Қазіргі заманғы экономикалық жүйелер. Қазақстан экономикасын басқару

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3

І. Аралас экономика: мазмұны және негізгі белгілері ... ... ... ... ... ... ...4
1.1. Аралас экономиканың атқаратын қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2.Аралас экономиканың қалыптасуы . әлеуметтік бағыттағы қоғамның экономикалық негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10

ІІ. Қазақстан экономикасын басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15

2.1.Дамыған нарықтық экономикаға негізделген мемлекеттің араласуы ... ... 16
2.2. Қазіргі заманғы экономикалық жүйелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24

ІІІ. Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26

IV. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27

Кіріспе
Қазақстан Республикасының саяси тәуелсіздігі оның алдына экономикалық дербестік міндетін қойып отыр.Қазір әлемде мулдем дебес экономика жоқ. Қазір дамыған өндірістік күштер тұсында түрлі мемлекеттердің шаруашылық жүргізудегі қандай да бір дербестігі шартты түрде. Жапония немесе АҚШ сияқты елдердің өздері ең болмағанда шикізат немесе капитал нарығына тәуелді.
Аталып өткендерді ескерсек, әңгіме негізгі тауарлар елдің өз ішінде өндіріліп, мемлекеттің экономикалық дамуы басқа ел басшыларының еркі мен құлқына тәуелді болмайтын дербестік жайында.Қазақстанның мұндай дербес экономикалық көтерілуі қайта жаңғырту мен елдің әрі қарай даму жолына терең теориялық негіздеу арқылы ғана іске ауы мумкін. Даму жолдарын теориялық жағынан терең негіздеу, өткен оқиғаларды ой елегінен дұрыс өткізгенде ғана мүмкін болады. Бұл тұрғыда зерттеу методологиясын айқындау қажет.
Жоғарыда айтылғандар, аралас экономиканы қалыптастыру проблемасын айқындаған қоғамдық өндіріс формаларының ауысуындағы жаңа көзқарас пен диалектиканы белгілеу проблемасын бірінші кезекке қойды. Соңғысы, ғылыми әдебиеттермен күнделікті өмірде түрліше пайымдалып жур, бұл еңбек бөлінісі, өндіріс күштерінің және қоғамдық өндіріс түрлерінің даму формаларын сораптау негізінде аралас экономиканың бекуіне генетикалық тұрғыдан зерттеу қажеттілігін туындатты. Мұндай көзқара-с формаларының көп түралілігін, яғни там порталықтандырылған әкімшілік экономикадан нарықтық қатынастарға өту қажеттілігін негіздеуге мүмкіндік береді.
Адамзат тіршілігінде нарыққа өту жағдайы біркелкі болуы мүмкін емес, өйткені, түралі негіздер меншіктің түралі формаларын қабылдауға мәжбүр етеді, яғни, бұл түралі саладағы капиталдың мөлшеріне байланысты. Сондықтан нарықтық қатынастарға кему, ұжымдық менщікке алу, кооперациялау, жекелей еңбек ету және т.с.с. формаларда жүзеге асады. Бұл тұста форма нақты жайға байланысты. Осыған меншік иелерінің қаржылары біріктірілетін өндіріс орындарының, мекемелердің формалары да әр қилы айырмашылықта болады.
Толықтай ғылыми негізделген зерттеудің өзі де микро және макро экономика көлемінде шаруашылық жүргізу тәсілдерінің ең дұрысына кепілдік бере алмайды. Өйткені, белгілі бір міндеттерді атқаратын адамдар өздерінің жеке немесе топтық мүддесі болуымен ерекшеленеді, ал бұл қоғамдық қатынастардан көрініс табады.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Н.Ә.Назарбаев ХХІ ғасыр асуында. Тарау 2. А.,1996 ж.
2. ҚР Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы «Қазақстан -2030» А.,1996 ж.
3. Н.Ә.Назарбаев Сындарлы он жыл. «Атамұра» баспасы.2003 ж.
4. Н.Ә.Назарбаев Ғасырлар тоғысында. «Атамұра» баспасы. 2008ж.
5. Қ.К. Тоқаев. Жаһандану жағдайындағы Қазақстанның сыртқы саясаты. А.,2006 ж.
6. Жаһандық экономика және Қазақстан. // Егемен Қазақстан. №151.
7. Ж.Әкіміш. Мұнай, Биожанармай және туберкулез // Жас Алаш. №69. 23 тамыз. 2007 ж.
8. Қазақстан экономикасының даму қарқыны шетелдік сарапшылар тарапынан бағлануы. // Егемен Қазақстан. № 232-234. 7 тамыз 2007 ж.

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 25 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..3

І. Аралас экономика: мазмұны және негізгі белгілері ... ... ... ... ... ... ...4
1.1. Аралас экономиканың атқаратын қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2.Аралас экономиканың қалыптасуы - әлеуметтік бағыттағы қоғамның
экономикалық
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10

ІІ. Қазақстан экономикасын
басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 15

2.1.Дамыған нарықтық экономикаға негізделген мемлекеттің
араласуы ... ... 16
2.2. Қазіргі заманғы экономикалық
жүйелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24

ІІІ.
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
IV. Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27

Кіріспе
Қазақстан Республикасының саяси тәуелсіздігі оның алдына
экономикалық дербестік міндетін қойып отыр.Қазір әлемде мулдем дебес
экономика жоқ. Қазір дамыған өндірістік күштер тұсында түрлі мемлекеттердің
шаруашылық жүргізудегі қандай да бір дербестігі шартты түрде. Жапония
немесе АҚШ сияқты елдердің өздері ең болмағанда шикізат немесе капитал
нарығына тәуелді.
Аталып өткендерді ескерсек, әңгіме негізгі тауарлар елдің өз ішінде
өндіріліп, мемлекеттің экономикалық дамуы басқа ел басшыларының еркі мен
құлқына тәуелді болмайтын дербестік жайында.Қазақстанның мұндай дербес
экономикалық көтерілуі қайта жаңғырту мен елдің әрі қарай даму жолына терең
теориялық негіздеу арқылы ғана іске ауы мумкін. Даму жолдарын теориялық
жағынан терең негіздеу, өткен оқиғаларды ой елегінен дұрыс өткізгенде ғана
мүмкін болады. Бұл тұрғыда зерттеу методологиясын айқындау қажет.
Жоғарыда айтылғандар, аралас экономиканы қалыптастыру проблемасын
айқындаған қоғамдық өндіріс формаларының ауысуындағы жаңа көзқарас пен
диалектиканы белгілеу проблемасын бірінші кезекке қойды. Соңғысы, ғылыми
әдебиеттермен күнделікті өмірде түрліше пайымдалып жур, бұл еңбек
бөлінісі, өндіріс күштерінің және қоғамдық өндіріс түрлерінің даму
формаларын сораптау негізінде аралас экономиканың бекуіне генетикалық
тұрғыдан зерттеу қажеттілігін туындатты. Мұндай көзқара-с формаларының көп
түралілігін, яғни там порталықтандырылған әкімшілік экономикадан нарықтық
қатынастарға өту қажеттілігін негіздеуге мүмкіндік береді.
Адамзат тіршілігінде нарыққа өту жағдайы біркелкі болуы мүмкін емес,
өйткені, түралі негіздер меншіктің түралі формаларын қабылдауға мәжбүр
етеді, яғни, бұл түралі саладағы капиталдың мөлшеріне байланысты. Сондықтан
нарықтық қатынастарға кему, ұжымдық менщікке алу, кооперациялау, жекелей
еңбек ету және т.с.с. формаларда жүзеге асады. Бұл тұста форма нақты жайға
байланысты. Осыған меншік иелерінің қаржылары біріктірілетін өндіріс
орындарының, мекемелердің формалары да әр қилы айырмашылықта болады.
Толықтай ғылыми негізделген зерттеудің өзі де микро және макро экономика
көлемінде шаруашылық жүргізу тәсілдерінің ең дұрысына кепілдік бере
алмайды. Өйткені, белгілі бір міндеттерді атқаратын адамдар өздерінің жеке
немесе топтық мүддесі болуымен ерекшеленеді, ал бұл қоғамдық қатынастардан
көрініс табады.
І.Аралас экономика: мазмұны және негізгі белгілері
Ірі өнеркәсіпті бір сатысынан басқасына ауыстырған өндіргіш
күштердің өсуі адамзат қоғамының әлеуметтік – экономикалық дамуының
қатпарларында да терең өзгерістер туғызады.
Екінші жағынан, болып жатқан өзгерістерді айтқанда қоғамдық өндіріс
түріндегі өзгерістерді көшіруге болмайды. Олар жай ғана модификация емес,
басқа мазмұнға, жағдайға өту. Бұл өзгерістер машиналарды енгізу, ірі
өнеркәсіптің нәтижесі, содан кейін қоғамдық өндірістің индустриялануы
капитализм шеңберінде ұжымдық өндірістің өмірге объективті келуін
қамтамасыз етті.
Аралас экономика шаруашылықты жүргізудің бір нақты жүйесі емес, жаңа
экономикалық жүйе қалыптасатын кезең. Осылай болғандықтан ол жүйе ретінде,
бір бағытта сипатталуы мүмкін емес, өйткені жүйеде экономикалық заңдар
иерархиясы үстемдік етеді, олар бір – біріне бағынышты болады. Мұнда
экономикалық құбылыстардың біреулері өмірге келіп, басқалар, ауысып
отырады. Бұл процестер сырт қарағанда мемлекеттің жеке кәсіпкерлер
шаруашылығына араласуы болып, экономикалық шындықты көрсетеді. Бұл табиғи
нәрсе, себебі жаңа өндіргіш күштер бұрынғы кәсіпкерлік құрылымдарға
бейімдеғлмеген. Сондықтан соңғылары жаңа өндіргіш күштер әкелген
жаңалықтарға қарсылық білдіреді. Мұндай жай АҚШ – та 30-шы жылдарда
болды.э.Вейке,Т.Гардлер, г.Форд, және басқалары мемлекеттің араласуларына
қарсылықты басқарды. Тап осының, бірақ керісінше позицияда бұрынғы КСРО-да
болғанын атап өту керек. Онда саяси, өнеркәсіп, аграрлық және әскери топтар
1991 жылғы жеке кәсіпкерлікті енгізуге қарсы болды.
Жаңалық енгізуге қарсы американдық және кеңестік топтар шаруашылық
жүргізудің бұрынғы жүйелерін жақтады. Экономикалық заңдардың әрекеті нақты
өмірге жаңа лектің қажеттігін көрсетті. Одақтық якачипестер экономикаға
жаңалық енгізуге қарсы болып орталықтандыруды жақтады, оның негізіне
экономиканың салалық құрылымы жатты. Соңғылары қазіргі елдердің
экономикасында болғанымен шаруашылық құрылымының негізі бола алмайды,
өйткені экономика тауарлы өндіріс заңдары бойынша қызмет етеғді.
Тауарлы шаруашылық тауар өндірушілердің оқшаулауына сүйенетін өзіне қажетті
салалық кәсіпорындарды таңдап алады және бірыңғай шаруашылық бірлемтігін
жасайды.
Кеңес экономикасы шаруашылықтың салалық принципіне сүйеніп, тауарлы
қатынастарды бағаламады, нәтижесінде мүгедек, жоспарлы гипертрофирленген,
шаруашылықты аламыз.
Мемлекеттің жеке кәсіпкерлікке араласуын, нарықтың экономиканы көрсетіп
экономикалық теориялар шаруашылық өмірге бір табан жақын тұр, бірақ олар
қазіргі экономика қозғалысының себебін терең көрсете алмады. КСРО – да және
басқа да социалистік елдерде қолданған жоспарлы шаруашылықтың тәжірибесі
машиналы өндірістің тек техникалық жағына мән берді – құралдармен күшті
сәйкестендірді, ал түпкі нәтижені назардан тыс қалдырды. Олар ақша арқылы
бақылауда уақыт факторын есепке алды. Бұларды ескермеу шаруашылық қызметте
экономикалық дамудың табиғи жолын жоққа шығаруға әкеледі.

1.1. Аралас экономиканың атқаратын қызметі
ХХ ғасырдың барысындағы аралас экономика түсінігі туралы көзқарастар,
конвергенция теориясы эволюциясынан басқалары сапалық өзгеріске ұшырамады.
80 – жылдарда негізінен аралас экономиканы мемлекет пен жеке сектордың
есепке негізделген некеге отырулары деп анықтады. Мұндай көзқарастар
Ф.Марш, Э.Шонфилд, Э.Рол, М.Пестон, М.Фламан және басқа қазіргі батыс
экономисттеріне тән.
Бұлардың ой-пікірлірінде аралас экономиканың өмір сүру кезеңдері туралы
алшақтық бар. Айтлық Э.Шонфилдтің айтуынша, аралас экономика үстіміздегі
ғасырдың 30-шы жылдарында пайда болса, Э.Ролдың айтуынша, Ұлыбританияда 200
жылдай өмір сүрген. Мұндай алшақтықтың себебі аралас экономиканың
анықтамасын, оның мәнін терең аша алмайды.
Бұрынғы КСРО-ның кәзігі экономисттердің теориялық еңбектерінде “бұл
проблеманы түсінуде үш негіз бағыт анықталды. Біразы аралас экономиканы көп
укладтықпен
теңестіреді. Екіншілері аралас қоғамда.”Фармацияға жатпайтын қоғамның типі”
деп қарайды. Ең соңында үшіншілері бұл қағамның сипатын өтпелі типке
жатқызады”.Көзқарастардың әртүрлілігі аралас экономика анықтамасының анық
еместігінде жатыр. Атаған үш бағыттың мәндік салмағы өткелі кезеңге ауысқан
және ол “аралас” сөзінен де туындайды. Нәтижесінде осы ұғымның сәндік
мазмұнын анықтауға бір нәрсе басқамен араласуы тиіс және ол процесс белгілі
бір уақытта деген.
Тауарлы өндіріс аралас экономика, өйткені мұнда ұжымдық өндіріс
қалыыпталады, біреуінің заңдылықтары басқасына айналады. Аралас
эклнлмиканың тауарлы өндіріс болуы – ұжымдық өндіріс қатынастарынан
ұрықтынуынан соңғысының даму деңгейі аралас экономиканың қалыптасу
кезеңдерін білдіреді. Аралас эконамиканың қызыметінің ерекшелігі, тауарлы
өндіріс заңдылықтарына негізделген ұжымдық өндірістің заңдылықтарының
әрекеті сипатымен байланысты. Экономикалық қатынастар дамуының табиғи
тарихи процесі меншіктің түрлі формаларының басын қосады. Шарушылықты
жүргізудің бір тәсілі табиғи жолмен басқасына ауысып отырады.
Аралас экономиканы түрлі өндіріс әдістер арасындағы кедергі, ол
мемлекеттің жеке кәсіпкерлер ісіне араласуынан болады деп қарамау керек.
Аралас экоеомиканы көп укладтылықпен теңестіруде де қате көзқарас. Әртүрлі
укладтар түрлі дамыған өндіріс әдістерәнде болды. Айталық, дамыған
капитализімде феодалдық жер пайдалану, ұсақ тауарлық шаруашылықтың
қалдықтары болды, бірақ осының себебінен капиталистік өндірістік
қатынастардың негізіне аралас экономиканы кіргізу тауарлы өндірістің
капитализімді туғызғанымен бірдей, керісінше емес.
Аралас экономиканы формациялық емес деп қарау да күмәнді. Мұндай көзқарас
азиаттық өндіріспен ұштасады, оған маркістік – лениндік формация жүйесінде
орын берілмеген белгілі. Шын мәніде бұл көзқарас қоғамдық қатынастарына
сырт қараушылықтан шығады. Бұл құбылыс капитплизімде емес, социолизімде
емес, соңғысына капиталистік өндіріс қатынастары енбейді, онда ол-
информациялық құбылыс емес. Мұндай көзқарас қоғамдық даму барысындағы
процестерді көрсете алмайды.
Қазіргі қоғам дамуының объективтік процестерін талдау мынаны білдіреді.
Қазіргі экономикалық құрылыс – аралас экономиканы сипаттайды, ол бұрынғының
қойнауындатуған қоғамдық шаруашылықты жүргізудің жаңа түрі. Бек сыртқы
көрініс түрі тауарлы ұжымдық қатынастардың бар екенін көрсетті, сөйтіп
экономист – ғылымдарды аралас эеономика туралы айтуға мәжбүр етті, содан
кейін теория жасауға кірісті. Қоғамдық шаруашылықты жүргізудің екі түрі
аралас экономиканың тарихи алғы шарттары еді. Сондықтан аралас экономика
шын өмірдегі қатынастардың бергі жағын емес, ең тереңдегі шын нақты
қатынастарды айқындайды.
Аралас экономика өзінің бойына мемлекет пен кәсіпкерлердің арасындағы
қатынастарды емес, экономикалық укладтар арасындағы қатынастарды емес,
тіпті формациялар мен өндіріс әдістері арасындағы қатынастарды емес, ол бір
қоғамдық өндіріс түрінің екіншісімен ауысу қатынастарын жинақтайды. Осының
салдарынан проблеманы түсінуден түрлі көзқарастар, әртүрлі концепциялар
болады. Олар аралас экономиканың түрлі жақтарын және оның мәндік бейнелерін
көрсетеді. Осылай бұл көзқарастардың алдамшы дұрыстығы жасалды. Сондықтан
әрбір экономикалық құбылысты қарағанда, соның ішінде аралас экономиканыда,
олардың қорыту деңгейінен және модификациялау заңдылықтарын дәл айыра білу
керек.
Онсыз шын танып білу болмайды, ал шаруашылық процестерін жетілдіру
ұсыныстары таяз, біржақты сипат алады.
Аралас экономиканың қоғамның өтпелі типі, мұнда жаңа метацивилизация мен
жаңа өндіріс әдісі қатар жүруі деген түсіндірулер мына сұраққа жауап
бермейді: бұндай өтуге не итермелейд? Қарап отырған көзқараста механикалық
элемент басым.
Ол мынандай тәсілдермен дәлелденеді: болашақ қоғамдық құрылыстың моделі,
жаңа элементтер шыңдалады.
Аралас қоғамда ешкімді, ештеңені, ешқандай қыстау, қинау, шыңдау жоқ.
Мұнда эволюция табиғи жолмен біреулердің жаңадан, бұрынғылардан, қоғамдық
өндіріс элементтерінің ескертуімен пайда болып, жүріп отырады. Оның
өтпелілігі мұндағы жаңа өндіріс әдісінің пісіп- жетілуінде, бірақ бұл бір
өндіріс әдісінің екіншісіне өту кезеңі емес. Мұндағы процестер өте күрделі,
өйткені жаңа заңдылықтарды қалыптастыру бұрынғылардың модификациялануы мен
жаңаруы, мәндік қатынастардың өзгерген түрлері туралы сөз болып отыр. Бұлар
жөнінде өтпелі кезеңде айтуға болмайды, өйткені ол бұрынғы түрдегі
процестерді өзіне қабылдамайды және адекватты материалдық- техникалық база
жасалған кезеңге дейінгіні қамтымайды.
Шаруашылықты жүргізудің жаңа түрінің қалыптасуын айтқанда мынаны атап өту
керек, мұнда жаңаның бәрі емес, жаңаның жоғарғы дәрежені, ол қоғамдық
өндіріс түрінің біреуін басқамен, өмірге келе жатқанымен жоққа шығаруы
тауарлы өндірістің қатысуында. Өндірістің жаңа ұжымдық түрінің келу процесі
аралас экономика. Аралас экономиканың өтпелі экономикадан айырмашылығы
мынада: соңғысы формациялық даму деңгейі және қайта өзгерісті ұйымдастыруды
көрсетеді.
Түрлі елдердің қазіргі экономикасын аралас экономика деп сипаттауға болады,
бірақ АҚШ-тың немесе ФРГ-нің экономикасын өтпелі деп айтуға болмайды, АҚШ-
тың, ФРГ-ның экономикасы өз басында тауарлы және ұжымдық қатынастардың
заңдылықтарын ұстайды, бірақ туып келе жатқан қоғамдық- экономикалық
құрылыстың экономикалық укладтары жоқ. Сондықтан біз АҚШ- тың немесе ФРГ-
нің қазіргі экономикасын өтпелі экономика деп атаймыз. Жаңа экономикалық
жүйенің алғы шарттары және жаңа жүйе бір-бірінен өз бетінше дамитын ерекше
сияқты.
Аралас экономика шаруашылықты жүргізу жүйесі ретінде пайда болып, тек
қана ұжымдық өндірісті дамытып қоймайды, ең алдымен тауарлы қатынастар
жүйесін тереңдетуді. Бұл шеңбердің ұлғаюы-тауарлы қатынастардың жер
шарындағы көптеген елдерді қамтуынан анық білінеді. Олар тауарлы өндіріс
заңдылықтарының дамуынан, оның заңдары әрекетінің күрделенуінен,
элементтерінің жаңа түрлерінен көрінеді және олар ұжымдық өндірістің тең
заңдылықтары болып табылады.
Аралас экономиканы бұл өндіріс әдісінен екіншісіне ауысу ретінде қарау,
бұлардың ұзақ өмір сүруінің құпиясы неде деген сұрақ туғызады, және бұл
сұраққа жауап іздеу жалпы экономикалық негізге әкеледі. Жалпы экономикалық
негіз абстракты ұғымдар мен жалпы адамзаттық тәжірбие ретінде барлық
өндіріс тәсілдерән, түрлі экономикалық әдістерге тән және бұл қырынан олар
аралас экономикалық белгілірін, ерекшеліктерін білдіре алмайды.
Зерделеп отырған құбылыстың белгілірін атау қиын емес, өйткені олрды
бұрынғы ғылым – экономистер өз түсінігімен анықтады. Ғылыми әдебиетте олар
монопалистік капитализімнің немесе индустриялдық қоғамның, болмаса басқа
бір концепцияның белгілісипаттары ретінде көрінеді. Осы алғы шарттар аралас
экономика ұғымын анықтайды және мынадай белгілерін атап өтуге болады.
Алдымен аралас экономика қоғамдық өндірістегі тауарлы және ұжымдық
өндірістің барлығын, оларға тән заңдар, заңдылықтармен қатынастарды
сипаттайды.
Аралас экономика нақтылы экономикалық шындықтың әрекетін білдіреді.
Олар туралы Дж. Гэлеройт Нарықтық қатынастар кейбір жоспарлау жолымен
модификацияланып отыруы тиіс модификацияланып отыруы тиіс, деп жазды.
Проблеманың осы жағына назар аударуды Ч. Макмиллан жақтап Линбломның мына
сөздерін келтіреді: Дәстүрлі экономикалық теорияның ең үлкен
қателіктерінің бірі-
бизнесмендерді қозғаушыкүш қызмет көрсетумен тауарларды сату, ал нарықтық
экономикада өндірісті дамытудағы бірден –бір мүдде – сатып алу мен сату
қатынастары. Мұндай күмәнді ірге тасты өндіріс жүйесі қызмет істей
алмайды. Оның дамуы үшін мемлекеттік реттеуді енгізу керек. Жоспарлылық
пен құнның модификацияланған түрлері әлі де болса ұжымдық өндірістің
экономикасында классикалық тауар өндірісінің жоқтығын білдіреді.
Құбылыстың бетінде аралас экономиканың алғашқы көрінісі – экономикаға
мемлекеттің араласуы. Араласу алдымен мемлекеттің экономикалық қызметінің
күшеюінен көрінеді,бұған сұранысты ынталандыру, салықты реттеу
арқылыиныстицияны ынталандыру, амартизацияны жылдамдату және т.б. шаралар
кіреді. Аралас экономикаға тән белінің бірі - мемлекетпен бизнестің өзара
байланысы. Бірақ мұнда басқа да көптеген аралық буындар мен элементтер бар,
ол әртүрлі өнеркәсіп, сауда, саяси топтардың мүддесін білдіріп, өзара
байланыстың түрлері мен саяси лоббизм жолымен қоғамдық өндірісті реттеуге
қатысады.
Аралас экономиканың басты белгісі – мемлекеттік меншік. Айталық,
жеке сектордың бәрі келе бермейді, бұл әсіресе теміржол транспортында,
атом энергетикасында, космостық техникада ерекше білінеді.
Қазіргі өндірістің бұл салалары тек үлкен көлемде ақша қаржыларын талап
етіп қоймай, сонымен қатар қоғамның барлық күш – жігерін қажет етеді. Олар
өз кезегінде шаруашылықтың басқа салаларына айтарлықтай тікелей
ықпалжасайды.
Мемлекеттік меншіктің пайда болуы – тауар қатынастарында жаңа
лептің, ұжымдық өндірістің үстемділігін сипаттайды. Аралас экономикаға
меншіктің көптүрлілігі тән, мұнда жеке – дара және ұжымдық меншіктің түрі
олардың негізі болып, басқа түрлерініңпайда болуына әсер етеді.
Аралас экономиканың маңызды бір белгісі құндық және жоспарлылық тұтқалар
арқылы реттеу. Оларды қолдану басқарудың мемлекеттік және де басқа
органдарында жүреді, кеңестік және консультация немесе зерттеу сипатында
болады. Өнеркәсіп органдарын сәйкестендіретін мемлекеттік жоспарлау
принципі негізінде тұрақтандыру саясатына, салық, ақша және сауда
құралдары экономикалық белсенділікті реттеу үшін қолданылады.
Жапония аталған шараларын басқаларын да жүргізеді. Оларбүкіл экономика
үшін ұзақ мерзімдегі индустриалдық құрылымын жан – жақты жасап, бұл
құрылымдар әлем экономикасында әрекет ететін нарықтық күштермен
анықталады. Жапонияның, мысалы, индустриялық дамуы, жоғарғы және пост –
индустриялдық жағдайына көшуі анығырақ болған сайын экономикада
жоспарлылықта жоғары болады. Әртүрлі мемлекеттік құрылымдарда олар түрлі
көріністер табады.
Аралас экономиканың мәнді бір сипаты микро – макро деңгейдегі
экономикалық процестерді ұйымдастырудың рольінің артуы. Ұйымдастыру
қатынастары ролінің артуы тек қана техникалық себептерден емес, алдымен
экономикалық процестердің салдарынан болады.
Басқару жағынан алғанда. – деп жазды Евенко.Л.И. мен Аверчев.В.П. – ең
бастысы республикалық әкімшілік бағдарламасында мемлекеттік монополистік
капитализмнің қызмет ету механизімін түбірінен қайта құру, әміршілікті
әлсірету және қазіргі американдық экономикаға тән нарықтық тетіктерді
күшейту. Атап көрсетілген момент макродеңгейіндегі аралас экономиканың
бірыңғай реттеу механизіміндегі біріктірілген бастамасын білдіреді.
Аралас экономиканың белгілерінің тағы бір жағы – жекешеленген
кәсіпорындардың трест, концернге дивенцификацияланған фирмаларға ауысуы.
Олар микродеңгейдегі ұйымдастыру мен басқарудың қызметін түбірінен
өзгертеді. Ірі кәсіпорындардың көлемі, олардың өндірістік тұтынуы,
транспорттық және ақпарат мүмкіндіктеріне қарап өнім шығаруы - бәрі баға
белгілеуге, сұранысты, ұсынысты бақылауға, нарықтық берекетсіздігін жоюға
жағдай жасайды, еркін бәсеке дәуіріне тән қиындықтарды жеңуге көмектеседі.
Аралас экономикада нарықты бағалау болады, ол үшін жарнама, маркетингтің,
жоспарлаудың және т.б. ірі орта және ұсақ фермалардың тиімді қызмет етуіне
ұйымдастырушылық шараларды енгізуі қажет. Осыған қарамастан өндірілген өнім
көлемін жоспар емес, нарықтық сұраныс анықтайды.
Экономикалық орталықтың мемлекет, концерн қызметі өскенге қарамастан тек
нарыққана нені, қанша, қайда және қалай өсіру керектігін көрсетеді және бұл
өнеркәсіпорындарына жеке қызмет көрсетуге де қатысады.
Аралас экономиканы қазіргі қоғамның индустриалдық жүйе сипаттайды, оған
белгілі заңдылықтар тауарлы және ұжымдық өндірістің заңдарына бағынады.
Көрсетілген түрлер қазіргі қоғамға меншіктің ұжымдық жеке – дара түрлеріне
тән ерекшеліктерді мемлекеттік меншікпен қатар енді. Мұндай ерекшеліктер
өндірістік сауда және басқа кәсіпорындардың қызметтеріне әсер етеді.
Бұларды ескермеу кеңестік шаруашылық жүйесін күйзеліске әкеледі.
Аталған заңдылықтарды елемеудің жалғасуы, әсіресе, кәсіпорын деңгейінде,
катаклизмге соқтырады.

1.2.Аралас экономиканың қалыптасуы - әлеуметтік бағыттағы қоғамның
экономикалық негізі
Аралас экономиканың қалыптасу тегін алатын шын мәніндегі алғы шарттар.
Қазіргі өндірістің шындығы мынада: қоғамдық өнім бірлескен еңбектің
нәтижесі деп айтуға болады. Алайда, экономикалық әдебиеттерде өзге пікірлер
бар. Осылардың ішінде тікелей қоғамдық өнім деген категория ретінде ұсынды.
Мұны В.Н. Черковец былай жазады: ... егер капитализмнің бастапқы түрі тауар
дегенге ұқсастық іздесек, онда мұндай түр тікелей қоғамдық өнім болады...
Оның бойында қоғамдық өнімге тән белгілері мен қасиеттері болғанымен,
қазіргі өндіріс кен ондағы қатынастар еңбек өнімін тікелей қоғамдық өнім
деп сипаттау дәрежесіне жеткен жоқ.
Ірі кәсіпорындарға бірлескен еңбекпен өндірілген өнім шын өмірде тауар
болып көрінеді, бірақ өндіру сипатына қарай ол қоғамдық өнім, осымен
байланысты оның белгілі қасиеттері бар.
Ғылыми әдебиеттерде әртүрлі бағыттардың дамуын көрсететінін материалдар
көп. Мысалы, В.М. Андреевтің оцынша тікелей қоғамдық өнімнің екі қасиеті
болады: қоғамдық пайдалылығы және қоғамдық еңбек сыйымдылығы.
Қоғамда өндірілген өнімге белгілі қатынастар жолсерік жасайды. Бұл
өндірушілердегі артық өнім және басқалардың оларға қажеттілігі айырбас
түріндегі айналысты тудырады. Айналыс тұрақты болып, құндық қатынастарды
қалыптастырады. Құн – еңбек өнімнің факторы ретінде тауар түрінде көрінеді,
бірақ ол табиғатынан берілген қасиет емес, белгілі қатынастар нәтижесінде
пайда болып, осы себепті тек ол тауар болады. Құн болмаған жерде тауар
айырбасы тумайды, эквивалентті айырбас жоқ, құнсыз тауар, тауарлы
қатынастар болмайды.
Еңбек өнімнің бір қасиеті өнімнің заттық жағына тән қасиеттерді сипаттаса,
екіншісі өнім өндіруге байланысты қатынастарды білдіреді, бұл қатынастардың
мәнді белгілерін сипаттайды. Ұжымдық өндірісте де осылай болады: оған тән
өндірістік қатынастар еңбек өнімі қозғалысына басты белгілерді енгізеді,
осыған сәйкес соңғысының түрін анықтайды.
Жоспарлық тарихи және қисынды категория ретінде тауарға қарсы. Ол тауарлық
қарама-қарсы болып дамиды. Бұл түсініктер құбылыстың әртүрлі деңгеиін
білдіреді. Олар бір текті ұғымдар емес. Бізді неше жоспарлықты құнмен
салыстыруға болады. Келісушілік- сандық сәикестіліктіорнату, мұнда қайбір
өнімнің тұтыну пайдалылығы қоғамдық жеке ада немесе өндірістің
қажеттілігіне сәйкес өндіріледі. Бұд термин ұжымдық өндіріс тұсындағы
өнімнің қоғамдық түрін толық сипоттайды. Мұнда ұжжымдық өндірістегі еңбек
өнімінің қоғамдық түрі көрінетін қоғамдық өндірістің маменттері бар.
Қазіргі эканомиканың жоспарлылық сипатына белгілі экономист Дж. Гэлбрейт те
көңіл аударған. Ол былай деп жазады: Бірақ шынында біздің экономикалық
жүйеміз, мейлі ол қандай идеологиялық шымылдықпен жасырылса да негізінен
жоспарлы экономиканы береді. Мұны қазіргі жапон өнеркәсібінің жасалуын
суреттеген Ч. Макмиллан да жазған еді. Осымен қатар әдебиеттерде
жоспарлықтың мәні мен мазмұнының ара қатынасы айтылады.
Жоспарлықтың категориялар жүйесінің бастапқы мәндік қатынастары ретінде
мазмұны жоқ. Сондықтан жоспарлықтың өзіндік мазмұны бар деген көзқарас
проблема шеңберін тарылтады, оның туынды белгілерін ашады.
Теория мәселесінде жоспарлықтың құбылыстық мәні ретіндегі мазмұнына
қарамай, оның алғашқы себебін, жасайтын негізін, көріну түрлерін, олардың
өзгешеліктерімен қарама – қайшылықтарын ашып, ұжымдық өндірістің мәнінің
дамуын қарастыруы керек.
Көрсетілген проблеммалар – жоспарлықты ұжымдық өндірістің бастапқы түрі
ретінде танып білудегі ең басты проблеммаларды, принципті шешу жоспарлылық
ұғымының ішкі қайшылықтарын көрсету арқылы, диалектикалық материализм
принциптерін шығармашылықпен қолданумен жүреді.
Экономикалық әдебиеттерде жоспарлылықтың екі анықтамасы кеңінен таралған.
Біреулері жоспарлылықты қоғамдықөндірісті саналы түрде реттеу деп
есептейді. Басқалары мұны барлық экономикалық процесстердегі қоғамдық
өндіріске қатысушылардың қызметін келістіру дейді. Принципті тұрғыдан
екінші анықтаманың біріншіден айырмашылығы аз, өйткені келістіру саналы
реттеуді қажет етеді. Келтірілген жоспарлылық түсінігі туралы қоғамдық
қызметтерінің барлық жағын жоспарлау үшін жасалған, ол жоспарлықты
көрсетпейді. Ғимараттар, үйлер, технология, бойынша бірнеше айдың орнына 10-
15 жыл салынса, жеміс – жидек сақтайтын орындағы көкөністердің бұзылуы
сияқты, жоспарлылық та бұзылады. Өндіріс технологиясына сәйкес тұтынуға
түскен әзір өнімдер ғана
жоспарлылық қатынастарды білдіреді. Жоспарлылықтың өзге анықтамаларының
мәнін көрсетпейді, олар ұғымның өзгерген түрлері. Өнімді жасау процесіне
тек материалдық заттар қатысып қоймай, сонымен қатар бұл еңбек процесіне
жұмысшылар пайдалану тәсілі де қатысады. Сырттай бұл өндіріс факторларының
сандық ара қатынасы болады, осы ара қатынастар, келісулер, үйлестірулер
арқылы жүреді. Соңғысы материалдық – заттық факторды қоғам мүшелері
тұтынатын әзір бұйымға айналдыру үшін қажет.
Жоспарлылық – тікелей қоғамдық еңбек әрекетінің, оның өндірістік әрекетінің
нәтижесі. Жоспарлылық жүзеге асырылуы мен асырылмауы бірлескен немесе
тікелей қоғамдастырылған еңбектің тікелей қоғамдық еңбекке айналған
нәтижесінен көрінеді. Кез келген бірлескен еңбек тікелей қоғамдық еңбек
емес.
Қоғамдық өндірісте жеке – дара жұмыс күшінің шығыны бастапқы кезінен – ақ
жұмысты қоғамдық бөлу болып көрінеді, әрбіреуі түрлі өнімнің белгілі бір
бөлігін өндіреді. Бұл жағдайда қоғам мүшелерінің қандай да бір қажетін
өтейтін өнім тікелей қоғамдастырылған еңбектің нәтижесі ретінде тікелей
қоғамдық өнім болуы және болмауы да мүмкін.
Тікелей қоғамдастырылған өнімді тікелей қоғамдықпен салыстыруға болмайды.
Олар іштей байланысты болғанымен, социалистік еңбектің түрлі сипаттары.
Айтылғандардан шығатыны: тікелей қоғамдық өндіріс және тікелей
қоғамдастырылған еңбек бірлігінің қайшылығы, жоспарлылықтың негізін
қалайды, ол тек ұжымдық өндірістің негізгісі.
Жоспарлылық – тікелей қоғамдық еңбектің білдіретін жоспарлылықтың бұл
қасиеті, оның тікелей қоғамдық еңбекпен және өнімдегі бірлескен еңбекпен
дами алатын мүмкіндігі бар екендігін көрсетеді. Тікелей қоғамдық еңбек
өткізу көлемін ұлғайтып немесе кеміте алады, яғни сандық жағынан өзгертеді,
бірақ мәні бұрынғысынша қалады. Ұжымдық өндіріс күрделілігіне қарай сипаты
мен мазмұны өзгеретін әртүрлі еңбектермен жүргендіктен оларды уақытпен
өлшеу асығыстау.
Жоспарлылық – ұжымдық өндірістің мәндік қатынасы ретінде жалаңаш күйде
емес, басқа түрде көрінетін әрекет. Осыны көрсете келіп К.Маркс:
заттардың көріну түрімен мәні тікелей сәйкес келсе, онда кез келген ғылым
артық болар еді.,- деп жазды.
Жоспарлылық мәнді құбылыс ретінде пайда болып, белгілі бір түрде көрінеді,
өйткені, Түр мәнді. Мән түрленгенә түрдің даму процесі объективті және
олардың дамуы біздің мұны білуімізді қажет етпейді. Түрдің дамуы тарихи
сипатта болады, өйткені өндіргіш күштердің өркендеуі қатынастарды
өзгертеді, осыған сәйкес мәнді білдіретін түрлері өзгеше.
Жоспарлылықтың алғашқы көрінісі қарапайым, мұнда еңбекшілердің әртүрлі
қызметтері мен жұмыс салалары келісімді. Машиналардың және ірі өнеркәсіптің
пайда болуы түпкі өнімді мысалы машина өндіріс процесін үйлестіруді қажет
етеді. Соңғысы белгілі детальдардың саны мен сапасының болуына қатаң
қарайды. Демек, барлық цехтар, участоктар жинақтау цехына белгілі деталь
бөлшектерін жеткізулері тиіс.
Реттеу капитал дамуының бастапқы кезінде тек өндіріс процесін қамтиды.
Өндірістің басқа мәселелері не өндіру, қанша және қашан өндіруді
капиталистер құн заңына сәйкес шешіп отырады. Осыған сәйкес жоспарлылық та
өндірістің капитал заңына бағынады. Алайда өзінің даму барысында өндірісті
өркендетпесе, капитал өздігінен капитал бола алмас еді. Капиталдың дамуы
соңынан өндіріс көлемін шоғырландыру арқылы және жаңа шаруашылық салаларын
енгізу арқылы ұлғайтты. Бұл әсіресе, капиталистік өндіріске тән материалдық
– техникалық базасын, капиталдың еркін бәсекесінің монополистік
капитализмге айналуынан анық көрінеді тірі еңбек пен материалдық шығындарды
белгілейді. Мұнда жалпы шығындар емес, өнім өндірушілерге тапсырылған
белгілі шектеулі шығындарды есептейді. Осылай әртүрлі шаруашылық қызметтер
жасалады.
Еңбек өнімін өндіру процесі үнемі қайталанып, өндірушілердің алдын ала оны
өндіруге кететін шығындарды білуіне жағдай туғызады. Экономикалық
тәжірибенің негізінде алдын ала бір өнімге, тіпті барлығына кететін еңбек
және материалдық шығындарды белгілейді.
Нормалау – жоспарлылық дамуының тарихи түрінің қажетті элементі. Жоспар
қоғамға қажеттіліктер мен ресурстарды нормативтер арқылы белгілейді. Мұнсыз
ешқандай жоспар ғылыми негізделмейді.
Ұжымдық өндірістердегі жоспарлы қатынастардың басты буыны – есеп пен
бақылау. Ұжымдық басты – буыны есеп пен бақылау. Ұжымдық өндірісжағдайында
өнімдерді жасау әр-түрлі еңбек ресурстары арқылы жүреді, олардың сипаты мен
күрделілігі түрліше. Ұжымдық өндірістегі еңбек процесі, ол жұмысшылардың
қабілеттері мен шеберліктеріне, оларға әсер ететін машиналардың өнімдік
техникалық рапамет3р3не байланысты. Бұл құбылыстаробъективті түрде
келістіруді қалайды, бірақ өздері оны істей алмайды. Белгілі бір өндірістің
ішінде жұмысшы топтарының немесе жекеленген адамдардың қызыметтері
айырбасын тепе – теңдестіруді қамтамасыз ететін үйлестіруді жүзеге асыру
үшін есеп пен бақылау қажет.
Есеп пен бақылау өндірістік процестерді айырбас және бөлу қатынастарын
үйлестірудегі нышандардың қызметінен бастау алады. Шаруашылықты
жүргізушілердің қызметінің нәтижесі ретінде есеп пен бақылау үйлестіруде
сыртқы нәрселер сияқты. Алайда бақылау және есеп ұжымдық өндіріске тән
нәрсе. Тап осы күйінде олар ұжымдық өндірістің қажетті элементі. Есеп пен
бақылау жоспарлылық құбылыстың табиғатына тән. Оларды пайдалану әр түрлі
тарихи формадағы ұжымдық өндіріс үшін өмірлік қажеттілік.

ІІ.Қазақстан Экономикасын Басқару
Қазакстан Республикасынын әлеуметтік-экономикалық дамуьн баскарудагы
дербестілік саяси алғы шарттарының қажеттілігін ескертеді. 80-жылдардың
екінші жартысынан бастап бұрынғы Кеңес Одағында, сондай-ақ Қазақстанда
қоғамдық-саяси ахуал қарама-қайшылықтармен сипатталып, қоғамдық
тұрақсыздықты көрсетті.
Орталықтың Республика мен оның аймақтарының мүдделерін
сскермеуі, когамдык және территориялық енбек бөлінісінде орын алып
отырғандай, мекемелік және жергілікті мүдделердің қарама-қайшылыган үдете
тусіп, табиғи ресурстардың бей-берекет пайдалануына мүмкіндік береді, мұның
ақыры экономикалық ахуалдың шиелене түсуіне әкеліп сгжтырады.
Тұрақсыздықтың ең басты себебі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.