Баспа және баспахана. Полиграфиялық материалдар

Пән: Полиграфия
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 70 бет
Таңдаулыға:

“Дүниені бәрінен бұрын

көп өзгерткен алтын емес,

қорғасын және оқ боп

құйылғаны емес,

баспахана литералары

боп құйылғаны”

(Кристоф Лихтенберг)

Кіріспе

Адамзат көкірегінде кітап идеясы сонау қадым заманында туған. Әрине, дәл бүгінгідей кітап күйінде емес. Соның сұлбасы есебінде. Адамзат рухы жатырына түскен сол идея ұрығының қандай мақсаттан туғанын қиял күшімен шамалап, болжауға болады. Ол отыз тістен шыққан сөздің қайсібір құнарлысын адам жадында сақтап қалуды, ал жадының қауқары келмегенін басқа тәсілмен есте қалдыруды көздеді. Қалайда жеке адам сөзі әлеумет сөзіне айналуы тиіс еді. Сол үшін таңбаланып, материалдық киім кие бастады. Мұндай сөз енді мәңгілікке қол созды.

Бұл айтылған мысалды алыстан іздемей-ақ өткен жолымызға көз жіберсек те болады. Көне Орхон ескерткішінен алынған мына бір арнауға құлақ тосып көрелік;

- Түрік бектері, халқы, бұны естің . . . Айтар сөзімді мәңгі тасқа жаздым - депті тасқа қашап жазылған сөзінде түрік ақындарының атасы Иоллығ-тегін. Күлтегін ескерткішінде (Кіші жазу) / 1/

Иоллы тегін «Айтар сөзімді мәңгі тасқа жаздым» десе, бұл біздіңше - кітап сөзі. Міне, сол мәңгіге қалатын кітап сөзі туралы идея пісіп-толыса келе, ғылым мен мәдениеттің қуатты қозғаушы күшіне айналды.

Адамзат көп уақыт бойы бір-бірімен байланыс жасап, пікір алысуда кеңістікке тәуелді болып келді. Ол кезде телефон, телеграф атымен жоқ. Бір-бірімен сөйлесу үшін олар бірін-бірі ести алатын қашықтықта болуы тиіс. Міне, осы тәуелділікті жою үшін адамдар жазуды, яки жазба тілді ойлап тапты.

Жазу туралы. Дүние жүзіндегі барша халық дерлік жазу-сызудың негізгі үш сатысынан өткені байқалады. Бұларды бас-басына айтатын болсақ, біріншісі - пиктографиялық, яки бейнелеп жазу, екіншісі - идеографиялық немесе рәміздік (символдық) жазу, үшіншісі - алфавиттік, әріп немесе дыбыс жазу делінеді. Бейнелеп жазудың таңбалары, суреттері пиктограммалар деп аталады. Ол жеке сөздерге бөлшектенбейді, бүтіндей хабар білдіреді. Мысалы, осы жерден үш күндік қашықтықта аю жүр дегенді хабарлау үшін аюдың суреті және үш сызық белгісі қойылады деген сияқты. / 1/ Жазудың осы жабайы пиктографиялық түрі қазіргі біздің заманымызда да кездеседі. Көшеде жүру тәртібінің белгілері, дүкендер мен шеберханалардың маңдайшаларындағы тақталарға салынған суреттерден біз олардың не затты саудалайтынын, жөндеуден өткізетінінен мағлұмат аламыз. Сол маңдайша жарнамаларындағы сүт, ет, нан не болмаса машинка, мұздатқыш, сағат суреттерін пиктограммалар деп атайды.

Пиктография адамның жеткіземін деген ақпарының бәрін түгел жеткізіп бере алмайды. Ол шартты белгі. Кең мазмұнды ойды толық жеткізу үшін тұтас белгілер жасау қажеттігі туды. Адамдар ол қажеттіліктерін өтеудің жолдарын ойлап тапты да. Тарихтан жазу-сызудың негізгі төрт түрі мәлім, бұлар идеографиялық, сөз буындылық, силлабикалық және әріп-дыбыстық (алфавиттік) деп аталады. Жазу-сызудың нақтылы жүйесінде бұл нысандар таза күйінде қолданыла бермейді.

Идеографиялық таңба жеке сөзді немесе оның буынын белгілейді. Осыдан төрт мың жыл бұрын жасалған Қытай жазуының идеографиялық жүйесінде әр таңба белгісі бір сөзге телінеді. Идеография сөздің дыбысталуын емес мағынасын білдіреді. Мысалы, сандар осы принцип бойынша таңбаланады. 3 деген цифрдың мағынасы дүние жүзіндегі барша халыққа аян. Бірақ айтылуы, дыбысталуы әрқилы. Қазақша - үш, орыс тілінде - три, неміс тілінде - драй т. т. Таза идеографияның мүмкіндігі онша көп емес. Бұл пиктографиядан жазудың сөздік - буындық түріне өтетін өткел. Жазудың бұл түрінде айтамын деген ойыңның мазмұнын жеткізу мүмкіндігі әлдеқайда кеңейеді. / 2/

Логографиялық жазу жүйелер (египет, шумер, қытай, ацтек жазулары) бейне сурет пен шартты белгілерді ұштастырып отырады. Айталық, египет жазуында бүркіт өз бейнесімен берілсе, су сирек сызық түрінде беріледі. Мысалы, біздің заманымызға дейінгі үш мыңыншы жылдықта қолданылған шумер жазуында «садақтың оғы » деген мағынаны білдіретін сөзді (шумер тілінде «ти») «ти» деген буында таңбалау үшін пайдаланған.

Силлабикалық жүйе әр таңбаның жеке сөзді емес, белгілі бір дыбыстардың дәйекті жеткізілуіне негізделген. Силлабикалық жүйе Үнді елінде және Оңтүстік Шығыс Азияда кеңінен тараған. Көне Үндінің силлабикалық жазуы брахми деп аталған.

Иероглифті пайдаланудың қиындығы жұртты ойландырмай қойған жоқ. Ал кітап оқығысы келетін, жазу-сызумен айналысатын кісі қатары жиілей түсті. Содан барып жазу-сызуды оңайлату ісі қолға алынды. Әр түрлі елдерде бір дыбысты бір әріппен белгілейтін болды. Сөйтіп әріп және олардың жүйесі - алфавит қолданылды. Тұңғыш алфавит жасағандар - Финикия елінің тұрғындары. Финикиалықтар оңнан солға қарай жазатын болған. Олардың алфавитінде дауысты дыбыстар жоқ, тек дауыссыз дыбыстар ғана әріп таңбамен белгіленетін. Финикия алфавиті жазуға өте-мөте қолайлы және оңай болғандықтан, Орта теңіз жағалауындағы барлық ел бірте-бірте осы жазуға көше бастады. Қайсыбіреулер оны жетілдіруге тырысты. Сөйтіп оның негізін арамей (арабтардың бір тайпасы) және грек алфавиттері жасалды. Арамей алфавитін Шығыс елдері қолдана бастады. Бұларда әріп тек дауыссыздарды ғана бейнелейді, дауысты дыбыстар үшін арнайы белгілер қолданылады және оңнан солға қарай жазады. /1/

Грек алфавиті финикиялық алфавиттің жетілдірілген түрі. Жетілдірді дегенде, гректер дауысты дыбыстар үшін де әріп ойлап тапты. Тек жазу ретін таба алмай көп әуреленді. Басында оңнан солға қарай, кейін бір жолды бұрынғысынша, екінші жолды солдан оңға қарай жазып жүрді, ақыры соңғысына көшті.

Өзге Батыс елдерінің көбі грек алфавиті негізінде латын алфавитін құраған. Мұның жазылуы тіпті оңай болды. Ежелгі Рим империясының тұрғындары бас әріп, жай әріп курсивтерді енгізді. Рим империясының құзырындағы ел көбейген сайын латын әрпін пайдаланушылар көбейе берді. Орта ғасырда бұл алфавитті Римнен өзге Англия, Франция пайдаланып үлгерді. Кейін латын алфавитіне латындықтар көшті.

Біз бүгінде пайдаланып жүрген кириллицаға келетін болсақ, бұл алфавитті бұдан мың жылдан аса бұрын болгар священнигі, оқымысты, ағартушысы Кирилл өзінің шәкірті Мефодиймен тізе қоса отырып, славяндар үшін (орыстар, сербтер, болгарлар) арнайы әліппе ойлап тапты. Византия империясы жазу-сызуын грек алфавитіне негізделгені белгілі. Міне, осы Византия алфавиті үлгісімен Кирилл мен оның шәкірттері глагалица және кириллица әліппесін шығарды.

Глагалица иероглифке көп ұқсас-тын. Жазуға оншама оңтайлы емес еді. Ақыры глагалицаны қойып, славяндар кириллицаға түбегейлі көшті. Кириллицадағы 43 әріптің 24-і византиялық, 19-ы славян тілінің ерекшеліктеріне байланысты жасалған.

Қазақ халқы бертінірек араб әрпін, ал 1929 жылы латын графикасына сүйенетін жаңа алфавит қабылдады. 1930-жылдардың аяғы, 1940 жылдың басында біз Кириллицаға көштік. Орыс алфавитіндегі 33 әріп түгелдей қабылданып, оның үстіне орыс тілінде жоқ дыбыстарды таңбалайтын тоғыз әріп алынды, сөйтіп әріп саны 42-ге жетті.

Сурет, рәміз және әріпті таңбалайтын материал сан рет өзгеріс тапты. Кітаптың алғашқы беттеріндегі ілкі жазулар жартасқа, қыш пен мәрмәр тасқа, папирус, яки қамысқа пергамент немесе теріге, қайың қабығы орамдарына, қағаз беттеріне түсірілген. /1/

Қазіргі қазақ әдебиеті өз тарихын VII ғасырдан, яки Орхон ескерткіштері жазылды дейтін уақыттан бас алады делініп жүр. Біздің арғы ата-бабаларымыздың тарихы жазылған «Құлтегін» ( «Түрік қағанаты туралы сөз») ескерткішінен: «Мынаны оқып біліңдер түріктің ендігі халқы мен бектері». Тоныкөк ескерткішінен: «Түріктің Білге Қаған еліне арнап жаздырдым мен, данышпан Тоныкөк» деген үндеулер оқимыз. Бұған қарағанда, көне тарихымыздың авторлары Иоллығтегін мен Тоныкөк жырау-ақындар тасқа қашап жазған ескі түрік жазуларын түріктердің оқи алатыны, яки хат танитындығы айқындалады.

Тасқа ойып жазу - ежелгі дәстүріміз. «Тасқа басылған» деген тіркес сол көне дәуірдің сарқыты болуы хақ. Қазақ даласының рухани ордаларының бірі - Тараз қаласынан XI ғасырға жататын тассуат табылды. Өткеннің тасқұжаты есетті осы мұрадан мынандай жазулар оқимыз:

«Бұл тассуатты Әбді әл-Мәлік Құттылықтың қызы Фатима қатын Алланың нұрлы шапағатына бөлейтін жолға түсу үшін және оның рахымы мен жомарттығына үміт ете жасатты. Оның өзі және ата-анасы һәмм күллі мұсылман (жамағаты) Алланың кешіріміне жолықсын! . . . »

«Бұл (тассуат) төрт жүз . . . жылдың рабил-л-ахууал айында бітті. »

Тарихты әрі үңгілеп кетсек, ыдысқұжат сияқты жиһазымызды еске алуымыз керек. 1969-1970 жылдары Есік қорғандарының бірінен алтын киімді адам тапқанын бүкіл әлем біледі. Міне, сол алтын киімді адамның қасынан табылған ыдыстағы жазу Қазақстан жерін мекендеген көне заманғы бабаларымыздың біздің заманымызға дейінгі IV-III ғасырларда-ақ хат білетіндігіне бұлжымас айғақ.

Таңдаулысына алтын киім кигізіп жүрген сақ қоғамы әлеуметтік-мәдени ұйымдасуы жағынан жоғары деңгейдегі қоғам санатына есептеледі. Нақтылы мұның қандай деңгей екендігін мөлшерлеу үшін көне заманғы басқа мемелекеттердің жазу-сызумен салыстырып көрелік.

Адамзат өркенниеті тарихында Ассирия патшасы Ашшурбанипалдың есімі (б. з. д. 669 - 633 жылдар) алтын әріптермен жазулы. Жасаған қанды жорықтары үшін емес, көне заманның діни және ғылыми мәтіндерінен үлкен бай кітапхана ұйымдастырғаны үшін. Сол кітапхана 1849 - 1854 жылдары Ниневия қаласының орнынан қазылып алынды. 30-мыңдай текше мәтін сол күйінде сақталған. Өйткені бұл кітаптар күйдірілген балшықтан жасалған еді.

Көне Вавилонда хат түсіруге саз балшық жүрген. Балшықтан арнайы текшелер жасап, қатпаған жұмсақ күйінде үшкір таяқшамен жазу түсіретін болған. Саз балшық иректеп отыруды көтермейді. Тура сызық жүргізгенді қалайды. Сол себепті вавилондық иероглифтер сынаға ұқсас келеді. Мұндай жазуды сына жазу (клинопись) деп атап кеткен. Тиісті жазу - сызу түсірілген соң саз текшені отқа салып не күн көзіне күйдіреді екен. Вавилон, Шумер және Ассирия клинопистері күні бүгінге дейін сақталған. /1/

Адамзат өркенниетінің бесігі - Мысырда (Египетте) жазу материалы есебінде папирус өсімдігі пайдаланылған. Папирус грек тілінде патша өсімдігі деген мағына білдіреді. Египет мемлекеттерінің саз-батпақ суларында өседі. Қамыс тәрізді сабағын екіге жарып тіледі. Сол тілімдерді бірінің үстіне бірін айқұш-ұйқыш салып, үстінен преспен басып тегістейді. Сөйтіп тілімнен бет шығарады. Ол беттерді бір-біріне желімдеп жалғап, бүктеп, орамға айналдырады. Бұл орамдар (свитоктер) жазсаң ұзын құлаш- құлаш лента сияқты. Кей папирус орамдарының ұзындығы 45 метрге дейін барып қалады. Папирусқа әуелгі бетте жазу қара және қызыл түсті бояулармен түсіріліп жүрді. Кейіндері сия табылғанда жіңішке тростник таяқшасымен яки қамыс қаламмен жазу жазылды.

Біздің заманымызға дейінгі үш мыңыншы жылдан бастап біздің заманымыздың бір мыңыншы жылдарына дейін жазылғандардан египет, еврей, грек, латын, араб, арамей, парсы, сириялық және басқа папирустар белгілі. Құжат есебінде тіпті XI ғасырда да папирусты пайдаланған фактілер кездеседі. Табылған папирустардың басым бөлегі Египеттікі. Оларда Египет тарихының іздері сайрап жатыр. Ресейдің Мемлекеттік Эрмитажында аса құнды Египет папирустары сақтаулы.

Ертедегі заман қолжазбасының басқа бір түрін кодекс деп атайды. Бүгінгі кітаптардың прообразы, нақ бейнесі осы кодекс. Арнайы тақтайға балауыз жағылып, оған үшкір таяқша - стиломен таңба түсірілетін. Жаңағы папирус орамындай емес, кодекс беттері бірінің үстіне бірі қойылады. Сөзі көбейген папирус жуандаса, кодекс кітап сияқты қалыңдай түседі. Буманы жазып, қайта орап отырудан гөрі кодексті оқу әлдеқайда қолайлы, оған ақпарат көбірек сияды. Кодексте алғаш рет титул парағы қолданылады. Латын тілінде бұл сөз тақырып деген мағынаны білдіреді. Беттің санын көрсету де осы кодекстен басталған.

Біздің заманымызға дейінгі екінші ғасырда Кіші Азияның Пергам қаласында жазу-сызуға мал терісін илеп-өңдеуден жасалған жарғақты пайдалана бастаған. Бұл материалды пергамент деп атап кеткен. Батыс Еуропа мен Ресейдің бірқатар ортағасырлық жазба ескерткіштері осы пергаменге жазылған. Пергамент шығысымен кітап формасы өзгерді. Пергамент бетін төрт бүктеп, текшелеп, айналасын тегістеп кітап бетін жасаған.

Ежелгі Русь жазу материалы етіп брестаны - қайың қабығын пайдаланғаны белгілі. Үндістанда пальма жапырақтарына жазған. Қағаз ойлап табылғаннан кейін де кей бағалы кітап жарғаққа жазылып жүрді. Кітап мұқабасын иленген терімен қаптау қазірде қолданылады.

Қағазды ойлап табу кітап өндірісін жетілдіруде, өнімнің бағасын арзандатуда үлкен рөл атқарды. Қағаз компонентті, күрделі қосынды материал.

Кітап шығаруда қағазды пайдалану біздің заманымыздың 76 жылында басталады. Қытай өнертапқышы Цой Лунь 105 жылы бұл тәжірибені байыта отырып, қағаз өндіруді жолға қойды. Негізінен өсімдік талшықтарын сүзгіде қалдырып, суспензия жасаған. Қағазды сол суспензиядан өндіруді ойлап тапқан. Қытайлар қағаз өндіру тәсілін көптеген уақыт құпияда ұстаған. Еуропада қағаз өндірісі он үшінші ғасырда ғана негізгі жазу материалына айналды. Ендігі жерде папирус, пергамен, қайың қабығы, тас, саз балшық орнына қағаз жүре бастады. Қағаз өндірісі Испаниядан Италияға ауысқан шақтан бастап, оныншы ғасыр шамасында басқа да Еуропа мемлекеттеріне оның ішінде Ресейде қолға алынды. «Бумага» деген сөз италян тілінен алынған («Bambagia» - мақта деген сөз) .

Баспа кітап. Адамзат жазу-сызуын қолдан көшіріп қол еңбек уақытын рәсуә еткенше, белгілі бір нысан арқылы сурет пе, мәтін бе - бәрін көбейтіп басу амалын сонау көне замандардан іздестірген. Сондағы табылған алғашқы тәсіл - штамп. Біздің жыл санауымызға дейінгі үш мың жылдай бұрын Қос өзеннің төменгі аймағын шумерлер және Ніл дария перзенттері египеттіктер штамп таңбасын адамның кім екендігін куәландыратын құжат есебінде қолданған. Көне Египет скарабей дейтін қи қоңызды қасиетті жәндік санаған. Сол скарабей бейнесін тасқа қашап салып не күйдірілген кірпішке салып культке айналдырған.

Баспа кітапқа жол салу тарихын зерттегенде кездемеге нақыш түсіруді де еске алмай кетуге болмайды. Ертедегі Шығыс елдері тақтайға бедерлі ою жасап, оған бояу жағып, мықтап керілген матаға таңбасын түсіреді екен. Кейін матаға нақыш, бедер түсіру Еуропаға ауысқан. Дәл осы принцип граверленген, оймаланған ағаш тақтайшалар арқылы сурет, мәтін басу негізіне алынған. Бұл тәсілді ксилография деп атайды. Мәтін не суреттің бедері оймаланған тақтаға бояу жағылады, оның үстіне суланған қағаз төселеді, бұдан соң тері не жылқы қылы салынған мата қалташасы көмегімен қағазды тақтаға қысып, оттиск яки таңба алады. Ағаш тақтайшалардан алғаш басылым сурет, мәтін түсіру Қытайда VII ғасырда басталған. Қытай мен Жапонияда ксилографиялық баспа әжептеуір өрістеген. Одан шыққан басылым үлгілері күні бүгінге дейін сақталған. Ол үлгілердің жасалу мерзімін мамандар VIII ғасырға жатқызды. /1/

Бірақ бұл тәсілдер қолжазба кітапты ауыстыра алмады. Күн өте қолжазба кітап қоғам дамуының былайғы қажеттеріне жарамай қалды. Таралымының аздығы, қолмен көшірудің ұзақ мерзімге созылатындығы, көшірушінің бәрі бірдей сауатты, жеткілікті ыждахатты бола бермейтіндіктен сапаның төмендейтіндігі, қате көптігінен кей қолжазба кітапты оқу оңайға соқпайтындығы, бағасының удай қымбаттылығы - осының бәрі қосылып келіп адамзатты бұл тығырықтан шығу жолын жатпай-тұрмай іздестіруге мәжбүр етті, іздеген табады. Ақыры, кітапты ел игілігі етудің жолы табылды. Дүниеге баспа кітап келді.

Баспа кітап адамзат рухани әлемінде үлкен революциялық өзгеріс жасады. Жазба қазынасының өрісін басып көрмеген дәрежеде кеңейтті.

Баспа кітап дүниеге келгеннен бергі жерде адамзат қарыштап алға басты. Бір елдің табысы екінші елге баспа кітап арқылы тезірек жететін болды. Кітап көпшілік игілігіне айналды. Әлеуметтік маңызы артты. Ол бұдан былай ат төбеліндей азшылықтың игілігі болудан қалды.

Осындай ұлы жетістіктер үшін адамзат кімге борышты ? Оның есімін білмейтіндер кемде-кем. Ол - XV ғасырдың тамаша перзенті немесе өнертапқышы Иоганн Гутенберг (1406-1468) Гутенбергтің ерлігінің мәнісін айту деген сөз - ойлап тапқан өнерінің сырын айту деген сөз.

Полиграфиялық процесс белгілі бір баспа формасын, пішінін мәтін не суретті бұлардың таңбасын түсіретін материалға, айталық қағаз бетіне көшіруді көздейді. Бұлайша таңба түсіру түпнұсқаны айнытпай қайталайтын форма бейнесін көптеп, көбейтіп басып шығаруға жағдай жасайды.

Пішіннің таңба түсетін шығыңқы және түспейтін ақтаңдақ, ойық учаскелері болады. Таңбасы түсірілген участокке тиісті баспаханалық бояу жағылады да, қысым күшімен қағазға басылады. Ойық тұстарға бояу жұқпайтыны түсінікті. Таңба түскен қағаз оттиск деп аталады.

Баспаның бұл түрін шығыңқы баспа (высокая печать) дейміз. Бұл тәсіл Гутенбергке дейін көп уақыт бұрын, ертерек замандарда ашылған.

Шығыңқы баспа формасын жасауға ағаш формасы жұмсалды. Ұшы өткір металл сайманы көмегімен түсірілуге тиісті форма ойып, қашап түсірілетін. Мұндай тәсілді ксилография немесе ағаш графюрасы деп атайды.

Сөйтіп, баспа кітапқа баратын жолда алғашқы адым жасалды.

Шығыңқы баспа тәсілін атақты өнертапқышы Гутенберг қағаз материалдың өзгешеліктеріне қарай ыңғайлап, жетілдіріп, баспа станогын жасады. Май сығу, шарап жасау ісінде қолданылатын станоктардың да тиімді жерлері пайдаланылды.

Гутенбергтің негізгі табысы бұл емес, басқа тәсіл. Атап айтқанда - терім формасынан мәтінді жаңғыртып көбейту тәсілін ойлап тапты. Осы тәсіл арқасында, біріншіден, баспа формасын жасау жұмысы әлдеқайда жеңілдеді. Бұл форма алдын-ала терілген элементтерден - литералардан түзілетін болды. Және литера материалын бір ғана баспа формасын жасауға ғана емес, түрлі - түрлі басқа да формалар жасауға, сөйтіп ұзақ уақыт пайдалануға болады.

Гутенберг бір емес, әлденеше жаңалық ашқан. Бас кезінде шрифтілерді ағаштан жасап көрген. Бірақ оның беріктігі қандай екендігі белгілі. Гутенберг шрифті металдан құйды. Арнайы баспаханалық құйма ойлап тапты. Ойндағысын жүзеге асыру үшін металдарды әр түрлі қасиеттеріне қарай пайдаланды. Бір метал қатты, екіншісі жұмсақ. Алдымен болаттан басында шығыңқы бедері бар (әріп не тыныс белгісі) модель не пуансон жасайды. Бұдан соң темір пуансонды жұмсақ көнбіс метал мысқа таңбасы түсетіндей етіп үстінен басады. Сөйтіп матрица жасалады. Матрица таңба түскен соң ойық боп шығады. Сол ойыққа оңай балқитын қорғасын мен қалайының құймасын әкеп құяды. Литера осылай жасалады. Басында айнадағыша көрінетін теріс әріпі бар таяқша - литераны кассаның тиісті ұяларына орналастырып ал да керек сөзіңді теруге кіріс. Теріп болған соң баспа станогына апарып, терімнің үстіне қағаз қойып, қалағаныңша таңба (оттиск) ала бер. /1/

Баспа кітап - күллі баспасөз атаулының атасы. Газет, журналдардың шығуы жылжымалы литерасыз, баспаханасыз бояу мен баспа пресінсіз мүмкін бе еді? Газет Еуропада Гутенбергтің “В4-2” деп аталатын “Інжіл”кітабынан кейін, 18 ғасырдың басында пайда болды. Ресейде алғашқы баспа газет “Ведомости” Петр І тұсында, 1702 жылы дүниеге келген. Қазақ баспасөзінің тұңғышы “Түркістан уалаятының газеті” 1870 жылы шықса, қазақ тіліндегі алғашқы кітаптар 19 ғасырдың басында бой көрсете бастады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.