Инвестициялық саясат жайлы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Инвестициялық саясат негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.1. Мемлекеттің құрылымдық.инвестициялық саясатын қалыптастыру негіздері ... ... ... 4
1.2. Мемлекеттің инвестициялық қызметін жүзеге асыру және оның маңызды мәселелері.7
1.3. Құрылыс кешені және оның дамуын мемлекеттік реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2. Қазақстан Республикасының инвестициялық саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.1. Шетелдік инвестициялар және олардың Қазақстанға ағыны ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.2. Тікелей шетел инвестицияларының дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
3. Қазақстан экономикасындағы инвестициясның орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
3.1. Қазақстан экономикасындағы инвестицияның орналасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
3.2. Қазақстан экономикасына шетелдік инвестиция тартудың маңызы ... ... ... ... ... ...25
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
1. Инвестициялық саясат негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.1. Мемлекеттің құрылымдық.инвестициялық саясатын қалыптастыру негіздері ... ... ... 4
1.2. Мемлекеттің инвестициялық қызметін жүзеге асыру және оның маңызды мәселелері.7
1.3. Құрылыс кешені және оның дамуын мемлекеттік реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2. Қазақстан Республикасының инвестициялық саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.1. Шетелдік инвестициялар және олардың Қазақстанға ағыны ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.2. Тікелей шетел инвестицияларының дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
3. Қазақстан экономикасындағы инвестициясның орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
3.1. Қазақстан экономикасындағы инвестицияның орналасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
3.2. Қазақстан экономикасына шетелдік инвестиция тартудың маңызы ... ... ... ... ... ...25
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
Экономикадағы құрылымдық өзгерістерді сипаттайтын көрсеткіштер жүйесі мен деңгейі көбінесе мемлекеттің экономикалық саясатын жүзеге асыру мен болашақтағы кезеңдерге белгіленген мақсаттарға қол жеткізу жөніндегі нақтылы макроэкономикалық шараларға байланысты. Басқаша айтқанда, жалпы мемлекеттік экономикалық саясат – макроэкономикалық, салық және аймақтақ деңгейлерде құрылымдық саясатты қалыптастыру негізгі болып отыр.
Макроэкономикалық тұрғыдан алғанда құрылымдық саясатты қалыптастыру негізіне өзара тиімді қатынастарды қамтамасыз ету жөніндегі бірқатар мәселелер жатады. Олар: қоғамдық өнім өндіру бөлімшелері арасындағы, аралық және дайын өнім, өнеркәсіптегі өндіріс құралдарының өндірісі, ұлттық табыстағы тұтыну қоры мен қор жинау, өндірістік және өндірістік емес күрделі қаржы жұмсау, құрылыс-монтаж жұмыстары мен өндіріс жабдықтарына шығын жұмсау араларындағы қатынастар. Олардың негізінде тиімділікке қол жеткізу дегеніміз – қоғамның табиғи шикізат, материалдық-техникалық және интелектуалдық қорларын қолдана отырып, халықтың материалдық және мәдени қажеттіліктерін, жақсы тұрмыс жағдайын қамтамасыз ету. Макроэкономикалық салада оңтайландыру ісі халық шаруашылығының салалық құрылымына да әсер етеді. Өйткені мұнда өзгерістерді жүзеге асырудың маңызды тетігі – макроэкономикалық жағдайға айтарлықтай әсер ететін салалық басымдықтарды ғылыми негіздеу болып табылады. Республикамыздың жағдайында салалық құрылымның тиімді жағдайын анықтау – экономиканың шикізаттық бағытын жою және өнеркәсіпті дамыту мәселелерімен тығыз байланысты.
Дағдарысты жағдайдан шығу және экономиканы дамыту – ұлттық табыстағы өндірістік қор жинау үлесін арттыруға байланысты. Ал бұл, өз кезегінде, әсіресе барынша жетілдірілген өндіріс құралдарын шығаратын салаларда өндірістің өсу қарқынын арттыруды қажет етеді. Мұнда да шетелдік технологиялық инвестицияларға бағытталуға болады және бағытталу керек деген жаңсақ пікірлер бар. Шетелдік технологиялық инвестицияларға толықтай бағытталу, біріншіден, отандық машина жасау және өндіріс процесін механизацияландыру мен автоматтандыруды қамтамасыз ететін салалардың мүддесіне шек келтіруі мүмкін; екіншіден, елде техникалық процестің негізгі бағыттары бойынша күрделі және қолданбалы ғылыми зерттеу жүргізуге қажеттілік төмендеуі мүмкін. Бұл екі жағдайда да өндірісте интелектуалдық ұтылыс анық байқалады, ал оны болдырмау үшін мемлекеттің құрылымдық саясатын қалыптастыруда халық шаруашылығының инфрақұрылымдық және әлеуметтік салаларының өндірістік негізін жаңарту мен пайдалану тиімділігін арттыру мүдделері көзделуі тиіс.
Макроэкономикалық тұрғыдан алғанда құрылымдық саясатты қалыптастыру негізіне өзара тиімді қатынастарды қамтамасыз ету жөніндегі бірқатар мәселелер жатады. Олар: қоғамдық өнім өндіру бөлімшелері арасындағы, аралық және дайын өнім, өнеркәсіптегі өндіріс құралдарының өндірісі, ұлттық табыстағы тұтыну қоры мен қор жинау, өндірістік және өндірістік емес күрделі қаржы жұмсау, құрылыс-монтаж жұмыстары мен өндіріс жабдықтарына шығын жұмсау араларындағы қатынастар. Олардың негізінде тиімділікке қол жеткізу дегеніміз – қоғамның табиғи шикізат, материалдық-техникалық және интелектуалдық қорларын қолдана отырып, халықтың материалдық және мәдени қажеттіліктерін, жақсы тұрмыс жағдайын қамтамасыз ету. Макроэкономикалық салада оңтайландыру ісі халық шаруашылығының салалық құрылымына да әсер етеді. Өйткені мұнда өзгерістерді жүзеге асырудың маңызды тетігі – макроэкономикалық жағдайға айтарлықтай әсер ететін салалық басымдықтарды ғылыми негіздеу болып табылады. Республикамыздың жағдайында салалық құрылымның тиімді жағдайын анықтау – экономиканың шикізаттық бағытын жою және өнеркәсіпті дамыту мәселелерімен тығыз байланысты.
Дағдарысты жағдайдан шығу және экономиканы дамыту – ұлттық табыстағы өндірістік қор жинау үлесін арттыруға байланысты. Ал бұл, өз кезегінде, әсіресе барынша жетілдірілген өндіріс құралдарын шығаратын салаларда өндірістің өсу қарқынын арттыруды қажет етеді. Мұнда да шетелдік технологиялық инвестицияларға бағытталуға болады және бағытталу керек деген жаңсақ пікірлер бар. Шетелдік технологиялық инвестицияларға толықтай бағытталу, біріншіден, отандық машина жасау және өндіріс процесін механизацияландыру мен автоматтандыруды қамтамасыз ететін салалардың мүддесіне шек келтіруі мүмкін; екіншіден, елде техникалық процестің негізгі бағыттары бойынша күрделі және қолданбалы ғылыми зерттеу жүргізуге қажеттілік төмендеуі мүмкін. Бұл екі жағдайда да өндірісте интелектуалдық ұтылыс анық байқалады, ал оны болдырмау үшін мемлекеттің құрылымдық саясатын қалыптастыруда халық шаруашылығының инфрақұрылымдық және әлеуметтік салаларының өндірістік негізін жаңарту мен пайдалану тиімділігін арттыру мүдделері көзделуі тиіс.
1 Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан Халқына Жолдауы Алматы 2005 ж.
2 Назарбаев Н. Ә. Қазақстан - 2030. Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі қауіпсіздігі және әл - ауқатының артуы. Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. Алматы, Білім, 1997.
3 Қазақстан Республикасының "Ұлттық қауіпсіздік туралы" Заңы. 26. 06. 1998 // Егемен Қазақстан, 28. 06. 1998.
4 Антикризисное управление. Учебник под ред. Короткова Э.М. М.: ИНФРА-М, 2005.
5 Антикризисный менеджмент Под ред. Грязновой А.Г.М:Экмос,1999.
6 Теория и практика антикризисного управления. Учебник под ред. Беляева С.Г. М.:ЮНИТИ, 1996.
7 Мухамбетов Т.И., Нукушев А.Г. Банкротство и антикризисное управление предприятием (учебное пособие). Алматы, 2000.
2 Назарбаев Н. Ә. Қазақстан - 2030. Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі қауіпсіздігі және әл - ауқатының артуы. Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. Алматы, Білім, 1997.
3 Қазақстан Республикасының "Ұлттық қауіпсіздік туралы" Заңы. 26. 06. 1998 // Егемен Қазақстан, 28. 06. 1998.
4 Антикризисное управление. Учебник под ред. Короткова Э.М. М.: ИНФРА-М, 2005.
5 Антикризисный менеджмент Под ред. Грязновой А.Г.М:Экмос,1999.
6 Теория и практика антикризисного управления. Учебник под ред. Беляева С.Г. М.:ЮНИТИ, 1996.
7 Мухамбетов Т.И., Нукушев А.Г. Банкротство и антикризисное управление предприятием (учебное пособие). Алматы, 2000.
ЖОСПАР
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Инвестициялық саясат негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.1. Мемлекеттің құрылымдық-инвестициялық саясатын қалыптастыру
негіздері ... ... ... 4
1.2. Мемлекеттің инвестициялық қызметін жүзеге асыру және оның маңызды
мәселелері.7
1.3. Құрылыс кешені және оның дамуын мемлекеттік реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2. Қазақстан Республикасының инвестициялық саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.1. Шетелдік инвестициялар және олардың Қазақстанға ағыны ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.2. Тікелей шетел инвестицияларының дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
3. Қазақстан экономикасындағы инвестициясның орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
3.1. Қазақстан экономикасындағы инвестицияның орналасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
3.2. Қазақстан экономикасына шетелдік инвестиция тартудың
маңызы ... ... ... ... ... ...25
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..27
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
КІРІСПЕ
Экономикадағы құрылымдық өзгерістерді сипаттайтын көрсеткіштер жүйесі
мен деңгейі көбінесе мемлекеттің экономикалық саясатын жүзеге асыру мен
болашақтағы кезеңдерге белгіленген мақсаттарға қол жеткізу жөніндегі
нақтылы макроэкономикалық шараларға байланысты. Басқаша айтқанда, жалпы
мемлекеттік экономикалық саясат – макроэкономикалық, салық және аймақтақ
деңгейлерде құрылымдық саясатты қалыптастыру негізгі болып отыр.
Макроэкономикалық тұрғыдан алғанда құрылымдық саясатты қалыптастыру
негізіне өзара тиімді қатынастарды қамтамасыз ету жөніндегі бірқатар
мәселелер жатады. Олар: қоғамдық өнім өндіру бөлімшелері арасындағы, аралық
және дайын өнім, өнеркәсіптегі өндіріс құралдарының өндірісі, ұлттық
табыстағы тұтыну қоры мен қор жинау, өндірістік және өндірістік емес
күрделі қаржы жұмсау, құрылыс-монтаж жұмыстары мен өндіріс жабдықтарына
шығын жұмсау араларындағы қатынастар. Олардың негізінде тиімділікке қол
жеткізу дегеніміз – қоғамның табиғи шикізат, материалдық-техникалық және
интелектуалдық қорларын қолдана отырып, халықтың материалдық және мәдени
қажеттіліктерін, жақсы тұрмыс жағдайын қамтамасыз ету. Макроэкономикалық
салада оңтайландыру ісі халық шаруашылығының салалық құрылымына да әсер
етеді. Өйткені мұнда өзгерістерді жүзеге асырудың маңызды тетігі –
макроэкономикалық жағдайға айтарлықтай әсер ететін салалық басымдықтарды
ғылыми негіздеу болып табылады. Республикамыздың жағдайында салалық
құрылымның тиімді жағдайын анықтау – экономиканың шикізаттық бағытын жою
және өнеркәсіпті дамыту мәселелерімен тығыз байланысты.
Дағдарысты жағдайдан шығу және экономиканы дамыту – ұлттық табыстағы
өндірістік қор жинау үлесін арттыруға байланысты. Ал бұл, өз кезегінде,
әсіресе барынша жетілдірілген өндіріс құралдарын шығаратын салаларда
өндірістің өсу қарқынын арттыруды қажет етеді. Мұнда да шетелдік
технологиялық инвестицияларға бағытталуға болады және бағытталу керек деген
жаңсақ пікірлер бар. Шетелдік технологиялық инвестицияларға толықтай
бағытталу, біріншіден, отандық машина жасау және өндіріс процесін
механизацияландыру мен автоматтандыруды қамтамасыз ететін салалардың
мүддесіне шек келтіруі мүмкін; екіншіден, елде техникалық процестің негізгі
бағыттары бойынша күрделі және қолданбалы ғылыми зерттеу жүргізуге
қажеттілік төмендеуі мүмкін. Бұл екі жағдайда да өндірісте интелектуалдық
ұтылыс анық байқалады, ал оны болдырмау үшін мемлекеттің құрылымдық
саясатын қалыптастыруда халық шаруашылығының инфрақұрылымдық және
әлеуметтік салаларының өндірістік негізін жаңарту мен пайдалану тиімділігін
арттыру мүдделері көзделуі тиіс.
1. Инвестициялық саясат негіздері
1.1. Мемлекеттің құрылымдық-инвестициялық саясатын қалыптастыру
негіздері.
Егер әлемдік шаруашылық байланыстарда өз орнымызды таппасақ, сондай-ақ
халықаралық еңбек бөлінісіне қатысу мәселесі назарға алынбаса, онда
құрылымдық саясат ғылыми негізделген болмайды. Аталған жағдайда өз
орнымызды табу дегеніміз экспортқа бағытталған салаларды дамыту, ал еңбек
бөлінісіне қатысу - маманданған салалардың пайда болуы мен дамуын
білдіреді.
Бұл жерде біз халық шаруашылығы салалық құрылымының тиімділігін
арттыру саласындағы мемлекеттік саясатты қалыптастырудың негізгі
факторларына ғана тоқталдық. Сондай-ақ, ең алдымен елдің өндіргіш күштерін
орналастыруды оңтайландыру мәселесін қамтитын халық шаруыашылығының
аймақтық құрылымын тиімді ету ісі де маңызды екендігін атап өту керек. Бұл
тұста, экономиканың салалық және аймақтық құрылымдарын оңтайландыруда
шешуші роль атқаратын екі факторды бөліп қарастыруға болады. Мәселе табиғи
қорларды тиімді игеруде және қоғамдық өндіріс пен халықтың өмір сүру
деңгейінің тиімділігін арттыруға қол жеткізуде болып отыр.
Алайда, халық шаруашылығының аймақтық құрылымын ғылыми негіздеуде
ерекше сипаттағы факторлар да ескеріледі. Атап айтқанда, әр түрлі
аймақтардағы халықтың өмір сүру деңгейін теңестіру қажеттігі жөнінде,
өйткені, егерде аймақаралық ауытқулар деңгейі жоғары болса, әлеуметтік
шиеленісу мәселелері күшейе түседі.
Аталған жағдайдан аймақтық құрылымды қалыптастырудың келесі факторы –
жергілікті халықтың жұмыспен қамтылу коэффициентінің мөлшерін арттыру
арқылы экономикалық және әлеуметтік тиімділікке қол жеткізудің
жалпымемлекеттік мүдделілігі туындайды. Аймақтық жұмыспен қамтылудың
әртүрлілігін талдау және есепке алу әрқашанда мемлекеттің аймақтық саясатын
қалыптастыруда бастапқы негіз болуы шарт. Бұл мәселе біздің
республикамыздың жағдайында өте өзекті болып отыр. Себебі, материалдық
өндірістің аса маңызды салаларында аймақтық ерекшеліктерді ескерместен
әкімшілік әдістермен Жекешелендіру шараларын жүзеге асыру түптеп келгенде
жұмыссыздықтың өсуіне, халықтың ауылдан қалаға көшуін күшейтіп,
экономиканың аграрлық секторының материалдық техникалық және ғылыми-
интелектуалдық базасының құлдырауына алып келді.
Халық шаруашылығы аймақтық құрылымның өзгерісі көбінесе республиканың
әкімшілік аумақтары мен ірілендірілген аудандарының әлеуметтік-экономикалық
дамуының кешендік қағидасына байланысты. Аталған қағида аймақтық құрылымды
қалыптастырудың маңызды факторларының бірі.
Жоғарыда, мемлекеттің құрылымдық саясаты, ең алдымен макроэкономикалық
деңгейде инвестициялық шешімдер қабылдап, жүзеге асыру арқылы, яғни
құрылымдық және инвестициялық саясаттарды тығыз байланыстырғанда ғана
шынайы болатындығы айтылды.
Инвестициялық саясат маңызды үш бағытта жүргізіледі:
▪ Мемлекеттік бюджеттік қорларды пайдалану арқылы;
▪ Ішкі несие қорлары мен жеке заңды тұлғалардың өзіндік
қаражаттарын тиімді қолдануды ынталандыру арқылы;
▪ Шетелдік инвестициялырды тарту мен тиімді пайдалану механизмі
арқылы.
Осы бағыттар ішінен басымдысын таңдап алу және халық шаруашылығының
барынша тиімді аймақтық-салалық құрылымын қолдау мақсатында олардың
үйлесімін қамтамасыз ету – мемлекеттің инвестициялық саясатының негізін
құрайды. Оны қалыптастыру барысында ҚР Президенті бекітетін крделі ұлттық
бағдарламаларды іске асыру қажеттігі де ескеріледі.
Іс жүзінде, белгілі мақсатқа қол жеткізуді көздейтін мемлекеттің
құрылымдық-инвестициялық саясатының бағыттары мен көрсеткіштері сандық
жағынан айқындалып, атқарылатын мерзімі бойынша анықталуға тиіс.
Ал бұл, өз кезегінде, мүдделер, ресурстық база, механизмдер, объекті
мен осы саясатты жүзеге асыру процесінің өзі де салалардың, аймақтар мен
тұтастай халық шаруашылығының орта және ұзақ мерзімдік даму жоспарларында
көрініс табатындығын білдіреді. Мысалға, нарықтық қатынастар саласы дамыған
елдердің мемлекеттік қызметінде келесідей өзара байланыс анық байқалады (1-
сурет).
1-сурет. Экономиканы реттеу жөніндегі мемлекет шараларының өзара
байланыстылығы
Болашаққа әзірленген, мақсаттары мен әдістерін ескере отырып салалық
және аймақтық деңгейлерге жасалған матрицалық моделдердің мәліметтерін
талдау – халық шаруашылығының тиімді құрылымы мәселелерін жоспарлы түрде
шешудің негізін құрайды. Осы тұрғыдан ғана экономиканың салалық және
аймақтық құрылымдарын мемлекеттік реттеу механизмдерін қолдау мәселелерін
қарастыруға болады. өз тәжірибемізді өзге елдердің экономикалық
реформаларды жүзеге асыру тәжірибесін талдау, мұндай жағдайда механизмдер
құрамы мен басымдығы көбінесе құрылымдық өзгерістер бағыттарының бастапқы
жағдайына тәуелді екенін байқатты. Егерде бұл бағыттар мақсатты міндеттерге
сәйкес болып, құрылымдық өзгерістердің экономикалық және әлеуметтік
тиімділігін арттыру үшін бағытты шамалы ғана өзгертуді талап ететін болса
жақсы. Мұндай жағдайда халық шаруашылығның төменгі бөлімшелерінде
инвестициялық белсенділікті ынталандыру механизмі басымды болар еді.
Ал егер, ел экономикасында құрылымдық дағдарыс орын алып, құрылымдық
өзгерістердің тиімсіз бағытталуы қалыптасатын болса – бұл мүлдем басқа
жағдай. Қазақстанда бүгін екі түрлі жағдай да орын алып отыр.
Осылайша, қазіргі кезеңде республика экономикасындағы құрылымдық
дағдарысты жою үшін тұтастай мемлекеттің құрылымдық-инвестициялық
саясатының бағытын айтарлықтай өзгерту қажет және оны ауыл шаруашылығы мен
аграрлық өнеркәсіптік инфрақұрылымның әлуметтік – эканомикалық рольін
қалпына келтіруге бағыттау керек. Құрылыс кешеніне де осындай көзқарас
қажет. Осыдан келіп эканомикадағы құрылымдық өзгерістерді реттеудің
механизмдер арасында бюджеттік қаржыландыру, несие бөлу және салық салу
басымды болып табылады.
Қазіргі жағдайларда ҚР Үкіметінің құрылымдылық саясаты біздің
ойымызша келесідей мәселелерді қамтуы тиіс:
- дайын өнім шығару арқылы экспорттық әлуметті арттыратын салалар
даммуына басымдық беру;
- ішкі нарық талаптарын қанағаттандыратын және ипортты алмастыратын
өнім өндрісін кеңейту;
- негізінен отандық өндрісі есебінен халық шаруашлығы барлық
салаларының өндірістік апаттарын жаңарту;
- халық қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған салалар дамуын
қамтамасыз ету;
- эканомиканың аграрлық секторының дамуын тездетуге бағытталған қаржы
және несие қорларын арттыру және т.б.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе келесідей негізгі тұжырым
жасауға болады: мемлекеттің құрылымдық-инвестициялық саясатын алдын ала
ғылыми негіздемейінше және салалық, аймақтық деңгилерде оны жүзеге асырудың
механизімдерін дұрыс таңдамайынша құрылымдық өзгерістерді қажетті бағытта
қамтамасыз ету мүмкін емес. Сұраныспен ұсынысты сәйкестендірудің нарықтық
заңы бойынша стихиялы түрде капитал мен өзге де қорлардың бір саладан
екіншісіне аусуы ешқашанда бірінші кезектегі әлуметтік мәселелерді шешуге
және қоғамдық өндіріс тиімділігін арттыруға мүмкіндік бермитіндігін
тұпкілікті ұғыну қажет. Ал, олардың шешімі-тұтастай алғанда мемлекеттің
жалпы эканомикалық саясатынан туындайтын құрылымдық саясатты жүзеге
асырудың басты мақсаты. Енді осы саясатты іске асырудың негізгі
механизмдері қандай?-деген сауалға жауап беріп көрейік.
Макроэканомикалық деңгейде оны жүзеге асырудың шешуші механизмі-
басымды салалар дамуының мақсатты бағдарламалары. Онда әлеуметтік –
экономикалық, ғылыми – техникалық, ұйымдық – құқықтық сипаттағы шаралар
жеткілікті түрде нақтыланады. Сондай – ақ ішкі және сыртқы нарықтарда
тиісті орын алу мақсатында осы салалар шығаратын өнім сапасы мен техникалық
деңгейін арттыруға үлкен көңіл бөлінеді. Бағдарламалық көрсеткіштер басымды
салалар мен аймақтардың барынша қарқынды дамуы үшін тиісті жағдайлар жасау
жөніндегі барлық шараларды қормен қамтамасыз етубарысын да қамтиды. Бұл
жерде мәселе ең алдымен қаржы ресурстары турадлы болып отыр, өйткені оларды
анықтау кезінде сала ішіндегі (аймақтық) резервтері ескеріледі.
Құрылымдық – инвестициялық саясатты жүзеге асырудың маңызды
механизмдерінің бірі – басымды салаларда жеделдетілген өтелім нормасы
белгілеу – бұл жоғарыда аталған резервтерді арттырудың қамтамасыз етеді.
Бұл істе қарастырылып отырған салалар кәсіпорындарының пайдасына салынатын
салықты азайту (жеңілдікпен салық салу), сондай – ақ инновациялық
қызметке, әсіресе жаңа ғылыми – техникалық жетістіктерді ендіруге
бағытталған пайда бөлігін тұтастай салықтан босату маңызды рол атқарады.
Мұндай қызмет жеңілдікпен несие беру механизмі мен салықтық несие
бөлу арқылы да ынталандыруы шарт. Бірақ, бұл механизм егер де басымды
салалар бойынша таңдап алынған инвестициялық жобаларға жеңілдікпен несие
бөлінсе ғана тиімді нәтиже береді. Осыған байланысты, қарастырылған
инвестициалық жобаларды жеңілдікпен несиелеу қызметін атқаратын банктер
(әсіресе коммерциалық) моральдық және материалдық қолдау табатындай жағдай
жасалса – бұл аса маңызды шара болар еді.
Егер отандық және шетелдік инвесторлар басымды салалар объектілеріне
көңіл бөлсе ғана салықтық жеңілдіктер жасалуы керек. Бірінші кезекте ішкі
(отандық) несие қорларын қолдануға көңіл бөлу қажет, өйткені шетелдік
несиелер, жоғарыда атап өтілгеніндей, нәтижесінде мемлекетке 2-3 есе
қымбатқа түседі. Ерекше атап өтетін тағы да бір мәселе, жеңілдікпен салық
салу
- қалдықсыз және экономикалық жағынан тиімді технологияларды қолдануға
негізделген инвестициалық жобаларды қаржы ресурстарымен қамтамасыз ететін
инвесторларға қолданылуы тиіс.
Егер кәсіпорындар мен инвестициалық жобаларды шикізатпен, техникамен,
құрал – жабдықтармен және т.б. импорт есебінен қамтамасыз ету көзделген
болса, онда басымды салалардың (аймақтар) барынша қарқынды дамуы үшін
жеңілдікпен кедендік алымдар алуды ұйымдастырудың да маңызы бар. Алайда
импортты алмастыратын отандық өнім өндірісі көп жағдайда өте тиімді екенін
тағы да атап өткен жөн. Нақтылы осы мақсатта басымды салалар мен өндірістер
жүйесінде кәсіпкерліктің, шағын және орта бизнестің дамуын ынталандыру
механизмдерін барынша батыл түрде қолдану керек.
Қорыта келе айтарымыз, жоғарыда аталған механизмдер ұзақ мерзімге
бағытталған тиісті заңды – құқықтық негізін жасаған жағдайда ғана тиімді
ықпал ете алады. Осы негіздің мазмұнына үнемі өзгеріс енгізу
(қазақстандағыдай) инвестициялық процестердің баяулауына және құрылымды
құрайтын салалар инвестициялық жобаларының іске аспауына алып келетіндігін
өмір көрсетіп отыр. Бұл әсіресе, әріптестерімен шаруашылық мәселелерін шешу
кезінде өте сақтықпен қарау қарау қағидасын ұстанатын шетелдік
инвесторларға қатысты. Заңдардың тұрақсыздығы – күрделі, құрылымды құраушы
өндірістер туралы шешім қабылдауда отандық инвесторларды да алшақтатады.
Өйткені бұл жерде үлкен тәуекелге баруға тура келеді.
1.2. Мемлекеттің инвестициялық қызметін жүзеге асыру және оның маңызды
мәселелері
Экономикалық әдебиетте инвестиция түсінігіне анықтама беру жөнінде
көп талас жоқ. Қалыптасқан пікір бойынша оның құрамына пайда, табыс және
әлеуметтік эффект алу мақсатында экономика салаларының барлық нысандарына,
кәсіпкерлік қызметті дамытуға жұмсалатын меншік және интеллектуалдық
құндылықтардың барлық түрі енеді. Инвестиция құралы ақша қаражаттарынан,
мақсатты банк несиелерінен, үлестік жарналардан, акциялар мен басқа да
бағалы қағаздардан, қозғалатын және қозғалмайтын мүліктерден (ғимараттар,
қондырғылар, материалдар т.б.) жерді пайдалану құқығынан, табиғи қорлардан
т.б. тұрады. Инвестициялық қызметтің негізгі нысаны инвестициялық жобаларды
жүзеге асыру болып табылады. Бұл жерде инвестициялау үрдісін қаржыландыру
үрдісінен ажыратып алған жөн. Егер инвестициялау қорларды көрсетілген
жобалар бойынша орналастыру болса, онда қаржыландыру осы қорлардың көздерін
қамтамасыз етеді.
Кейбір әдебиеттерде инвестицияны күрделі қаржы ретінде қарастырады.
Мұндай қателіктің себеб, инвестициялық қорларды нақты пайдалану нысанының
анықталмауында. Егер күрдлі қаржы негізгі негізгі қорларды қарапайым және
ұдайы өндіруге бағытталған болса, онда инвестсциялар құрылыс-монтаждау
жұмыстарының, еректі қондырғылардың және басқа шығындардың құнын қамтиды.
Яғни, инвестиция түсінгіүрделі қаржы түсінігінен әлдеқайда кең. Сонымен
инвестициялық қызмет дегеніміз Заңды тұлғалардың, азаматтардың және
мемлекеттің инестициаларды жүзеге асыру жөніндегі практикалық іс-әрекеттің
жиынтығы болып табылады.
Олар төмендегідей инвестициялық сфераларды жүзеге асырылады: а)
күрделі құрылыс; ә) инновациялық сфера; б) қаржы капиталын пайдалану
сферасы, в) қозғалатын және қозғалмайтын мүлк нарығында мүліктік
құқықтарды жүзеге асыру сферасында (епілдік құқық пен ипотекалық несиені
қоса есептегенде).
Инвестициялардың күрделі қаржыдан тағы бір айырмашылығы, олар
материялдық емес активтерді (жер бөліктерін пайдалану құқығы мен табиғатты
пайдалану нысандары, потенттер, авторлық құқықтар, тауарлық белгілер, сауда
маркалары, лицензиялар және т.б.) ұлғайту үшін де жұмсалынады. Материалдық
емес активтерді құру және ұлғайтуды қаржыландыру үшін қолданылатын негізгі
көздергеамортизациялық төлемдер, тааз пайда, коммерциялық және басқа да
банктердің ссудалары, қор нарығынан түсімдер және т.б. жатады.
Инвестицияларды әр түрлі меншік түрлеріндегі кәсіпорындардың айналым
активтеріне де жұмсалады. Кәсіпорындардың айналым активтері өндіріс
сферасындағы (өндірістік запастар, аяқталмаған өндіріс, кеғлешек кезеңдер
шығындары ж.б.) айналым қорларынан тұрады.
Инвестициялау жөнінде шешім қабылдауға негізгі мәселе-инвестициялық
жобаларды объективті бағалау. Жобаларды бағалау оңай шаруа емес, себбі сөз
жалпы экономикалық мақсаттарға қол жеткізу үшін мемлекет деңгейінде
жүргізілетін жобалар туралы болып отыр. Инвестициялық жобалардың
тиімділігін бағалауда таза ағымдағы құн, рентабльділік, ішкі табыстылық,
өтелу мерзімі сияқты көрсеткіштерді есептеумен қатар, ақшаның қазіргі және
келешек кезеңдегі құнының айырмасын да анықтау керек.
Бұндай есептеулер не үшін қажет? Өйткені, ақшаның қазіргі кездегі
құны бойынша есептелген шығынддарды табыспен салыстыру мүмкіндігін туғызу
керек. Сол себепті, жобаны жүзеге асыру кезіндегі ақша құны бойынша
есептелген табыстар, инвестициялау жөнінде шешім қабылданған кезеңдегі ақша
құнымен қайта есептелуі тиіс.
Бұл есептеудің дисконттау деп аталатыны белгілі, және ол төменгі
формула бойынша жүргізіледі:
Sd =
Бұл жерде:
Sd – дисконттау мөлшерлемесі немесе ақшаның қазіргі кездегі құны;
mt - ақшаның келешектегі құны;
a - пайданың талапты нормасы немесе ақшаның уақытша құны;
n – ақша құнының өсуі байқалатын жылдар саны.
Осындай есептеулердің нәтижесінде инвестициялық жобалар таза қазіргі
құнын анықтаймыз. Келтірілген (дисконтталған) табыстарды келтірілген
шығындар көлеміне бөлу арқылы жобаның рентабльділік деңгейін есептеп
шығаруға болады. Қарастырылып отырған инвестициялық жоба бойынша шешім
қабылдау үшін оның ішкі табыстылық көрсеткішін пайдаланады. Ол көрсеткіш
жобаны жүзеге асыру кезеңіндегі инфляция деңгейінің ықпалын көрсетеді.
Яғни, инвестициялық жобаны жүзеге асырудың зиянсыз болуына сенімді болу
үшін, есепке алынатын инфляция деңгейі қандай болуы керек деген сұраққа
жауап береді.
Сонымен, мемлекет тарапынан инвестициялық шешімдерді қабылдау және
жүзеге асыру, осы іс - әрекетті ұйымдастырудың логикалық моделін аладын
ала дайындауды талап етеді.
Біздің ойымызша, кәсіпорындардың инвестийиялық қызметінің жалпы
қабылданған моделінің логикасын макроэканомикалық (мемлекеттік) деңгейде
де қолдануға болады. Түптеп келгенде, бұл модель төмендегідей
Стратегиялық жоспарлау
Идеяны Жобаларды Қаржылық Жобаны жүзеге Мониторинг және
іздестіру анықтау және талдау және асыру инвестициялық
алғашқы таңдаушешім қабылдау бақылау
Бақылау
Еңбек ресурстары
Инвестициялық үрдіс моделі
Кестеде көрсетілгендей, стратегиялық жоспарлау және еңбек
ресурстарымен қамтамасыз ету, қабылданатын инвестициялық шешімдердің сыртқы
жағдайлары және сонымен қатар шектеушілері түрінде көрініп тұр.
Мемлекеттік деңгейде бұл шешімдерді қаржыландыру орталықтандырылған
(бюджеттік) қорлар есебінен жүргізіледі, ал олардың көлемі жылдан жылға
азаюда. Азайған көлемінің орны мемлекетттік кәсіпорындар мен ұйымдардың
негізгі капиталға жұмсалған өз қаржыларының есебінен толтырылады. Осы
көрсеткіштердің динамикасын Қазақстан бойынша төменде келтірілген
мәліметтер арқылы байқауға болады.
Күрделі құрылысқа жұмсалған инвестициялар нақты бағамен, млн тенге
Жылдар Күрделі Одан
құрылысқа
жұмсалған
инвестиция
Мемлекеттік Мемлекеттік емесТұрғындарға жеке
кәсіпорындар менкәсіпорындар менменшікті үйлер
ұйымдарға ұйымдарға мен пәтерлер
салуға
Млн тенге% Млн
тенге
Күрделі құрылысқа инвестициялар, барлығы
100,0 100,0 100,0
Бюджеттік қаржылар 38,9 5,0 10,0
Соның ішінде:
Республикалық бюджеттің ... 3,5 3,2
Жергілікті бюджеттің ... 1,1 6,8
Бюджеттен тыс қаржылардың есебінен
... 0,4 -
Кәсіпорындар мен ұйымдардың өз қаржылары
59,4 92,3 49,4
Жеке құрылыс салушылар 1,7 1,2 2,0
Шет ел инвестициялары - 1,5 38,6
* Оперативтік мәліметтер
Күрделі құрылысқа жұмсалған инвестициялардың көлемінде бюджеттік
қаржылардың үлесі жылдан – жылға төмендеуде. Егер бұл көрсеткіш 1995 жылы
38,9 пайызға тең болса, 1995 жылы – 5,0 пайызға, ал 2000 жылы – 10,0
пайызға тең. Кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржыларының үлесі, тиісінше,
54,9%, 92,3%, 49,4% болып отыр. Он жыл ішінде жеке құрылыс салушылардың
қаржыларының үлесі айтарлықтай өзгере қойған жоқ.
Мемлекеттік инвестициялық қызметін реттеуде шетел инвестицияларын
тарту мен тиімді пайдалану маңызды рол атқарады. Кестедегі көрсеткіштерге
жүгінсек, олардың үлесі 1995 жылғы 1,5 пайыздан 2000 жылы 38,6 пайызға
дейін өскен.
Шетел инвестицияларында жетекші орындарында Жапония, АҚШ, Ұлыбритания,
Оңтүстік Корея т.б. алып отыр. Айта кететін бір жайт, инвестициялық
белсенділікті жоғарлатуға ұйымдастырушылық – құқықтық және салық
жүйелеріндегі жиі өзгерістер, халық шаруашылығының салалық және аумақтық
басқару жүйесіндегі айқынсыздық т.б. кедергі болуда.
Отандық және шетелдік инвесторлар үшін инвестициялық қызметтің, оның
ішінде шетелдік инвестицияларды тартудың негізгі қағидаларының тұрақты
болуы өте маңызды. Олардың арасында инвестициялық қызметтің экономикалық
және әлеуметтік қағидасы негізгі болып саналады. Осы қағиданы басшылыққа
алу – яғни, инвестициялық жобаның жоғары ретабльділігімен, тікелей
инвестициялар мен инвестициялық кредит берудің қолайлы жағдайлармен, жоғары
бәсекелестігімен ерекшеленуі.
Шетел инвестицияларын тартудың тағы бір негізгі қағидасы – ол
келісілген істің екі жаққа да пайдалы болуы. Халықаралық тәжірибе
көрсеткендей, біржақты табыс алуды қуалау тек елдер арасындағы
инвестициялық қарым – қатынас қиындатады, нәтижесінде екі жақта ұтылып
қалуы мүмкін.
Біздің жағдайымызда, шетелдік инвестициялық қорларды пайдаланудың
маңызды қағидасы елдің экономикалық (саяси) және экологиялық қауіпсіздігін
сақтау және нығайту болып табылады. Осыған байланысты, экономика
салаларының негізін құрайтын кәсіпорындарды шетелдік инвесторларға сату
арқылы біздің елде жүргізіліп отырған жекешелендіру саясатын толық қолдауға
болмас. Практика көрсеткендей, олардың барлығы дерлік инвестициялау
жағдайларын сақтап және біздің мүдделерімізді, әсіресе экологиялық
қауіпсіздікті ескеріп отырған жоқ. Және де, шетелдік инвесторлар негізінен
өнеркәсіптің өндіруші салаларына көңіл бөлуде, ол республика халық
шаруашылығы құрылымының біржақты дамуын сақтайды, әсіресе Қазақстанның
басқа елдер алдында ауыл шаруашылық өнімдеріне тәуелділігін
қалыптастырады. Сондықтан, шетелдік инвесторлардың қатысуымен жүзеге
асырылатын инвестициялық жобалар, тұтынуға дайын сапалы өнімдер шығару
негізінде, елдің экспорттық мүмкіндіктерін жоғарлату және импортты
алмастыру өндірісін дамыту тұрғысынан бағалау тиіс. Түптеп келгенде,
республика аумағын шетелдер экологиялық таза өндірістерді ұйымдастыруға
қажетті шикізат өнімдерін беретін салалардың даму полигонына айналдырмау
керек.
Маңызды қағидалардың бірі – елдердің инвестициялық келісімдері мен
инвестициялық жобалардың ашық, жариялылық негізде болуы. Инвестициялық
жобалардың негізгі көрсеткіштері және жүзеге асыру механизмдері келісуші
жақтарға алдын ала белгілі болуы шарт. Және де қоғамдық ақпарат
құралдарында жариялануы тиіс. Бұл жерде сөз мемлекеттік құпияны құрайтын
нысандар туралы болып отырған жоқ.
Егер қағидалар инвестициялық қызметті дұрыс басқару үшін қажет болса,
шетелдік инвестицияларды тарту формалары нақты жағдайда ескере отырып,
олардың қолайлысын таңдап алу үшін қажет. Тікелей инвестициялау – шетел
инвестицияларын тартудың тиімді және нәтижелі түрі болып есептеледі. Ол
адрестілігімен және өндірістік сфераға бағытталуымен ерекшеленеді. Ол
халықаралық экономикалық және ғылыми – техникалық интеграция үрдісін
жеделдетуге мүмкіндік береді, біріккен кәсіпорындар құру негізін екі жақтың
интеллектуалдық потенциалын өзара байытады. Қабылдаушы елдерде жаңа
құрылыс, болмаса жекешелендіру (жұмыс істеп тұрған кәсіпорындарды сатып
алу) негізінде шетелдік кәсіпорын құру – осы форманың бір түрі. Бірақ,
шетелдік инвестицияларды тартудың бұл формасы халық шаруашылығының
аумақтық, салалық құрылымын тиімді өзгерту, оның шикізаттық бағытын жою
және экономика мен өнеркәсіптің негізгі салаласын техникалық қайта
жарақтандыру үшін қолданылуы тиіс.
Соңғы кездері, өндіргіш қондырғыларды және экологиялық таза
технологияларды жалға алу лизингтік операциялар, жекелеген жұмыс түрлерін
атқару жөнінде келісім жасау сияқты халықаралық экономикалық қатынастардың
аса күрделі емес формасы да қолданылуда. Бұндай лизингтік келісімдер
қабылдаушы жақ үшін экономикалық және әлеуметтік пайда ғана емес, сонымен
қатар ғылыми – техникалық үрдісті жеделдетуге мүмкіндік береді.
Несиелер мен займдар де шетелдік инвестициялар тартудың формасы болып
табылады, бірақ олар келешек кезеңнің қарыздарын ұлғайтады. Түптеп
келгенде, шетелдік инвестициялық несиелер, елдің өз несие қорымен
салыстырғанда, 2-3 есе қымбатқа түсуі мүмкін.
Шетелдік инвестицияларды тартудың келесі бір формасы – концессиялық
келісімдер. Бұл келісімдерде жалға алу төлемдерінің реті мен олардың көлемі
(ставкасы), концессияға алушының қоршаған ортаны қорғау және табиғи
ресурстарды пайдалану жөнінде міндеттемелері, жергілікті жұмыс күшін
пайдалану жағдайлары және т.б. көрсетіледі. Егер концессияға алушы
келісімшарттарын бұзуға мүмкіндік алатын болса, онда қабылдаушы елге
экономикалық тәуелсіздігінен айрылу қаупі туындайды.
Жоғарыда келтірілген кестеде көрсетілгендей, мемлекеттің инвестициялық
жобаларды бағалауы ғана емес, сонымен бірге, шетелдік инвестицияларды тарту
формаларын таңдауы да стратегиялық мақсаттар мен жоспарлардың шеңберінде
жатыр.
Бұл шетел капиталының құйылымын ынталандыру мен тиімді пайдалану –
ұзақ мерзімдік стратегиялық мақсаттарды жүзеге асырудың тактикалық жолдары
екендігін көрсетеді. Осы стратегияға сәйкес, барлық каналдар бойынша
тартылатын шетел инвестициялары көбінесе төменгі екі бағытта пайдаланылуы
тиіс: а) алдымен капиталды, содан кейін – еңбекті, содан соң – ғылымды көп
керек ететін салаларды басыңқы дамыту; ә) шетелдік инвесторлардың
қаржыларын экономиканың жеке меншік секторына бағдарлау.
Шетелдік инвесторлардың қызметі мен тартылған инвестициялық қорларды
пайдалануға ұйымдық – құқықтық, әлеуметтік – экономикалық, ішкі саяси,
институционалдық т.б. жағдайлар жасағанда ғана, мемлекет жоғарыда айтылған
мәселелерді дұрыс шеше алады. Әзірге, осы жағдайлардың жетіспеушілігіне.
Құқықтық негіздердің жиі өзгертілуіне, инвестициялық қорларды пайдалану
үрдісінің жариялы болмауына, экономикалық басқару органдарының тізімі мен
құзырының жиі өзгертілуіне, билік құрылымдарының сыбайлас жемқорлығына т.б.
байланысты шетелдік инвесторлар сақтық танытуға немесе бекітілген келісім –
шарттардан біржақты пайда көздеуге мәжбүр.
Сол себептен, біздің ойымызша, мемлекеттің инвестициялық қызметінің
негізгі бағыттары төмендегідей болғаны жөн:
- шетел инвесторларына кепілдік беретін құқықтық, қаржылық,
сақтандырушылық т.б. механизмдерді жетілдіру;
- олардың инвестициялық келісімдерде көрсетілген міндеттемелерін
толық орындауын бақылау;
- басыңқы салалар мен аймақтарды артықшылықпен дамыту үшін
инвестицияларды тартудың әртүрлі әдістері мен жолдарын кеңінен
қолдану;
- отандық және шетелдік инвесторлардың импортты ауыстыратын өнімді
дайындаушы өндірістерге, экспорттық әлуетті жоғарлатуға қаржы
жұмасуын ынталандыратын механизмдерді әзірлеу және іс жүзінде
қолдану;
- басыңқы салалардың, әлеуметтік және экономикалық жағынан артта
қалған аудандардың (қалалардың) дамуына қаржы жұмсайтын
инвесторларға жеңілдетілген салық тәртібін орнату, несие беру;
- экономиканың аграрлық және инфрақұрылымдық салаларына қаржы
жұмсайтын заңды және жеке тұлғаларға материалдық – техникалық,
қаржы – бюджеттік, салықтық, несиелік т.б. қолдау жасау.
Жоғарыда айтылған мемлекеттің инвестициялық қызметінің бағыттары
тек негізгі болып саналады, олардың нақты құрамы экономика дамуының тиісті
кезеңіне сәйкес жүргізілетін мемлекеттің экономикалық саясатына байланысты
анықталады.
1.3. Құрылыс кешені және оның дамуын мемлекеттік реттеу
Мемлекеттік құрылымдық саясатын іске асырудың негізін
инвестициялық – құрылыс кешені құрайды. Осы кешеннің қазіргі дамуын талдап
– зерттейтін болсақ, онда төмендегідей заңдылықтардың қалыптасқанын
байқаймыз:
- мемлекеттік күрделі қаржы көлемінің, әсіресе, өндірістік сфераға –
төмендеуі;
- Инфляцияға және бағаның ырқына жіберілуіне байланысты, жалпы
күрделі қаржы көлемінде өтелімдік үлесінің азаюы;
- Құрылыс өзгерісінің негізгі қорларын ұдайы өндіріп отыруға қаржы
жетіспеушілігі салдарынан, олардың тозу деңгейінің жоғарлауы;
- Экономика нарықтық қатынастарға бейімдеу реформалары тыңғылықты
зерттеусіз, асығыс жүргізілуі себебінен қаржыландыру көздерін
жоғалтып алған құрылыс объектілерінде аяқталмаған өндіріс көлемінің
өте жоғары болуы;
- Халық шаруашылығының материалдық, ғылыми – техникалық негіздерін
жаңарту үрдісіне шетелдік инвестицияларды тарту мен ынталандырудың
нормативтік – құқықтық негіздерінің тұрақсыз және әлсіз болуы.
Жоғарыда айтылған тенденцияларды жою үшін, мемлекеттің қазіргі
инвестициялық саясатын қалыптастыру мен жүзеге асыру үрдісіне жаңа
көзқарастар керек. Сөз, біріншіден, инвестициялық қорларды тек қана
экономиканың құрылымдық өзгерістерінің ғана емес, сонымен қатар
республиканың экономикалық тәуелсіздігінің негізі болып саналатын халық
шаруашылығының басыңқы бағыттарын дамытуға жұмылдыруда болып отыр.
Екіншіден, осы саясатты жүзеге асыру механизмі күрделі қаржы
көздерінің жүйесі сан – салалы, әрі кәсіпорындардың өз қаржыларын
пайдалануды ынталандыру артықшылықпен жүргізілетінін қамтамасыз ететіндей
болып құрылғаны дұрыс. Осындай механизм шетелдік технологиялық
инвестицияларды тартуды ынталандыру үшін де қажет.
Үшіншіден, халық шаруашылығы салаларының өндірістік қорларын тезірек
жаңартуға мүмкіндік беретін жеделдетілген өтелім саясатын іс жүзінде, нақты
жүзеге асыру керек.
Төртіншіден, басыңқы салалар мен өндірістерді қаржыландыру
республиканың экспортық потенциалының көлемі мен тиімділігін жоғарлату
мақсатында жүргізілуі тиіс.
Жоғарыда көрсетілген шаралар әлеуметтік – экономикалық дамудың орта
және ұзақ мерзімдік кезеңдерін қамтитын стратегиялық жоспарлар жасау
кезінде ескерілуі тиіс. Осы жоспарлардың құрамында, ұлттық және аймақтық
басыңқылар бойынша жасалатын бағдарламалармен тығыз байланысқан, арнаулы
мемлекеттік инвестициялық бағдарламалар жасалынады.
Осы бағдарламаларды жүзеге асыру – халық шаруашылығының маңызды
салаларының бірі – құрылыс саласының арқасында ғана мүмкін болады.Бұл
саланың индустриялдық негізін құрылыс жұмыстарын кешенді түрде жүргізілетін
құрылыс - монтаж ұйымдарды құрайды. Қазіргі кезде бұл саланы басқаруда,
меншік түрлерінің өзгеруіне, нарықтық қатынастарды қалыптастыруға, нарықтық
инфрақұрылым институттарын құруға, құрылыс өндірісінің көлемінің өсуін
экономикалық ынталандыру тетіктері мен тиісті индикаторлардың енгізілуіне
байланысты түпкілікті өзгерістер жүріп жатыр.
Инвестициялық – құрылыс үрдісіне мемлекеттің реттеушілік ықпалдары
басқару – ұйымдастыру сипатындағы шараларды жүзеге асырудан басталады.
Олардың қатарына төмендегідей шаралар жатады:
- құрылыс кешенін қаржыландыруды орталықсыздандыру;
- құрылыс – ұйымдарының материалдық – техникалық, қаржылық
мүмкіндіктерін барынша толық пайдалануды қамтамасыз ету;
- құрылыс жұмыстарына тапсырыс берушілер мен оны жүргізуші
медігерлердің өзара байланыстарына әкімшілік араласу шараларын
қолдануды жою;
- медігерлік сауда (тендер) жүйесін қалыптастыру;
- құрылыс өндірісін басқаруды орталықсыздандыру арқылы құрылыс
ұйымдарына меншік түрлерін таңдау мен жұмыс түрі бойынша
мамандырылуына толық еркіндік беру.
Дегенмен, қазіргі кездегі осы саланың дамуын зерттеулер нәтижесі
көрсеткендей, жүргізіліп отырған монополияны жою, жекешелендіру, саланы
реформалау үрдістері кедергісіз, ауыртпалықсыз және жан – жақты болмай
отыр. Әсіресе, төменгі құрылыс ұйымдары өздерінің материалдық – техникалық
базасы, ұйымдық құрылымы, мамандандырылуы, қаржылық мүмкіндіктері жағынан
қатты ерекшеленеді. Сол себепті, жоғарыда аталған үрдіс осы ерекшеліктерді
ескере отырып жүргізілуі тиіс.
Құрылыс кешенінің дамуын реформалауда мемлекеттің атқаратын
рөлі – ол жоғарыда аталған үрдістердің нормативтік – құқықтық базасын құру.
Бұл жұмыс, негізінен, екі бағытта жүргізіледі: а) заңдар, жарлықтар,
қаулылар мен басқа да құқықтық актілерді қабылдау. Олар құрылыс өндірісінде
шаруашылық жүргізуші субъектілердің өзара байланыстарын, қарым –
қатынастарын реттейді, ойын тәртібін бұзған жағдайда қолданылатын
әкімшілік, экономикалық санкцияларды анықтайды; ә) экономикалық
индикаторлар құрамын, мемлекеттік реттеу механизмдерін (салық және несие
мөлшерлемесінің деңгейін, бағаны т.б.) белгілеу.
Сонымен қатар, мемлекет республиканың ішкі құрылыс нарығын
қорғау шараларын жүзеге асырады. Олардың қатарына шетелдік фирмалармен
қатар, қазақстандық құрылыс – монтаж ұйымдарының (медігерлердің) міндетті
түрде қатысуымен өткізілетін құрылыс тендерлерін жүйелі түрде ұйымдастыру,
жекелеген құрылысы материалдарын экспорттау – импорттау барысында
лицензиялық, кедендік реттеулерді қолдану, республика аумағында құрылыс
жұмыстарын жүргізу жөнінде шетелдік фирмалармен жасалған келісімдердің
міндетті шарты ретінде қазақстандық мамандандырылған жұмысшы кадрларды
пайдалануды белгілеу т.б. шаралар жатады.
Құрылыстық сауда - тендерлерді ұйымдастырудың негізгі
қағидалары ретінде төмендегілерді атауға болады:
- медігерлік конкурс пен сауда – тендердің таңдап алынған түрі
инвестордың инвестициялық құрылыс қызметіне және мүмкіндіктеріне
сай болуы;
- үміткер-мердігерлердің меншік түрі мен шаруашылық жүргізу
нысандарына, қайда орналасқанына қарамастан, оларға тең құқық беру;
- конкурс барысында ешбір үміткер-мердігерге өзнің монополиялық
мүмкіндіктерінің пайдалануына жол бермеу;
- мердігерлік конкурстың міндетті шарттарын орындамағаны үшін
үміткерлердің жауапкершілігін қамтамасыз ету, т.б.
Нарық қатынастарының кеңеюі жағдайында инвестициялық-құрылыс
кешенінің дамуын реттеуде мемлекет тарапынан құрылатын тендерлік жіне
мемлекеттік сараптау комиттері де жоғары роль атқарады. Егер олардың
алғашқысы конкурстар мен мердігерлік тендерлерге қатысушылардың дұрыс
бағалауға мүмкіндік беретін барлық факторларды ескеретін болса, ал
мемлекеттік сараптау жүйесі мемлекет үшін эканомикалық, әлуметтік және
экалогиялық ұтымдылық тұрғысынан осы ұсыныстар жобасының үстінен бақылау
жүргізеді.
Дегенмен, мемлекеттік сараптаудан өтпеген жобалар бойынша
құрылыс жүріп жатқан объектілер саны әлі де көп. Құрылыс жүріп жатқан
объектілерде бектілген жобалық шешімдерді бұзу фактілері де кездеседі..
Осы жағдайлар, орталықта жергілікті жерлерде (облыстарда)
кәсіпорындарға (фирмаларға) жобалау, құрылыс-монтаждау, архитекторлық-
құқықтықө бақылау жұмыстарын жүргізуге құқық беретін арнаулы лицензиялау
қызметін ұйымдастыруға қажеттілік туғызады.
Сонмен қатар мемлекеттік венчурлық бизнестің нормативтік-
құқықтық және ұйымдастыру негіздерін қалыптастырады. Венчурлық бизнестің
мақсаты- жаңа технологиялар мен венчурлық (тәуекелдік ) капитал негізінде
өнімнің жаңа түрлерін өндіруді құүру мен игеру, негізгі қорларды
жеделдетілген өтелім мен жабдықтарды (қондырғыларды) жылдам жаңарту
қағидасын жүзеге асыру, шығарылатын өнімнің жоғары бәсекелестігінің
арқасында қаржылық табыстарға қол жеткізу болып табылады.
Дегенмен, инвестициялық-құрылыс кешенінде эканомиканы
мемлекеттік реттеудің негізгі объектісі ретінде макрокөрсеткіштер саналады.
Олардың қатарына күрделі қаржы көлемі мен құрылымын (ұдайы өндірістік,
техналогиялық, салалық, аумақтық), оларды қалыптастыру көздерінің
параметірлерін, құрылыс-монтаж жұмыстарының көлемін т.б. жатқызуға болады.
Соңғы кездері күрделі қаржы көлемінде өтілімдік төлемдердің
үлесі төмендеуде себебі оны есептеу базасы әлсіз (негізгі қорлардың тозу
денгейінің жоғарлығы) және де олардың бір бөлігін инфляция жеп қойып
отыр. Осыған байланысты, үкімет халық шаруашылығы салаларының негізі
қорларының қарапайым және ұдайы өндірілуін қаржыландыруды ұлғайту
шараларын іздестіруге мәжбүр болып отыр.
Әрине, бұл істегі ең негізгі бағыт-жеке меншік секторындағы
кәсіпорындардың өз қаржыларының рөлін жоғарылату.
Күрделі қаржы көлемін қалыптастыру көздерінде эканомиканың
мемлекеттік және де үй шаруашылығынан тапқан қаржыларының да рольі
жоғарылауы тиіс. Бұл жағдайда, үкімет үшін өндірістік сфера салаларын
бюджеттік қаржыландыруды қатал саясат ұстауына мүмкіндік туар еді. Егер
мемлекет кәсіпкерлер мен жеке түлғалардың іскерлік белсенділігін көтеру
үшін шаралар қолданатын болса, үкімет шешімдері негізінде мемлекеттік
күрделі қаржының салалық құрылымы әлуметтік салалар пайдасына
өзгертіледі деп күтугк болады. Сондықтан, макродеңгидегі мемлекеттің
реттеушілік рөлі республикалық және жергілікті бюджеттердің шығындарын
қай бағытта пайдалануды анықтауда айқын байқалады. Ал егер мемлекеттік
күрделі қаржының салалық құрылымын қарайтын болсақ, онда, соңғы кездері
басыңқы салалардың үлесінің жоғарлағанын көреміз. Сөз отан-энергетикалық
және металургиялық кешендер салалары туралы болып отыр.
Күрделі қаржының аймақтық құрылымын талдауда үш нәрсеге көңіл
бөлу қажет – жергілікті бюджеттердң (облыстық, қалалық, аудандық) кірістері
мен маңызының жоғарлауы , әлуметтік – шаруашылық жағынан артта қалған
республика облыстары мен аудандарын артықшылық пен дамыту
бағдарламаларын жүзеге асыру және жекелеген аймақтардың табиғи-
эканомикалық әлуметін толық пайдалану.
Ғылыми техналогиялық индустриялдық жағынан жоғары дамыған
аймақтарда мемлекет нарықтық инфрақұрылымның дамуын жеделдетуге, шетелдік
инвестицияларды тартуға, барлық шарушылық жүргізуші субъектілердің
иновациялық қызыметін жандандыруға, бірлескен кәсіпорындар құруға
жағдайда жасауға тарсады.
Табиғат байлығымен және экспорттық әлуметімен ерекшеленетін
аймақтардың дамуына мемлекет алдаңғы қатарлы шетелдік технологияларды
және ақша капиталын тартуды ынталандыру механизімдерін қалыптастыру
арқылы реттеушілік әсер етеді. Бұл жерде мемлекет екі мақсатты көздейді:
а) табиғат-шикізаттық қорларды тереңірек өңдеу мен кешенді игеру; ә)
өңделген өнімнің әлем нарығындағы бәсекелестігін жоғарылату.
Ауылшарушылығы дамыған аймақтарда, эканомиканы мемлекеттік реттеу
механизмдерінің ішінде, алдыңғы қатарда ауылды кіші индустриаландыруды
ынталандыру шараларының жүйесін енгізу тұрады. Бұл шара ауыл шарушылығы
өндірісінің тауарлылығын арттырып қана қоймай , сонымен бірге жергілікті
еңбек ресурстарының жұмысбастылығы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Инвестициялық саясат негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.1. Мемлекеттің құрылымдық-инвестициялық саясатын қалыптастыру
негіздері ... ... ... 4
1.2. Мемлекеттің инвестициялық қызметін жүзеге асыру және оның маңызды
мәселелері.7
1.3. Құрылыс кешені және оның дамуын мемлекеттік реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2. Қазақстан Республикасының инвестициялық саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.1. Шетелдік инвестициялар және олардың Қазақстанға ағыны ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.2. Тікелей шетел инвестицияларының дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
3. Қазақстан экономикасындағы инвестициясның орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
3.1. Қазақстан экономикасындағы инвестицияның орналасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
3.2. Қазақстан экономикасына шетелдік инвестиция тартудың
маңызы ... ... ... ... ... ...25
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..27
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
КІРІСПЕ
Экономикадағы құрылымдық өзгерістерді сипаттайтын көрсеткіштер жүйесі
мен деңгейі көбінесе мемлекеттің экономикалық саясатын жүзеге асыру мен
болашақтағы кезеңдерге белгіленген мақсаттарға қол жеткізу жөніндегі
нақтылы макроэкономикалық шараларға байланысты. Басқаша айтқанда, жалпы
мемлекеттік экономикалық саясат – макроэкономикалық, салық және аймақтақ
деңгейлерде құрылымдық саясатты қалыптастыру негізгі болып отыр.
Макроэкономикалық тұрғыдан алғанда құрылымдық саясатты қалыптастыру
негізіне өзара тиімді қатынастарды қамтамасыз ету жөніндегі бірқатар
мәселелер жатады. Олар: қоғамдық өнім өндіру бөлімшелері арасындағы, аралық
және дайын өнім, өнеркәсіптегі өндіріс құралдарының өндірісі, ұлттық
табыстағы тұтыну қоры мен қор жинау, өндірістік және өндірістік емес
күрделі қаржы жұмсау, құрылыс-монтаж жұмыстары мен өндіріс жабдықтарына
шығын жұмсау араларындағы қатынастар. Олардың негізінде тиімділікке қол
жеткізу дегеніміз – қоғамның табиғи шикізат, материалдық-техникалық және
интелектуалдық қорларын қолдана отырып, халықтың материалдық және мәдени
қажеттіліктерін, жақсы тұрмыс жағдайын қамтамасыз ету. Макроэкономикалық
салада оңтайландыру ісі халық шаруашылығының салалық құрылымына да әсер
етеді. Өйткені мұнда өзгерістерді жүзеге асырудың маңызды тетігі –
макроэкономикалық жағдайға айтарлықтай әсер ететін салалық басымдықтарды
ғылыми негіздеу болып табылады. Республикамыздың жағдайында салалық
құрылымның тиімді жағдайын анықтау – экономиканың шикізаттық бағытын жою
және өнеркәсіпті дамыту мәселелерімен тығыз байланысты.
Дағдарысты жағдайдан шығу және экономиканы дамыту – ұлттық табыстағы
өндірістік қор жинау үлесін арттыруға байланысты. Ал бұл, өз кезегінде,
әсіресе барынша жетілдірілген өндіріс құралдарын шығаратын салаларда
өндірістің өсу қарқынын арттыруды қажет етеді. Мұнда да шетелдік
технологиялық инвестицияларға бағытталуға болады және бағытталу керек деген
жаңсақ пікірлер бар. Шетелдік технологиялық инвестицияларға толықтай
бағытталу, біріншіден, отандық машина жасау және өндіріс процесін
механизацияландыру мен автоматтандыруды қамтамасыз ететін салалардың
мүддесіне шек келтіруі мүмкін; екіншіден, елде техникалық процестің негізгі
бағыттары бойынша күрделі және қолданбалы ғылыми зерттеу жүргізуге
қажеттілік төмендеуі мүмкін. Бұл екі жағдайда да өндірісте интелектуалдық
ұтылыс анық байқалады, ал оны болдырмау үшін мемлекеттің құрылымдық
саясатын қалыптастыруда халық шаруашылығының инфрақұрылымдық және
әлеуметтік салаларының өндірістік негізін жаңарту мен пайдалану тиімділігін
арттыру мүдделері көзделуі тиіс.
1. Инвестициялық саясат негіздері
1.1. Мемлекеттің құрылымдық-инвестициялық саясатын қалыптастыру
негіздері.
Егер әлемдік шаруашылық байланыстарда өз орнымызды таппасақ, сондай-ақ
халықаралық еңбек бөлінісіне қатысу мәселесі назарға алынбаса, онда
құрылымдық саясат ғылыми негізделген болмайды. Аталған жағдайда өз
орнымызды табу дегеніміз экспортқа бағытталған салаларды дамыту, ал еңбек
бөлінісіне қатысу - маманданған салалардың пайда болуы мен дамуын
білдіреді.
Бұл жерде біз халық шаруашылығы салалық құрылымының тиімділігін
арттыру саласындағы мемлекеттік саясатты қалыптастырудың негізгі
факторларына ғана тоқталдық. Сондай-ақ, ең алдымен елдің өндіргіш күштерін
орналастыруды оңтайландыру мәселесін қамтитын халық шаруыашылығының
аймақтық құрылымын тиімді ету ісі де маңызды екендігін атап өту керек. Бұл
тұста, экономиканың салалық және аймақтық құрылымдарын оңтайландыруда
шешуші роль атқаратын екі факторды бөліп қарастыруға болады. Мәселе табиғи
қорларды тиімді игеруде және қоғамдық өндіріс пен халықтың өмір сүру
деңгейінің тиімділігін арттыруға қол жеткізуде болып отыр.
Алайда, халық шаруашылығының аймақтық құрылымын ғылыми негіздеуде
ерекше сипаттағы факторлар да ескеріледі. Атап айтқанда, әр түрлі
аймақтардағы халықтың өмір сүру деңгейін теңестіру қажеттігі жөнінде,
өйткені, егерде аймақаралық ауытқулар деңгейі жоғары болса, әлеуметтік
шиеленісу мәселелері күшейе түседі.
Аталған жағдайдан аймақтық құрылымды қалыптастырудың келесі факторы –
жергілікті халықтың жұмыспен қамтылу коэффициентінің мөлшерін арттыру
арқылы экономикалық және әлеуметтік тиімділікке қол жеткізудің
жалпымемлекеттік мүдделілігі туындайды. Аймақтық жұмыспен қамтылудың
әртүрлілігін талдау және есепке алу әрқашанда мемлекеттің аймақтық саясатын
қалыптастыруда бастапқы негіз болуы шарт. Бұл мәселе біздің
республикамыздың жағдайында өте өзекті болып отыр. Себебі, материалдық
өндірістің аса маңызды салаларында аймақтық ерекшеліктерді ескерместен
әкімшілік әдістермен Жекешелендіру шараларын жүзеге асыру түптеп келгенде
жұмыссыздықтың өсуіне, халықтың ауылдан қалаға көшуін күшейтіп,
экономиканың аграрлық секторының материалдық техникалық және ғылыми-
интелектуалдық базасының құлдырауына алып келді.
Халық шаруашылығы аймақтық құрылымның өзгерісі көбінесе республиканың
әкімшілік аумақтары мен ірілендірілген аудандарының әлеуметтік-экономикалық
дамуының кешендік қағидасына байланысты. Аталған қағида аймақтық құрылымды
қалыптастырудың маңызды факторларының бірі.
Жоғарыда, мемлекеттің құрылымдық саясаты, ең алдымен макроэкономикалық
деңгейде инвестициялық шешімдер қабылдап, жүзеге асыру арқылы, яғни
құрылымдық және инвестициялық саясаттарды тығыз байланыстырғанда ғана
шынайы болатындығы айтылды.
Инвестициялық саясат маңызды үш бағытта жүргізіледі:
▪ Мемлекеттік бюджеттік қорларды пайдалану арқылы;
▪ Ішкі несие қорлары мен жеке заңды тұлғалардың өзіндік
қаражаттарын тиімді қолдануды ынталандыру арқылы;
▪ Шетелдік инвестициялырды тарту мен тиімді пайдалану механизмі
арқылы.
Осы бағыттар ішінен басымдысын таңдап алу және халық шаруашылығының
барынша тиімді аймақтық-салалық құрылымын қолдау мақсатында олардың
үйлесімін қамтамасыз ету – мемлекеттің инвестициялық саясатының негізін
құрайды. Оны қалыптастыру барысында ҚР Президенті бекітетін крделі ұлттық
бағдарламаларды іске асыру қажеттігі де ескеріледі.
Іс жүзінде, белгілі мақсатқа қол жеткізуді көздейтін мемлекеттің
құрылымдық-инвестициялық саясатының бағыттары мен көрсеткіштері сандық
жағынан айқындалып, атқарылатын мерзімі бойынша анықталуға тиіс.
Ал бұл, өз кезегінде, мүдделер, ресурстық база, механизмдер, объекті
мен осы саясатты жүзеге асыру процесінің өзі де салалардың, аймақтар мен
тұтастай халық шаруашылығының орта және ұзақ мерзімдік даму жоспарларында
көрініс табатындығын білдіреді. Мысалға, нарықтық қатынастар саласы дамыған
елдердің мемлекеттік қызметінде келесідей өзара байланыс анық байқалады (1-
сурет).
1-сурет. Экономиканы реттеу жөніндегі мемлекет шараларының өзара
байланыстылығы
Болашаққа әзірленген, мақсаттары мен әдістерін ескере отырып салалық
және аймақтық деңгейлерге жасалған матрицалық моделдердің мәліметтерін
талдау – халық шаруашылығының тиімді құрылымы мәселелерін жоспарлы түрде
шешудің негізін құрайды. Осы тұрғыдан ғана экономиканың салалық және
аймақтық құрылымдарын мемлекеттік реттеу механизмдерін қолдау мәселелерін
қарастыруға болады. өз тәжірибемізді өзге елдердің экономикалық
реформаларды жүзеге асыру тәжірибесін талдау, мұндай жағдайда механизмдер
құрамы мен басымдығы көбінесе құрылымдық өзгерістер бағыттарының бастапқы
жағдайына тәуелді екенін байқатты. Егерде бұл бағыттар мақсатты міндеттерге
сәйкес болып, құрылымдық өзгерістердің экономикалық және әлеуметтік
тиімділігін арттыру үшін бағытты шамалы ғана өзгертуді талап ететін болса
жақсы. Мұндай жағдайда халық шаруашылығның төменгі бөлімшелерінде
инвестициялық белсенділікті ынталандыру механизмі басымды болар еді.
Ал егер, ел экономикасында құрылымдық дағдарыс орын алып, құрылымдық
өзгерістердің тиімсіз бағытталуы қалыптасатын болса – бұл мүлдем басқа
жағдай. Қазақстанда бүгін екі түрлі жағдай да орын алып отыр.
Осылайша, қазіргі кезеңде республика экономикасындағы құрылымдық
дағдарысты жою үшін тұтастай мемлекеттің құрылымдық-инвестициялық
саясатының бағытын айтарлықтай өзгерту қажет және оны ауыл шаруашылығы мен
аграрлық өнеркәсіптік инфрақұрылымның әлуметтік – эканомикалық рольін
қалпына келтіруге бағыттау керек. Құрылыс кешеніне де осындай көзқарас
қажет. Осыдан келіп эканомикадағы құрылымдық өзгерістерді реттеудің
механизмдер арасында бюджеттік қаржыландыру, несие бөлу және салық салу
басымды болып табылады.
Қазіргі жағдайларда ҚР Үкіметінің құрылымдылық саясаты біздің
ойымызша келесідей мәселелерді қамтуы тиіс:
- дайын өнім шығару арқылы экспорттық әлуметті арттыратын салалар
даммуына басымдық беру;
- ішкі нарық талаптарын қанағаттандыратын және ипортты алмастыратын
өнім өндрісін кеңейту;
- негізінен отандық өндрісі есебінен халық шаруашлығы барлық
салаларының өндірістік апаттарын жаңарту;
- халық қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған салалар дамуын
қамтамасыз ету;
- эканомиканың аграрлық секторының дамуын тездетуге бағытталған қаржы
және несие қорларын арттыру және т.б.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе келесідей негізгі тұжырым
жасауға болады: мемлекеттің құрылымдық-инвестициялық саясатын алдын ала
ғылыми негіздемейінше және салалық, аймақтық деңгилерде оны жүзеге асырудың
механизімдерін дұрыс таңдамайынша құрылымдық өзгерістерді қажетті бағытта
қамтамасыз ету мүмкін емес. Сұраныспен ұсынысты сәйкестендірудің нарықтық
заңы бойынша стихиялы түрде капитал мен өзге де қорлардың бір саладан
екіншісіне аусуы ешқашанда бірінші кезектегі әлуметтік мәселелерді шешуге
және қоғамдық өндіріс тиімділігін арттыруға мүмкіндік бермитіндігін
тұпкілікті ұғыну қажет. Ал, олардың шешімі-тұтастай алғанда мемлекеттің
жалпы эканомикалық саясатынан туындайтын құрылымдық саясатты жүзеге
асырудың басты мақсаты. Енді осы саясатты іске асырудың негізгі
механизмдері қандай?-деген сауалға жауап беріп көрейік.
Макроэканомикалық деңгейде оны жүзеге асырудың шешуші механизмі-
басымды салалар дамуының мақсатты бағдарламалары. Онда әлеуметтік –
экономикалық, ғылыми – техникалық, ұйымдық – құқықтық сипаттағы шаралар
жеткілікті түрде нақтыланады. Сондай – ақ ішкі және сыртқы нарықтарда
тиісті орын алу мақсатында осы салалар шығаратын өнім сапасы мен техникалық
деңгейін арттыруға үлкен көңіл бөлінеді. Бағдарламалық көрсеткіштер басымды
салалар мен аймақтардың барынша қарқынды дамуы үшін тиісті жағдайлар жасау
жөніндегі барлық шараларды қормен қамтамасыз етубарысын да қамтиды. Бұл
жерде мәселе ең алдымен қаржы ресурстары турадлы болып отыр, өйткені оларды
анықтау кезінде сала ішіндегі (аймақтық) резервтері ескеріледі.
Құрылымдық – инвестициялық саясатты жүзеге асырудың маңызды
механизмдерінің бірі – басымды салаларда жеделдетілген өтелім нормасы
белгілеу – бұл жоғарыда аталған резервтерді арттырудың қамтамасыз етеді.
Бұл істе қарастырылып отырған салалар кәсіпорындарының пайдасына салынатын
салықты азайту (жеңілдікпен салық салу), сондай – ақ инновациялық
қызметке, әсіресе жаңа ғылыми – техникалық жетістіктерді ендіруге
бағытталған пайда бөлігін тұтастай салықтан босату маңызды рол атқарады.
Мұндай қызмет жеңілдікпен несие беру механизмі мен салықтық несие
бөлу арқылы да ынталандыруы шарт. Бірақ, бұл механизм егер де басымды
салалар бойынша таңдап алынған инвестициялық жобаларға жеңілдікпен несие
бөлінсе ғана тиімді нәтиже береді. Осыған байланысты, қарастырылған
инвестициалық жобаларды жеңілдікпен несиелеу қызметін атқаратын банктер
(әсіресе коммерциалық) моральдық және материалдық қолдау табатындай жағдай
жасалса – бұл аса маңызды шара болар еді.
Егер отандық және шетелдік инвесторлар басымды салалар объектілеріне
көңіл бөлсе ғана салықтық жеңілдіктер жасалуы керек. Бірінші кезекте ішкі
(отандық) несие қорларын қолдануға көңіл бөлу қажет, өйткені шетелдік
несиелер, жоғарыда атап өтілгеніндей, нәтижесінде мемлекетке 2-3 есе
қымбатқа түседі. Ерекше атап өтетін тағы да бір мәселе, жеңілдікпен салық
салу
- қалдықсыз және экономикалық жағынан тиімді технологияларды қолдануға
негізделген инвестициалық жобаларды қаржы ресурстарымен қамтамасыз ететін
инвесторларға қолданылуы тиіс.
Егер кәсіпорындар мен инвестициалық жобаларды шикізатпен, техникамен,
құрал – жабдықтармен және т.б. импорт есебінен қамтамасыз ету көзделген
болса, онда басымды салалардың (аймақтар) барынша қарқынды дамуы үшін
жеңілдікпен кедендік алымдар алуды ұйымдастырудың да маңызы бар. Алайда
импортты алмастыратын отандық өнім өндірісі көп жағдайда өте тиімді екенін
тағы да атап өткен жөн. Нақтылы осы мақсатта басымды салалар мен өндірістер
жүйесінде кәсіпкерліктің, шағын және орта бизнестің дамуын ынталандыру
механизмдерін барынша батыл түрде қолдану керек.
Қорыта келе айтарымыз, жоғарыда аталған механизмдер ұзақ мерзімге
бағытталған тиісті заңды – құқықтық негізін жасаған жағдайда ғана тиімді
ықпал ете алады. Осы негіздің мазмұнына үнемі өзгеріс енгізу
(қазақстандағыдай) инвестициялық процестердің баяулауына және құрылымды
құрайтын салалар инвестициялық жобаларының іске аспауына алып келетіндігін
өмір көрсетіп отыр. Бұл әсіресе, әріптестерімен шаруашылық мәселелерін шешу
кезінде өте сақтықпен қарау қарау қағидасын ұстанатын шетелдік
инвесторларға қатысты. Заңдардың тұрақсыздығы – күрделі, құрылымды құраушы
өндірістер туралы шешім қабылдауда отандық инвесторларды да алшақтатады.
Өйткені бұл жерде үлкен тәуекелге баруға тура келеді.
1.2. Мемлекеттің инвестициялық қызметін жүзеге асыру және оның маңызды
мәселелері
Экономикалық әдебиетте инвестиция түсінігіне анықтама беру жөнінде
көп талас жоқ. Қалыптасқан пікір бойынша оның құрамына пайда, табыс және
әлеуметтік эффект алу мақсатында экономика салаларының барлық нысандарына,
кәсіпкерлік қызметті дамытуға жұмсалатын меншік және интеллектуалдық
құндылықтардың барлық түрі енеді. Инвестиция құралы ақша қаражаттарынан,
мақсатты банк несиелерінен, үлестік жарналардан, акциялар мен басқа да
бағалы қағаздардан, қозғалатын және қозғалмайтын мүліктерден (ғимараттар,
қондырғылар, материалдар т.б.) жерді пайдалану құқығынан, табиғи қорлардан
т.б. тұрады. Инвестициялық қызметтің негізгі нысаны инвестициялық жобаларды
жүзеге асыру болып табылады. Бұл жерде инвестициялау үрдісін қаржыландыру
үрдісінен ажыратып алған жөн. Егер инвестициялау қорларды көрсетілген
жобалар бойынша орналастыру болса, онда қаржыландыру осы қорлардың көздерін
қамтамасыз етеді.
Кейбір әдебиеттерде инвестицияны күрделі қаржы ретінде қарастырады.
Мұндай қателіктің себеб, инвестициялық қорларды нақты пайдалану нысанының
анықталмауында. Егер күрдлі қаржы негізгі негізгі қорларды қарапайым және
ұдайы өндіруге бағытталған болса, онда инвестсциялар құрылыс-монтаждау
жұмыстарының, еректі қондырғылардың және басқа шығындардың құнын қамтиды.
Яғни, инвестиция түсінгіүрделі қаржы түсінігінен әлдеқайда кең. Сонымен
инвестициялық қызмет дегеніміз Заңды тұлғалардың, азаматтардың және
мемлекеттің инестициаларды жүзеге асыру жөніндегі практикалық іс-әрекеттің
жиынтығы болып табылады.
Олар төмендегідей инвестициялық сфераларды жүзеге асырылады: а)
күрделі құрылыс; ә) инновациялық сфера; б) қаржы капиталын пайдалану
сферасы, в) қозғалатын және қозғалмайтын мүлк нарығында мүліктік
құқықтарды жүзеге асыру сферасында (епілдік құқық пен ипотекалық несиені
қоса есептегенде).
Инвестициялардың күрделі қаржыдан тағы бір айырмашылығы, олар
материялдық емес активтерді (жер бөліктерін пайдалану құқығы мен табиғатты
пайдалану нысандары, потенттер, авторлық құқықтар, тауарлық белгілер, сауда
маркалары, лицензиялар және т.б.) ұлғайту үшін де жұмсалынады. Материалдық
емес активтерді құру және ұлғайтуды қаржыландыру үшін қолданылатын негізгі
көздергеамортизациялық төлемдер, тааз пайда, коммерциялық және басқа да
банктердің ссудалары, қор нарығынан түсімдер және т.б. жатады.
Инвестицияларды әр түрлі меншік түрлеріндегі кәсіпорындардың айналым
активтеріне де жұмсалады. Кәсіпорындардың айналым активтері өндіріс
сферасындағы (өндірістік запастар, аяқталмаған өндіріс, кеғлешек кезеңдер
шығындары ж.б.) айналым қорларынан тұрады.
Инвестициялау жөнінде шешім қабылдауға негізгі мәселе-инвестициялық
жобаларды объективті бағалау. Жобаларды бағалау оңай шаруа емес, себбі сөз
жалпы экономикалық мақсаттарға қол жеткізу үшін мемлекет деңгейінде
жүргізілетін жобалар туралы болып отыр. Инвестициялық жобалардың
тиімділігін бағалауда таза ағымдағы құн, рентабльділік, ішкі табыстылық,
өтелу мерзімі сияқты көрсеткіштерді есептеумен қатар, ақшаның қазіргі және
келешек кезеңдегі құнының айырмасын да анықтау керек.
Бұндай есептеулер не үшін қажет? Өйткені, ақшаның қазіргі кездегі
құны бойынша есептелген шығынддарды табыспен салыстыру мүмкіндігін туғызу
керек. Сол себепті, жобаны жүзеге асыру кезіндегі ақша құны бойынша
есептелген табыстар, инвестициялау жөнінде шешім қабылданған кезеңдегі ақша
құнымен қайта есептелуі тиіс.
Бұл есептеудің дисконттау деп аталатыны белгілі, және ол төменгі
формула бойынша жүргізіледі:
Sd =
Бұл жерде:
Sd – дисконттау мөлшерлемесі немесе ақшаның қазіргі кездегі құны;
mt - ақшаның келешектегі құны;
a - пайданың талапты нормасы немесе ақшаның уақытша құны;
n – ақша құнының өсуі байқалатын жылдар саны.
Осындай есептеулердің нәтижесінде инвестициялық жобалар таза қазіргі
құнын анықтаймыз. Келтірілген (дисконтталған) табыстарды келтірілген
шығындар көлеміне бөлу арқылы жобаның рентабльділік деңгейін есептеп
шығаруға болады. Қарастырылып отырған инвестициялық жоба бойынша шешім
қабылдау үшін оның ішкі табыстылық көрсеткішін пайдаланады. Ол көрсеткіш
жобаны жүзеге асыру кезеңіндегі инфляция деңгейінің ықпалын көрсетеді.
Яғни, инвестициялық жобаны жүзеге асырудың зиянсыз болуына сенімді болу
үшін, есепке алынатын инфляция деңгейі қандай болуы керек деген сұраққа
жауап береді.
Сонымен, мемлекет тарапынан инвестициялық шешімдерді қабылдау және
жүзеге асыру, осы іс - әрекетті ұйымдастырудың логикалық моделін аладын
ала дайындауды талап етеді.
Біздің ойымызша, кәсіпорындардың инвестийиялық қызметінің жалпы
қабылданған моделінің логикасын макроэканомикалық (мемлекеттік) деңгейде
де қолдануға болады. Түптеп келгенде, бұл модель төмендегідей
Стратегиялық жоспарлау
Идеяны Жобаларды Қаржылық Жобаны жүзеге Мониторинг және
іздестіру анықтау және талдау және асыру инвестициялық
алғашқы таңдаушешім қабылдау бақылау
Бақылау
Еңбек ресурстары
Инвестициялық үрдіс моделі
Кестеде көрсетілгендей, стратегиялық жоспарлау және еңбек
ресурстарымен қамтамасыз ету, қабылданатын инвестициялық шешімдердің сыртқы
жағдайлары және сонымен қатар шектеушілері түрінде көрініп тұр.
Мемлекеттік деңгейде бұл шешімдерді қаржыландыру орталықтандырылған
(бюджеттік) қорлар есебінен жүргізіледі, ал олардың көлемі жылдан жылға
азаюда. Азайған көлемінің орны мемлекетттік кәсіпорындар мен ұйымдардың
негізгі капиталға жұмсалған өз қаржыларының есебінен толтырылады. Осы
көрсеткіштердің динамикасын Қазақстан бойынша төменде келтірілген
мәліметтер арқылы байқауға болады.
Күрделі құрылысқа жұмсалған инвестициялар нақты бағамен, млн тенге
Жылдар Күрделі Одан
құрылысқа
жұмсалған
инвестиция
Мемлекеттік Мемлекеттік емесТұрғындарға жеке
кәсіпорындар менкәсіпорындар менменшікті үйлер
ұйымдарға ұйымдарға мен пәтерлер
салуға
Млн тенге% Млн
тенге
Күрделі құрылысқа инвестициялар, барлығы
100,0 100,0 100,0
Бюджеттік қаржылар 38,9 5,0 10,0
Соның ішінде:
Республикалық бюджеттің ... 3,5 3,2
Жергілікті бюджеттің ... 1,1 6,8
Бюджеттен тыс қаржылардың есебінен
... 0,4 -
Кәсіпорындар мен ұйымдардың өз қаржылары
59,4 92,3 49,4
Жеке құрылыс салушылар 1,7 1,2 2,0
Шет ел инвестициялары - 1,5 38,6
* Оперативтік мәліметтер
Күрделі құрылысқа жұмсалған инвестициялардың көлемінде бюджеттік
қаржылардың үлесі жылдан – жылға төмендеуде. Егер бұл көрсеткіш 1995 жылы
38,9 пайызға тең болса, 1995 жылы – 5,0 пайызға, ал 2000 жылы – 10,0
пайызға тең. Кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржыларының үлесі, тиісінше,
54,9%, 92,3%, 49,4% болып отыр. Он жыл ішінде жеке құрылыс салушылардың
қаржыларының үлесі айтарлықтай өзгере қойған жоқ.
Мемлекеттік инвестициялық қызметін реттеуде шетел инвестицияларын
тарту мен тиімді пайдалану маңызды рол атқарады. Кестедегі көрсеткіштерге
жүгінсек, олардың үлесі 1995 жылғы 1,5 пайыздан 2000 жылы 38,6 пайызға
дейін өскен.
Шетел инвестицияларында жетекші орындарында Жапония, АҚШ, Ұлыбритания,
Оңтүстік Корея т.б. алып отыр. Айта кететін бір жайт, инвестициялық
белсенділікті жоғарлатуға ұйымдастырушылық – құқықтық және салық
жүйелеріндегі жиі өзгерістер, халық шаруашылығының салалық және аумақтық
басқару жүйесіндегі айқынсыздық т.б. кедергі болуда.
Отандық және шетелдік инвесторлар үшін инвестициялық қызметтің, оның
ішінде шетелдік инвестицияларды тартудың негізгі қағидаларының тұрақты
болуы өте маңызды. Олардың арасында инвестициялық қызметтің экономикалық
және әлеуметтік қағидасы негізгі болып саналады. Осы қағиданы басшылыққа
алу – яғни, инвестициялық жобаның жоғары ретабльділігімен, тікелей
инвестициялар мен инвестициялық кредит берудің қолайлы жағдайлармен, жоғары
бәсекелестігімен ерекшеленуі.
Шетел инвестицияларын тартудың тағы бір негізгі қағидасы – ол
келісілген істің екі жаққа да пайдалы болуы. Халықаралық тәжірибе
көрсеткендей, біржақты табыс алуды қуалау тек елдер арасындағы
инвестициялық қарым – қатынас қиындатады, нәтижесінде екі жақта ұтылып
қалуы мүмкін.
Біздің жағдайымызда, шетелдік инвестициялық қорларды пайдаланудың
маңызды қағидасы елдің экономикалық (саяси) және экологиялық қауіпсіздігін
сақтау және нығайту болып табылады. Осыған байланысты, экономика
салаларының негізін құрайтын кәсіпорындарды шетелдік инвесторларға сату
арқылы біздің елде жүргізіліп отырған жекешелендіру саясатын толық қолдауға
болмас. Практика көрсеткендей, олардың барлығы дерлік инвестициялау
жағдайларын сақтап және біздің мүдделерімізді, әсіресе экологиялық
қауіпсіздікті ескеріп отырған жоқ. Және де, шетелдік инвесторлар негізінен
өнеркәсіптің өндіруші салаларына көңіл бөлуде, ол республика халық
шаруашылығы құрылымының біржақты дамуын сақтайды, әсіресе Қазақстанның
басқа елдер алдында ауыл шаруашылық өнімдеріне тәуелділігін
қалыптастырады. Сондықтан, шетелдік инвесторлардың қатысуымен жүзеге
асырылатын инвестициялық жобалар, тұтынуға дайын сапалы өнімдер шығару
негізінде, елдің экспорттық мүмкіндіктерін жоғарлату және импортты
алмастыру өндірісін дамыту тұрғысынан бағалау тиіс. Түптеп келгенде,
республика аумағын шетелдер экологиялық таза өндірістерді ұйымдастыруға
қажетті шикізат өнімдерін беретін салалардың даму полигонына айналдырмау
керек.
Маңызды қағидалардың бірі – елдердің инвестициялық келісімдері мен
инвестициялық жобалардың ашық, жариялылық негізде болуы. Инвестициялық
жобалардың негізгі көрсеткіштері және жүзеге асыру механизмдері келісуші
жақтарға алдын ала белгілі болуы шарт. Және де қоғамдық ақпарат
құралдарында жариялануы тиіс. Бұл жерде сөз мемлекеттік құпияны құрайтын
нысандар туралы болып отырған жоқ.
Егер қағидалар инвестициялық қызметті дұрыс басқару үшін қажет болса,
шетелдік инвестицияларды тарту формалары нақты жағдайда ескере отырып,
олардың қолайлысын таңдап алу үшін қажет. Тікелей инвестициялау – шетел
инвестицияларын тартудың тиімді және нәтижелі түрі болып есептеледі. Ол
адрестілігімен және өндірістік сфераға бағытталуымен ерекшеленеді. Ол
халықаралық экономикалық және ғылыми – техникалық интеграция үрдісін
жеделдетуге мүмкіндік береді, біріккен кәсіпорындар құру негізін екі жақтың
интеллектуалдық потенциалын өзара байытады. Қабылдаушы елдерде жаңа
құрылыс, болмаса жекешелендіру (жұмыс істеп тұрған кәсіпорындарды сатып
алу) негізінде шетелдік кәсіпорын құру – осы форманың бір түрі. Бірақ,
шетелдік инвестицияларды тартудың бұл формасы халық шаруашылығының
аумақтық, салалық құрылымын тиімді өзгерту, оның шикізаттық бағытын жою
және экономика мен өнеркәсіптің негізгі салаласын техникалық қайта
жарақтандыру үшін қолданылуы тиіс.
Соңғы кездері, өндіргіш қондырғыларды және экологиялық таза
технологияларды жалға алу лизингтік операциялар, жекелеген жұмыс түрлерін
атқару жөнінде келісім жасау сияқты халықаралық экономикалық қатынастардың
аса күрделі емес формасы да қолданылуда. Бұндай лизингтік келісімдер
қабылдаушы жақ үшін экономикалық және әлеуметтік пайда ғана емес, сонымен
қатар ғылыми – техникалық үрдісті жеделдетуге мүмкіндік береді.
Несиелер мен займдар де шетелдік инвестициялар тартудың формасы болып
табылады, бірақ олар келешек кезеңнің қарыздарын ұлғайтады. Түптеп
келгенде, шетелдік инвестициялық несиелер, елдің өз несие қорымен
салыстырғанда, 2-3 есе қымбатқа түсуі мүмкін.
Шетелдік инвестицияларды тартудың келесі бір формасы – концессиялық
келісімдер. Бұл келісімдерде жалға алу төлемдерінің реті мен олардың көлемі
(ставкасы), концессияға алушының қоршаған ортаны қорғау және табиғи
ресурстарды пайдалану жөнінде міндеттемелері, жергілікті жұмыс күшін
пайдалану жағдайлары және т.б. көрсетіледі. Егер концессияға алушы
келісімшарттарын бұзуға мүмкіндік алатын болса, онда қабылдаушы елге
экономикалық тәуелсіздігінен айрылу қаупі туындайды.
Жоғарыда келтірілген кестеде көрсетілгендей, мемлекеттің инвестициялық
жобаларды бағалауы ғана емес, сонымен бірге, шетелдік инвестицияларды тарту
формаларын таңдауы да стратегиялық мақсаттар мен жоспарлардың шеңберінде
жатыр.
Бұл шетел капиталының құйылымын ынталандыру мен тиімді пайдалану –
ұзақ мерзімдік стратегиялық мақсаттарды жүзеге асырудың тактикалық жолдары
екендігін көрсетеді. Осы стратегияға сәйкес, барлық каналдар бойынша
тартылатын шетел инвестициялары көбінесе төменгі екі бағытта пайдаланылуы
тиіс: а) алдымен капиталды, содан кейін – еңбекті, содан соң – ғылымды көп
керек ететін салаларды басыңқы дамыту; ә) шетелдік инвесторлардың
қаржыларын экономиканың жеке меншік секторына бағдарлау.
Шетелдік инвесторлардың қызметі мен тартылған инвестициялық қорларды
пайдалануға ұйымдық – құқықтық, әлеуметтік – экономикалық, ішкі саяси,
институционалдық т.б. жағдайлар жасағанда ғана, мемлекет жоғарыда айтылған
мәселелерді дұрыс шеше алады. Әзірге, осы жағдайлардың жетіспеушілігіне.
Құқықтық негіздердің жиі өзгертілуіне, инвестициялық қорларды пайдалану
үрдісінің жариялы болмауына, экономикалық басқару органдарының тізімі мен
құзырының жиі өзгертілуіне, билік құрылымдарының сыбайлас жемқорлығына т.б.
байланысты шетелдік инвесторлар сақтық танытуға немесе бекітілген келісім –
шарттардан біржақты пайда көздеуге мәжбүр.
Сол себептен, біздің ойымызша, мемлекеттің инвестициялық қызметінің
негізгі бағыттары төмендегідей болғаны жөн:
- шетел инвесторларына кепілдік беретін құқықтық, қаржылық,
сақтандырушылық т.б. механизмдерді жетілдіру;
- олардың инвестициялық келісімдерде көрсетілген міндеттемелерін
толық орындауын бақылау;
- басыңқы салалар мен аймақтарды артықшылықпен дамыту үшін
инвестицияларды тартудың әртүрлі әдістері мен жолдарын кеңінен
қолдану;
- отандық және шетелдік инвесторлардың импортты ауыстыратын өнімді
дайындаушы өндірістерге, экспорттық әлуетті жоғарлатуға қаржы
жұмасуын ынталандыратын механизмдерді әзірлеу және іс жүзінде
қолдану;
- басыңқы салалардың, әлеуметтік және экономикалық жағынан артта
қалған аудандардың (қалалардың) дамуына қаржы жұмсайтын
инвесторларға жеңілдетілген салық тәртібін орнату, несие беру;
- экономиканың аграрлық және инфрақұрылымдық салаларына қаржы
жұмсайтын заңды және жеке тұлғаларға материалдық – техникалық,
қаржы – бюджеттік, салықтық, несиелік т.б. қолдау жасау.
Жоғарыда айтылған мемлекеттің инвестициялық қызметінің бағыттары
тек негізгі болып саналады, олардың нақты құрамы экономика дамуының тиісті
кезеңіне сәйкес жүргізілетін мемлекеттің экономикалық саясатына байланысты
анықталады.
1.3. Құрылыс кешені және оның дамуын мемлекеттік реттеу
Мемлекеттік құрылымдық саясатын іске асырудың негізін
инвестициялық – құрылыс кешені құрайды. Осы кешеннің қазіргі дамуын талдап
– зерттейтін болсақ, онда төмендегідей заңдылықтардың қалыптасқанын
байқаймыз:
- мемлекеттік күрделі қаржы көлемінің, әсіресе, өндірістік сфераға –
төмендеуі;
- Инфляцияға және бағаның ырқына жіберілуіне байланысты, жалпы
күрделі қаржы көлемінде өтелімдік үлесінің азаюы;
- Құрылыс өзгерісінің негізгі қорларын ұдайы өндіріп отыруға қаржы
жетіспеушілігі салдарынан, олардың тозу деңгейінің жоғарлауы;
- Экономика нарықтық қатынастарға бейімдеу реформалары тыңғылықты
зерттеусіз, асығыс жүргізілуі себебінен қаржыландыру көздерін
жоғалтып алған құрылыс объектілерінде аяқталмаған өндіріс көлемінің
өте жоғары болуы;
- Халық шаруашылығының материалдық, ғылыми – техникалық негіздерін
жаңарту үрдісіне шетелдік инвестицияларды тарту мен ынталандырудың
нормативтік – құқықтық негіздерінің тұрақсыз және әлсіз болуы.
Жоғарыда айтылған тенденцияларды жою үшін, мемлекеттің қазіргі
инвестициялық саясатын қалыптастыру мен жүзеге асыру үрдісіне жаңа
көзқарастар керек. Сөз, біріншіден, инвестициялық қорларды тек қана
экономиканың құрылымдық өзгерістерінің ғана емес, сонымен қатар
республиканың экономикалық тәуелсіздігінің негізі болып саналатын халық
шаруашылығының басыңқы бағыттарын дамытуға жұмылдыруда болып отыр.
Екіншіден, осы саясатты жүзеге асыру механизмі күрделі қаржы
көздерінің жүйесі сан – салалы, әрі кәсіпорындардың өз қаржыларын
пайдалануды ынталандыру артықшылықпен жүргізілетінін қамтамасыз ететіндей
болып құрылғаны дұрыс. Осындай механизм шетелдік технологиялық
инвестицияларды тартуды ынталандыру үшін де қажет.
Үшіншіден, халық шаруашылығы салаларының өндірістік қорларын тезірек
жаңартуға мүмкіндік беретін жеделдетілген өтелім саясатын іс жүзінде, нақты
жүзеге асыру керек.
Төртіншіден, басыңқы салалар мен өндірістерді қаржыландыру
республиканың экспортық потенциалының көлемі мен тиімділігін жоғарлату
мақсатында жүргізілуі тиіс.
Жоғарыда көрсетілген шаралар әлеуметтік – экономикалық дамудың орта
және ұзақ мерзімдік кезеңдерін қамтитын стратегиялық жоспарлар жасау
кезінде ескерілуі тиіс. Осы жоспарлардың құрамында, ұлттық және аймақтық
басыңқылар бойынша жасалатын бағдарламалармен тығыз байланысқан, арнаулы
мемлекеттік инвестициялық бағдарламалар жасалынады.
Осы бағдарламаларды жүзеге асыру – халық шаруашылығының маңызды
салаларының бірі – құрылыс саласының арқасында ғана мүмкін болады.Бұл
саланың индустриялдық негізін құрылыс жұмыстарын кешенді түрде жүргізілетін
құрылыс - монтаж ұйымдарды құрайды. Қазіргі кезде бұл саланы басқаруда,
меншік түрлерінің өзгеруіне, нарықтық қатынастарды қалыптастыруға, нарықтық
инфрақұрылым институттарын құруға, құрылыс өндірісінің көлемінің өсуін
экономикалық ынталандыру тетіктері мен тиісті индикаторлардың енгізілуіне
байланысты түпкілікті өзгерістер жүріп жатыр.
Инвестициялық – құрылыс үрдісіне мемлекеттің реттеушілік ықпалдары
басқару – ұйымдастыру сипатындағы шараларды жүзеге асырудан басталады.
Олардың қатарына төмендегідей шаралар жатады:
- құрылыс кешенін қаржыландыруды орталықсыздандыру;
- құрылыс – ұйымдарының материалдық – техникалық, қаржылық
мүмкіндіктерін барынша толық пайдалануды қамтамасыз ету;
- құрылыс жұмыстарына тапсырыс берушілер мен оны жүргізуші
медігерлердің өзара байланыстарына әкімшілік араласу шараларын
қолдануды жою;
- медігерлік сауда (тендер) жүйесін қалыптастыру;
- құрылыс өндірісін басқаруды орталықсыздандыру арқылы құрылыс
ұйымдарына меншік түрлерін таңдау мен жұмыс түрі бойынша
мамандырылуына толық еркіндік беру.
Дегенмен, қазіргі кездегі осы саланың дамуын зерттеулер нәтижесі
көрсеткендей, жүргізіліп отырған монополияны жою, жекешелендіру, саланы
реформалау үрдістері кедергісіз, ауыртпалықсыз және жан – жақты болмай
отыр. Әсіресе, төменгі құрылыс ұйымдары өздерінің материалдық – техникалық
базасы, ұйымдық құрылымы, мамандандырылуы, қаржылық мүмкіндіктері жағынан
қатты ерекшеленеді. Сол себепті, жоғарыда аталған үрдіс осы ерекшеліктерді
ескере отырып жүргізілуі тиіс.
Құрылыс кешенінің дамуын реформалауда мемлекеттің атқаратын
рөлі – ол жоғарыда аталған үрдістердің нормативтік – құқықтық базасын құру.
Бұл жұмыс, негізінен, екі бағытта жүргізіледі: а) заңдар, жарлықтар,
қаулылар мен басқа да құқықтық актілерді қабылдау. Олар құрылыс өндірісінде
шаруашылық жүргізуші субъектілердің өзара байланыстарын, қарым –
қатынастарын реттейді, ойын тәртібін бұзған жағдайда қолданылатын
әкімшілік, экономикалық санкцияларды анықтайды; ә) экономикалық
индикаторлар құрамын, мемлекеттік реттеу механизмдерін (салық және несие
мөлшерлемесінің деңгейін, бағаны т.б.) белгілеу.
Сонымен қатар, мемлекет республиканың ішкі құрылыс нарығын
қорғау шараларын жүзеге асырады. Олардың қатарына шетелдік фирмалармен
қатар, қазақстандық құрылыс – монтаж ұйымдарының (медігерлердің) міндетті
түрде қатысуымен өткізілетін құрылыс тендерлерін жүйелі түрде ұйымдастыру,
жекелеген құрылысы материалдарын экспорттау – импорттау барысында
лицензиялық, кедендік реттеулерді қолдану, республика аумағында құрылыс
жұмыстарын жүргізу жөнінде шетелдік фирмалармен жасалған келісімдердің
міндетті шарты ретінде қазақстандық мамандандырылған жұмысшы кадрларды
пайдалануды белгілеу т.б. шаралар жатады.
Құрылыстық сауда - тендерлерді ұйымдастырудың негізгі
қағидалары ретінде төмендегілерді атауға болады:
- медігерлік конкурс пен сауда – тендердің таңдап алынған түрі
инвестордың инвестициялық құрылыс қызметіне және мүмкіндіктеріне
сай болуы;
- үміткер-мердігерлердің меншік түрі мен шаруашылық жүргізу
нысандарына, қайда орналасқанына қарамастан, оларға тең құқық беру;
- конкурс барысында ешбір үміткер-мердігерге өзнің монополиялық
мүмкіндіктерінің пайдалануына жол бермеу;
- мердігерлік конкурстың міндетті шарттарын орындамағаны үшін
үміткерлердің жауапкершілігін қамтамасыз ету, т.б.
Нарық қатынастарының кеңеюі жағдайында инвестициялық-құрылыс
кешенінің дамуын реттеуде мемлекет тарапынан құрылатын тендерлік жіне
мемлекеттік сараптау комиттері де жоғары роль атқарады. Егер олардың
алғашқысы конкурстар мен мердігерлік тендерлерге қатысушылардың дұрыс
бағалауға мүмкіндік беретін барлық факторларды ескеретін болса, ал
мемлекеттік сараптау жүйесі мемлекет үшін эканомикалық, әлуметтік және
экалогиялық ұтымдылық тұрғысынан осы ұсыныстар жобасының үстінен бақылау
жүргізеді.
Дегенмен, мемлекеттік сараптаудан өтпеген жобалар бойынша
құрылыс жүріп жатқан объектілер саны әлі де көп. Құрылыс жүріп жатқан
объектілерде бектілген жобалық шешімдерді бұзу фактілері де кездеседі..
Осы жағдайлар, орталықта жергілікті жерлерде (облыстарда)
кәсіпорындарға (фирмаларға) жобалау, құрылыс-монтаждау, архитекторлық-
құқықтықө бақылау жұмыстарын жүргізуге құқық беретін арнаулы лицензиялау
қызметін ұйымдастыруға қажеттілік туғызады.
Сонмен қатар мемлекеттік венчурлық бизнестің нормативтік-
құқықтық және ұйымдастыру негіздерін қалыптастырады. Венчурлық бизнестің
мақсаты- жаңа технологиялар мен венчурлық (тәуекелдік ) капитал негізінде
өнімнің жаңа түрлерін өндіруді құүру мен игеру, негізгі қорларды
жеделдетілген өтелім мен жабдықтарды (қондырғыларды) жылдам жаңарту
қағидасын жүзеге асыру, шығарылатын өнімнің жоғары бәсекелестігінің
арқасында қаржылық табыстарға қол жеткізу болып табылады.
Дегенмен, инвестициялық-құрылыс кешенінде эканомиканы
мемлекеттік реттеудің негізгі объектісі ретінде макрокөрсеткіштер саналады.
Олардың қатарына күрделі қаржы көлемі мен құрылымын (ұдайы өндірістік,
техналогиялық, салалық, аумақтық), оларды қалыптастыру көздерінің
параметірлерін, құрылыс-монтаж жұмыстарының көлемін т.б. жатқызуға болады.
Соңғы кездері күрделі қаржы көлемінде өтілімдік төлемдердің
үлесі төмендеуде себебі оны есептеу базасы әлсіз (негізгі қорлардың тозу
денгейінің жоғарлығы) және де олардың бір бөлігін инфляция жеп қойып
отыр. Осыған байланысты, үкімет халық шаруашылығы салаларының негізі
қорларының қарапайым және ұдайы өндірілуін қаржыландыруды ұлғайту
шараларын іздестіруге мәжбүр болып отыр.
Әрине, бұл істегі ең негізгі бағыт-жеке меншік секторындағы
кәсіпорындардың өз қаржыларының рөлін жоғарылату.
Күрделі қаржы көлемін қалыптастыру көздерінде эканомиканың
мемлекеттік және де үй шаруашылығынан тапқан қаржыларының да рольі
жоғарылауы тиіс. Бұл жағдайда, үкімет үшін өндірістік сфера салаларын
бюджеттік қаржыландыруды қатал саясат ұстауына мүмкіндік туар еді. Егер
мемлекет кәсіпкерлер мен жеке түлғалардың іскерлік белсенділігін көтеру
үшін шаралар қолданатын болса, үкімет шешімдері негізінде мемлекеттік
күрделі қаржының салалық құрылымы әлуметтік салалар пайдасына
өзгертіледі деп күтугк болады. Сондықтан, макродеңгидегі мемлекеттің
реттеушілік рөлі республикалық және жергілікті бюджеттердің шығындарын
қай бағытта пайдалануды анықтауда айқын байқалады. Ал егер мемлекеттік
күрделі қаржының салалық құрылымын қарайтын болсақ, онда, соңғы кездері
басыңқы салалардың үлесінің жоғарлағанын көреміз. Сөз отан-энергетикалық
және металургиялық кешендер салалары туралы болып отыр.
Күрделі қаржының аймақтық құрылымын талдауда үш нәрсеге көңіл
бөлу қажет – жергілікті бюджеттердң (облыстық, қалалық, аудандық) кірістері
мен маңызының жоғарлауы , әлуметтік – шаруашылық жағынан артта қалған
республика облыстары мен аудандарын артықшылық пен дамыту
бағдарламаларын жүзеге асыру және жекелеген аймақтардың табиғи-
эканомикалық әлуметін толық пайдалану.
Ғылыми техналогиялық индустриялдық жағынан жоғары дамыған
аймақтарда мемлекет нарықтық инфрақұрылымның дамуын жеделдетуге, шетелдік
инвестицияларды тартуға, барлық шарушылық жүргізуші субъектілердің
иновациялық қызыметін жандандыруға, бірлескен кәсіпорындар құруға
жағдайда жасауға тарсады.
Табиғат байлығымен және экспорттық әлуметімен ерекшеленетін
аймақтардың дамуына мемлекет алдаңғы қатарлы шетелдік технологияларды
және ақша капиталын тартуды ынталандыру механизімдерін қалыптастыру
арқылы реттеушілік әсер етеді. Бұл жерде мемлекет екі мақсатты көздейді:
а) табиғат-шикізаттық қорларды тереңірек өңдеу мен кешенді игеру; ә)
өңделген өнімнің әлем нарығындағы бәсекелестігін жоғарылату.
Ауылшарушылығы дамыған аймақтарда, эканомиканы мемлекеттік реттеу
механизмдерінің ішінде, алдыңғы қатарда ауылды кіші индустриаландыруды
ынталандыру шараларының жүйесін енгізу тұрады. Бұл шара ауыл шарушылығы
өндірісінің тауарлылығын арттырып қана қоймай , сонымен бірге жергілікті
еңбек ресурстарының жұмысбастылығы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz