Ауыл шаруашылық саласында маркетингті қолдану
КІРІСПЕ
1 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ САЛАСЫНДА МАРКЕТИНГТІ ҚОЛДАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Ауыл шаруашылығындағы маркетингтің түсінігі, мәні мен ерекшелігі
1.2 Аграрлық салада маркетингті ұйымдастырудың шетелдік тәжірибесі
2 ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ АГРОӨНЕРКӘСІП КЕШЕНІНДЕГІ МАРКЕТИНГТІК ҚЫЗМЕТТІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ҚАЗІРГІ ТАҢДАҒЫ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Оңтүстік Қазақстандағы агроөнеркәсіп кешенінің экономикалық жай . күйіне талдау жасау
2.2 Облыстық аграрлық өндірісінде маркетингтік қызметті ұйымдастыруды талдау мен мүмкіндігін бағалау
3 АГРОӨНЕРКӘСІП КЕШЕНІНДЕ МАРКЕТИНГТІК ҚЫЗМЕТТІ ЖЕТІЛДІРУДІҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ
3.1 Аграрлық сферада маркетингтік қызметті ұйымдастыру әдістемесін жетілдіру
3.2 Аграрлық өндірісте маркетингтік қызметті жетілдіру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ САЛАСЫНДА МАРКЕТИНГТІ ҚОЛДАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Ауыл шаруашылығындағы маркетингтің түсінігі, мәні мен ерекшелігі
1.2 Аграрлық салада маркетингті ұйымдастырудың шетелдік тәжірибесі
2 ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ АГРОӨНЕРКӘСІП КЕШЕНІНДЕГІ МАРКЕТИНГТІК ҚЫЗМЕТТІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ҚАЗІРГІ ТАҢДАҒЫ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Оңтүстік Қазақстандағы агроөнеркәсіп кешенінің экономикалық жай . күйіне талдау жасау
2.2 Облыстық аграрлық өндірісінде маркетингтік қызметті ұйымдастыруды талдау мен мүмкіндігін бағалау
3 АГРОӨНЕРКӘСІП КЕШЕНІНДЕ МАРКЕТИНГТІК ҚЫЗМЕТТІ ЖЕТІЛДІРУДІҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ
3.1 Аграрлық сферада маркетингтік қызметті ұйымдастыру әдістемесін жетілдіру
3.2 Аграрлық өндірісте маркетингтік қызметті жетілдіру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Ауыл шаруашылығы Қазақстан экономикасының негізгі салаларының бірі болып табылады. Аграрлық сектордың даму деңгейі қашан да қазақстандық қоғамның экономикалық және қоғамдық-саяси тұрақтылығын анықтайтын факторы болып келді және әлі де болып келеді. Республика экономикасы дамуының басым бағыттарының бірі бола отырып, ауыл шаруашылығы аса зор әлеует пен үлкен қорға ие.
Аграрлық салада кәсіпорындарды басқарудың жаңа жүйесін қалыптастыру барысында маркетинг қазақстандық шаруашылық тәжірибесі үшін кәсіпорындардың өндірістік-өтімдік қызметін ұйымдастыру мен басқарудың жаңа әдісі болып табылады.
Қазақстанда маркетингті енгізу қажеттігі басқару теориясы мен тәжірибесін дамытудағы жалпы әлемдік тенденциялардан туындап отыр. Сонымен қатар, маркетинг қоғамның даму бағдарын, уақыт пен сыртқы ортаның ерекшеліктерін көрсетеді. Сол себептен, маркетинг саласындағы батыс тәжірибесі бірқатар өлшемдері бойынша қазақстандық шарттарға сәйкес келмейді. Оның үстіне, отандық тәжірибе маркетингтің экономикасы дамыған елдерге тән емес, беймәлім тұстарын ашып берді. Біздің шарттарда маркетингтің классикалық сызбасын пайдалану және енгізу процесі өте қиын әрі баяу жүзеге асады. Өйткені, отандық аграрлық кәсіпорындарда маркетингті қалыптастыру шарттарының өзіндік ерекшеліктері бірқатар мәселелердің туындауына алып келуі және маркетингтің дамыған үлгісінің қолданысына кедергі келтіруі мүмкін.
Қазіргі таңда еліміздің жекелеген аймақтарының агроөнеркәсіп кешенінің алдында тұрған басты міндет тұрақты дамитын аграрлық-индустриялық және инновациялық орталыққа айналу, отандық тауарлардың әлем нарығына шығаруға жәрдемдесуді жүзеге асыру үшін маркетингтік қызметті қолданудың жаңа жүйелерін қалыптастыруды қажет етеді. Осыған байланысты, елімізде 2006-2010 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіп кешенін тұрақты дамыту тұжырымдамасы және 2007-2024 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының тұрақты дамуға ауысу тұжырымдамасы қабылданды.
Сонымен, маркетинг туралы шетелдік және отандық әдебиеттерді зерттеуге және нақты кәсіпорындарда маркетинг қызметін ұйымдастыру процесінің ерекшеліктері бойынша мәліметтерді сараптауға негізделген осы тақырып бойынша жұмыс істеу оның нәтижелерін отандық кәсіпорындардың іс-жүзінде әрі қарай пайдалануы тұрғысынан өзекті мәселе болып табылады. Зерттеу мәселесінің өзектілігі әзірге қолданбалы материалдары мен ілімдік негіздері жеткіліксіз Қазақстан үшін жаңа бір мәселе болуымен де айқындалады. Жұмыс нәтижелерін маркетинг қызметінің даму бағыттарын анықтау үшін қазақстандық кәсіпорындар мен ұйымдардың қызметінде іс-жүзінде қолдану мүмкіндігі де осы тақырыптың маңыздылығын күшейте түседі. Осылайша, аталмыш мәселенің өзектілігі мен тақырыптың ғылыми тұрғыдан жеткіліксіз өңделгендігі зерттеу мақсатын, пәнін және нысанын таңдауда негіз болып табылады. Мұндай жағдайда ауыл шаруашылығында маркетинг қызметін қалыптастыру және дамыту жөніндегі кеңестер мен ұсыныстарды дайындау қажеттігі туындайды.
Аграрлық салада кәсіпорындарды басқарудың жаңа жүйесін қалыптастыру барысында маркетинг қазақстандық шаруашылық тәжірибесі үшін кәсіпорындардың өндірістік-өтімдік қызметін ұйымдастыру мен басқарудың жаңа әдісі болып табылады.
Қазақстанда маркетингті енгізу қажеттігі басқару теориясы мен тәжірибесін дамытудағы жалпы әлемдік тенденциялардан туындап отыр. Сонымен қатар, маркетинг қоғамның даму бағдарын, уақыт пен сыртқы ортаның ерекшеліктерін көрсетеді. Сол себептен, маркетинг саласындағы батыс тәжірибесі бірқатар өлшемдері бойынша қазақстандық шарттарға сәйкес келмейді. Оның үстіне, отандық тәжірибе маркетингтің экономикасы дамыған елдерге тән емес, беймәлім тұстарын ашып берді. Біздің шарттарда маркетингтің классикалық сызбасын пайдалану және енгізу процесі өте қиын әрі баяу жүзеге асады. Өйткені, отандық аграрлық кәсіпорындарда маркетингті қалыптастыру шарттарының өзіндік ерекшеліктері бірқатар мәселелердің туындауына алып келуі және маркетингтің дамыған үлгісінің қолданысына кедергі келтіруі мүмкін.
Қазіргі таңда еліміздің жекелеген аймақтарының агроөнеркәсіп кешенінің алдында тұрған басты міндет тұрақты дамитын аграрлық-индустриялық және инновациялық орталыққа айналу, отандық тауарлардың әлем нарығына шығаруға жәрдемдесуді жүзеге асыру үшін маркетингтік қызметті қолданудың жаңа жүйелерін қалыптастыруды қажет етеді. Осыған байланысты, елімізде 2006-2010 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіп кешенін тұрақты дамыту тұжырымдамасы және 2007-2024 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының тұрақты дамуға ауысу тұжырымдамасы қабылданды.
Сонымен, маркетинг туралы шетелдік және отандық әдебиеттерді зерттеуге және нақты кәсіпорындарда маркетинг қызметін ұйымдастыру процесінің ерекшеліктері бойынша мәліметтерді сараптауға негізделген осы тақырып бойынша жұмыс істеу оның нәтижелерін отандық кәсіпорындардың іс-жүзінде әрі қарай пайдалануы тұрғысынан өзекті мәселе болып табылады. Зерттеу мәселесінің өзектілігі әзірге қолданбалы материалдары мен ілімдік негіздері жеткіліксіз Қазақстан үшін жаңа бір мәселе болуымен де айқындалады. Жұмыс нәтижелерін маркетинг қызметінің даму бағыттарын анықтау үшін қазақстандық кәсіпорындар мен ұйымдардың қызметінде іс-жүзінде қолдану мүмкіндігі де осы тақырыптың маңыздылығын күшейте түседі. Осылайша, аталмыш мәселенің өзектілігі мен тақырыптың ғылыми тұрғыдан жеткіліксіз өңделгендігі зерттеу мақсатын, пәнін және нысанын таңдауда негіз болып табылады. Мұндай жағдайда ауыл шаруашылығында маркетинг қызметін қалыптастыру және дамыту жөніндегі кеңестер мен ұсыныстарды дайындау қажеттігі туындайды.
1 Назарбаев Н. Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру - мемлекеттік саясаттың басты мақсаты. - Астана, 2008. - 11 б.
2 Қазақстан Республикасының Конституциясы. - Алматы:«Баспа» үйі, 2001.-
44 б.
3 ҚР Азаматтық Кодексі. - Алматы, 1995. - 18 б.
4 ҚР Банкроттық туралы заңы.- Алматы: «Юрист» баспасы, 2005.- 40 б.
5 Романова М.Н. и др. Маркетинг.- М.: Банки и биржи, 1995. - С. 142.
6 Герчикова И.Н. Маркетинг.-М.:Изд.Школа Международного Бизнеса МГИМО, 1990. - С.158.
7 Назарбаев Н.Н. Қазақстан халқына жолдауы «Қазақстанның әлемдегі
бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» Алматы, 2006.- 8 б.
8 Клюкач В.А. Развития маркетинга в агропромышленном производстве.
Учебное пособие. - М.: Экономика, 1994. - С.115.
9 Каренов Р.С Агромаркетинг. - Караганда: 2001. - С.51-55.
10 Сулейменов Ж.Ж. Управление сельским хозяйством. - Алматы: Бастау, 2001. - С.56.
11 Сулейменов Ж.Ж. Управление аграрным сектором Казахстана в условиях рыночной экономики. – Алматы, 2000. - С.102.
12 Сыздыков Б. Приоритеты развития аграрной экономики Казахстана. Алматы, 2003. - С.53.
13 Ауыл шаруашылығы, орман және балық шаруашылығы статистикалық жинағы 1995, 2001-2007 жж.-Шымкент, 2008 ж.- 10-18 б.
14 Оңтүстік Қазақстан облысының статистика жөніндегі басқармасының мәліметтері негізінде құрастырылды, 2009ж.
15 ҚР Статистика жөніндегі республикалық агентігінің мәліметтері негізінде құрастырылды.
16 ҚР Статистика жөніндегі республикалық агентігінің және Оңтүстік Қазақстан облысының статистика жөніндегі басқармасының мәліметтері негізінде құрастырылды, 2009ж
17 Маслова Т.Д., Божук С.Г. Маркетинг. - СПб.: Питер, 2002. - 400 с.
18 Сулейменов Ж.Ж. Маркетинг в управлении аграрным производством Бишкек: 2001. 180 с.
19 Кретов И.И. Маркетинг на предприятий: практическое пособие.- М.: АО Финстат информ, 1994.- 165с.
20 Критсотокис Я.Г. Торговые выставки и ярмарки /Пер. с греч.- М., «Ось-89», 1997. - С.85.
21 Кулибанова В.В. Прикладной маркетинг. - М.: Олма –Пресс-Инвест, 2002. - С.12.
22 Ламбен Ж.Ж. Стратегический маркетинг. /Пер с фран.- СПб.: Наука, 1996. - С.56-57.
23 Лобанова Т.Н. Банки: организация и персонал. - М.: Финансы и статистика, 2000. - С.115.
24 Бернетт Дж. Морнарти С. Маркетинговые комуникации: Интегрированный подход / Пер. с англ.- СПб.: Питер, 2001. - С.154.
25 Макгали М. Основы эффективных продаж /Пер. с англ. - Киев: София, 1997. - С.124
26 Голубков Е.П. Маркетинговые исследования: теория, методология и
практика. - М.: Финпресс, 1998. - С.74-76.
27 Ковалев А.И. Войченко В.В. Маркетинговй анализ. - М.: Центр Экономики и маркетинга , 1996. - С.14-25
28 Югай А.М. Экономические отношения и мотивация труда в сельскохозяйстве (теория и практика). - М.:МСХА, 2002. – С.145.
29 Основные направления агропродовольственной политики до 2010 года, Центр стратегических разработок. – Алматы, 2006. - С.29-30.
30 Питер Р. Диксон. Управление маркетингом. /Пер. с англ. - М.: ЗАО «Издательство БИНОМ», 1998. - 560 с
31 Клюкач Р.А., Клочко Я.Н. Концепция организации маркетинга в агропромышленном производстве. - М., 1993. - С.45
32 Цыпкин Ю. Технология эффективного агромаркетинга //Экономика сельского хозяйства России.-1994.-№ 12. - С.18.
33 Дихтль Е., Хершнген Х. Практический маркетинг: учебное пособие /Пер с нем. А.М.Макарова; Под ред. И.С.
34 С. Р. Есімжанова. Маркетинг.- Алматы, «Экономика» баспасы, 2003ж.- 60б.
35 С. Н. Нысанбаев, Г. А. Садыханова. Маркетинг негіздері.- Алматы, «Қазақ университеті», 2002ж.-150-153б.
2 Қазақстан Республикасының Конституциясы. - Алматы:«Баспа» үйі, 2001.-
44 б.
3 ҚР Азаматтық Кодексі. - Алматы, 1995. - 18 б.
4 ҚР Банкроттық туралы заңы.- Алматы: «Юрист» баспасы, 2005.- 40 б.
5 Романова М.Н. и др. Маркетинг.- М.: Банки и биржи, 1995. - С. 142.
6 Герчикова И.Н. Маркетинг.-М.:Изд.Школа Международного Бизнеса МГИМО, 1990. - С.158.
7 Назарбаев Н.Н. Қазақстан халқына жолдауы «Қазақстанның әлемдегі
бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» Алматы, 2006.- 8 б.
8 Клюкач В.А. Развития маркетинга в агропромышленном производстве.
Учебное пособие. - М.: Экономика, 1994. - С.115.
9 Каренов Р.С Агромаркетинг. - Караганда: 2001. - С.51-55.
10 Сулейменов Ж.Ж. Управление сельским хозяйством. - Алматы: Бастау, 2001. - С.56.
11 Сулейменов Ж.Ж. Управление аграрным сектором Казахстана в условиях рыночной экономики. – Алматы, 2000. - С.102.
12 Сыздыков Б. Приоритеты развития аграрной экономики Казахстана. Алматы, 2003. - С.53.
13 Ауыл шаруашылығы, орман және балық шаруашылығы статистикалық жинағы 1995, 2001-2007 жж.-Шымкент, 2008 ж.- 10-18 б.
14 Оңтүстік Қазақстан облысының статистика жөніндегі басқармасының мәліметтері негізінде құрастырылды, 2009ж.
15 ҚР Статистика жөніндегі республикалық агентігінің мәліметтері негізінде құрастырылды.
16 ҚР Статистика жөніндегі республикалық агентігінің және Оңтүстік Қазақстан облысының статистика жөніндегі басқармасының мәліметтері негізінде құрастырылды, 2009ж
17 Маслова Т.Д., Божук С.Г. Маркетинг. - СПб.: Питер, 2002. - 400 с.
18 Сулейменов Ж.Ж. Маркетинг в управлении аграрным производством Бишкек: 2001. 180 с.
19 Кретов И.И. Маркетинг на предприятий: практическое пособие.- М.: АО Финстат информ, 1994.- 165с.
20 Критсотокис Я.Г. Торговые выставки и ярмарки /Пер. с греч.- М., «Ось-89», 1997. - С.85.
21 Кулибанова В.В. Прикладной маркетинг. - М.: Олма –Пресс-Инвест, 2002. - С.12.
22 Ламбен Ж.Ж. Стратегический маркетинг. /Пер с фран.- СПб.: Наука, 1996. - С.56-57.
23 Лобанова Т.Н. Банки: организация и персонал. - М.: Финансы и статистика, 2000. - С.115.
24 Бернетт Дж. Морнарти С. Маркетинговые комуникации: Интегрированный подход / Пер. с англ.- СПб.: Питер, 2001. - С.154.
25 Макгали М. Основы эффективных продаж /Пер. с англ. - Киев: София, 1997. - С.124
26 Голубков Е.П. Маркетинговые исследования: теория, методология и
практика. - М.: Финпресс, 1998. - С.74-76.
27 Ковалев А.И. Войченко В.В. Маркетинговй анализ. - М.: Центр Экономики и маркетинга , 1996. - С.14-25
28 Югай А.М. Экономические отношения и мотивация труда в сельскохозяйстве (теория и практика). - М.:МСХА, 2002. – С.145.
29 Основные направления агропродовольственной политики до 2010 года, Центр стратегических разработок. – Алматы, 2006. - С.29-30.
30 Питер Р. Диксон. Управление маркетингом. /Пер. с англ. - М.: ЗАО «Издательство БИНОМ», 1998. - 560 с
31 Клюкач Р.А., Клочко Я.Н. Концепция организации маркетинга в агропромышленном производстве. - М., 1993. - С.45
32 Цыпкин Ю. Технология эффективного агромаркетинга //Экономика сельского хозяйства России.-1994.-№ 12. - С.18.
33 Дихтль Е., Хершнген Х. Практический маркетинг: учебное пособие /Пер с нем. А.М.Макарова; Под ред. И.С.
34 С. Р. Есімжанова. Маркетинг.- Алматы, «Экономика» баспасы, 2003ж.- 60б.
35 С. Н. Нысанбаев, Г. А. Садыханова. Маркетинг негіздері.- Алматы, «Қазақ университеті», 2002ж.-150-153б.
КІРІСПЕ
Ауыл шаруашылығы Қазақстан экономикасының негізгі салаларының бірі
болып табылады. Аграрлық сектордың даму деңгейі қашан да қазақстандық
қоғамның экономикалық және қоғамдық-саяси тұрақтылығын анықтайтын факторы
болып келді және әлі де болып келеді. Республика экономикасы дамуының басым
бағыттарының бірі бола отырып, ауыл шаруашылығы аса зор әлеует пен үлкен
қорға ие.
Аграрлық салада кәсіпорындарды басқарудың жаңа жүйесін қалыптастыру
барысында маркетинг қазақстандық шаруашылық тәжірибесі үшін кәсіпорындардың
өндірістік-өтімдік қызметін ұйымдастыру мен басқарудың жаңа әдісі болып
табылады.
Қазақстанда маркетингті енгізу қажеттігі басқару теориясы мен
тәжірибесін дамытудағы жалпы әлемдік тенденциялардан туындап отыр. Сонымен
қатар, маркетинг қоғамның даму бағдарын, уақыт пен сыртқы ортаның
ерекшеліктерін көрсетеді. Сол себептен, маркетинг саласындағы батыс
тәжірибесі бірқатар өлшемдері бойынша қазақстандық шарттарға сәйкес
келмейді. Оның үстіне, отандық тәжірибе маркетингтің экономикасы дамыған
елдерге тән емес, беймәлім тұстарын ашып берді. Біздің шарттарда
маркетингтің классикалық сызбасын пайдалану және енгізу процесі өте қиын
әрі баяу жүзеге асады. Өйткені, отандық аграрлық кәсіпорындарда маркетингті
қалыптастыру шарттарының өзіндік ерекшеліктері бірқатар мәселелердің
туындауына алып келуі және маркетингтің дамыған үлгісінің қолданысына
кедергі келтіруі мүмкін.
Қазіргі таңда еліміздің жекелеген аймақтарының агроөнеркәсіп кешенінің
алдында тұрған басты міндет тұрақты дамитын аграрлық-индустриялық және
инновациялық орталыққа айналу, отандық тауарлардың әлем нарығына шығаруға
жәрдемдесуді жүзеге асыру үшін маркетингтік қызметті қолданудың жаңа
жүйелерін қалыптастыруды қажет етеді. Осыған байланысты, елімізде 2006-
2010 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіп кешенін
тұрақты дамыту тұжырымдамасы және 2007-2024 жылдарға арналған Қазақстан
Республикасының тұрақты дамуға ауысу тұжырымдамасы қабылданды.
Сонымен, маркетинг туралы шетелдік және отандық әдебиеттерді зерттеуге
және нақты кәсіпорындарда маркетинг қызметін ұйымдастыру процесінің
ерекшеліктері бойынша мәліметтерді сараптауға негізделген осы тақырып
бойынша жұмыс істеу оның нәтижелерін отандық кәсіпорындардың іс-жүзінде әрі
қарай пайдалануы тұрғысынан өзекті мәселе болып табылады. Зерттеу
мәселесінің өзектілігі әзірге қолданбалы материалдары мен ілімдік негіздері
жеткіліксіз Қазақстан үшін жаңа бір мәселе болуымен де айқындалады. Жұмыс
нәтижелерін маркетинг қызметінің даму бағыттарын анықтау үшін қазақстандық
кәсіпорындар мен ұйымдардың қызметінде іс-жүзінде қолдану мүмкіндігі де осы
тақырыптың маңыздылығын күшейте түседі. Осылайша, аталмыш мәселенің
өзектілігі мен тақырыптың ғылыми тұрғыдан жеткіліксіз өңделгендігі зерттеу
мақсатын, пәнін және нысанын таңдауда негіз болып табылады. Мұндай жағдайда
ауыл шаруашылығында маркетинг қызметін қалыптастыру және дамыту жөніндегі
кеңестер мен ұсыныстарды дайындау қажеттігі туындайды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Бітіру жүмыстың мақсаты
нарықтық экономика жағдайында агроөнеркәсіп кешенінде маркетингтік қызметті
жетілдіру бойынша теориялық-әдістемелік және тәжірибелік тұрғыдан ұсыныстар
дайындау болып табылады. Бұл қойылған мақсатқа жету үшін келесі
міндеттерді шешу қажет:
- нарықтық қатынастардың даму жағдайын есепке ала отырып, ауыл
шаруашылығында маркетингті қолданудың теориялық және әдістемелік негіздерін
зерттеу;
- ауыл шаруашылығы саласында маркетингтік қызметті ұйымдастырудың
шетелдік тәжірибесін еліміздің аграрлық сферасында пайдалану мүмкіндіктерін
талдау;
- агроөнеркәсіп кешенінің даму жағдайына талдау жүргізу және аграрлық
маркетинг қызметінің қазіргі ұйымдастырылу барысы мен даму тенденцияларын
сараптау;
- аграрлық өндірістік кәсіпорындарда маркетингтік қызметті
ұйымдастырудың әдістемелік тәсілдері бойынша ұсыныстар мен нұсқаулар
дайындау.
Зерттеу пәні болып аграрлық өнеркәсіп саласындағы кәсіпорындар мен
ұйымдардың маркетингтік қызметтері таңдалды.
Зерттеу нысаны. Оңтүстік Қазақстан облысының агроөнеркәсіп кешенін
құраушы кәсіпорындар мен ұйымдар зерттеу нысаны болып табылады.
1. АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ САЛАСЫНДА МАРКЕТИНГТІ ҚОЛДАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1. Ауыл шаруашылығындағы маркетингтің түсінігі, мәні мен ерекшелігі
Нарықтық экономика жағдайында Қазақстан Республикасының әлеуметтік-
экономикалық дамуын нығайту үдерісі өндірістің, әсіресе ауыл шаруашылығының
тиімділігін тұрақты әрі бекем арттыру үшін шаруашылық жүйенің түбегейлі
қайта құрылуын талап етеді. Қазіргі таңда отандық экономиканы қайта құру
кезінде бірқатар мәселелер туындады. Әсіресе, Қазақстан халқының өмір сүру
деңгейін анықтайтын аса маңызды стратегиялық қызмет саласы ретінде
агроөнеркәсіп өндірісінің тиімділігін арттыруға елеулі назар аударылды.
Бүгінгі таңда агроөнеркәсіп кәсіпорындары шаруашылық механизмнің
жетілмеуінен, коммерциялық ақпараттың жеткіліксіздігінен, сыртқы орта
факторларының (тұтынушылардың іс-әрекеті, нарықтық конъюнктураның өзгеруі,
жаңа тауарлардың пайда болуы, т.б.) әлсіз талдануынан және нарықта жұмыс
істеу тәжірибесінің жоқтығынан тұрақсыз шарттарда әрекет етіп келеді.
Сондықтан, ауыл шаруашылық өнімін тұтынушыға дейін тиімді жеткізуге
бағытталған зерттеулерді қайта қарастыру және күшейту қажет [1, 11б].
Агроөнеркәсіп кешенінде маркетингті қолдану нарықтық қатынастарды
дамыту мен ауыл шаруашылық саласындағы оңтайлы мамандануды орнықтырудың
қажетті шарты болып табылады. Маркетинг нарықтағы ауыл шаруашылық өнімдері
мен өзге де тауарларға деген сұраныс пен ұсынысты және олардың даму
тенденцияларын зерттеу, АӨК-нің ұтымды құрылымын түзу және Қазақстанның
жекелеген облыстары мен аймақтары арасында өнім айырбасын ынталандыру
арқылы АӨК кәсіпорындарының мамандануын тереңдету мен дамыту үшін қажетті
шарттарды қалыптастырады.
Ағымдағы стратегиялық мәселелерді шешу барысында маркетинг әдісі
кәсіпорындарға қолында бар материалдарды, еңбек және қаржы ресурстарын
ұтымды пайдалануға мүмкіндік береді. Нарық жағдайында маркетинг
кәсіпорынның бүкіл өндірістік және өтімдік (өнім сату) қызметін ұйымдастыру
мен жоспарлаудың негізіне, ал маркетингті басқару оларды басқару жүйесінің
маңызды бөлігіне айналады. Сол себептен, кәсіпорындарда маркетинг – дербес
маманданған ішкі шаруашылық бөлімше ретінде қызмет атқаруға тиіс. Қазақстан
Республикасында нарықтық қатынастардың және маркетингтің дамуын қолдаушы
заңнамалық және нормативтік база құрылған [2,44б] [3,18б] [4,40б].
Маркетинг - әртүрлі аспектіге ие, кең мағыналы ұғым. Бүгінгі таңда
маркетингтің көптеген ғылыми анықтамаларының болуының басты себептерінің
бірі маркетингке деген көзқарастың әртүрлілігіне байланысты болып
табылады. Екінші жағынан, маркетингті басқару концепциясы ретінде
қарастыруы. Мұндай тұжырым келесідей негізгі қағидаларға негізделеді: нарық
және оның элементтері түсінігіне деген жүйелі көзқарас, сатып алушылар
мүдделерінің бірінші орынға шығуы, нарық талаптарына икемделе білу және
оған белсенді әсер ету және т.б. Маркетингке деген кең таралған көзқарастың
бірі оны іс-әрекет бейнесі, яғни нарықта жетістікке қол жеткізуге
бағытталған әдістер мен амалдар жүйесі ретінде қарастыру болып табылады.
Сонымен қатар, маркетингті шаруашылық қызмет саласы, кәсіпорынның ерекше
қызметі және т.б. ретінде де түсіндіруге болады.
Экономикалық әдебиеттерде маркетинг туралы әртүрлі анықтамалар
кездеседі. Нарықтық экономика жағдайында маркетингтің нарық талаптарына
және тұтынушы қажетілігіне бағытталуына қарай, Ф.Котлер маркетингті айырбас
арқылы адамдардың қажеттіліктері мен мұқтаждықтарын қанағаттандыруға
бағытталған қызметтің ерекше түрі деп есептейді. А.Н.Романовтың айтуынша:
Маркетинг – басқару қызметінің бір түрі. Ол тұтынушылардың талаптарын
анықтау және оларды қанағаттандыру арқылы өндіріс пен сауда-саттықтың
әсерін тигізеді. Сондай-ақ, маркетинг тұтынушылардың тауарды сатып алуын
қамтамасыз ету мақсатында тауарлар мен қызметтерді өндіру және өткізу
мүмкіндіктерін ұштастырады [5,142б].
Бұл берілген анықтамалардың барлығында дерлік тауармен қамтамасыз ету
және өткізу арналарын басқаруға көбірек мән береді, бұл жерде маркетингтік
қызметпен мемлекеттік, қоғамдық және коммерциялық ұйымдардың да
айналысатындығы ескерілмейді. Сонымен қатар маркетингтік қызмет үрдісінің
алғышартты мүдделері, әлеуметтік топтар маркетингіне деген әсер,
маркетингтің моральдық және эстетикалық аспектілері көрініс таппаған.
С. Маккормик (1809-1884) алғаш болып маркетинг терминін енгізді және
оның анықтаушы функциясын қалыптастырды: сатып алушылардың қажетілігін
қанағаттандыру бойынша фирма қызметі.
Америкада шектен тыс өндірістің нәтижесінде 1929 ж. үлкен дағдарыс
туындап, өндірістік тәсілдің әлсіреуіне байланысты маркетинг екінші даму
кезеңіне (1930-1950 жж.) аяқ басты. ХХ ғ. 30 жж. қолданбалы экономика
саласы ретінде өнімді тарату жүйесін зерттейтін маркетинг туралы сөз
қозғалды. Енді өндірістік тәсілдің орнына өнім өткізу тәсілі қолданыла
бастады. Бұл тәсіл жарнама мен өнім өткізуге арналған басқа да іс-
шаралардың көмегімен өнім сату көлемін барынша көбейтуге бағытталды.
Аталмыш кезеңде өндірушілер тауарға деген тұтынушы сұранысын қалыптастыру
және кеңейту мақсатында өнім өткізу жүйесімен белсенді жұмыс жүргізді. Бұл
кезеңде өткізуді ұйымдастыру және оны тиімді басқаруға баса назар
аударылды. Өндіріс сферасы бұл кезеңде маркетингтік жобалар обьектісіне
кірмеген болатын, олар өткізу құрылымдарының, сауда фирмаларының, жарнама
агенттіктерінің жұмысының тиіміділігін арттыруға ғана бағытталған болды.
Бұған дәлел ретінде сол кезеңдегі Америка маркетинг ассоциациясының (АМА)
маркетинг туралы қабылдаған анықтамасын атауға болады: Маркетинг -
өндірушілерден сатып алушыларға немесе тұтынушыларға дейін тауарлар мен
қызметтер бағыты ағымымен байланысты кәсіпкерлік қызмет [6, 158б].
Ғылыми-техникалық төңкерістің дамуымен маркетингтің дамуының үшінші
кезеңі (1960-1980 жж.) тікелей байланысты. Бұл кезеңде фирмалар ғылыми-
зерттеу жұмыстарын ұйымдастыруға қомақты қаржы жұмсай отырып, жаңа
тауарларды шығаруға бағдарланды. Дегенмен бертін келе ғылыми-техникалық
жаңалықтардың жеке өзін пайдалану арқылы өндірістің жоғары пайдалылығын
қамтамасыз ету қиынға соғатыны анықталды. Басқару ісіндегі мамандар бұл
кезеңде көптеген фирмалардың маркетингтік болжамдарға негізделместен, өз
тұтынушыларының қажеттіліктері мен мұқтаждарын ескермей кеткенін атап өтті.
Маркетинг 1960-1970 жылдарды қамтыған кезеңде ерекше қарқынмен дамыды.
Бұған өнеркәсіптік өндіріс мүмкіндіктерінің шамадан тыс артуы, ғылыми-
техникалық төңкерістің әсерінен өнім түрлерінің жедел жаңарып, көбеюі және
өнім өткізу нарықтарындағы бәсекенің өршуі елеулі септігін тигізді.
Нәтижеде өндірушілер тұтынушыларға бағдарланып тауар өндіруге және сатуға
баса мән беруге тырысты. Басқару философиясындағы мұндай бетбұрыс
фирмалардың басқару құрылымындағы ұйымдық өзгерістермен қатар жүріп,
маркетинг тұжырымдамасының пайда болатынын аңғартты. Р.Фостер осы кезеңде
АҚШ-та тұтынушылардың сұранысы мен талаптарын жүйелі түрде ескеруге алғашқы
қадам жасалғанын алға тартты. Фирмалар нарықты зерттеуге барынша көңіл бөле
бастағанымен, алғашқы уақытта өздері күткендей мөлшерде пайда таба алмады.
Бұл келеңсіздік фирмалардың нарықты зерттеуде шамамен бірдей тәсілдерді
қолдануынан туындады. Сондықтан, уақыт өте келе өндірушілер өз бәсеке-
лестерінің алдында басымдыққа қол жеткізер тәсілмен тұтынушылардың сұранысы
мен талаптарын қанағаттандыру керектігін ұғынды. Осылайша, тұтынушылардың
талаптарын ескеруге әрі фирмалардың мүдделерін қорғауға шақыратын маркетинг
философиясы қалыптасты. Бәсекенің дамуына және тауар нарықтарының толыға
түсуіне байланысты өндірушінің негізгі ұраны да өзгеріске ұшырады. Енді
өндірістік-өтімдік тәсіл кезіндегі өндірілген өнімді кез-келген жолмен
сату керек деген ұранды нарықтық немесе маркетингтік тәсіл кезінде
нарықта сұранысқа ие өнімді өндіру керек деген ұран алмастырды. Мұндай
жағдайда маркетинг қызметі тұтынушылардың талаптарын зерттеуге бағытталып
қана қоймай, олардың сол тауарды үнемі алып отыруын қамтамасыз ететін
кешенді іс-шараларды жүргізуді қарастырады.
Қазақстанда 1991 ж. бастап кәсіпорындар мен ұйымдардың шаруашылық
қызмет аумағы және өндірістік-өткізу қызметін басқару жүйесі ретінде
маркетинг бөлімдері ашыла бастады. Отандық экономикада маркетинг бәсекеге
қабілетті күшті салаларда дами бастады. Маркетингтің қағидалары мен
элементтері ең алғашқыда коммерциялық құрылымдарда, сауда орындары, ауыл
шаруашылығы, қаржылық-банктік жүйе, одан кейін өнеркәсіптік кәсіпорындар,
қызмет көрсету саласы, ең соңғы кезекте коммерциялық емес қызметтерге
енгізіліп, дамыды.
Қазіргі кезеңдегі маркетингтің дамуының негізгі тенденцияларына ғылыми-
техникалық прогрестің, әсіресе ақпараттық, технологиялық әсердің
күштілігін, халық ішіндегі әлеуметтік белсенді топтар санының өсуін,
маркетингтің инновациялық сипатқа ие болуын атауға болады.
АҚШ, Жапония және Қазақстанның маркетинг жүйелерін салыстырмалы талдау
нәтижелері отандық өндірушілерді қолдау саясатының әлсіздігі, ішкі нарықтың
протекционистік шаралармен қорғалмағандығы, маркетингтің рөлін басшылардың
жете түсінбеуінен және т.с.с. мәселелердің барлығынан елімізде маркетингтің
дамуы елеулі дәрежеде артта қалып отырғанын аңғартты.
Әлемдік және отандық тәжірибеден маркетингтің қағидалары, түрлері,
формалары және қызметтерінің даму барысы да нарықтық экономиканың
кезеңдерінің даму ерекшеліктеріне сәйкес кеңейіп, өзгеріске ұшырайтынын
көруге болады. Әлемдік тәжірибе кез-келген мемлекеттің экономикасын тиімді
дамыту үшін ішкі нарықта да, сыртқы нарықта да маркетингтің қолданылу
керектігін дәлелдеді. Ішкі маркетинг ұлттық нарықтағы және фирма ішілік
деңгейдегі мемлекеттік ауқымда атқарылатын маркетинг болып, екі тұрғыдан
қарастырылады. Фирма ішілік деңгейдегі маркетинг фирманы сыртқы
тұтынушыларымен қатар, өз жұмысшыларына да нарық субъектісі ретінде баса
мән беруге бағыттайды. Өкінішке орай, мұндай тұжырымдама әзірге қазақ-
стандық кәсіпорындардың ішкі маркетинг саясатында толық қолға алына қойған
жоқ.
Әлемдік экономиканың жаһандануы жағдайында халықаралық маркетингтің
қағидалары мен әдістерін пайдалану күннен күнге өзектілігін күшейтіп
келеді. Ішкі маркетингке қарағанда халықаралық маркетинг әлемдегі елдердің
ұлттық, экономикалық және саяси ерекшеліктеріне байланысты әртүрлі елдерде
әркелкі қолданылады. Сондықтан, отандық кәсіпорындарымыз сыртқы нарықтарға
шығу үшін халықаралық маркетингтің қағидаларын, тәсілдерін және құралдарын
жете меңгеруге, әлемдік елдердің ұлттық-тарихи, экономикалық және саяси
ерекшеліктерін, қолданыстағы заңдары мен мемлекеттік стандарттарын, әлемдік
нарықтардың конъюнктурасын және т.б. шарттарды жан-жақты ескеруге тиіс.
Қазақстанның әлемдік экономикалық кеңістікке ену процесі ТМД елдерімен,
әсіресе Ресеймен және Орталық Азия мемлекеттерімен етене интеграцияланған
бәсекеге қабілетті экономика негізінде жүзеге асты[7,8б].
Сондықтан, қазақстандық кәсіпорындар халықаралық нарықтарға шығу
барысында көбіне осы елдердің нарықтарына бағытталады. Біз талдап отырған
PRG Bottlers, Филип Моррис, ФудМастер, Карағанды конфеттері, Бахус сынды
компаниялар сыртқы нарықтарға шыққанда халықаралық маркетингтің қағидалары
мен тиісті түрлерін қолданады. Мәселен, Қарағанды конфеттері және Бахус
компаниялары экспортты, PRG Bottlers, Coca-Cola – лицензиялау мен
франчайзингті колданса, Филип Моррис пен ФудМастер компанияларының басқа
елдерде жеке филиалдары жұмыс істейді.
Өндіруші (сатушы) мен тұтынушылар арасындағы байланыс көзіне қарай
маркетинг тікелей және желілік болып, екіге бөлінеді.
Соңғы жылдары Қазақстанда телефон, теледидар, Интернет желісі секілді
бұқаралық ақпарат құралдары мен жаңа үлгідегі озық технологиялардың
көптеген түрлерін пайдалану, сондай-ақ, үйге жеткізіп беру және біртіндеп
сату арқылы тауарларды өткізуге бағытталған тікелей маркетинг түрлері
қарқынды дами бастады.
Тауарларды халықаралық нарықтарға өткізудің кеңінен тараған
тәсілдерінің бірі – көпдеңгейлі (мультилевел - MLM) немесе желілік
маркетинг. Ол тауар өндіру көлемі ішкі нарықтың нақты сыйымдылығынан
бірнеше есе асып түсетін және осының салдарынан тауар өткізу мәселесі пайда
болатын АҚШ сынды дамыған елдерде жиі байқалады. Желілік маркетинг бір
мезетте компания өнімінің дистрибьютері әрі информаторы болып табылатын
тұтынушыларды барынша қамтуға негізделеді. MLM компаниялардың басты
ерекшелігі – олар өз тауарын жарнамаламайды және сату үшін арнайы сауда
орындарын ашпайды. Жарнамалау жұмыстарын дистрибьютерлер атқарады. Олар
өткізу арналарының тұтыну желісінде өнімдерді сату есебінен өз кірісін
алады. Жарнама шығындарынан үнемделген қаржы жоғары деңгейдегі мүшелерге
төлемақы не сыйақы ретінде төленеді. Желілік маркетинг дәстүрлі өткізу
арналарын бақылауында ұстап отыратын фирмалардың нарыққа енуге кедергі
келтіретін шектеулерінен құтылып кетуге мүмкіндік беретіндіктен, тауар
өткізудің тиімді түрі деп есептеледі.
Аталмыш маркетинг түрін Батыс кәсіпкерлері Қазақстандағы нарықтық
экономиканың қалыптасу кезеңінде жаппай жұмыссыздық шарттарында сәтті
қолдана білді. Әсіресе, косметика, дәрі-дәрмек, тұрмыстық заттар нарығында
Гербалайф, Ин-Рич, Визион, Цептер сынды батыс компаниялары тарапынан
кеңінен қолданылды.
Сонымен, Қазақстан Республикасының экономикасында нарықтық экономикалық
жүйелерге тән маркетингтің барлық түрлері біртіндеп дами бастады. Әсіресе,
өнеркәсіптік маркетингтен гөрі тұтыну маркетингі, макромаркетингтен гөрі
микромаркетинг және стратегиялық маркетингтен гөрі жедел маркетинг кеңінен
қолданысқа ие болды. Осы еңбек микромаркетингтің әртүрлі аспектілерін
зерттеуге арналғандықтан, отандық кәсіпорындарда оны ұйымдастыру
әдістерінің, түрлерінің және қағидаларының саналуандылығын зерттеуді
көздейді.
Агробизнестің маркетинг саласы ауыл шаруашылық өнімдерінің егістік
алқабынан (фермадан) тұтынушыға дейінгі қозғалысын, яғни жинау, сақтау,
қайта өңдеу және өткізу процестерін қамтамасыз ететін барлық салаларды
қамтиды. Аталмыш салада мемлекет пен халықтың ауыл шаруашылық өнімдеріне
деген қажеттіліктері анықталады. Басқаша айтқанда ол нарықтық экономиканың
не өндіру керек? қанша өндіру керек? және қандай бағамен сату керек? деген
үш негізгі сұрағына жауап береді. Бұл салаға көтерме және бөлшек сауда
кәсіпорындары, өнім дайындайтын, сақтайтын және қайта өңдейтін
кәсіпорындар, биржалар, аукциондар, т.б. жатады. Нарыққа енген сайын
маркетинг саласының рөлі күшейе түседі. Нәтижеде ол агробизнес кешенінің
өзге салалары арасында маңызды да басым орынға ие болады. Мәселен, АҚШ
агроөнеркәсіп кешенінің соңғы өнімінің өзіндік құн құрылымында маркетинг
саласының үлесі 75 пайызды құрайды [8, 115б].
Жалпы аграрлық маркетингті екіге бөліп қарастырамыз: жеке кәсіпорын
шеңберінде әрекет етуші микромаркетинг және мемлекеттік билік органдары
арқылы мемлекет көлемінде жүзеге асатын макромаркетинг. Оның басты міндеті
барлық нарыққа қатысушылардың өз өндірістік-сауда шығындарын өтеу алуға
және пайда табуға мүмкіндік туғызуы үшін тауарлар өндірісі мен өтімділігіне
қолайлы жағдайлар жасау болып табылады.
Қазақстандық кәсіпорындарда маркетинг, негізінен, тұжырымдамадан гөрі
іс-қызмет түрі ретінде жетіліп келеді. Қазіргі шарттарда білім мен ғылым
саласы ретінде де маркетинг қарқынды және жан-жақты даму үстінде. Бұған
маркетинг саласы бойынша мамандар мен ғылыми қызметкерлердің даярлануы және
ғылыми-зерттеу жұмыстары мен ұйымдық-әдістемелік құралдардың шығарылуы
айқын дәлел.
Аграрлық-өнеркәсіп кешенінде маркетингті қолданудың мәні өндірісті
өндірілген өнімге деген сұранысқа сәйкестендіру және өнімнің бәсекеге
қабілетілігін арттыру, кәсіпорынның ресурстарын мақсаттармен ұштастырудан,
ал мақсаттарды тұтынушылар талаптарымен байланыстырудан көрінеді.
1.2Аграрлық салада маркетингті ұйымдастырудың шетелдік тәжірибесі
Ауыл шаруашылындағы маркетингтік қызмет өнеркәсіптік, коммерциялық,
банктік және басқа да маркетинг түрлерінен ерекшелінеді, бұл осы саланың
өзіндік ерекшеліктеріне байланысты, яғни ауыл шаруашылығындағы өндірістік-
экономикалық процестердің табиғи-биологиялық процестермен араласуы,
жұмыстардың маусымдылығы, табиғи шарттарға тәуелділігі, жер
құнарлылығындағы айырмашылық, меншік формаларының әртүрлілігі, өндірістік
циклдің ұзақтығы, шаруашылықты ұйымдастыру нысандарының түрлілігі, сыртқы
экономикалық байланыстар, АӨК дамытуға мемлекеттің қатысу дәрежесіне
байланысты анықталады. Агробизнес кешеніндегі табиғи және экономикалық
процестер осы кешенді құрайтын барлық салаларда және маркетингтік қызметті
ұйымдастыру барысында көрініс табады. Ауыл шаруашылығы өндірісінде
маркетингтік қызметті ұйымдастырудың негізгі ерекшеліктеріне:
- бірінші, агромаркетинг қызметі бірінші кезектегі тауарлар өндірісімен
айналысады, сондықтан да дер кезінде жасын, жынысын, ұлттық дәстүрлерді,
денсаулық жағдайын ескере отырып, қажетті көлемде және ассортиментте
тұтынушылардың қажеттіліктері мен мұқтаждықтарын қанағаттандыра білуі тиіс.
Ауыл шаруашылық өнімдері тез бұзылатын болғандықтан, оларды жылдам
жеткізу, мақсатқа сай орау, сервистік және эстетикалық қызмет көрсету
жұмыстарын жылдам ұйымдастыру қажет.
- екінші, жұмыс уақытының және өндіріс мерзімінің сәйкес келмеуі.
Осыған байланысты маркетинг бойынша мамандар тұтынушылар сұранысының
диалектикасын болжай алуы тиіс, сонымен бірге тұтынушылар сұранысының
қанағатандыру тенденциясын, нарықтық конъюнктураны және т.б. жақсы білуі
тиіс, себебі агромаркетингтің тиімділігі тікелей осыған байланысты болып
табылады. Сонымен қатар, ауыл шаруашылығы өнірісінің маусымдылық
ерекшелігі, агромаркетинг формасына және әдісіне әсер етеді және
өнеркәсіптік маркетинг формасы мен әдісінен ерекшеліндіреді.
- үшінші, ауыл шаруашылық өнімдері өндірісі өзара байланысты және
өндірістік қорлар мен өндіріс құралдары – жер, оның сапасы және пайдалану
дәрежесімен анықталады. Сонымен бірге, жерді пайдалану мен мал шаруашылығын
дамыту арасында тығыз байланыс бар. Мұның барлығы өнім көлемін,
ассортиментін және сапасын анықтайды және агромаркетинг қызметін
ұйымдастыру және жүргізуде оған белгілі бір ерекшелікті қамтамасыз етеді.
-төртінші, агроөнеркәсіп кешені жүйесіндегі меншік формасының
түрлілігі. Бұл көп қырлы бәсекені анықтайды және оны тек тұтынушылар
сұранысы және олардың қанағаттандырылуы басқарады. Осыдан агромаркетинг
формалары мен тәсілдерін жетілдіруге ұмтылу, стратегиялар мен тактикалардың
әртүрлілігі және олардың тұтынушылар қажеттіліктері мен мүдделеріне
икемделуі туындайды. Сонымен бірге шетелден көптеген тамақ өнімдерінің
біздің елге келуіне байланысты бұл жағдай қиындай түседі, сондықтан отандық
маркетингтік қамтамасыз ету шетелдік фирмалармен бәсекеге түсе алуы тиіс.
-бесінші, басқа маркетинг түрлерімен салыстырғанда агромаркетинг
жүйесінің сезімталдылығы, бейімделгіштігі, өзін-өзі ұйымдастыру және өзін-
өзі басқаруы әлдеқайда жоғары, бұл тұтынушылар сұранысының ерекшелігімен,
ауыл шаруашылығы өнімдері нарығындағы тауарлардың бір тектес болуына
байланысты қатаң бәсекенің болуымен, мемлекеттік және басқада құзіретті
мекемелердің шешімдеріне маркетинг жүйесінің жылдам икемделе білу
қажеттілігімен анықталады.
- алтыншы, басқа салалармен салыстырғанда АӨК-де маркетингтік қызметті
ұйымдастыру өнерінің төмен дәрежесі. Себебі осы күнге дейін агромаркетинг
туралы ғылым қалыптасқан жоқ, сондықтан да, оны жүзеге асыру бойынша
ғылыми негізделген ұсыныстар жеткіліксіз болып табылады.
Жоғарыда аталған ерекшеліктерді агробизнес саласындағы маркетинг
қызметін ұйымдастыру барысында маркетинг кешенінің барлық элементтері
бойынша ескеру қажет [9, 51-55б].
Ауыл шаруашылық өнімдерінің нарығы еркін бәсеке нарығы болып
табылғандықтан, бұл нарықта көп мөлшерде тәуелсіз сатушылар жұмыс істейді.
Сондықтан, баға өздігінен орташа деңгейде белгіленеді және оған жекелеген
сатушылар ықпал ете алмайды. Ауыл шаруашылық өнімдері біртекті әрі
стандартты (біркелкі) болғандықтан, өндірушілер өз тауарларын жарнамалауға
ынта білдіре бермейді. Өйткені кез-келген өндіруші өзінің тауарына ғана тән
сипаттарды нақты ажыратып көрсете алмайды. Мәселен, барлық бидай бір
стандартта болады, оның айрықша көрініп тұратын өзге қасиеттері болмайды.
Ауыл шаруашылық өнімдерінің нарығында ұсақ өндірушілердің саны
салыстырмалы түрде көп болады. Бұл басқа өндірушілердің осы нарыққа
кедергісіз оңай енуіне мүмкіндік береді. Сондай-ақ, ауыл шаруашылық
өндірісінде технологияға патенттердің болмауы да осы нарыққа ену процесін
жеңілдетеді. Ең бастысы ауыл шаруашылық өнімдерінің нарығында мемлекеттік
реттеу шаралары (дотациялар, қаржы-несие саясаты, жеңілдетілген салықтар,
электр жарығы мен жанар-жағар майларға берілетін жеңілдікті бағалар) айқын
көрінеді. Осының барлығы дерлік нарық бағасына елеулі әсерін тигізе отырып,
оның сұраныс пен ұсыныстың арақатынасына деген тәуелділігін азайтады. Бұл
тұжырымды ауыл шаруашылық өнімдерінің өндірушілері мен өнім өңдеуші
кәсіпорындар арасында тікелей ұзақ мерзімді келісімшарттардың жасалуы да
растай түседі. Мұндай жағдайда фермерлік шаруашылықтар нарық талаптарын
емес, нақты серіктестерінің талаптарын қанағаттандыруға бағытталады.
Мемлекеттік реттеу нысаны әрі ауыл шаруашылығының ең басты ресурсы
саналатын жер нарығының тым шектеулі екендігін ескерсек, онда бұл нарықтың
айрықшылығы одан сайын анық байқалады [10, 56б] [11, 102б] [12,53б ].
Агробизнес кешенінің ресурстар саласында жұмыс істейтін нарықтардың да
өзіндік ерекшеліктері бар. Мұнда ауыл шаруашылық машина жасау саласының,
өсімдіктерді қорғауға арналған химиялық заттар мен тыңайтқыштар өндірісінің
және жем өндірісінің алар орны ерекше. Аталмыш салаларға олигополиялық
құрылым тән, яғни нарықта бірнеше ірі фирма үстемдік етеді. Олигополиялық
нарықтағы фирмалар әдетте өзара келісе отырып, әрекет етеді. Сондықтан,
олардың арасындағы бәсеке оншалықты күшті болмай, уақыт өте келе
монополизациялануға деген талпыныс пайда болады. Осының нәтижесінде табиғи
технологиялық монополияны орнатуға, бағаны біріге бақылауға және келісілген
бағаларды белгілеуге үлкен мүмкіндік туындайды.
Сонымен, жоғары бәсекелі ауыл шаруашылық өндірісі жартылай
монополизацияланған салалардың тұтынушысы әрі нарықтық серіктесі болып
табылады. Мұндай қарама-қайшылық фермерлердің теңдей емес нарықтық шарттар
аясында жұмыс істеуіне алып келеді. Мәселен, жабдықтаушылар өнім бағасын
көтергенде, фермерлер оны көтере алмайды. Себебі, олар ауыл шаруашылық
өнімін бәсекелестік бағадан жоғары бағамен сата алмайды. Осының салдарынан
баға тепе-теңдігін (паритетін) қалыптастыру мәселесі пайда болады. Бұл
мәселе елімізде бұрыннан талқыланып келе жатқанымен, өкінішке орай, әлі
күнге дейін шешімін таппай отыр.
Агробизнестің маркетинг саласы құрамы мен функциялары бойынша ғана
емес, нарықтық сипаттамалары тұрғысынан да бір-біріне ұқсамайды. Маркетинг
саласының ішінен мынадай төрт түрлі нарықты атап өтуге болады:
-шикізаттық азық-түлік тауарларының нарығы ұн-жарма, қант секілді
салалар үшін негізгі нарық деп есептеледі. Бұл салаларға тән басты
ерекшелік – олардың өнімдері салыстырмалы түрде бір-біріне ұқсас (біртекті)
әрі жоғары деңгейде стандартталған болады және ірі партиялармен сатылуға
бейім келеді. Дегенмен, аталмыш нарықта маркетинг қызметін жүзеге асыруда
бірқатар қиындықтар кездеседі, мәселен жекелеген фирмалар үшін өнімді
жарнамалау, баға белгілеу және бәсекелестік күресті шектеу мүлдем қиынға
соғады.
-қайта өңделу деңгейі жоғары азық-түлік тауарларының нарығы. Бұл
нарықта біртекті емес өнімдердің түрі (темекі, кондитер, шұжық өнімдері,
консервілер, қақталған өнімдер, т.б.) өте көп болады. Аталмыш тауар
топтарының көлемі үнемі артып отырады. Өнімдердің түрі, сапасы және бірін-
бірі алмастыру қабілеті бойынша әркелкілігі бағалардың ауытқуына және
бәсекенің күшеюіне алып келеді. Мұнда азық-түлік өнімін өндіретін және
өткізетін әрбір фирма ерекше қасиеті бар өнімдерді шығаруға, белсенді түрде
жарнамалауға, тауардың сыртқы пішіні мен орамын жақсартуға, тауар
қозғалысын жандандыруға және тауар өтімін қамтамасыз ететін әртүрлі
жолдарды іздестіруге талпынады. Бұл нарыққа кіру өте қиын. Оған масштаб
эффектісі, технологияға патент алу, өнімді сертификаттау, жаппай
жарнамалау секілді факторлар кері әсерін тигізеді. Мәселен, бір жарнаманың
өзіне кететін шығындар өнім құнының 20 пайызын құрауы мүмкін. Сондықтан,
аталмыш нарықтарда маркетинг қызметі қарқынды түрде жүргізіледі.
-қайта өңделу деңгейі төмен және салыстырмалы түрде біртекті өнімдер
(таза және мұздатылған ет, сүт, сүт өнімдері, т.б.) нарығы. Мұнда қайта
өңделу деңгейі неғұрлым төмен болған сайын өнімнің, тиісінше бағаның
дифференциациялану (бөлшектену) мүмкіндігі соғұрлым аз болады және
жарнамалауға да оншалықты қажеттілік туындамайды. Дегенмен, бұл нарыққа
кіру аса қиынға соқпайды, бағалар да бәсекелестік бағаға жақын деңгейде
белгіленеді.
- азық-түліктік сервис (қызмет көрсету) нарығы. Оның құрамына кішігірім
буфеттерден бастап ірі қымбат мейрамханаларға дейінгі көпшілік тамақтану
орындарының барлық түрі кіреді. Бұл нарық тым айрықшылығымен және
әркелкілігімен ерекшеленеді. Мұнда монополизация және жарнама деңгейі
әртүрлі, еркін, нарықтық және монополиялық бағаларды қатар қолданатын
бірнеше шағын топтар жұмыс істейді.
Қазіргі таңда АӨК-де жеке сектордың үлесі шамамен 99 % құрайды. Соңғы
5 жылда фермерлік шаруашылықтардың саны орташа жыл сайын 15 % артып отыр.
Жаңадан құрылған шаруашылықтар агроөнеркәсіп кешенін дамытудың әртүрлі
бағыттары бойынша ақпараттық және кеңестік қызметтермен қамтамасыз етуді,
сонымен бірге аграрлық саясаттағы және АӨК заңдылықтардағы жаңалықтар
бойынша, менеджмент, бухгалтерлік есеп және салық салу сұрақтары бойынша
түсіндірулерді қажет етеді. Ауыл шаруашылығы өндірушілері рентабельді,
жоғары тиімді және сұранысты, ішкі және сыртқы нарықта бәсекеге қабілетті
өнімді өндіруді, қайта өңдеуді және өткізуді көздейді.
Мұнда өндіріске жаңа технологияларды, ауыл шаруашылық техникалары мен
құрал жабдықтарын ендіру, шаруашылықты тиімді жүргізу өнері, халықаралық
сапа стандартарын енгізу ерекше мәнге ие болып табылады. Барлық бұл
сұрақтарды республика территориясында ауыл шаруашылығы тауар өндірушілері
мен ауыл халқы арасында кең түрде хабарландыруды және түсіндіруді қажет
етеді.
Шетелдік тәжірибеде аграрлық секторды қолдау саясатынан басқа
маркетингтік және кеңестік қызмет көрсетуші, сонымен қатар бәсекелік ортаны
талдау, тиімді жарнама, жаңа өнімді нарыққа шығару стратегиясы, компанияның
маркетингтік қызмет нәтижесін өлшеу және тауарды нарықта позициялау бойынша
ұйымдардың дамыған желісі жұмыс істейді.
Бұл жерде үлкен рөлді ауыл шаруашылығы кәсіпорындарына және шаруа
қожалықтарына даму стратегиясын қалыптастыру және қолдау сұрақтары бойынша
көмек көрсетуші ақпараттық-кеңестік қызмет атқарады.
Дамыған елдердің тәжірибесі көрсетіп отырғандай, extention қызметі және
ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерін оқыту көмегі арқылы аграрлық
өндірісте білімді кеңейту және оны қолдану әркез өзінің пайдалылығын
жоғалтқан емес.
1 кесте - Ауыл шаруашылық өндірушілерінің ақпараттық және кеңестік
қажеттіліктерінің сипаттамасы
Ірі Орта Шағын
Жалпы Мүмкін өткізу арналары, нарықтық сұраныс, ұсыныс, баға,
қажеттілік өндірістік құралдар мен ресурстар, қаржыландыру, сыртқы
нарықтармен байланыс орнату мүмкіндігі, мемлекеттік қолдау және
т.б. туралы ақпараттар
Табысты Нарықтағы Өндірістік Өндіріс көлемін
қажеттілік-терді қуатты-лықты арттыру,кеңейтуге
зерттеу, қыз-мет сапасын байла-нысты
бизнес-жоспарларды, көтеру, операциялық кеңестік
инвести-циялық, қызмет тиімділігі қажеттіліктер.
инновациялық жобаларды және т.б. байланысты
және т.б. дайындауға кеңестік
байланыс-ты кеңестік қажеттіліктер.
қажетті-ліктер.
Залалды Қаржылық Қаржылық Операциялық қызмет
міндеттеме-лерді қайта міндетте-мелерді тиімділі-гін
құру, нақты активтерді қайта құру, арттыру және т.б.
пайдалану тиімділігін операциялық қызмет байланысты
арттыру және т.б. тиімділігін арттыру кеңестік
байланысты кеңестік және т.б. байланысты қажетті-ліктер.
қажеттіліктер. кеңестік
қажеттілік-тер.
Америка Құрама Штаттарында маркетингтік ақпараттық-кеңестік қызметті
АҚШ-тың Ауыл шаруашылығы министрлігінің құрамындағы АҚШ Ауыл шаруашылық
маркетинтгтік қызметі (Agicultural Marketing Servise) атқарады. Ауыл
шаруашылығы маркетинтгтік қызметінің міндеті – аграрлық нарықтың барлық
қатысушыларын нарықтың ағымдық жағдайы туралы (ұсыныс, сұраныс, баға және
оның тенденциясы, тауарлық өнім қозғалысы және т.б.) оперативті, нақты
және обьективті ақпараттармен қамтамасыз ету, оның негізінде маркетингтік
шешімдер қабылдау, ақпараттар тарату болып табылады. Бөлімнің федералдық
деңгейі 5 саланы қамтиды: сүт және сүт өнімдері, жемістер мен бақша
өнімдері, құс, мал және бидай, мақта және темекі өнімдері. Сонымен бірге
осы өнімдердің нарықтық бағасы туралы бюллетеньдер шығарады және жүк
тасымалдау тарифтері мен құны туралы апталық есептерді жариялайды. Қызметті
қаржыландыру федералдық бюджет және штат бюджеттері арқылы жүзеге асады.
Ұлыбританияда маркетингтік ақпараттық-кеңестік қызмет “extention”
принципіне негізделген. 1992 жылы Ұлттық ауыл шаруашылығы кеңестік
қызметінің (NAAS) негізінде ADAS агенттігі құрылған. ADAS агенттігінің
міндеттеріне ақылы және ақысыз негізде кеңестік және ақпараттық қызметтер
ұсыну, ғылыми зерттеулер мен туындылар бойынша қызметтер көрсету, үкімет
үшін мемлекеттік реттеу бойынша жұмыстар жүргізу және т.б. кіреді. Ауыл
шаруашылығының нарықтық секторы 3 бөліктен тұрады: фермерлер және бақша
өнімдерін өндірушілер, мемлекеттік ведомстволар, Уэльс басқармасы. Үкімет
шаруашылық қызметті басқару сұрақтары бойынша техникалық кеңестер беруді
тегін жүргізу немесе субсидиялау тәжірибесін қолданып келеді.
Канадада маркетингтік ақпараттық-кеңестік қызметті Ауыл шаруашылығы
министрлігінің бөлімшесі “Маркетинг және сауданы дамыту” бөлімі атқарады.
Бұл бөлімнің міндеттеріне ауыл шаруашылығының және елдің өңдеуші
өнеркәсібінің бәсекелік қабілеттілігін дамытуға көмек көрсету, аграрлық
сектордың барлық құрлымдық элементтеріне қызметтер көрсету кіреді.
Зерттеулер және ұсыныстарды дайындау келесі бағыттар бойынша
жүргізіледі :
- канадалық заңға сәйкес бастапқы шартты төлемдер бойынша ұсыныстар;
- көктемгі өспелі несие бойынша ұсыныстар (APF);
- табыстарды тұрақтандыру үшін шаруашылықтардың баға болжамдары;
- нарыққа талдау жасау үшін баға және нарықтың даму болжамдары;
- маркетингтік талдау және экономикалық болжамдар;
Бөлімді қаржыландыруды Қаржы министрлігі жүзеге асырады.
Латвияда маркетингтік ақпараттық-кеңестік қызметті Ауыл шаруашылығы
Министрлігінің шешімімен 1991 ж. Құрылған “Латвиялық ауыл шаруашылығы
кеңестік және оқу орталығы” (ЛАШКО) жүзеге асырады. ЛАШКО қызметінің
міндеттіне ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерін келесі бағыттар бойынша
оқыту және кеңес беру кіреді:
- Ауыл шаруашылығы технологиялары (мал және егін шаруашылығы, астық
рациондарын қалыптастыру, тыңайтқыштар салу және т.б.);
- Шаруашылық қызметті басару, өндірістік қызметті жоспарлау;
- Бухгалтерлік есеп (салық декларацияларын толтыру, заңдық кеңестер
беру);
- Өнімді өткізу және қайта өңдеу (мәліметтер базасын құру);
- Қоршаған ортаны қорғау;
- Ауылдық жерде кәсіпкерлікті дамыту;
- Ауыл шаруашылығы тауар өндірушілері үшін ақпараттық материалдар
дайындау.
Қытайда маркетингтің ақпараттық-кеңестік қызметті Мемлекеттік
агротехникалық кеңестік орталық атқарады (МАКО). МАКО ұлттық стратегияны
анықтайды, аймақтық кеңес беру бөлімдері қызметін үйлестіреді, жоспарлайды
және бағалайды. МАКО міндеттеріне:
-Ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерін ауыл шаруашылығы саласындағы
үкімет саясаты туралы хабардар ету, жаңа ережелердің орындалуын түсіндіру
және бақылау;
- Тұрақты даму принциптерін ескеруші ауыл шаруашылығының жаңа жүйесін
және технологияларды ендіру;
- Жаңа ғылыми туындылар және жаңа технологиялар туралы ақпараттар
тарату және кеңес беру;
- Сатып алу операцияларын, сату бойынша операциялар, экспорттық
операциялар, ішкі нарықтағы операцияларды жүзеге асыру;
Қазақстан нарығында ауыл шаруашылығында ақпараттық-маркетингтік жүйені
ендіру жұмыстары 2001 жылдан басталды. Жобаны жүзеге асыру үшін
бастапқы кезеңде 4 облыстан 8 аудан таңдалып алынды. Бүгінгі таңда аграрлық
секторды дамытудың әртүрлі саласы бойынша аграрлық нарық қатысушыларын
ақпараттық-маркетингтік және кеңестік қызмет көрсету бойынша қызметтер
кешенін ұсыну жұмыстарын басқаруды “Казагромаркетинг” АҚ атқарады (ҚР АШМ
2.06.03 ж. Бұйрығы негізінде). Қазагромаркетинг АҚ бүгінгі таңда
Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіп кешенінде ақпараттық кеңес беру
қызметтерімен айналысатын жалғыз мамандандырылған ұйым болып табылады. Оның
негізгі мақсаты аграрлық нарық қатысушыларының ақпараттық қамтамасыз етілу
деңгейін көтеру. Оның негізгі міндеттері:
- аймақтық желіні құру және дамыту;
- аграрлық салада сараптама және маркетинг қызметтерін көрсету,
аграрлық нарық қатысушыларына жалпы ақпарат тарату;
- ауыл шаруашылық өнімдерінің және олардан дайындалған азық-түлік
тауарларының бәсеке қабілеттілігін арттыру;
- нарықты зерттеу және ауыл шаруашылық өнімдері мен азық-түлік
тауарларының өтімін ұйымдастыруға қолдау көрсету;
- аграрлық нарық қатысушыларын ақпараттық кеңес беру қызметтерімен
қамтамасыз ету және агробизнесті дамыту үшін қажетті шарттарды
қалыптастыру.
Оның негізгі қызметтеріне маркетингтік зерттеу, нарықты талдау, баға
мониторингін жүргізу, бизнес мәселелері бойынша кеңестер беру, АӨК негізгі
бағыттары бойынша ақпарат ұсыну, бизнес-жоспарлар мен жобаларды дайындау,
үйретуші семинарлар мен арнайы мамандандырылған тренингтерді өткізу,
көрмелер мен жәрмеңкелер ұйымдастыру, АӨК ақпараттық технологияларды
дайындау, енгізу және ілеспе қызмет көрсету жатады.
Қазіргі таңда Қазагромаркетинг АҚ-ы агроөнеркәсіп кешені
субьектілерін жедел және сенімді маркетингтік, аналитикалық, бағалық және
басқа да ақпараттармен қамтамасыз ететін тармақталған облыстық өкілдіктері
және аудандық ақпарттық-кеңес беру орталықтары жүйесі қызмет етеді.
Қазагромаркетинг АҚ-ның құрылымы 3 деңгейді қамтиды (республика-облыс-
аудан) және орталықтандырылған ұйымдастырушылық және функционалдық жүйеге
ие болып табылады (сурет-1).
Ақпараттық-маркетингтік жүйенің қызмет етуі Ауыл шаруашылығы
Министрлігінің глобальды корпоративті желісін қолдану негізінде жүзеге
асады және бұл желі VPDN (Интернет желісіне тұрақты кіру үшін бөлінген
желі) қызметіне қосылған.
Қазагромаркетинг АҚ-ның ұйымдастыруымен 2007 жылы 873 семинар
жүргізілген, онда 30768 адам оқытылып және 15258 кеңес беру қызметтері
көрсетілген. Республика бойынша осы жылы барлығы 647,8 млн.тенгеге 2850
орта және ұзақ мерзімді бизнес-жоспарлар дайындалған, оның ішінде 2035
бизнес-жоспар 371,5 млн.тенгеге қаржыландырылған. Сонымен бірге 12
маркетингтік және аналитикалық зерттеулер қайтарымсыз негізде жүргізілген,
сонымен қатар ауыл шаруашылығы өнімдері нарығы бойынша 40- қа жуық
аналитикалық зерттеулер ұсынылған.
Компания қызметтері ауыл шаруашылық тауар өндірушілерін ауыл шаруашылық
өнім нарығы туралы қажетті ақпараттармен қамтамасыз етуге және оларға
қазақстандық өнімдердің бәсеке қабілеттілігін арттыру мен әлемдік нарыққа
шығуын жеделдету үшін тиісті қолдау шараларын ұсынуға бағытталған.
Ескерту: АБ- ҚР АШМ аймақтық басқармалары
ААБ- ҚР АШМ аудандық аймақтық басқармалары
АШД- облыстық әкімдіктердегі ауыл шаруашылығы департаменті
АШАБ- ауыл шаруашылығының аудандық бөлімдері
Сурет 1. ҚР АШМ ақпараттық-маркетингтік жүйесінің қызмет етуінің
технологиялық сызбасы
Сондай-ақ, ауыл тұрғындары ауылдық ақпараттық кеңес беру орталықтарынан
ауыл шаруашылық өндірісіне озық үлгідегі агротехнологияларды енгізу жөнінде
кеңес алуына, агроөнеркәсіп кешенінің қаржылық және құқықтық мәселелері
бойынша өткізілетін үйретуші семинарларға қатысуына және көкейінде жүрген
басқа да мәселелер бойынша кеңестер береді. Мұндай шараларды атқаруға
агроөнеркәсіп кешеніндегі ақпарат ағымын тұтастай қамтитын көпфункционалды
деректер базасы мүмкіндік береді. Бұл базада өндірушілер мен тұтынушылардың
тізімі, тауарлар мен қызметтердің каталогы, баға көрсеткіштері, сараптама
нәтижелері, нарық мәліметтері және т.б. ақпараттар сақталады. Бүгінде
мұндай деректерге ішкі нарықта сұраныс өте көп.
Жалпы мәліметтерді сараптау нәтижелері агроөнеркәсіп кешеніндегі
маркетинг субъектілерінің желі арқылы бір-бірімен байланысып, тұрақты қарым-
қатынас орнатып отыратынын және бұның агромаркетинг саласында желілік
теорияны жан-жақты негіздеп, ұсынуға мүмкіндік беретінін көрсетті.
Агроөнеркәсіп кешеніндегі маркетингті осы сфера қызметінің
ерекшеліктерін ескере отырып былайша бағалауға болады: ауыл шаруашылығы
саласының өзіндік ерекшелігі, экономикалық аймақ ерекшелігінің әсері, нақты
агроқұрлымдар деңгейінде агромаркетингті қолдану ерекшелігі, ауыл
шаруашылығының барлық кезеңінде маркетингтің көрініс табуы.
Қорыта келе, агромаркетингті – маркетинг субьектілерінің экономикалық
өзара байланыстарын жүйелік қарым-қатынастар арқылы тиімді пайдалануға
бағытталған қызметтің арнайы кешенді түрі ретінде қарастыру қажет.
Жалпы зерттеу нәтижесінде агромаркетингтің келесідей ерекшеліктері
айқындалды:
- ауыл шаруашылығы өндірушілері қысқа мерзімде де, ұзақ мерзімде де
өз өнімін шығару көлемін, ауыл шаруашылығы емес кәсіпорындар сияқты бақылай
алмайды;
- ауыл шаруашылығы өндірісінде тәуекелдің жоғары болуы және жағдайдың
белгісіздігі, айқындалмағандығы;
- “шығындар – ауыл шаруашылық өнімдерінің бағасы” байланысының күшті
болуы;
- ауыл шаруашылығы өнімін сатып алушылардың нарықтық үстемдігінің ауыл
шаруашылығы өнімін өндірушілердің нарықтық күшімен салыстырғанда жоғары
болуы;
Қазіргі таңда агроөнеркәсіп кешеніндегі барлық аграрлық өнеркәсіптік
кәсіпорындарда маркетинг қызметін ұйымдастыру қажетілігінің туындағандығын
көруге болады. Мұның басты себептерінің бірі бәсекенің күшейуі, тұтынушылар
қажеттілігі мен талғамдарының өзгерісі болып табылады. Нарықтық экономикасы
дамыған елдердің тәжірибесі отандық өндірушілерге нарықта өз үлесін сақтап
қалуға және өсіруге жергілікті нарық ерекшеліктерін ескере отырып
маркетингтік орта және ұзақ мерзімді стратегиялар дайындауға көмек бере
алатындығын көрсетіп отыр.
2 ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ АГРОӨНЕРКӘСІП КЕШЕНІНДЕГІ
МАРКЕТИНГТІК ҚЫЗМЕТТІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ҚАЗІРГІ ТАҢДАҒЫ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Оңтүстік Қазақстандағы агроөнеркәсіп кешенінің экономикалық жай –
күйіне талдау жасау
Агроөнеркәсіп кешенін тұрақты дамыту концепциясын табысты жүзеге
асыру нарықтық қатынастар жағдайында экономиканың аграрлық сферасында
маркетингтік қызметті жетілдіруге байланысты.
Оңтүстік Қазақстан облысының ауыл шаруашылығы саласының алдында тұрған
басты мақсат агроөнеркәсіп кешенінің тиімді жүйесін қалыптастырып және
бәсекеге қабілетті өнім өндіру негізінде облыс тұрғындарын тұтыну нормасына
сәйкес азық-түлікпен қамтамасыз ету болып табылады.
Ауыл шаруашылығы өңірдің негізгі салаларының бірі болып табылады.
2008 жылы облыстың ЖІӨ ауыл шаруашылығының үлесі 14,5%-ды құрады, ауыл
шаруашылығы өндірісінің нақты көлем индексі 2007 жылмен салыстырғанда
101,1%-ды құрады. Облыста елдің жалпы ауыл шаруашылығы өнімінің республика
бойынша көлемінің 11,4% өндіріледі. Ауыл шаруашылығының өңірлік өнім
құрылымында өсімдік шаруашылығы (саланың 57,9% өнімі) басым болғандықтан,
облыста ауыл шаруашылығының даму қарқыны негізінен дәнді, техникалық және
көкөніс-бақша дақылдарының егіс көлемі мен өнімділігін арттырумен
айқындалды [13, 10-18б].
Оңтүстік Қазақстан облысының ауыл шаруашылығының қазіргі таңдағы
жағдайы позитивтік тенденциялармен сипатталады, соңғы 5 жылда ауыл
шаруашылығының жалпы өнімінің орташа жылдық өсімі 4,2% құрайды. Ауыл
шаруашылығының жалпы өнімі 2008 жылы алдыңғы жылмен салыстырғанда 1,1%
артты, оның ішінде өсімдік шаруашылығы 2,2% кеміді, ал мал шаруашылығының
жалпы өнімі 3,7% артты.
Бірақ, ауыл шаруашылығындағы позитивтік тенденцияларға қарамас тан,
бүгінгі күнде қайта құруға дейінгі кезеңді қалпына келтіру белгілі
қиыншылықтармен жүзеге асуда. Ауыл шаруашылығының жалпы бүгінгі таңдағы
жағдайын бағалау үшін жалпылама көрсеткіштер, сонымен қатар тікелей және
жанама (ауыл шаруашылығының жалпы өнімі, мал шаруашылығы және өсімдік
шаруашылығының жалпы өнімі, ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының
рентабельділігі, ауыл шаруашылығының негізгі капиталына салынған
инвестициялар және т.б.) көрсеткіштер қолданылды.
2008 жыл бойынша облыстағы ауыл шаруашылық тауар өндірушілерінің
құрылымын 2413 ауылшаруашылық кәсіпорындары (барлық меншік нысанындағы),
70034 шаруа (фермер) қожалықтары және 347 мың жеке қосалқы үй
шаруашылықтары құрады. Жылдан жылға нарыққа сай ауыл шаруашылық өндірісінің
үлгісі ретінде шаруа (фермер) қожалықтарының үлесі арта түсуде. Егерде,
1991 жылы олардың ауылшаруашылық өндірісінің жалпы көлеміндегі үлесі 2,0% -
дан төмен болған болса, 2001 жылы – 38,9%, 2008 жылы – 40,6% құрады. Шаруа
(фермер) қожалықтарының өсімдік шаруашылығындағы үлесі жоғары және 2008
жылы 68,9% құрады.
Осы кезеңде агроөнеркәсіптік кешеннің дамуы тұрақтанып, ауылшаруашылық
өнімдері өндірісінің ұлғайғандығы байқалды, 2008 жылы ауыл шаруашылығының
жалпы өнімі 118,6 млрд. теңгенің деңгейіне қол жеткізді, бұл 2001 жылмен
салыстырғанда 2 есеге жоғары. Ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруде облыс
республика бойынша (жалпы көлемнің 11,8%), тек Қостанай (15,4%), Алматы
(13,9%) және Солтүстік–Қазақстан (13,1%) облыстарының тауар өндірушілеріне
жол беріп, төртінші орынды иемденеді.
Осы зерттеу жасалынып отырған мерзімде ауыл шаруашылық құрылымдарының
саны 37951 бірлікке (34856 бірліктен 72447 бірлікке) артты. Осы ауыл
шаруашылығы кәсіпорындарында жұмыс істейтін негізгі персоналдың саны 27,7
мың адамға (46,3 мың адамнан 18,6 мың адамға) кемігендігін көреміз.
Оңтүстік Қазақстан облысының ауыл шаруашылығының жалпы ішкі өнімдегі
үлесі 1991 жылы 40,4% құраса, ал 2008 жылы 14,5% болды (кесте 2).
2 кесте - Оңтүстік Қазақстан облысы ауыл шаруашылығының халық
шаруашылығындағы орнын сипаттайтын негізгі индикаторлар 1991-2008 жж.
Индикаторлар
Бұл индикатордың кемуіне ауыл шаруашылығының барлық қаржыландыру
көздері есебінен халық шаруашылығына салынған капитал салымдарындағы
үлесінің, сонымен қатар ауыл шаруашылығы саласында жұмыс істейтін
жұмысшылар санының жалпы халық шаруашылығында жұмыс істейтін жұмысшылар
үлесінің кем болуы белгілі әсерін тигізді.
Оңтүстік Қазақстан облысының статистика басқармасының мәліметтері
бойынша ауыл шаруашылығының жалпы өнімі 1991-2008 жылдар аралығында 5,7
млн.тенгеден 118,6 млрд. теңгеге дейін артқандығымен, қайта құру
кезеңіндегі деңгейімен салыстырғанда айтарлықтай төмен болып табылады.
Сурет 2. Оңтүстік Қазақстан облысы ауыл шаруашылығының халық
шаруашылығындағы орнын сипаттайтын негізгі индикаторлар 1991-2008 жж.
Ауыл шаруашылығының жалпы қызметінің соңғы нәтижесіне мынадай факторлар
өзінің кері әсерін тигізді: ауыл шаруашылығында жұмыс істейтіндердің орташа
жылдық санының 1991-2008 жж. аралығында 100 мың адамға азаюы, негізгі
капиталға бағытталған инвестиция көлемінің артуы және т.б. Егер, 1991 жылы
негізгі капиталға бағытталған инвестициялардың үштен бір бөлігін құраған
ауыл шаруашылығы саласы болса, қазіргі уақытты инвестициялардың жалпы
көлемінің жартысы (50,5%) өнеркәсіп саласы құрайды (кесте 3).
Кесте-3 талдау 1991-2008 жж. аралығында ауыл шаруашылығы жалпы өнімі
абсолюттік шамада 118663,7 млн.теңгеге артқанын және негізгі капиталға
салынған капитал салымдарының 1995-2003 жылдар аралығында ауыл шаруашылығын
қолдау аясында жүргізілген саясаттың негізінде 3,8 есе өсуін көреміз.
Бірақ, өз кезегінде соңғы жылдардағы жағдай ауыл шаруашылығына негізгі
капиталдық салымдардың азаю тенденциясын және ауыл шаруашылық
кәсіпорындарында жұмыс істейтін персоналдың орташа жылдық санының 10 есеге
қысқаруын көрсетеді.
Ауыл шаруашылығының барлық санаттары бойынша (ауыл шаруашылығы
кәсіпорындары, шаруа қожалықтары, үй шаруашылықтары) 2008 жылдың ағымдық
бағасымен 118,6 млрд. теңгеге ауыл шаруашылығы өнімі өндірілді, бұл 2006
жылдың 101,1% деңгейін құрайды. Ауыл шаруашылығы жалпы өнімінің өсімі
облыстың 8 ауданында байқалады. Олар Бәйдібек (113,1%), Мақтаарал (104,1%),
Отырар (103,3%), Сайрам (103,3%), Созақ (101,7%), Түлкібас (101,4%),
Шардара (105,5%), Түркістан (102,9%) (сурет -3).
3 кесте - Оңтүстік Қазақстан облысының ауыл шаруашылығының дамуының
негізгі индикаторлары 1991-2008 жж.
Индикатор-лар
Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының қызметінің нәтижесіне
тәуелсіздігіміздің алғашқы жылдарында нарықтық механизмдер маңызды әсерін
тигізді. 1990 жылдың бастапқы кезеңіндегі кеңестік дәуірден басталған
радикальды аграрлық реформа аграрлық сектордың макроэкономикалық жағдайы
үшін қолайсыз түрде басталды. Бағалар либерилизациясы азық-түлік өнімдеріне
деген дотациялардың алынуыны әкелді, бұл негізгі азық-түлік өнімдері бөлшек
бағасының 60-80% дейін құрайтын және ұлттық бюджеттің шығын бөлігінің
үшінші бөлігін құрайтын. Халық табысының бірден қысқаруы азық-түлік
өнімдеріне деген сұраныстың қысқаруына әкелді.
Аграрлық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ауыл шаруашылығы Қазақстан экономикасының негізгі салаларының бірі
болып табылады. Аграрлық сектордың даму деңгейі қашан да қазақстандық
қоғамның экономикалық және қоғамдық-саяси тұрақтылығын анықтайтын факторы
болып келді және әлі де болып келеді. Республика экономикасы дамуының басым
бағыттарының бірі бола отырып, ауыл шаруашылығы аса зор әлеует пен үлкен
қорға ие.
Аграрлық салада кәсіпорындарды басқарудың жаңа жүйесін қалыптастыру
барысында маркетинг қазақстандық шаруашылық тәжірибесі үшін кәсіпорындардың
өндірістік-өтімдік қызметін ұйымдастыру мен басқарудың жаңа әдісі болып
табылады.
Қазақстанда маркетингті енгізу қажеттігі басқару теориясы мен
тәжірибесін дамытудағы жалпы әлемдік тенденциялардан туындап отыр. Сонымен
қатар, маркетинг қоғамның даму бағдарын, уақыт пен сыртқы ортаның
ерекшеліктерін көрсетеді. Сол себептен, маркетинг саласындағы батыс
тәжірибесі бірқатар өлшемдері бойынша қазақстандық шарттарға сәйкес
келмейді. Оның үстіне, отандық тәжірибе маркетингтің экономикасы дамыған
елдерге тән емес, беймәлім тұстарын ашып берді. Біздің шарттарда
маркетингтің классикалық сызбасын пайдалану және енгізу процесі өте қиын
әрі баяу жүзеге асады. Өйткені, отандық аграрлық кәсіпорындарда маркетингті
қалыптастыру шарттарының өзіндік ерекшеліктері бірқатар мәселелердің
туындауына алып келуі және маркетингтің дамыған үлгісінің қолданысына
кедергі келтіруі мүмкін.
Қазіргі таңда еліміздің жекелеген аймақтарының агроөнеркәсіп кешенінің
алдында тұрған басты міндет тұрақты дамитын аграрлық-индустриялық және
инновациялық орталыққа айналу, отандық тауарлардың әлем нарығына шығаруға
жәрдемдесуді жүзеге асыру үшін маркетингтік қызметті қолданудың жаңа
жүйелерін қалыптастыруды қажет етеді. Осыған байланысты, елімізде 2006-
2010 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіп кешенін
тұрақты дамыту тұжырымдамасы және 2007-2024 жылдарға арналған Қазақстан
Республикасының тұрақты дамуға ауысу тұжырымдамасы қабылданды.
Сонымен, маркетинг туралы шетелдік және отандық әдебиеттерді зерттеуге
және нақты кәсіпорындарда маркетинг қызметін ұйымдастыру процесінің
ерекшеліктері бойынша мәліметтерді сараптауға негізделген осы тақырып
бойынша жұмыс істеу оның нәтижелерін отандық кәсіпорындардың іс-жүзінде әрі
қарай пайдалануы тұрғысынан өзекті мәселе болып табылады. Зерттеу
мәселесінің өзектілігі әзірге қолданбалы материалдары мен ілімдік негіздері
жеткіліксіз Қазақстан үшін жаңа бір мәселе болуымен де айқындалады. Жұмыс
нәтижелерін маркетинг қызметінің даму бағыттарын анықтау үшін қазақстандық
кәсіпорындар мен ұйымдардың қызметінде іс-жүзінде қолдану мүмкіндігі де осы
тақырыптың маңыздылығын күшейте түседі. Осылайша, аталмыш мәселенің
өзектілігі мен тақырыптың ғылыми тұрғыдан жеткіліксіз өңделгендігі зерттеу
мақсатын, пәнін және нысанын таңдауда негіз болып табылады. Мұндай жағдайда
ауыл шаруашылығында маркетинг қызметін қалыптастыру және дамыту жөніндегі
кеңестер мен ұсыныстарды дайындау қажеттігі туындайды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Бітіру жүмыстың мақсаты
нарықтық экономика жағдайында агроөнеркәсіп кешенінде маркетингтік қызметті
жетілдіру бойынша теориялық-әдістемелік және тәжірибелік тұрғыдан ұсыныстар
дайындау болып табылады. Бұл қойылған мақсатқа жету үшін келесі
міндеттерді шешу қажет:
- нарықтық қатынастардың даму жағдайын есепке ала отырып, ауыл
шаруашылығында маркетингті қолданудың теориялық және әдістемелік негіздерін
зерттеу;
- ауыл шаруашылығы саласында маркетингтік қызметті ұйымдастырудың
шетелдік тәжірибесін еліміздің аграрлық сферасында пайдалану мүмкіндіктерін
талдау;
- агроөнеркәсіп кешенінің даму жағдайына талдау жүргізу және аграрлық
маркетинг қызметінің қазіргі ұйымдастырылу барысы мен даму тенденцияларын
сараптау;
- аграрлық өндірістік кәсіпорындарда маркетингтік қызметті
ұйымдастырудың әдістемелік тәсілдері бойынша ұсыныстар мен нұсқаулар
дайындау.
Зерттеу пәні болып аграрлық өнеркәсіп саласындағы кәсіпорындар мен
ұйымдардың маркетингтік қызметтері таңдалды.
Зерттеу нысаны. Оңтүстік Қазақстан облысының агроөнеркәсіп кешенін
құраушы кәсіпорындар мен ұйымдар зерттеу нысаны болып табылады.
1. АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ САЛАСЫНДА МАРКЕТИНГТІ ҚОЛДАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1. Ауыл шаруашылығындағы маркетингтің түсінігі, мәні мен ерекшелігі
Нарықтық экономика жағдайында Қазақстан Республикасының әлеуметтік-
экономикалық дамуын нығайту үдерісі өндірістің, әсіресе ауыл шаруашылығының
тиімділігін тұрақты әрі бекем арттыру үшін шаруашылық жүйенің түбегейлі
қайта құрылуын талап етеді. Қазіргі таңда отандық экономиканы қайта құру
кезінде бірқатар мәселелер туындады. Әсіресе, Қазақстан халқының өмір сүру
деңгейін анықтайтын аса маңызды стратегиялық қызмет саласы ретінде
агроөнеркәсіп өндірісінің тиімділігін арттыруға елеулі назар аударылды.
Бүгінгі таңда агроөнеркәсіп кәсіпорындары шаруашылық механизмнің
жетілмеуінен, коммерциялық ақпараттың жеткіліксіздігінен, сыртқы орта
факторларының (тұтынушылардың іс-әрекеті, нарықтық конъюнктураның өзгеруі,
жаңа тауарлардың пайда болуы, т.б.) әлсіз талдануынан және нарықта жұмыс
істеу тәжірибесінің жоқтығынан тұрақсыз шарттарда әрекет етіп келеді.
Сондықтан, ауыл шаруашылық өнімін тұтынушыға дейін тиімді жеткізуге
бағытталған зерттеулерді қайта қарастыру және күшейту қажет [1, 11б].
Агроөнеркәсіп кешенінде маркетингті қолдану нарықтық қатынастарды
дамыту мен ауыл шаруашылық саласындағы оңтайлы мамандануды орнықтырудың
қажетті шарты болып табылады. Маркетинг нарықтағы ауыл шаруашылық өнімдері
мен өзге де тауарларға деген сұраныс пен ұсынысты және олардың даму
тенденцияларын зерттеу, АӨК-нің ұтымды құрылымын түзу және Қазақстанның
жекелеген облыстары мен аймақтары арасында өнім айырбасын ынталандыру
арқылы АӨК кәсіпорындарының мамандануын тереңдету мен дамыту үшін қажетті
шарттарды қалыптастырады.
Ағымдағы стратегиялық мәселелерді шешу барысында маркетинг әдісі
кәсіпорындарға қолында бар материалдарды, еңбек және қаржы ресурстарын
ұтымды пайдалануға мүмкіндік береді. Нарық жағдайында маркетинг
кәсіпорынның бүкіл өндірістік және өтімдік (өнім сату) қызметін ұйымдастыру
мен жоспарлаудың негізіне, ал маркетингті басқару оларды басқару жүйесінің
маңызды бөлігіне айналады. Сол себептен, кәсіпорындарда маркетинг – дербес
маманданған ішкі шаруашылық бөлімше ретінде қызмет атқаруға тиіс. Қазақстан
Республикасында нарықтық қатынастардың және маркетингтің дамуын қолдаушы
заңнамалық және нормативтік база құрылған [2,44б] [3,18б] [4,40б].
Маркетинг - әртүрлі аспектіге ие, кең мағыналы ұғым. Бүгінгі таңда
маркетингтің көптеген ғылыми анықтамаларының болуының басты себептерінің
бірі маркетингке деген көзқарастың әртүрлілігіне байланысты болып
табылады. Екінші жағынан, маркетингті басқару концепциясы ретінде
қарастыруы. Мұндай тұжырым келесідей негізгі қағидаларға негізделеді: нарық
және оның элементтері түсінігіне деген жүйелі көзқарас, сатып алушылар
мүдделерінің бірінші орынға шығуы, нарық талаптарына икемделе білу және
оған белсенді әсер ету және т.б. Маркетингке деген кең таралған көзқарастың
бірі оны іс-әрекет бейнесі, яғни нарықта жетістікке қол жеткізуге
бағытталған әдістер мен амалдар жүйесі ретінде қарастыру болып табылады.
Сонымен қатар, маркетингті шаруашылық қызмет саласы, кәсіпорынның ерекше
қызметі және т.б. ретінде де түсіндіруге болады.
Экономикалық әдебиеттерде маркетинг туралы әртүрлі анықтамалар
кездеседі. Нарықтық экономика жағдайында маркетингтің нарық талаптарына
және тұтынушы қажетілігіне бағытталуына қарай, Ф.Котлер маркетингті айырбас
арқылы адамдардың қажеттіліктері мен мұқтаждықтарын қанағаттандыруға
бағытталған қызметтің ерекше түрі деп есептейді. А.Н.Романовтың айтуынша:
Маркетинг – басқару қызметінің бір түрі. Ол тұтынушылардың талаптарын
анықтау және оларды қанағаттандыру арқылы өндіріс пен сауда-саттықтың
әсерін тигізеді. Сондай-ақ, маркетинг тұтынушылардың тауарды сатып алуын
қамтамасыз ету мақсатында тауарлар мен қызметтерді өндіру және өткізу
мүмкіндіктерін ұштастырады [5,142б].
Бұл берілген анықтамалардың барлығында дерлік тауармен қамтамасыз ету
және өткізу арналарын басқаруға көбірек мән береді, бұл жерде маркетингтік
қызметпен мемлекеттік, қоғамдық және коммерциялық ұйымдардың да
айналысатындығы ескерілмейді. Сонымен қатар маркетингтік қызмет үрдісінің
алғышартты мүдделері, әлеуметтік топтар маркетингіне деген әсер,
маркетингтің моральдық және эстетикалық аспектілері көрініс таппаған.
С. Маккормик (1809-1884) алғаш болып маркетинг терминін енгізді және
оның анықтаушы функциясын қалыптастырды: сатып алушылардың қажетілігін
қанағаттандыру бойынша фирма қызметі.
Америкада шектен тыс өндірістің нәтижесінде 1929 ж. үлкен дағдарыс
туындап, өндірістік тәсілдің әлсіреуіне байланысты маркетинг екінші даму
кезеңіне (1930-1950 жж.) аяқ басты. ХХ ғ. 30 жж. қолданбалы экономика
саласы ретінде өнімді тарату жүйесін зерттейтін маркетинг туралы сөз
қозғалды. Енді өндірістік тәсілдің орнына өнім өткізу тәсілі қолданыла
бастады. Бұл тәсіл жарнама мен өнім өткізуге арналған басқа да іс-
шаралардың көмегімен өнім сату көлемін барынша көбейтуге бағытталды.
Аталмыш кезеңде өндірушілер тауарға деген тұтынушы сұранысын қалыптастыру
және кеңейту мақсатында өнім өткізу жүйесімен белсенді жұмыс жүргізді. Бұл
кезеңде өткізуді ұйымдастыру және оны тиімді басқаруға баса назар
аударылды. Өндіріс сферасы бұл кезеңде маркетингтік жобалар обьектісіне
кірмеген болатын, олар өткізу құрылымдарының, сауда фирмаларының, жарнама
агенттіктерінің жұмысының тиіміділігін арттыруға ғана бағытталған болды.
Бұған дәлел ретінде сол кезеңдегі Америка маркетинг ассоциациясының (АМА)
маркетинг туралы қабылдаған анықтамасын атауға болады: Маркетинг -
өндірушілерден сатып алушыларға немесе тұтынушыларға дейін тауарлар мен
қызметтер бағыты ағымымен байланысты кәсіпкерлік қызмет [6, 158б].
Ғылыми-техникалық төңкерістің дамуымен маркетингтің дамуының үшінші
кезеңі (1960-1980 жж.) тікелей байланысты. Бұл кезеңде фирмалар ғылыми-
зерттеу жұмыстарын ұйымдастыруға қомақты қаржы жұмсай отырып, жаңа
тауарларды шығаруға бағдарланды. Дегенмен бертін келе ғылыми-техникалық
жаңалықтардың жеке өзін пайдалану арқылы өндірістің жоғары пайдалылығын
қамтамасыз ету қиынға соғатыны анықталды. Басқару ісіндегі мамандар бұл
кезеңде көптеген фирмалардың маркетингтік болжамдарға негізделместен, өз
тұтынушыларының қажеттіліктері мен мұқтаждарын ескермей кеткенін атап өтті.
Маркетинг 1960-1970 жылдарды қамтыған кезеңде ерекше қарқынмен дамыды.
Бұған өнеркәсіптік өндіріс мүмкіндіктерінің шамадан тыс артуы, ғылыми-
техникалық төңкерістің әсерінен өнім түрлерінің жедел жаңарып, көбеюі және
өнім өткізу нарықтарындағы бәсекенің өршуі елеулі септігін тигізді.
Нәтижеде өндірушілер тұтынушыларға бағдарланып тауар өндіруге және сатуға
баса мән беруге тырысты. Басқару философиясындағы мұндай бетбұрыс
фирмалардың басқару құрылымындағы ұйымдық өзгерістермен қатар жүріп,
маркетинг тұжырымдамасының пайда болатынын аңғартты. Р.Фостер осы кезеңде
АҚШ-та тұтынушылардың сұранысы мен талаптарын жүйелі түрде ескеруге алғашқы
қадам жасалғанын алға тартты. Фирмалар нарықты зерттеуге барынша көңіл бөле
бастағанымен, алғашқы уақытта өздері күткендей мөлшерде пайда таба алмады.
Бұл келеңсіздік фирмалардың нарықты зерттеуде шамамен бірдей тәсілдерді
қолдануынан туындады. Сондықтан, уақыт өте келе өндірушілер өз бәсеке-
лестерінің алдында басымдыққа қол жеткізер тәсілмен тұтынушылардың сұранысы
мен талаптарын қанағаттандыру керектігін ұғынды. Осылайша, тұтынушылардың
талаптарын ескеруге әрі фирмалардың мүдделерін қорғауға шақыратын маркетинг
философиясы қалыптасты. Бәсекенің дамуына және тауар нарықтарының толыға
түсуіне байланысты өндірушінің негізгі ұраны да өзгеріске ұшырады. Енді
өндірістік-өтімдік тәсіл кезіндегі өндірілген өнімді кез-келген жолмен
сату керек деген ұранды нарықтық немесе маркетингтік тәсіл кезінде
нарықта сұранысқа ие өнімді өндіру керек деген ұран алмастырды. Мұндай
жағдайда маркетинг қызметі тұтынушылардың талаптарын зерттеуге бағытталып
қана қоймай, олардың сол тауарды үнемі алып отыруын қамтамасыз ететін
кешенді іс-шараларды жүргізуді қарастырады.
Қазақстанда 1991 ж. бастап кәсіпорындар мен ұйымдардың шаруашылық
қызмет аумағы және өндірістік-өткізу қызметін басқару жүйесі ретінде
маркетинг бөлімдері ашыла бастады. Отандық экономикада маркетинг бәсекеге
қабілетті күшті салаларда дами бастады. Маркетингтің қағидалары мен
элементтері ең алғашқыда коммерциялық құрылымдарда, сауда орындары, ауыл
шаруашылығы, қаржылық-банктік жүйе, одан кейін өнеркәсіптік кәсіпорындар,
қызмет көрсету саласы, ең соңғы кезекте коммерциялық емес қызметтерге
енгізіліп, дамыды.
Қазіргі кезеңдегі маркетингтің дамуының негізгі тенденцияларына ғылыми-
техникалық прогрестің, әсіресе ақпараттық, технологиялық әсердің
күштілігін, халық ішіндегі әлеуметтік белсенді топтар санының өсуін,
маркетингтің инновациялық сипатқа ие болуын атауға болады.
АҚШ, Жапония және Қазақстанның маркетинг жүйелерін салыстырмалы талдау
нәтижелері отандық өндірушілерді қолдау саясатының әлсіздігі, ішкі нарықтың
протекционистік шаралармен қорғалмағандығы, маркетингтің рөлін басшылардың
жете түсінбеуінен және т.с.с. мәселелердің барлығынан елімізде маркетингтің
дамуы елеулі дәрежеде артта қалып отырғанын аңғартты.
Әлемдік және отандық тәжірибеден маркетингтің қағидалары, түрлері,
формалары және қызметтерінің даму барысы да нарықтық экономиканың
кезеңдерінің даму ерекшеліктеріне сәйкес кеңейіп, өзгеріске ұшырайтынын
көруге болады. Әлемдік тәжірибе кез-келген мемлекеттің экономикасын тиімді
дамыту үшін ішкі нарықта да, сыртқы нарықта да маркетингтің қолданылу
керектігін дәлелдеді. Ішкі маркетинг ұлттық нарықтағы және фирма ішілік
деңгейдегі мемлекеттік ауқымда атқарылатын маркетинг болып, екі тұрғыдан
қарастырылады. Фирма ішілік деңгейдегі маркетинг фирманы сыртқы
тұтынушыларымен қатар, өз жұмысшыларына да нарық субъектісі ретінде баса
мән беруге бағыттайды. Өкінішке орай, мұндай тұжырымдама әзірге қазақ-
стандық кәсіпорындардың ішкі маркетинг саясатында толық қолға алына қойған
жоқ.
Әлемдік экономиканың жаһандануы жағдайында халықаралық маркетингтің
қағидалары мен әдістерін пайдалану күннен күнге өзектілігін күшейтіп
келеді. Ішкі маркетингке қарағанда халықаралық маркетинг әлемдегі елдердің
ұлттық, экономикалық және саяси ерекшеліктеріне байланысты әртүрлі елдерде
әркелкі қолданылады. Сондықтан, отандық кәсіпорындарымыз сыртқы нарықтарға
шығу үшін халықаралық маркетингтің қағидаларын, тәсілдерін және құралдарын
жете меңгеруге, әлемдік елдердің ұлттық-тарихи, экономикалық және саяси
ерекшеліктерін, қолданыстағы заңдары мен мемлекеттік стандарттарын, әлемдік
нарықтардың конъюнктурасын және т.б. шарттарды жан-жақты ескеруге тиіс.
Қазақстанның әлемдік экономикалық кеңістікке ену процесі ТМД елдерімен,
әсіресе Ресеймен және Орталық Азия мемлекеттерімен етене интеграцияланған
бәсекеге қабілетті экономика негізінде жүзеге асты[7,8б].
Сондықтан, қазақстандық кәсіпорындар халықаралық нарықтарға шығу
барысында көбіне осы елдердің нарықтарына бағытталады. Біз талдап отырған
PRG Bottlers, Филип Моррис, ФудМастер, Карағанды конфеттері, Бахус сынды
компаниялар сыртқы нарықтарға шыққанда халықаралық маркетингтің қағидалары
мен тиісті түрлерін қолданады. Мәселен, Қарағанды конфеттері және Бахус
компаниялары экспортты, PRG Bottlers, Coca-Cola – лицензиялау мен
франчайзингті колданса, Филип Моррис пен ФудМастер компанияларының басқа
елдерде жеке филиалдары жұмыс істейді.
Өндіруші (сатушы) мен тұтынушылар арасындағы байланыс көзіне қарай
маркетинг тікелей және желілік болып, екіге бөлінеді.
Соңғы жылдары Қазақстанда телефон, теледидар, Интернет желісі секілді
бұқаралық ақпарат құралдары мен жаңа үлгідегі озық технологиялардың
көптеген түрлерін пайдалану, сондай-ақ, үйге жеткізіп беру және біртіндеп
сату арқылы тауарларды өткізуге бағытталған тікелей маркетинг түрлері
қарқынды дами бастады.
Тауарларды халықаралық нарықтарға өткізудің кеңінен тараған
тәсілдерінің бірі – көпдеңгейлі (мультилевел - MLM) немесе желілік
маркетинг. Ол тауар өндіру көлемі ішкі нарықтың нақты сыйымдылығынан
бірнеше есе асып түсетін және осының салдарынан тауар өткізу мәселесі пайда
болатын АҚШ сынды дамыған елдерде жиі байқалады. Желілік маркетинг бір
мезетте компания өнімінің дистрибьютері әрі информаторы болып табылатын
тұтынушыларды барынша қамтуға негізделеді. MLM компаниялардың басты
ерекшелігі – олар өз тауарын жарнамаламайды және сату үшін арнайы сауда
орындарын ашпайды. Жарнамалау жұмыстарын дистрибьютерлер атқарады. Олар
өткізу арналарының тұтыну желісінде өнімдерді сату есебінен өз кірісін
алады. Жарнама шығындарынан үнемделген қаржы жоғары деңгейдегі мүшелерге
төлемақы не сыйақы ретінде төленеді. Желілік маркетинг дәстүрлі өткізу
арналарын бақылауында ұстап отыратын фирмалардың нарыққа енуге кедергі
келтіретін шектеулерінен құтылып кетуге мүмкіндік беретіндіктен, тауар
өткізудің тиімді түрі деп есептеледі.
Аталмыш маркетинг түрін Батыс кәсіпкерлері Қазақстандағы нарықтық
экономиканың қалыптасу кезеңінде жаппай жұмыссыздық шарттарында сәтті
қолдана білді. Әсіресе, косметика, дәрі-дәрмек, тұрмыстық заттар нарығында
Гербалайф, Ин-Рич, Визион, Цептер сынды батыс компаниялары тарапынан
кеңінен қолданылды.
Сонымен, Қазақстан Республикасының экономикасында нарықтық экономикалық
жүйелерге тән маркетингтің барлық түрлері біртіндеп дами бастады. Әсіресе,
өнеркәсіптік маркетингтен гөрі тұтыну маркетингі, макромаркетингтен гөрі
микромаркетинг және стратегиялық маркетингтен гөрі жедел маркетинг кеңінен
қолданысқа ие болды. Осы еңбек микромаркетингтің әртүрлі аспектілерін
зерттеуге арналғандықтан, отандық кәсіпорындарда оны ұйымдастыру
әдістерінің, түрлерінің және қағидаларының саналуандылығын зерттеуді
көздейді.
Агробизнестің маркетинг саласы ауыл шаруашылық өнімдерінің егістік
алқабынан (фермадан) тұтынушыға дейінгі қозғалысын, яғни жинау, сақтау,
қайта өңдеу және өткізу процестерін қамтамасыз ететін барлық салаларды
қамтиды. Аталмыш салада мемлекет пен халықтың ауыл шаруашылық өнімдеріне
деген қажеттіліктері анықталады. Басқаша айтқанда ол нарықтық экономиканың
не өндіру керек? қанша өндіру керек? және қандай бағамен сату керек? деген
үш негізгі сұрағына жауап береді. Бұл салаға көтерме және бөлшек сауда
кәсіпорындары, өнім дайындайтын, сақтайтын және қайта өңдейтін
кәсіпорындар, биржалар, аукциондар, т.б. жатады. Нарыққа енген сайын
маркетинг саласының рөлі күшейе түседі. Нәтижеде ол агробизнес кешенінің
өзге салалары арасында маңызды да басым орынға ие болады. Мәселен, АҚШ
агроөнеркәсіп кешенінің соңғы өнімінің өзіндік құн құрылымында маркетинг
саласының үлесі 75 пайызды құрайды [8, 115б].
Жалпы аграрлық маркетингті екіге бөліп қарастырамыз: жеке кәсіпорын
шеңберінде әрекет етуші микромаркетинг және мемлекеттік билік органдары
арқылы мемлекет көлемінде жүзеге асатын макромаркетинг. Оның басты міндеті
барлық нарыққа қатысушылардың өз өндірістік-сауда шығындарын өтеу алуға
және пайда табуға мүмкіндік туғызуы үшін тауарлар өндірісі мен өтімділігіне
қолайлы жағдайлар жасау болып табылады.
Қазақстандық кәсіпорындарда маркетинг, негізінен, тұжырымдамадан гөрі
іс-қызмет түрі ретінде жетіліп келеді. Қазіргі шарттарда білім мен ғылым
саласы ретінде де маркетинг қарқынды және жан-жақты даму үстінде. Бұған
маркетинг саласы бойынша мамандар мен ғылыми қызметкерлердің даярлануы және
ғылыми-зерттеу жұмыстары мен ұйымдық-әдістемелік құралдардың шығарылуы
айқын дәлел.
Аграрлық-өнеркәсіп кешенінде маркетингті қолданудың мәні өндірісті
өндірілген өнімге деген сұранысқа сәйкестендіру және өнімнің бәсекеге
қабілетілігін арттыру, кәсіпорынның ресурстарын мақсаттармен ұштастырудан,
ал мақсаттарды тұтынушылар талаптарымен байланыстырудан көрінеді.
1.2Аграрлық салада маркетингті ұйымдастырудың шетелдік тәжірибесі
Ауыл шаруашылындағы маркетингтік қызмет өнеркәсіптік, коммерциялық,
банктік және басқа да маркетинг түрлерінен ерекшелінеді, бұл осы саланың
өзіндік ерекшеліктеріне байланысты, яғни ауыл шаруашылығындағы өндірістік-
экономикалық процестердің табиғи-биологиялық процестермен араласуы,
жұмыстардың маусымдылығы, табиғи шарттарға тәуелділігі, жер
құнарлылығындағы айырмашылық, меншік формаларының әртүрлілігі, өндірістік
циклдің ұзақтығы, шаруашылықты ұйымдастыру нысандарының түрлілігі, сыртқы
экономикалық байланыстар, АӨК дамытуға мемлекеттің қатысу дәрежесіне
байланысты анықталады. Агробизнес кешеніндегі табиғи және экономикалық
процестер осы кешенді құрайтын барлық салаларда және маркетингтік қызметті
ұйымдастыру барысында көрініс табады. Ауыл шаруашылығы өндірісінде
маркетингтік қызметті ұйымдастырудың негізгі ерекшеліктеріне:
- бірінші, агромаркетинг қызметі бірінші кезектегі тауарлар өндірісімен
айналысады, сондықтан да дер кезінде жасын, жынысын, ұлттық дәстүрлерді,
денсаулық жағдайын ескере отырып, қажетті көлемде және ассортиментте
тұтынушылардың қажеттіліктері мен мұқтаждықтарын қанағаттандыра білуі тиіс.
Ауыл шаруашылық өнімдері тез бұзылатын болғандықтан, оларды жылдам
жеткізу, мақсатқа сай орау, сервистік және эстетикалық қызмет көрсету
жұмыстарын жылдам ұйымдастыру қажет.
- екінші, жұмыс уақытының және өндіріс мерзімінің сәйкес келмеуі.
Осыған байланысты маркетинг бойынша мамандар тұтынушылар сұранысының
диалектикасын болжай алуы тиіс, сонымен бірге тұтынушылар сұранысының
қанағатандыру тенденциясын, нарықтық конъюнктураны және т.б. жақсы білуі
тиіс, себебі агромаркетингтің тиімділігі тікелей осыған байланысты болып
табылады. Сонымен қатар, ауыл шаруашылығы өнірісінің маусымдылық
ерекшелігі, агромаркетинг формасына және әдісіне әсер етеді және
өнеркәсіптік маркетинг формасы мен әдісінен ерекшеліндіреді.
- үшінші, ауыл шаруашылық өнімдері өндірісі өзара байланысты және
өндірістік қорлар мен өндіріс құралдары – жер, оның сапасы және пайдалану
дәрежесімен анықталады. Сонымен бірге, жерді пайдалану мен мал шаруашылығын
дамыту арасында тығыз байланыс бар. Мұның барлығы өнім көлемін,
ассортиментін және сапасын анықтайды және агромаркетинг қызметін
ұйымдастыру және жүргізуде оған белгілі бір ерекшелікті қамтамасыз етеді.
-төртінші, агроөнеркәсіп кешені жүйесіндегі меншік формасының
түрлілігі. Бұл көп қырлы бәсекені анықтайды және оны тек тұтынушылар
сұранысы және олардың қанағаттандырылуы басқарады. Осыдан агромаркетинг
формалары мен тәсілдерін жетілдіруге ұмтылу, стратегиялар мен тактикалардың
әртүрлілігі және олардың тұтынушылар қажеттіліктері мен мүдделеріне
икемделуі туындайды. Сонымен бірге шетелден көптеген тамақ өнімдерінің
біздің елге келуіне байланысты бұл жағдай қиындай түседі, сондықтан отандық
маркетингтік қамтамасыз ету шетелдік фирмалармен бәсекеге түсе алуы тиіс.
-бесінші, басқа маркетинг түрлерімен салыстырғанда агромаркетинг
жүйесінің сезімталдылығы, бейімделгіштігі, өзін-өзі ұйымдастыру және өзін-
өзі басқаруы әлдеқайда жоғары, бұл тұтынушылар сұранысының ерекшелігімен,
ауыл шаруашылығы өнімдері нарығындағы тауарлардың бір тектес болуына
байланысты қатаң бәсекенің болуымен, мемлекеттік және басқада құзіретті
мекемелердің шешімдеріне маркетинг жүйесінің жылдам икемделе білу
қажеттілігімен анықталады.
- алтыншы, басқа салалармен салыстырғанда АӨК-де маркетингтік қызметті
ұйымдастыру өнерінің төмен дәрежесі. Себебі осы күнге дейін агромаркетинг
туралы ғылым қалыптасқан жоқ, сондықтан да, оны жүзеге асыру бойынша
ғылыми негізделген ұсыныстар жеткіліксіз болып табылады.
Жоғарыда аталған ерекшеліктерді агробизнес саласындағы маркетинг
қызметін ұйымдастыру барысында маркетинг кешенінің барлық элементтері
бойынша ескеру қажет [9, 51-55б].
Ауыл шаруашылық өнімдерінің нарығы еркін бәсеке нарығы болып
табылғандықтан, бұл нарықта көп мөлшерде тәуелсіз сатушылар жұмыс істейді.
Сондықтан, баға өздігінен орташа деңгейде белгіленеді және оған жекелеген
сатушылар ықпал ете алмайды. Ауыл шаруашылық өнімдері біртекті әрі
стандартты (біркелкі) болғандықтан, өндірушілер өз тауарларын жарнамалауға
ынта білдіре бермейді. Өйткені кез-келген өндіруші өзінің тауарына ғана тән
сипаттарды нақты ажыратып көрсете алмайды. Мәселен, барлық бидай бір
стандартта болады, оның айрықша көрініп тұратын өзге қасиеттері болмайды.
Ауыл шаруашылық өнімдерінің нарығында ұсақ өндірушілердің саны
салыстырмалы түрде көп болады. Бұл басқа өндірушілердің осы нарыққа
кедергісіз оңай енуіне мүмкіндік береді. Сондай-ақ, ауыл шаруашылық
өндірісінде технологияға патенттердің болмауы да осы нарыққа ену процесін
жеңілдетеді. Ең бастысы ауыл шаруашылық өнімдерінің нарығында мемлекеттік
реттеу шаралары (дотациялар, қаржы-несие саясаты, жеңілдетілген салықтар,
электр жарығы мен жанар-жағар майларға берілетін жеңілдікті бағалар) айқын
көрінеді. Осының барлығы дерлік нарық бағасына елеулі әсерін тигізе отырып,
оның сұраныс пен ұсыныстың арақатынасына деген тәуелділігін азайтады. Бұл
тұжырымды ауыл шаруашылық өнімдерінің өндірушілері мен өнім өңдеуші
кәсіпорындар арасында тікелей ұзақ мерзімді келісімшарттардың жасалуы да
растай түседі. Мұндай жағдайда фермерлік шаруашылықтар нарық талаптарын
емес, нақты серіктестерінің талаптарын қанағаттандыруға бағытталады.
Мемлекеттік реттеу нысаны әрі ауыл шаруашылығының ең басты ресурсы
саналатын жер нарығының тым шектеулі екендігін ескерсек, онда бұл нарықтың
айрықшылығы одан сайын анық байқалады [10, 56б] [11, 102б] [12,53б ].
Агробизнес кешенінің ресурстар саласында жұмыс істейтін нарықтардың да
өзіндік ерекшеліктері бар. Мұнда ауыл шаруашылық машина жасау саласының,
өсімдіктерді қорғауға арналған химиялық заттар мен тыңайтқыштар өндірісінің
және жем өндірісінің алар орны ерекше. Аталмыш салаларға олигополиялық
құрылым тән, яғни нарықта бірнеше ірі фирма үстемдік етеді. Олигополиялық
нарықтағы фирмалар әдетте өзара келісе отырып, әрекет етеді. Сондықтан,
олардың арасындағы бәсеке оншалықты күшті болмай, уақыт өте келе
монополизациялануға деген талпыныс пайда болады. Осының нәтижесінде табиғи
технологиялық монополияны орнатуға, бағаны біріге бақылауға және келісілген
бағаларды белгілеуге үлкен мүмкіндік туындайды.
Сонымен, жоғары бәсекелі ауыл шаруашылық өндірісі жартылай
монополизацияланған салалардың тұтынушысы әрі нарықтық серіктесі болып
табылады. Мұндай қарама-қайшылық фермерлердің теңдей емес нарықтық шарттар
аясында жұмыс істеуіне алып келеді. Мәселен, жабдықтаушылар өнім бағасын
көтергенде, фермерлер оны көтере алмайды. Себебі, олар ауыл шаруашылық
өнімін бәсекелестік бағадан жоғары бағамен сата алмайды. Осының салдарынан
баға тепе-теңдігін (паритетін) қалыптастыру мәселесі пайда болады. Бұл
мәселе елімізде бұрыннан талқыланып келе жатқанымен, өкінішке орай, әлі
күнге дейін шешімін таппай отыр.
Агробизнестің маркетинг саласы құрамы мен функциялары бойынша ғана
емес, нарықтық сипаттамалары тұрғысынан да бір-біріне ұқсамайды. Маркетинг
саласының ішінен мынадай төрт түрлі нарықты атап өтуге болады:
-шикізаттық азық-түлік тауарларының нарығы ұн-жарма, қант секілді
салалар үшін негізгі нарық деп есептеледі. Бұл салаларға тән басты
ерекшелік – олардың өнімдері салыстырмалы түрде бір-біріне ұқсас (біртекті)
әрі жоғары деңгейде стандартталған болады және ірі партиялармен сатылуға
бейім келеді. Дегенмен, аталмыш нарықта маркетинг қызметін жүзеге асыруда
бірқатар қиындықтар кездеседі, мәселен жекелеген фирмалар үшін өнімді
жарнамалау, баға белгілеу және бәсекелестік күресті шектеу мүлдем қиынға
соғады.
-қайта өңделу деңгейі жоғары азық-түлік тауарларының нарығы. Бұл
нарықта біртекті емес өнімдердің түрі (темекі, кондитер, шұжық өнімдері,
консервілер, қақталған өнімдер, т.б.) өте көп болады. Аталмыш тауар
топтарының көлемі үнемі артып отырады. Өнімдердің түрі, сапасы және бірін-
бірі алмастыру қабілеті бойынша әркелкілігі бағалардың ауытқуына және
бәсекенің күшеюіне алып келеді. Мұнда азық-түлік өнімін өндіретін және
өткізетін әрбір фирма ерекше қасиеті бар өнімдерді шығаруға, белсенді түрде
жарнамалауға, тауардың сыртқы пішіні мен орамын жақсартуға, тауар
қозғалысын жандандыруға және тауар өтімін қамтамасыз ететін әртүрлі
жолдарды іздестіруге талпынады. Бұл нарыққа кіру өте қиын. Оған масштаб
эффектісі, технологияға патент алу, өнімді сертификаттау, жаппай
жарнамалау секілді факторлар кері әсерін тигізеді. Мәселен, бір жарнаманың
өзіне кететін шығындар өнім құнының 20 пайызын құрауы мүмкін. Сондықтан,
аталмыш нарықтарда маркетинг қызметі қарқынды түрде жүргізіледі.
-қайта өңделу деңгейі төмен және салыстырмалы түрде біртекті өнімдер
(таза және мұздатылған ет, сүт, сүт өнімдері, т.б.) нарығы. Мұнда қайта
өңделу деңгейі неғұрлым төмен болған сайын өнімнің, тиісінше бағаның
дифференциациялану (бөлшектену) мүмкіндігі соғұрлым аз болады және
жарнамалауға да оншалықты қажеттілік туындамайды. Дегенмен, бұл нарыққа
кіру аса қиынға соқпайды, бағалар да бәсекелестік бағаға жақын деңгейде
белгіленеді.
- азық-түліктік сервис (қызмет көрсету) нарығы. Оның құрамына кішігірім
буфеттерден бастап ірі қымбат мейрамханаларға дейінгі көпшілік тамақтану
орындарының барлық түрі кіреді. Бұл нарық тым айрықшылығымен және
әркелкілігімен ерекшеленеді. Мұнда монополизация және жарнама деңгейі
әртүрлі, еркін, нарықтық және монополиялық бағаларды қатар қолданатын
бірнеше шағын топтар жұмыс істейді.
Қазіргі таңда АӨК-де жеке сектордың үлесі шамамен 99 % құрайды. Соңғы
5 жылда фермерлік шаруашылықтардың саны орташа жыл сайын 15 % артып отыр.
Жаңадан құрылған шаруашылықтар агроөнеркәсіп кешенін дамытудың әртүрлі
бағыттары бойынша ақпараттық және кеңестік қызметтермен қамтамасыз етуді,
сонымен бірге аграрлық саясаттағы және АӨК заңдылықтардағы жаңалықтар
бойынша, менеджмент, бухгалтерлік есеп және салық салу сұрақтары бойынша
түсіндірулерді қажет етеді. Ауыл шаруашылығы өндірушілері рентабельді,
жоғары тиімді және сұранысты, ішкі және сыртқы нарықта бәсекеге қабілетті
өнімді өндіруді, қайта өңдеуді және өткізуді көздейді.
Мұнда өндіріске жаңа технологияларды, ауыл шаруашылық техникалары мен
құрал жабдықтарын ендіру, шаруашылықты тиімді жүргізу өнері, халықаралық
сапа стандартарын енгізу ерекше мәнге ие болып табылады. Барлық бұл
сұрақтарды республика территориясында ауыл шаруашылығы тауар өндірушілері
мен ауыл халқы арасында кең түрде хабарландыруды және түсіндіруді қажет
етеді.
Шетелдік тәжірибеде аграрлық секторды қолдау саясатынан басқа
маркетингтік және кеңестік қызмет көрсетуші, сонымен қатар бәсекелік ортаны
талдау, тиімді жарнама, жаңа өнімді нарыққа шығару стратегиясы, компанияның
маркетингтік қызмет нәтижесін өлшеу және тауарды нарықта позициялау бойынша
ұйымдардың дамыған желісі жұмыс істейді.
Бұл жерде үлкен рөлді ауыл шаруашылығы кәсіпорындарына және шаруа
қожалықтарына даму стратегиясын қалыптастыру және қолдау сұрақтары бойынша
көмек көрсетуші ақпараттық-кеңестік қызмет атқарады.
Дамыған елдердің тәжірибесі көрсетіп отырғандай, extention қызметі және
ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерін оқыту көмегі арқылы аграрлық
өндірісте білімді кеңейту және оны қолдану әркез өзінің пайдалылығын
жоғалтқан емес.
1 кесте - Ауыл шаруашылық өндірушілерінің ақпараттық және кеңестік
қажеттіліктерінің сипаттамасы
Ірі Орта Шағын
Жалпы Мүмкін өткізу арналары, нарықтық сұраныс, ұсыныс, баға,
қажеттілік өндірістік құралдар мен ресурстар, қаржыландыру, сыртқы
нарықтармен байланыс орнату мүмкіндігі, мемлекеттік қолдау және
т.б. туралы ақпараттар
Табысты Нарықтағы Өндірістік Өндіріс көлемін
қажеттілік-терді қуатты-лықты арттыру,кеңейтуге
зерттеу, қыз-мет сапасын байла-нысты
бизнес-жоспарларды, көтеру, операциялық кеңестік
инвести-циялық, қызмет тиімділігі қажеттіліктер.
инновациялық жобаларды және т.б. байланысты
және т.б. дайындауға кеңестік
байланыс-ты кеңестік қажеттіліктер.
қажетті-ліктер.
Залалды Қаржылық Қаржылық Операциялық қызмет
міндеттеме-лерді қайта міндетте-мелерді тиімділі-гін
құру, нақты активтерді қайта құру, арттыру және т.б.
пайдалану тиімділігін операциялық қызмет байланысты
арттыру және т.б. тиімділігін арттыру кеңестік
байланысты кеңестік және т.б. байланысты қажетті-ліктер.
қажеттіліктер. кеңестік
қажеттілік-тер.
Америка Құрама Штаттарында маркетингтік ақпараттық-кеңестік қызметті
АҚШ-тың Ауыл шаруашылығы министрлігінің құрамындағы АҚШ Ауыл шаруашылық
маркетинтгтік қызметі (Agicultural Marketing Servise) атқарады. Ауыл
шаруашылығы маркетинтгтік қызметінің міндеті – аграрлық нарықтың барлық
қатысушыларын нарықтың ағымдық жағдайы туралы (ұсыныс, сұраныс, баға және
оның тенденциясы, тауарлық өнім қозғалысы және т.б.) оперативті, нақты
және обьективті ақпараттармен қамтамасыз ету, оның негізінде маркетингтік
шешімдер қабылдау, ақпараттар тарату болып табылады. Бөлімнің федералдық
деңгейі 5 саланы қамтиды: сүт және сүт өнімдері, жемістер мен бақша
өнімдері, құс, мал және бидай, мақта және темекі өнімдері. Сонымен бірге
осы өнімдердің нарықтық бағасы туралы бюллетеньдер шығарады және жүк
тасымалдау тарифтері мен құны туралы апталық есептерді жариялайды. Қызметті
қаржыландыру федералдық бюджет және штат бюджеттері арқылы жүзеге асады.
Ұлыбританияда маркетингтік ақпараттық-кеңестік қызмет “extention”
принципіне негізделген. 1992 жылы Ұлттық ауыл шаруашылығы кеңестік
қызметінің (NAAS) негізінде ADAS агенттігі құрылған. ADAS агенттігінің
міндеттеріне ақылы және ақысыз негізде кеңестік және ақпараттық қызметтер
ұсыну, ғылыми зерттеулер мен туындылар бойынша қызметтер көрсету, үкімет
үшін мемлекеттік реттеу бойынша жұмыстар жүргізу және т.б. кіреді. Ауыл
шаруашылығының нарықтық секторы 3 бөліктен тұрады: фермерлер және бақша
өнімдерін өндірушілер, мемлекеттік ведомстволар, Уэльс басқармасы. Үкімет
шаруашылық қызметті басқару сұрақтары бойынша техникалық кеңестер беруді
тегін жүргізу немесе субсидиялау тәжірибесін қолданып келеді.
Канадада маркетингтік ақпараттық-кеңестік қызметті Ауыл шаруашылығы
министрлігінің бөлімшесі “Маркетинг және сауданы дамыту” бөлімі атқарады.
Бұл бөлімнің міндеттеріне ауыл шаруашылығының және елдің өңдеуші
өнеркәсібінің бәсекелік қабілеттілігін дамытуға көмек көрсету, аграрлық
сектордың барлық құрлымдық элементтеріне қызметтер көрсету кіреді.
Зерттеулер және ұсыныстарды дайындау келесі бағыттар бойынша
жүргізіледі :
- канадалық заңға сәйкес бастапқы шартты төлемдер бойынша ұсыныстар;
- көктемгі өспелі несие бойынша ұсыныстар (APF);
- табыстарды тұрақтандыру үшін шаруашылықтардың баға болжамдары;
- нарыққа талдау жасау үшін баға және нарықтың даму болжамдары;
- маркетингтік талдау және экономикалық болжамдар;
Бөлімді қаржыландыруды Қаржы министрлігі жүзеге асырады.
Латвияда маркетингтік ақпараттық-кеңестік қызметті Ауыл шаруашылығы
Министрлігінің шешімімен 1991 ж. Құрылған “Латвиялық ауыл шаруашылығы
кеңестік және оқу орталығы” (ЛАШКО) жүзеге асырады. ЛАШКО қызметінің
міндеттіне ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерін келесі бағыттар бойынша
оқыту және кеңес беру кіреді:
- Ауыл шаруашылығы технологиялары (мал және егін шаруашылығы, астық
рациондарын қалыптастыру, тыңайтқыштар салу және т.б.);
- Шаруашылық қызметті басару, өндірістік қызметті жоспарлау;
- Бухгалтерлік есеп (салық декларацияларын толтыру, заңдық кеңестер
беру);
- Өнімді өткізу және қайта өңдеу (мәліметтер базасын құру);
- Қоршаған ортаны қорғау;
- Ауылдық жерде кәсіпкерлікті дамыту;
- Ауыл шаруашылығы тауар өндірушілері үшін ақпараттық материалдар
дайындау.
Қытайда маркетингтің ақпараттық-кеңестік қызметті Мемлекеттік
агротехникалық кеңестік орталық атқарады (МАКО). МАКО ұлттық стратегияны
анықтайды, аймақтық кеңес беру бөлімдері қызметін үйлестіреді, жоспарлайды
және бағалайды. МАКО міндеттеріне:
-Ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерін ауыл шаруашылығы саласындағы
үкімет саясаты туралы хабардар ету, жаңа ережелердің орындалуын түсіндіру
және бақылау;
- Тұрақты даму принциптерін ескеруші ауыл шаруашылығының жаңа жүйесін
және технологияларды ендіру;
- Жаңа ғылыми туындылар және жаңа технологиялар туралы ақпараттар
тарату және кеңес беру;
- Сатып алу операцияларын, сату бойынша операциялар, экспорттық
операциялар, ішкі нарықтағы операцияларды жүзеге асыру;
Қазақстан нарығында ауыл шаруашылығында ақпараттық-маркетингтік жүйені
ендіру жұмыстары 2001 жылдан басталды. Жобаны жүзеге асыру үшін
бастапқы кезеңде 4 облыстан 8 аудан таңдалып алынды. Бүгінгі таңда аграрлық
секторды дамытудың әртүрлі саласы бойынша аграрлық нарық қатысушыларын
ақпараттық-маркетингтік және кеңестік қызмет көрсету бойынша қызметтер
кешенін ұсыну жұмыстарын басқаруды “Казагромаркетинг” АҚ атқарады (ҚР АШМ
2.06.03 ж. Бұйрығы негізінде). Қазагромаркетинг АҚ бүгінгі таңда
Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіп кешенінде ақпараттық кеңес беру
қызметтерімен айналысатын жалғыз мамандандырылған ұйым болып табылады. Оның
негізгі мақсаты аграрлық нарық қатысушыларының ақпараттық қамтамасыз етілу
деңгейін көтеру. Оның негізгі міндеттері:
- аймақтық желіні құру және дамыту;
- аграрлық салада сараптама және маркетинг қызметтерін көрсету,
аграрлық нарық қатысушыларына жалпы ақпарат тарату;
- ауыл шаруашылық өнімдерінің және олардан дайындалған азық-түлік
тауарларының бәсеке қабілеттілігін арттыру;
- нарықты зерттеу және ауыл шаруашылық өнімдері мен азық-түлік
тауарларының өтімін ұйымдастыруға қолдау көрсету;
- аграрлық нарық қатысушыларын ақпараттық кеңес беру қызметтерімен
қамтамасыз ету және агробизнесті дамыту үшін қажетті шарттарды
қалыптастыру.
Оның негізгі қызметтеріне маркетингтік зерттеу, нарықты талдау, баға
мониторингін жүргізу, бизнес мәселелері бойынша кеңестер беру, АӨК негізгі
бағыттары бойынша ақпарат ұсыну, бизнес-жоспарлар мен жобаларды дайындау,
үйретуші семинарлар мен арнайы мамандандырылған тренингтерді өткізу,
көрмелер мен жәрмеңкелер ұйымдастыру, АӨК ақпараттық технологияларды
дайындау, енгізу және ілеспе қызмет көрсету жатады.
Қазіргі таңда Қазагромаркетинг АҚ-ы агроөнеркәсіп кешені
субьектілерін жедел және сенімді маркетингтік, аналитикалық, бағалық және
басқа да ақпараттармен қамтамасыз ететін тармақталған облыстық өкілдіктері
және аудандық ақпарттық-кеңес беру орталықтары жүйесі қызмет етеді.
Қазагромаркетинг АҚ-ның құрылымы 3 деңгейді қамтиды (республика-облыс-
аудан) және орталықтандырылған ұйымдастырушылық және функционалдық жүйеге
ие болып табылады (сурет-1).
Ақпараттық-маркетингтік жүйенің қызмет етуі Ауыл шаруашылығы
Министрлігінің глобальды корпоративті желісін қолдану негізінде жүзеге
асады және бұл желі VPDN (Интернет желісіне тұрақты кіру үшін бөлінген
желі) қызметіне қосылған.
Қазагромаркетинг АҚ-ның ұйымдастыруымен 2007 жылы 873 семинар
жүргізілген, онда 30768 адам оқытылып және 15258 кеңес беру қызметтері
көрсетілген. Республика бойынша осы жылы барлығы 647,8 млн.тенгеге 2850
орта және ұзақ мерзімді бизнес-жоспарлар дайындалған, оның ішінде 2035
бизнес-жоспар 371,5 млн.тенгеге қаржыландырылған. Сонымен бірге 12
маркетингтік және аналитикалық зерттеулер қайтарымсыз негізде жүргізілген,
сонымен қатар ауыл шаруашылығы өнімдері нарығы бойынша 40- қа жуық
аналитикалық зерттеулер ұсынылған.
Компания қызметтері ауыл шаруашылық тауар өндірушілерін ауыл шаруашылық
өнім нарығы туралы қажетті ақпараттармен қамтамасыз етуге және оларға
қазақстандық өнімдердің бәсеке қабілеттілігін арттыру мен әлемдік нарыққа
шығуын жеделдету үшін тиісті қолдау шараларын ұсынуға бағытталған.
Ескерту: АБ- ҚР АШМ аймақтық басқармалары
ААБ- ҚР АШМ аудандық аймақтық басқармалары
АШД- облыстық әкімдіктердегі ауыл шаруашылығы департаменті
АШАБ- ауыл шаруашылығының аудандық бөлімдері
Сурет 1. ҚР АШМ ақпараттық-маркетингтік жүйесінің қызмет етуінің
технологиялық сызбасы
Сондай-ақ, ауыл тұрғындары ауылдық ақпараттық кеңес беру орталықтарынан
ауыл шаруашылық өндірісіне озық үлгідегі агротехнологияларды енгізу жөнінде
кеңес алуына, агроөнеркәсіп кешенінің қаржылық және құқықтық мәселелері
бойынша өткізілетін үйретуші семинарларға қатысуына және көкейінде жүрген
басқа да мәселелер бойынша кеңестер береді. Мұндай шараларды атқаруға
агроөнеркәсіп кешеніндегі ақпарат ағымын тұтастай қамтитын көпфункционалды
деректер базасы мүмкіндік береді. Бұл базада өндірушілер мен тұтынушылардың
тізімі, тауарлар мен қызметтердің каталогы, баға көрсеткіштері, сараптама
нәтижелері, нарық мәліметтері және т.б. ақпараттар сақталады. Бүгінде
мұндай деректерге ішкі нарықта сұраныс өте көп.
Жалпы мәліметтерді сараптау нәтижелері агроөнеркәсіп кешеніндегі
маркетинг субъектілерінің желі арқылы бір-бірімен байланысып, тұрақты қарым-
қатынас орнатып отыратынын және бұның агромаркетинг саласында желілік
теорияны жан-жақты негіздеп, ұсынуға мүмкіндік беретінін көрсетті.
Агроөнеркәсіп кешеніндегі маркетингті осы сфера қызметінің
ерекшеліктерін ескере отырып былайша бағалауға болады: ауыл шаруашылығы
саласының өзіндік ерекшелігі, экономикалық аймақ ерекшелігінің әсері, нақты
агроқұрлымдар деңгейінде агромаркетингті қолдану ерекшелігі, ауыл
шаруашылығының барлық кезеңінде маркетингтің көрініс табуы.
Қорыта келе, агромаркетингті – маркетинг субьектілерінің экономикалық
өзара байланыстарын жүйелік қарым-қатынастар арқылы тиімді пайдалануға
бағытталған қызметтің арнайы кешенді түрі ретінде қарастыру қажет.
Жалпы зерттеу нәтижесінде агромаркетингтің келесідей ерекшеліктері
айқындалды:
- ауыл шаруашылығы өндірушілері қысқа мерзімде де, ұзақ мерзімде де
өз өнімін шығару көлемін, ауыл шаруашылығы емес кәсіпорындар сияқты бақылай
алмайды;
- ауыл шаруашылығы өндірісінде тәуекелдің жоғары болуы және жағдайдың
белгісіздігі, айқындалмағандығы;
- “шығындар – ауыл шаруашылық өнімдерінің бағасы” байланысының күшті
болуы;
- ауыл шаруашылығы өнімін сатып алушылардың нарықтық үстемдігінің ауыл
шаруашылығы өнімін өндірушілердің нарықтық күшімен салыстырғанда жоғары
болуы;
Қазіргі таңда агроөнеркәсіп кешеніндегі барлық аграрлық өнеркәсіптік
кәсіпорындарда маркетинг қызметін ұйымдастыру қажетілігінің туындағандығын
көруге болады. Мұның басты себептерінің бірі бәсекенің күшейуі, тұтынушылар
қажеттілігі мен талғамдарының өзгерісі болып табылады. Нарықтық экономикасы
дамыған елдердің тәжірибесі отандық өндірушілерге нарықта өз үлесін сақтап
қалуға және өсіруге жергілікті нарық ерекшеліктерін ескере отырып
маркетингтік орта және ұзақ мерзімді стратегиялар дайындауға көмек бере
алатындығын көрсетіп отыр.
2 ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ АГРОӨНЕРКӘСІП КЕШЕНІНДЕГІ
МАРКЕТИНГТІК ҚЫЗМЕТТІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ҚАЗІРГІ ТАҢДАҒЫ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Оңтүстік Қазақстандағы агроөнеркәсіп кешенінің экономикалық жай –
күйіне талдау жасау
Агроөнеркәсіп кешенін тұрақты дамыту концепциясын табысты жүзеге
асыру нарықтық қатынастар жағдайында экономиканың аграрлық сферасында
маркетингтік қызметті жетілдіруге байланысты.
Оңтүстік Қазақстан облысының ауыл шаруашылығы саласының алдында тұрған
басты мақсат агроөнеркәсіп кешенінің тиімді жүйесін қалыптастырып және
бәсекеге қабілетті өнім өндіру негізінде облыс тұрғындарын тұтыну нормасына
сәйкес азық-түлікпен қамтамасыз ету болып табылады.
Ауыл шаруашылығы өңірдің негізгі салаларының бірі болып табылады.
2008 жылы облыстың ЖІӨ ауыл шаруашылығының үлесі 14,5%-ды құрады, ауыл
шаруашылығы өндірісінің нақты көлем индексі 2007 жылмен салыстырғанда
101,1%-ды құрады. Облыста елдің жалпы ауыл шаруашылығы өнімінің республика
бойынша көлемінің 11,4% өндіріледі. Ауыл шаруашылығының өңірлік өнім
құрылымында өсімдік шаруашылығы (саланың 57,9% өнімі) басым болғандықтан,
облыста ауыл шаруашылығының даму қарқыны негізінен дәнді, техникалық және
көкөніс-бақша дақылдарының егіс көлемі мен өнімділігін арттырумен
айқындалды [13, 10-18б].
Оңтүстік Қазақстан облысының ауыл шаруашылығының қазіргі таңдағы
жағдайы позитивтік тенденциялармен сипатталады, соңғы 5 жылда ауыл
шаруашылығының жалпы өнімінің орташа жылдық өсімі 4,2% құрайды. Ауыл
шаруашылығының жалпы өнімі 2008 жылы алдыңғы жылмен салыстырғанда 1,1%
артты, оның ішінде өсімдік шаруашылығы 2,2% кеміді, ал мал шаруашылығының
жалпы өнімі 3,7% артты.
Бірақ, ауыл шаруашылығындағы позитивтік тенденцияларға қарамас тан,
бүгінгі күнде қайта құруға дейінгі кезеңді қалпына келтіру белгілі
қиыншылықтармен жүзеге асуда. Ауыл шаруашылығының жалпы бүгінгі таңдағы
жағдайын бағалау үшін жалпылама көрсеткіштер, сонымен қатар тікелей және
жанама (ауыл шаруашылығының жалпы өнімі, мал шаруашылығы және өсімдік
шаруашылығының жалпы өнімі, ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының
рентабельділігі, ауыл шаруашылығының негізгі капиталына салынған
инвестициялар және т.б.) көрсеткіштер қолданылды.
2008 жыл бойынша облыстағы ауыл шаруашылық тауар өндірушілерінің
құрылымын 2413 ауылшаруашылық кәсіпорындары (барлық меншік нысанындағы),
70034 шаруа (фермер) қожалықтары және 347 мың жеке қосалқы үй
шаруашылықтары құрады. Жылдан жылға нарыққа сай ауыл шаруашылық өндірісінің
үлгісі ретінде шаруа (фермер) қожалықтарының үлесі арта түсуде. Егерде,
1991 жылы олардың ауылшаруашылық өндірісінің жалпы көлеміндегі үлесі 2,0% -
дан төмен болған болса, 2001 жылы – 38,9%, 2008 жылы – 40,6% құрады. Шаруа
(фермер) қожалықтарының өсімдік шаруашылығындағы үлесі жоғары және 2008
жылы 68,9% құрады.
Осы кезеңде агроөнеркәсіптік кешеннің дамуы тұрақтанып, ауылшаруашылық
өнімдері өндірісінің ұлғайғандығы байқалды, 2008 жылы ауыл шаруашылығының
жалпы өнімі 118,6 млрд. теңгенің деңгейіне қол жеткізді, бұл 2001 жылмен
салыстырғанда 2 есеге жоғары. Ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруде облыс
республика бойынша (жалпы көлемнің 11,8%), тек Қостанай (15,4%), Алматы
(13,9%) және Солтүстік–Қазақстан (13,1%) облыстарының тауар өндірушілеріне
жол беріп, төртінші орынды иемденеді.
Осы зерттеу жасалынып отырған мерзімде ауыл шаруашылық құрылымдарының
саны 37951 бірлікке (34856 бірліктен 72447 бірлікке) артты. Осы ауыл
шаруашылығы кәсіпорындарында жұмыс істейтін негізгі персоналдың саны 27,7
мың адамға (46,3 мың адамнан 18,6 мың адамға) кемігендігін көреміз.
Оңтүстік Қазақстан облысының ауыл шаруашылығының жалпы ішкі өнімдегі
үлесі 1991 жылы 40,4% құраса, ал 2008 жылы 14,5% болды (кесте 2).
2 кесте - Оңтүстік Қазақстан облысы ауыл шаруашылығының халық
шаруашылығындағы орнын сипаттайтын негізгі индикаторлар 1991-2008 жж.
Индикаторлар
Бұл индикатордың кемуіне ауыл шаруашылығының барлық қаржыландыру
көздері есебінен халық шаруашылығына салынған капитал салымдарындағы
үлесінің, сонымен қатар ауыл шаруашылығы саласында жұмыс істейтін
жұмысшылар санының жалпы халық шаруашылығында жұмыс істейтін жұмысшылар
үлесінің кем болуы белгілі әсерін тигізді.
Оңтүстік Қазақстан облысының статистика басқармасының мәліметтері
бойынша ауыл шаруашылығының жалпы өнімі 1991-2008 жылдар аралығында 5,7
млн.тенгеден 118,6 млрд. теңгеге дейін артқандығымен, қайта құру
кезеңіндегі деңгейімен салыстырғанда айтарлықтай төмен болып табылады.
Сурет 2. Оңтүстік Қазақстан облысы ауыл шаруашылығының халық
шаруашылығындағы орнын сипаттайтын негізгі индикаторлар 1991-2008 жж.
Ауыл шаруашылығының жалпы қызметінің соңғы нәтижесіне мынадай факторлар
өзінің кері әсерін тигізді: ауыл шаруашылығында жұмыс істейтіндердің орташа
жылдық санының 1991-2008 жж. аралығында 100 мың адамға азаюы, негізгі
капиталға бағытталған инвестиция көлемінің артуы және т.б. Егер, 1991 жылы
негізгі капиталға бағытталған инвестициялардың үштен бір бөлігін құраған
ауыл шаруашылығы саласы болса, қазіргі уақытты инвестициялардың жалпы
көлемінің жартысы (50,5%) өнеркәсіп саласы құрайды (кесте 3).
Кесте-3 талдау 1991-2008 жж. аралығында ауыл шаруашылығы жалпы өнімі
абсолюттік шамада 118663,7 млн.теңгеге артқанын және негізгі капиталға
салынған капитал салымдарының 1995-2003 жылдар аралығында ауыл шаруашылығын
қолдау аясында жүргізілген саясаттың негізінде 3,8 есе өсуін көреміз.
Бірақ, өз кезегінде соңғы жылдардағы жағдай ауыл шаруашылығына негізгі
капиталдық салымдардың азаю тенденциясын және ауыл шаруашылық
кәсіпорындарында жұмыс істейтін персоналдың орташа жылдық санының 10 есеге
қысқаруын көрсетеді.
Ауыл шаруашылығының барлық санаттары бойынша (ауыл шаруашылығы
кәсіпорындары, шаруа қожалықтары, үй шаруашылықтары) 2008 жылдың ағымдық
бағасымен 118,6 млрд. теңгеге ауыл шаруашылығы өнімі өндірілді, бұл 2006
жылдың 101,1% деңгейін құрайды. Ауыл шаруашылығы жалпы өнімінің өсімі
облыстың 8 ауданында байқалады. Олар Бәйдібек (113,1%), Мақтаарал (104,1%),
Отырар (103,3%), Сайрам (103,3%), Созақ (101,7%), Түлкібас (101,4%),
Шардара (105,5%), Түркістан (102,9%) (сурет -3).
3 кесте - Оңтүстік Қазақстан облысының ауыл шаруашылығының дамуының
негізгі индикаторлары 1991-2008 жж.
Индикатор-лар
Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының қызметінің нәтижесіне
тәуелсіздігіміздің алғашқы жылдарында нарықтық механизмдер маңызды әсерін
тигізді. 1990 жылдың бастапқы кезеңіндегі кеңестік дәуірден басталған
радикальды аграрлық реформа аграрлық сектордың макроэкономикалық жағдайы
үшін қолайсыз түрде басталды. Бағалар либерилизациясы азық-түлік өнімдеріне
деген дотациялардың алынуыны әкелді, бұл негізгі азық-түлік өнімдері бөлшек
бағасының 60-80% дейін құрайтын және ұлттық бюджеттің шығын бөлігінің
үшінші бөлігін құрайтын. Халық табысының бірден қысқаруы азық-түлік
өнімдеріне деген сұраныстың қысқаруына әкелді.
Аграрлық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz