028 14310
Жапония 4256 3719 7975
Германия 1421 499 1920
Ұлыбритания 645 1158 1803
Франция 1112 452 1564
Басқалары 7713 3707 11420
Барлық әлем 24429 14563 38992
Мұнда жеке әлемдік қор рыноктарының номиналды есебінің үлесін, соның
ішінде қаржы әлеміндегі басым ролін көрсетіп тұрған Жапонияны көруге
болады.
Сонымен қатар, әлемдік бағалы қағаздар рыногындағы айтарлықтай
өзгерістер туралы 90 – шы жылдардағы Латын Америкасы мен Азиядағы бірнеше
дамушы елдердің бағалы қағаздардың жылдам өсуі туралы айта кетерлік. Бұлар,
5 – 7 жылдың аралығында – ақ еуропалық елдердің дамыған қор рыноктарының
сандық және сапалық параметрлеріне қол жеткізген.
Әлемдік бағалы қағаздар рыногының негізгі даму тенденциясы болып
қазіргі кезеңде мыналарды атап өтуге болады:
• капиталдардың шоғырлануы мен орталықтандырылуы;
• рыноктың интернационализациясы мен глобализациясы;
• рыноктағы жаңалықтар;
• секьюритезация;
• басқа капитал рыноктарымен бір – біріне ену.
Капиталдардың шоғырлануы мен орталықтандырылу тенденциясы бағалы
қағаздар рыногына байланысты, екі аспектіден тұрады. Бұл жерде сөз, басқа
рыноктар сияқты, осы рынокқа тән процесстер туралы қозғалады. Бір жағынан,
рынокқа жаңа қатысушалыр еніп отырады, олар үшін қызмет негізгі маманды
болады, екінші жағынан, рынокта өз капиталын жоғарылатумен (капитал
шоғырлануы) қатар, олардың бағалы қағаздар рыногында одан да ірі
құрылымдарға бірігуі (капитал орталықтандырылуы) жолы негізінде алғы
профессионалдардың бөліну процесі басталады. Нәтижесінде қор рыногында
NASDAQ сияқты сауда жүйесі немесе рыноктың басқа ұйымдастырушылары, сонымен
қатар, рыноктағы операциялардың көп үлесіне қызмет ететін басқа да, белгілі
ірі қор компаниялары пайда болады[12].
Сонымен қатар, бағалы қағаздар рыногы қоғамның ірі капиталдарын өзіне
тартады.
Бағалы қағаздар рыногының интернационализациясы - ұлттық капиталдың
елден шығуын, ұлттық бағалы қағаздар рыногының екінші қатарлы болып келетін
әлемдік бағалы қағаздар рыногының құрылуын көрсетеді. Қандай елден
болмасын, инвестор өзінің бос құралдарын, бағалы қағаздар рыногына салу
мүмкіндігіне ие болады. Бағалы қағаздар рыногы – глобальды, әлемдік сипатқа
ие болады. Ұлттық рыноктар – бұл, әлемдік бағалы қағаздар рыногының тек
құрамдас бөлігі ғана. Мұндай глобальді рынокта, сауда үздіксіз және
толықтай жүргізіледі, оның негізін трансұлттық компаниялардың бағалы
қағаздары құрайды. Бағалы қағаздар рыногының сенімділігі мен жалпы
инвесторлар жағынан оған деген сенімділік, рыноктың ұйымдастырылу
деңгейінің жоғары болуымен мемлекеттің оны бақылауын күшейтуімен тікелей
байланысты. Бағалы қағаздар рыногының масштабы мен мәнінің жоғары болуы
соншалықты, егер ол құлдыраса, бұл - экономикалық процесстің, жалпы өндіріс
процесінің құлдырауына әкеледі. Қазіргі кезеңде мемлекет, бұл рынокқа деген
сенімнің жоғалуы мүмкіндігіне, өз жинақтарын өз елінің, немесе басқа
мемлекеттің бағалы қағаздарына салған жалпы адамдар, катаклизмдер немесе
алаяқтық нәтижесінен өз жинақтарын жоғалтуына жол бермеуге тырысады.
Сондықтан, рыноктың барлық қатысушылары – рыноктың дұрыс ұйымдастырылуын
және оны ең басты қатысушысы – мемлекетпен реттелініп отырғанын біліп
отыруға мүдделі.
Сонымен қатар, берілген процесстің тағы бір себебі бар, ол – фискалды.
Рынок ұйымдастырылуын және бақылауын қатайту, әрбір мемлекетке өзінің салық
салынатын базасын және рынок қатысушыларынан салықтық түсімдер мөлшерін
жоғарылатуға мүмкіндік береді. Бір уақытта, бизнестің заңсыз түрлерімен –
мысалы, наша сату және т.б. түсетін, ақшаны “алуға (отмывание)” жол
жабылады.
Бағалы қағаздар рыногының компьютеризациясы – соңғы жылдардағы адам
өмірінің бар саласына компьтердің кең енгендігінің нәтижесі. Осы
компьютеризациясыз, бағалы қағаздар рыногы өзінің қазіргі формасы мен
мөлшерінде болуы мүмкін емес еді. Компьютеризация - рыноктағы қызмет
етуімен қатар, ең алдымен, қазіргі жылдам қызмет етуші жүйелер мен рынок
қатысушылары, олардың бір – бірімен және оның сауда амалдарындағы барлық
қамтушы есеп айырысуларға революция жасауға мүмкіндік берді.
Компьютерлік революция нәтижесінде қор рыногының тереңдеуі мен
кеңейтілуі мүмкіндіктер беріп, бағалы қағаздар қызметін жалпы өзгертті,
электрондық сауда жүйесін ашуға және қор құндылықтарының есебін жүргізуге,
зерттеліп отырған рыноктың ұйымдастыру инфрақұрылымының қызмет етуін
бұрынғыдан тиімді, бақыланатын, сенімді және мықты етуге көмегін тигізді.
Компьютеризация бағалы қағаздар рыногындағы барлық жаңа ашулардың
фундаментін құрайды[13]:
• берілген рыноктың жаңа құралдары;
• бағалы қағаздармен сауда жасауға жаңа жүйелер;
• рыноктың жаңа инфраструктурасы.
Бағалы қағаздар рыногының жаңа құралдары болып, ең алдымен, өндірістік
бағалы қағаздардың көптеген түрлері, жаңа бағалы қағаздарды, олардың жаңа
түрлері мен формаларын шығару болып табылады.
Бағалы қағаздармен сауда жасауға жаңа жүйелер – сатушылар мен сатып
алушылар арасындағы байланыстарды делдалдарсыз, байланыстарсыз, сауданы
тұтастай автоматты түрде жүргізуге, компьтерлер мен жаңа байланыс
құралдарына негізделген сауда жүйесі.
Рыноктың жаңа инфраструктурасы – бұл бағалы қағаздар рыногында
депозитарлық қызмет көрсету, дамыған ақпараттық жүйелер, клиринг және есеп
айырысу жүйелері.
Секьютиризация – бұл ақша құралдарының бағалы қағаздар формасына өту;
капитал массасының көбінің бағалы қағаздарға айналу тенденциясы;
инвесторлардың кең тобына қол жетерлік болатын, бағалы қағаздардың бір
формадан екіншісіне өту тенденциясы.
Бағалы қағаздар рыногының дамуы – басқа капитал рыноктарының жойылуына
алып келмейді, бір – біріне өту, бірін – бірі ынталандыру процесі жүреді.
Бір жағынан, бағалы қағаздар рыногы капиталды өзіне тартады, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz