Абай және Шәкәрім: көркемдік дәстүр жалғастығы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І ТАРАУ. Абай және Шәкәрім: көркемдік дәстүр жалғастығы ... ... ... ...
1.1. Әдебиеттанудағы көркемдік дәстүр мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2. Абай және Шәкәрім шығармаларының жанрлық табиғаты ... ... ... . 9
1.3. Абай және Шәкәрім дүниетаным мәселесіндегі жалғастық ... ... ..13
ІІ ТАРАУ. Лирикадағы көркемдік дәстүр және өзіндік ізденіс ... ... ... ... .
2.1. Абай және Шәкәрім лирикаларындағы тілдік қолданыстар ... ... ..17
2.2. Абай және Шәкәрім: поэзия тілінің эстетикалық қуаты ... ... ... ..
ІІІ ТАРАУ. Эпикалық шығарма: көркемдік ізденіс пен даралық стиль ...
3.1. Шәкәрім поэмаларындағы жанрлық жаңалық пен дәстүр жалғастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
3.2. Абай және Шәкәрім: екі арна немесе өзіндік ізденіс ... ... ... ... ... ... ...
І ТАРАУ. Абай және Шәкәрім: көркемдік дәстүр жалғастығы ... ... ... ...
1.1. Әдебиеттанудағы көркемдік дәстүр мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2. Абай және Шәкәрім шығармаларының жанрлық табиғаты ... ... ... . 9
1.3. Абай және Шәкәрім дүниетаным мәселесіндегі жалғастық ... ... ..13
ІІ ТАРАУ. Лирикадағы көркемдік дәстүр және өзіндік ізденіс ... ... ... ... .
2.1. Абай және Шәкәрім лирикаларындағы тілдік қолданыстар ... ... ..17
2.2. Абай және Шәкәрім: поэзия тілінің эстетикалық қуаты ... ... ... ..
ІІІ ТАРАУ. Эпикалық шығарма: көркемдік ізденіс пен даралық стиль ...
3.1. Шәкәрім поэмаларындағы жанрлық жаңалық пен дәстүр жалғастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
3.2. Абай және Шәкәрім: екі арна немесе өзіндік ізденіс ... ... ... ... ... ... ...
Қайсыбір талант иесі, мейлі ол ақын болсын, яки жазушы болсын ата дәстүрінен нәр алып, қалам ұстайды. Егер бөлек арна салып, халықтың тарапынан оң баға алып жатса, ол – оның даралығы. Қазақ әдебиеті үшін Абай ұлы дара талант иесі. Абай өзі көзі тірісінде күллі қазаққа мәшһүр болған Жан. Оның ұлылығы құдіреті оның ақындығында. Сол ақындық қуатын талабы барлардың бойына сіңіруі Абай ұлылығын асқақтата түскені баршаға аян.
Қазақтың өлең сүйер жастары үшін Абай - ұстаз, ақындық мектеп қалыптастырған ұстаз. Жалпы әлем әдебиетінде ежелгі дәстүрді білетін ақындар дәстүрді бір қалыпқа салу мақсатында ақындық мектеп ұйымдастырған.
Ал Абайдың ақындық мектебіне келер болсақ, негізінен мұндай құбылыс қазақ әдебиеті тарихында Абайға дейін де, Абаайдан кейін де болып көрген емес. Әлбетте, бірі – үйретуші, енді бірі үйренуші болған ақындардың мектебі жайы бір басқа. Негізінен өз жанынан өлең шығарған өнерлі жас інілерін ортаға алып, оларға тақырып беріп, өзара сыннан өткізіп, толық мағынасында ақындық мектеп қалыптастыру - Абай тұлғасын тек қазақ әдебиеті ғана емес, әлем әдебиеті тарихында ерекше даралай алатын құбылыс болды.
Абайдың ақындық құдіреті өз айналасына орасан зор әсерін тигізді. Бұл Абай мектебін қалыптасуына ықпал етіп, Абайдың ақын шәкірттерінің тарихқа шығуына, танымал болуына негіз болды. Абай жанына тек ақын ғана емес, көкірегі сезімді, тілі орамды өнерлі жастардың көбі жиналған. Ал ақын шәкірттер, олар - бойында ақындық таланты бар, ол жай ғана ақынжандылық, өлеңқұмарлық емес, Абай сынынан өте алатын шынайы таланты бар Абай жанынан табылатын ақындар. Абайға тетелес: Көкбай, Мұқа, Бейсембай сияқты ақындардан бастап, Абайдың балалары: Ақылбай, Мағауия тағы басқа көптеген адамдар болды. Осы бір тізімнің ішінде ақындық қабілеті жағынан да, білімі жағынан да басқа шәкірттерден оқ бойы озық тұрған Шәкәрім бар еді. Алайда заманның солақай саясат жүйесі ақынның дер кезінде әдебиеттен орын алуына шекара қойды. Бұл бір ғана Шәкәрім ғана емес, қазақ әдебиетінің бай мұрасын жоюды мақсат еткен саясат болды. «Елу жылда ел жаңа» демекші, уақыт барлығына төреші. Шәкәрім есімі ақталып, ел назарына ұсынылды. Бірқатар халық зиялылары, атап айтар болсақ, М.Мағауин, Қ.Мұхамедханов тағы басқалары М.Әуезовтің көрсетіп кеткен бір ғана дәйегін негіз ете отырып, Шәкәрім ақындығы жайында көлемді де құнды мақалалар жазды. М.Әуезовтің «Абай ақындығының айналасы» атты мақаласындағы Абайдың дәл өз тұсында, өз дәуірінде еңбек еткен ақындар туралы айта келіп: «Мұндай ақын - төртеу», - дейді.- Оның екеуі -Ақылбай, Мағауия - Абайдың өз балалары. Қалған екеуі - Көкбай, Шәкәрім. Осы төртеуі ақын Абайдың нағыз толық мағынадағы шәкірттері. Абайдан аталық, ағалық, ұстаздық тәрбие алудан басқа, оның өлең мен қара сөздерін оқушы әрі таратушы бағалаушы, тұтынушы болудан басқа, бұлар Абай басшылығымен өз жандарынан жырлар да жазған...»[1,244], - деген тұжырымды цитата кейінгі буын зерттеушілердің Абайдың ақын шәкірттерінің шығармашылық қыр-сырларын тануға сілтеме болды.
Қазақтың өлең сүйер жастары үшін Абай - ұстаз, ақындық мектеп қалыптастырған ұстаз. Жалпы әлем әдебиетінде ежелгі дәстүрді білетін ақындар дәстүрді бір қалыпқа салу мақсатында ақындық мектеп ұйымдастырған.
Ал Абайдың ақындық мектебіне келер болсақ, негізінен мұндай құбылыс қазақ әдебиеті тарихында Абайға дейін де, Абаайдан кейін де болып көрген емес. Әлбетте, бірі – үйретуші, енді бірі үйренуші болған ақындардың мектебі жайы бір басқа. Негізінен өз жанынан өлең шығарған өнерлі жас інілерін ортаға алып, оларға тақырып беріп, өзара сыннан өткізіп, толық мағынасында ақындық мектеп қалыптастыру - Абай тұлғасын тек қазақ әдебиеті ғана емес, әлем әдебиеті тарихында ерекше даралай алатын құбылыс болды.
Абайдың ақындық құдіреті өз айналасына орасан зор әсерін тигізді. Бұл Абай мектебін қалыптасуына ықпал етіп, Абайдың ақын шәкірттерінің тарихқа шығуына, танымал болуына негіз болды. Абай жанына тек ақын ғана емес, көкірегі сезімді, тілі орамды өнерлі жастардың көбі жиналған. Ал ақын шәкірттер, олар - бойында ақындық таланты бар, ол жай ғана ақынжандылық, өлеңқұмарлық емес, Абай сынынан өте алатын шынайы таланты бар Абай жанынан табылатын ақындар. Абайға тетелес: Көкбай, Мұқа, Бейсембай сияқты ақындардан бастап, Абайдың балалары: Ақылбай, Мағауия тағы басқа көптеген адамдар болды. Осы бір тізімнің ішінде ақындық қабілеті жағынан да, білімі жағынан да басқа шәкірттерден оқ бойы озық тұрған Шәкәрім бар еді. Алайда заманның солақай саясат жүйесі ақынның дер кезінде әдебиеттен орын алуына шекара қойды. Бұл бір ғана Шәкәрім ғана емес, қазақ әдебиетінің бай мұрасын жоюды мақсат еткен саясат болды. «Елу жылда ел жаңа» демекші, уақыт барлығына төреші. Шәкәрім есімі ақталып, ел назарына ұсынылды. Бірқатар халық зиялылары, атап айтар болсақ, М.Мағауин, Қ.Мұхамедханов тағы басқалары М.Әуезовтің көрсетіп кеткен бір ғана дәйегін негіз ете отырып, Шәкәрім ақындығы жайында көлемді де құнды мақалалар жазды. М.Әуезовтің «Абай ақындығының айналасы» атты мақаласындағы Абайдың дәл өз тұсында, өз дәуірінде еңбек еткен ақындар туралы айта келіп: «Мұндай ақын - төртеу», - дейді.- Оның екеуі -Ақылбай, Мағауия - Абайдың өз балалары. Қалған екеуі - Көкбай, Шәкәрім. Осы төртеуі ақын Абайдың нағыз толық мағынадағы шәкірттері. Абайдан аталық, ағалық, ұстаздық тәрбие алудан басқа, оның өлең мен қара сөздерін оқушы әрі таратушы бағалаушы, тұтынушы болудан басқа, бұлар Абай басшылығымен өз жандарынан жырлар да жазған...»[1,244], - деген тұжырымды цитата кейінгі буын зерттеушілердің Абайдың ақын шәкірттерінің шығармашылық қыр-сырларын тануға сілтеме болды.
1. Әуезов М.О. Абай Құнанбаев. Мақалалар мен зерттеулер. Қазақ ССР-інің «Ғылым» баспасы, 1967ж. – 305 б.
2. А.Нұрқатов Абайдың ақындық дәстүрі. – Алматы, 1966.-337 б.
3. Ахметов З. Дәстүр // Абай. Энциклопедия. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы: Атамұра, 1995. – 720 б.
4. Шаңбай Т. Жанр// «Қазақстан». Ұлттық энциклопедия – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» бас редакциясы, 2001. -720 б.
5. Дүйсенов М. Қазақ лирикасындағы тақырып пен көркемдік шешім //Кітапта: Жанр сипаты. – Алматы, 1971. – 270 б.
6. Ахметов З. Табиғат суреті //Абай. Энциклопедия. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы: Атамұра, 1995. – 720 б.
7.Абай. Қалың елім қазағым: Шығармалары. – Алматы: Жалын, 1995. – 384б.
8. Шәкәрім. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1988. – 560 б.
9. Атымов М. Жанр және компазиция //Кітапта: Жанр және шеберлік. – Алматы: Ғылым, 1968. – 348 б.
10.Әбдіғазиев Б. Шәкәрімнің лирикалық шығармалары. /оқу құралы/ - Алматы, Республикалық баспа кабинеті, 1994, -72 б
11. Қаратаев М. Алғы сөз // Кітапта: Жанр сипаты. – Алматы, 1971. – 270 б.
12. Есім Ғ. Абай туралы философиялық трактат. – Алматы, 2001. –
13.
14. Есім Ғ. Ғашықтық // «Қазақстан». Ұлттық энциклопедия / Бас ред. Ә.Нысанбаев. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, 2001. – 720 бет.
15. Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. – Алматы: Мектеп, 1973. -213 бет.
16. Щепилова Л.В. Введение в литературоведение. – Москва, 1956. – 297 стр.
17. Виноградов В.В. Язык и стиль русских писателей. – Москва: Наука. 1990.-388 стр.
18. Озеров Л. Мастерство и волшебство. Сов. Писатель. Москва, 1976. -450стр.
19. Веселовский А.Н. Историческая поэтика. – Москва: Высшая школа, 1989. – 307 стр.
20. Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Қазақ университеті, 1992.- 352 бет.
21 Чернышевский Н.Г. Полное собрание сочинений. М., 1950, т.7., 452 стр.
22. Балтоғаева Ж. Поэма жанрдың ерекшелігі туралы. // Ізденіс. 2002.№ 5
23. Атығай Б. Шәкәрім аударған «Дубровский» // Жұлдыз 2000 № 10
24. Әбдіғазиев Б. Асыл арна. А., «Қазақ университеті», 1992
25. Дала уәлаяты. 1992 31-39 // Қазақтардың естерінен кетпей жүрген бір сөз
26. Шәкәрім. Жолсыз жаза. А., «Жалын». 1988
27. Ахметова Ж. ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетіндегі фольклорлық дәстүр. Канд. диссерт. А., 1999
28. Ақшолақов Т. Шығыстың көркем аймақтарын дамыту. А., «Рауан», 1994
29. Қыраубаева А. Мен сорлы жоққа ғашық болып өттім. Кітапта: Айдан А., 1985
30. Справочник школьника 5-11 классы.
31. Әдебиеттану терминдер сөздігі. - Алматы, 1997. – 367 б.
2. А.Нұрқатов Абайдың ақындық дәстүрі. – Алматы, 1966.-337 б.
3. Ахметов З. Дәстүр // Абай. Энциклопедия. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы: Атамұра, 1995. – 720 б.
4. Шаңбай Т. Жанр// «Қазақстан». Ұлттық энциклопедия – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» бас редакциясы, 2001. -720 б.
5. Дүйсенов М. Қазақ лирикасындағы тақырып пен көркемдік шешім //Кітапта: Жанр сипаты. – Алматы, 1971. – 270 б.
6. Ахметов З. Табиғат суреті //Абай. Энциклопедия. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы: Атамұра, 1995. – 720 б.
7.Абай. Қалың елім қазағым: Шығармалары. – Алматы: Жалын, 1995. – 384б.
8. Шәкәрім. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1988. – 560 б.
9. Атымов М. Жанр және компазиция //Кітапта: Жанр және шеберлік. – Алматы: Ғылым, 1968. – 348 б.
10.Әбдіғазиев Б. Шәкәрімнің лирикалық шығармалары. /оқу құралы/ - Алматы, Республикалық баспа кабинеті, 1994, -72 б
11. Қаратаев М. Алғы сөз // Кітапта: Жанр сипаты. – Алматы, 1971. – 270 б.
12. Есім Ғ. Абай туралы философиялық трактат. – Алматы, 2001. –
13.
14. Есім Ғ. Ғашықтық // «Қазақстан». Ұлттық энциклопедия / Бас ред. Ә.Нысанбаев. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, 2001. – 720 бет.
15. Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. – Алматы: Мектеп, 1973. -213 бет.
16. Щепилова Л.В. Введение в литературоведение. – Москва, 1956. – 297 стр.
17. Виноградов В.В. Язык и стиль русских писателей. – Москва: Наука. 1990.-388 стр.
18. Озеров Л. Мастерство и волшебство. Сов. Писатель. Москва, 1976. -450стр.
19. Веселовский А.Н. Историческая поэтика. – Москва: Высшая школа, 1989. – 307 стр.
20. Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Қазақ университеті, 1992.- 352 бет.
21 Чернышевский Н.Г. Полное собрание сочинений. М., 1950, т.7., 452 стр.
22. Балтоғаева Ж. Поэма жанрдың ерекшелігі туралы. // Ізденіс. 2002.№ 5
23. Атығай Б. Шәкәрім аударған «Дубровский» // Жұлдыз 2000 № 10
24. Әбдіғазиев Б. Асыл арна. А., «Қазақ университеті», 1992
25. Дала уәлаяты. 1992 31-39 // Қазақтардың естерінен кетпей жүрген бір сөз
26. Шәкәрім. Жолсыз жаза. А., «Жалын». 1988
27. Ахметова Ж. ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетіндегі фольклорлық дәстүр. Канд. диссерт. А., 1999
28. Ақшолақов Т. Шығыстың көркем аймақтарын дамыту. А., «Рауан», 1994
29. Қыраубаева А. Мен сорлы жоққа ғашық болып өттім. Кітапта: Айдан А., 1985
30. Справочник школьника 5-11 классы.
31. Әдебиеттану терминдер сөздігі. - Алматы, 1997. – 367 б.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Семей мемлекеттік педагогикалық институты
Қазақ әдебиеті кафедрасы
Магистрлік диссертация
Тақырыбы: Абай және Шәкәрім: көркемдік дәстүр жалғастығы
Орындаған:
Ғылыми жетекші:
Шаңбай Т.Қ.,
ф.ғ.к.
күні
Кафедра меңгерушісі:
Норма бақылаушы:
күні
Семей -2007
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...3
І ТАРАУ. Абай және Шәкәрім: көркемдік дәстүр жалғастығы ... ... ... ...
1.1. Әдебиеттанудағы көркемдік дәстүр
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... 5
1.2. Абай және Шәкәрім шығармаларының жанрлық табиғаты ... ... ... . 9
1.3. Абай және Шәкәрім дүниетаным мәселесіндегі жалғастық ... ... ..13
ІІ ТАРАУ. Лирикадағы көркемдік дәстүр және өзіндік
ізденіс ... ... ... ... .
1. Абай және Шәкәрім лирикаларындағы тілдік қолданыстар ... ... ..17
2. Абай және Шәкәрім: поэзия тілінің эстетикалық
қуаты ... ... ... ..
ІІІ ТАРАУ. Эпикалық шығарма: көркемдік ізденіс пен даралық стиль ...
3.1. Шәкәрім поэмаларындағы жанрлық жаңалық пен дәстүр
жалғастығы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
3.2. Абай және Шәкәрім: екі арна немесе өзіндік
ізденіс ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Қайсыбір талант иесі, мейлі ол ақын болсын, яки жазушы болсын
ата дәстүрінен нәр алып, қалам ұстайды. Егер бөлек арна салып,
халықтың тарапынан оң баға алып жатса, ол – оның даралығы. Қазақ
әдебиеті үшін Абай ұлы дара талант иесі. Абай өзі көзі тірісінде
күллі қазаққа мәшһүр болған Жан. Оның ұлылығы құдіреті оның
ақындығында. Сол ақындық қуатын талабы барлардың бойына сіңіруі Абай
ұлылығын асқақтата түскені баршаға аян.
Қазақтың өлең сүйер жастары үшін Абай - ұстаз, ақындық мектеп
қалыптастырған ұстаз. Жалпы әлем әдебиетінде ежелгі дәстүрді
білетін ақындар дәстүрді бір қалыпқа салу мақсатында ақындық
мектеп ұйымдастырған.
Ал Абайдың ақындық мектебіне келер болсақ, негізінен мұндай
құбылыс қазақ әдебиеті тарихында Абайға дейін де, Абаайдан кейін де
болып көрген емес. Әлбетте, бірі – үйретуші, енді бірі үйренуші
болған ақындардың мектебі жайы бір басқа. Негізінен өз жанынан
өлең шығарған өнерлі жас інілерін ортаға алып, оларға тақырып
беріп, өзара сыннан өткізіп, толық мағынасында ақындық мектеп
қалыптастыру - Абай тұлғасын тек қазақ әдебиеті ғана емес, әлем
әдебиеті тарихында ерекше даралай алатын құбылыс болды.
Абайдың ақындық құдіреті өз айналасына орасан зор әсерін
тигізді. Бұл Абай мектебін қалыптасуына ықпал етіп, Абайдың ақын
шәкірттерінің тарихқа шығуына, танымал болуына негіз болды. Абай
жанына тек ақын ғана емес, көкірегі сезімді, тілі орамды өнерлі
жастардың көбі жиналған. Ал ақын шәкірттер, олар - бойында ақындық
таланты бар, ол жай ғана ақынжандылық, өлеңқұмарлық емес, Абай
сынынан өте алатын шынайы таланты бар Абай жанынан табылатын
ақындар. Абайға тетелес: Көкбай, Мұқа, Бейсембай сияқты ақындардан
бастап, Абайдың балалары: Ақылбай, Мағауия тағы басқа көптеген
адамдар болды. Осы бір тізімнің ішінде ақындық қабілеті жағынан
да, білімі жағынан да басқа шәкірттерден оқ бойы озық тұрған
Шәкәрім бар еді. Алайда заманның солақай саясат жүйесі ақынның
дер кезінде әдебиеттен орын алуына шекара қойды. Бұл бір ғана
Шәкәрім ғана емес, қазақ әдебиетінің бай мұрасын жоюды мақсат
еткен саясат болды. Елу жылда ел жаңа демекші, уақыт барлығына
төреші. Шәкәрім есімі ақталып, ел назарына ұсынылды. Бірқатар
халық зиялылары, атап айтар болсақ, М.Мағауин, Қ.Мұхамедханов тағы
басқалары М.Әуезовтің көрсетіп кеткен бір ғана дәйегін негіз ете
отырып, Шәкәрім ақындығы жайында көлемді де құнды мақалалар жазды.
М.Әуезовтің Абай ақындығының айналасы атты мақаласындағы Абайдың
дәл өз тұсында, өз дәуірінде еңбек еткен ақындар туралы айта
келіп: Мұндай ақын - төртеу, - дейді.- Оның екеуі -Ақылбай,
Мағауия - Абайдың өз балалары. Қалған екеуі - Көкбай, Шәкәрім. Осы
төртеуі ақын Абайдың нағыз толық мағынадағы шәкірттері. Абайдан
аталық, ағалық, ұстаздық тәрбие алудан басқа, оның өлең мен қара
сөздерін оқушы әрі таратушы бағалаушы, тұтынушы болудан басқа,
бұлар Абай басшылығымен өз жандарынан жырлар да жазған...[1,244], -
деген тұжырымды цитата кейінгі буын зерттеушілердің Абайдың ақын
шәкірттерінің шығармашылық қыр-сырларын тануға сілтеме болды.
Осы ретте:
Қырықтан соңғы қырымды,
Сынамақ болсаң түрімді.
Көрейін десең нұрымды,
Жи-дағы оқы жырымды, - деп
өсиет қалдырып кеткен Шәкәрім есімін, оның халқын зарықтырып барып
жеткен баға жетпес мұрасын, ұстазы Абайдан бөліп қарастыру мүмкін
еместігіне анық көз жеткізген. Осыдан кейін Абай мен Шәкәрім
шығармаларын салыстыра зерттеу жүргізіле бастады.
Диссертацияның өзектілігі: Әдебиеттану және өнер философиясының
макрокатегориялары көркемдік пен эстетикалықтың табиғатын Хакім Абай
мен ойшыл Шәкәрім шығармалары контексінде қарастыру. Атап айтқанда,
екі суреткер шығармашылығындағы үндестік, сондай-ақ әр тұлғаның
өзіндік даралық ерекшелігін айқындау зерттеу жұмысының приоритеті
бағыты болмақ. Шәкәрім Абай дәстүрін жалғастырушы ғана емес,
дамыта жалғастырушы шәкірті. Қос суреткер шығармашылығындағы
көркемдік дәстүрдің үндестігі мен даралығын тану аса өзекті
ғылыми мәселе деп танимыз.
Проблемалық зерттелу деңгейі: Жоғарыда айтып кеткеніміздей, осы
күнге дейін жарияланып жатқан ғылыми еңбектердің барлығы дерлік
Шәкәрімді Абай дәстүрінің бірегей жалғастырушысы, дамытушысы ретінде
танытып, екі ақын, творчествосындағы сабақтастықты саралауға
бағытталған. Бірді-екілі мысал келтіре кетсек. Зерттеуші Т.Көшекова
өз еңбегінде Абй мен Шәкәрім арасындағы түршілдік ұқсастықтарғағ
дәлдей айтсақ, Абй үлгілерімен өрілген Шәкәрім өлеңдеріне тоқталса,
Р.Үсенова, А.Тілеухановалар Абай дәстүрінің Шәкәрім шығармашылығындағы
өркен жаюын ақынның өзіндік ерекшеліктерімен ұштастыра ғылыми
тұжырымдар жасап, қазақ әдебиетіндегі орны мен рөлін саралап,
көркемдік пен таным тұрғысынан түйіндер жасайды. Сондай-ақ Абай
дәстүрін жалғастырушы ғана емес, қазақ өлең құрылысын дамытушы,
жаңашыл ақын ретінде Ш.Құдайбердіұлы өлеңдеріндегі мазмұн мен түр
сабақтастығы тұрғысынан зерделей отырып, түршілдік шеберлігі жан-
жақты ашып көрсетеді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Диссертациялық жұмыста Абай мен
Шәкәрімнің көркемдік және эстетикалық үндестігі мен даралық
ерекшелігі алғаш рет дербес толық қарастырылып отыр.
Ғылыми еңбектің жаңалығы нақтылы шығармаларды салыстыра зерттеу
арқылы танылады.
Көркемдік дәстүр мәселесі екі классик суреткер шығармалары
контексінде қарастырылуы - ұлттық сөз өнеріміздің көркемдік қуатын
тануда жаңа бағыт болып танылады.
Еңбектің теориялық және практикалық мәні Абай және Шәкәрім: көркемдік
дәстүр жалғастығы атты диссертациялық жұмыстың нәтижелерін мектеп
мұғалімдеріне, жоғары оқу орындарында қазақ әдебиетінің тарихы мен
теориясын оқытуда, сонымен қатар, Абайтану және Шәкәрімтану ғылымының
арнайы курстарына пайдалануға болады.
І ТАРАУ. АБАЙ ЖӘНЕ ШӘКӘРІМ: КӨРКЕМДІК ДӘСТҮР ЖАЛҒАСТЫҒЫ
1.1. ӘДЕБИЕТТАНУДАҒЫ КӨРКЕМДІК ДӘСТҮР МӘСЕЛЕСІ
Абай қазақ әдебиетіндегі ұлы тұлға, маңдай алды ақын екені,
таңдаулы туындылары дүние жүзі поэзиясының озат үлгілерімен
деңгейлес тұрғаны білген адамға айқын шындық. Сан ғасырлық бай
поэзиясы, ел қамын жоқтаған жүздеген өрен жүйрік жырау, жыршы,
ақындары бар қазақ әдебиетінде Абай маңдай алды ақын боп үздік шығуы,
алдына жан салмауы, әрине, оп-оңай өзінен өзі бола қалған нәрсе емес.
Ұлы ақынды заман туғызады. Абай халықтың мүддесін, тілек-талаптарын өмір
шындығын арқау етті. Қоғам өміріндегі аса маңызды мәселелерді терең
толғап, заман ағымын, ел жайын шебер бейнелеп айтқан қазақ ақындары аз
болған жоқ. Солардың бәрінен Абайдың асып түскені оның шығармаларынан
көрінетін өмір шындығы аса терең болғандықтан. Абай - қазақтың жаңа
реалистік жазбаша поэзиясының, әдебиетінің негізін салды. Абайдың
ақындық дарыны аса қуатты және сан сырлы. Ол – керемет суреткер ақын
және сыршыл лириканың сирек кездесетін шебері. Сонымен бірге біз
Абайды ойшыл ақын дейміз. Мұны алдымен өмір құбылыстарын терең
толғап айту жағы басым келетін өлеңдеріне қатысты айтсақ, сондай-ақ
өмір, адам тағдыры, дүние, заман ағымы жайлы пікірлері, дүниетанымы
көбірек көрінетін өлеңдеріне қатысты, яғни ойшыл-философ ақын деген
мағынада айтамыз.
Қай ақын болсын халық даналығынан сусындайды, сөз байлығы, өнерпаздық
үлгісінен үйреніп нәрленеді. Абайдың дәстүрлерін сөз етпей тұрып, оның
өзінен бұрынғы өнеге-үлгілерге табан тірегенін атап айту қажет.
Абайдың жаңашылдығын айту үшін, оны бұрынғы ақындардан алшақтатып әкету,
тіпті оларға қарама-қарсы қою дұрыс емес. Мұның өзі біздің
әдебиеттануымыздағы орын алып келген бұрынғыны жете бағаламаудың, ол
аз болса мүлде жоққа шығарудың бір көрінісі еді.
Абайға дейін бірнеше ғасырлық тарихи әдебиет болғанын, ол
негізінен ауыз әдебиеті дәстүрлерін өрнектеген, авторлары бар,
индивидуалдық сипатты қазақ поэзиясы болғанын мойындай отырып, XV
ғасырдан бастап XIX ғасырдың ортасына дейінгі ұзақ әдеби – тарихи
дәуірді, әдеби процесті жырау, жыршы, ақындар поэзиясы, қысқартып
айтқанда, жыршы – ақындар поэзиясы деп атау дұрыс. Өйткені жаңа
реалистік жазба әдебиеті XIX ғасырдың ортасында қалыптасып дами
бастады дегенді оның арғы жағы, түп тамыры, қайнар бұлағы тек
фольклор мағынасындағы ауыз әдебиеті еді деп түсінуге болмайды.
XV – XVII ғасырларда, әсіресе, XVIII - XIX ғасырларда жүздеген
қазақ ақындарының шығармалары ауызша тарағанмен, авторы, шығарушысы
белгілі және сол автордың өзіндік жеке тұлғасы, қолтаңбасы, стилі
айқын танылады. Сондықтан бұл – жалпы халықтық шығармашылығы ұғылатын
фольклордан мүлде өзгеше, өзінің түрлі сапасы, сипаты, қалпы бар, тарихи
өсу-өзгеру кезеңдері бар әдебиет. Оны ауызша поэзияның дәстүрімен жалғас,
тығыз байланысты десек те, әдебиет деп қарауымыз керек, қазақ әдбиеті
тарихында аса бір үлкен, арналы, бұл бірнеше ғасыр бойы созылып келе
жатқан әдеби процесс.
Бірнеше ғасыр бойы кеңінен қанат жайып өркендеген жырау, жыршы
ақындар поэзиясы болмаса, тамыры тереңде жатқан халық ауыз әдебиеті
болмаса, Абай поэзиясы шырқау биікке көтеріле алмас еді. Мәселе Абайдың
белгілі бір ақындардың өнерін, шеберлігін қалай бағалауында, қаншалықты
мойындағанында емес. Әдебиетте мүлде жаңа өріс іздеп, өзгеше өрнектер
табуға ұмтылған жаңашыл ақын алдындағы кейбір атақты сөз зергерлерін
сынай сөйлесе, оның жөні бөлек. Абайдың шығармашылық өнерінің арнасы кең,
ақын сусындаған бұлақтары мол екені үнемі айтылып келеді. Алайда атап
айтатын бір жайт – Абай поэзиясының негізгі тірегі, қайнар көзі – халық
поэзиясы өсіп-өнді. Шығыс, орыс, Европа әдебиеттерінің ықпалы да мол
болғаны талассыз.
Абай қазақ әдебиетінде реализмді көркемдік әдіс ретінде қалыптастырды.
А.Нұрқатов өзінің Абайдың ақындық дәстүрі деген еңбегінде: Қазақ
халқы Абай творчествосынан рухани нәр алып қана қойған жоқ, сонымен
бірге одан әрдайым өзін ойға қалдырған, толғандырған сауалдарға,
әлеуметтік өмір мен тарих барысы алға тартқан мәселелерге адастырмас
жол тауып отырды [2.150], - ақынның салып кеткен сара жолын кейбір
тұстарын ашп көрсетуге тырысады.
Абай шығармашылығының қоғамдық, танымдық, көркемдік – эстетикалық
мәнін толық түсіну үшін оның әдебиетте орнықтырған бейнелеу әдіс –
тәсілдері, дәстүрлері, үлгі өнегесі қалай жалғастық тапқанын арнайы
қарастыру керек.
Абайдың өз шығармашылық тұлғасы жан-жақты. Ондай әрі ойшыл, әрі
сыршыл лирик, әрі суреткер, әр қырлы дарын иесі болған кесек тұлғалы
ақын сирек кездеседі. Жаңа реалистік жазба әдебиетінің негізін салған,
ұлттық сөз өнеріміздегі жаңа дәстүрді бастаушы болған ақын тұлғасы
осындай жан-жақты болуы да тегін емес. Сонда оған ілесе шыққан аса
көрнекті ақындардың – Шәкәрім, Сұлтанмахмұт, Мағжан, Ахмет Байтұрсынов пен
М.Дулатовтың қайсысы болсын алдындағы ізашар ақынның дәстүрлерін өз
шығармашылық өнерінің өзгешелік сипатына сәйкес өзінше жалғастырғаны
заңды құбылыс болып шығады. Абай дәстүрі жайында З.Ахметов былай дейді:
Біз Шәкәрімді Абайдың оқу-білім, ғылымды, адал еңбекті, талаптылықты,
адамгершілікті уағыздау өнегесін, пәдсапашыл ойшылдығын өзінше өрістеткен
ақын десек, Сұлтанмахмұтты, әсіресе, әлеуметтік өмірдің қайшылықтарын, өз
заманының шындығын нақтылы түрде, үлкен сыншылдықпен ашып көрсетуі
жағынан Абай дәстүрлерін дамытуда өзіндік тың, жаңа өріс тапқан дай
аламыз. Ал Мағжан ол теңдесі жоқ лирик ақын ретінде Абайдың өз көңіл-күйін
және адамның жан дүниесін, ішкі сезімін суреттеудегі дәстүрлерін өзінің
сыршылдық шеберлігіне тірек етіп, өзінше жалғастырған...[3 .202].
Шәкәрім жайында айтсақ, оның Абайға халықты өнер-білімге, ғылымды
үйренуге халықты шақыру жағынан үндес шығатын жерлері аз емес. Сонымен
қатар Шәкәрімнің кейбір адамгершілік идеялары да Абай пікірлерімен үндес
келеді. Бұған мысал ретінде Абай мен Шәкәрімнің адамның мақтан сүйгіштік
мінезін қалай сынайтынын еске түсірейік. Абайда:
Абұйыр, атақ сол жанда,
Кімді көп жұрт мақтаса.
Ол мақтаудан не пайда,
Көп мақтауын таппаса?
Көп тәңірі атқан мақтай ма,
Ол тәңірі атқан болмаса.
Жоқты-барды шатпай ма,
Көптің өзі оңбаса.
Мақтау – жел сөз, жанға қас,
Қошетметшіл шығарған.
Бір мақтаса боқтамас,
Ел табылса, құмарлан...
Нені іздейсің, көңілім, нені іздейсің... деген өлеңінде осыны айтса,
Әсемпаз болма әрнеге... дейтін өлеңінде былай дейді:
Пайданы көрсең бас ұрып,
Мақтанды іздеп, қайғы алма.
Мініңді ұрлап жасырып,
Майданға түспей бәйге алма...
Мақтан қуу, ішінде қулық сақтап айтылған мақтау сөзге сенгіштік –
сағым қуып босқа алдану екенін ақын анық аңдатады. Ғақлия сөздерінде де
Абай мақтау жайында сөз қозғап, мақтаныш сезімі мен мақтаншақтықты
ажырата білу қажеттігін ескертеді. Мақтау, мақтанудың жағымды жағымен
қатар жағымсыз жағы да бар екенін ашып көрсетіп, бұл мәселе хақында
қазақ әдебиетінде терең пікір айтқан Абай болды. Осыған үндес, жалғас
өткір пікірлерді Шәкәрім ақынның өлеңінен табамыз:
Дос мақтайды сені жақсы көрмек үшін,
Дұспан мақтар елірте бермек үшін.
Есептемей есірік елін мақтар,
Көп нені айтса, соны айтып ермек үшін.
Бұл үш мақтау бере ме саған пайда,
Мақтаулыны білерлік адам қайда?
Өзіңнен ілгерілер сүйсінерлік,
Жол тап тағы, ақылды солай айла.
Кейде дос та жамандар жоқ нәрсе үшін,
Дұшпан сөгер сыртыңнан қайрап тісін.
Өнері жоқ өсекшіл ел жамандар
Өтірік пе, рас па көрмей ішін...
1.2. АБАЙ ЖӘНЕ ШӘКӘРІМ ШЫҒАРМАЛАРЫНЫҢ
ЖАНРЛЫҚ ТАБИҒАТЫ
Еш боямасыз, табиғи сұлулықты өлеңмен өрнектейтін лирика жанрындағы
көркемдік құбылыс Абайдан басталса, ұлы ақынның шығармашылық бастауынан
сусындаған Шәкәрім Құдайбердіұлы нәзік сырлы лириканы одан ары көркемдік-
эстетикалық тұрғыдан дамытушы болды десек артық айтпаған болармыз.
Абай мен Шәкәрім өлеңдерінің қай-қайсысы болмасын адам мен қоғам,
болмыс тақырыбын өзек етеді. Осыған байланысты екі ақынның лирикалық
өлеңдерін жіктеу барысында өзіндік ерекшелікті аңғаруға да болады.
Адамның көңіл – күйі, ой мен сезімнің үндесуі лирика жанрының басты
ерекшелігі болып табылады [4. 541]. Бұл қағидаға кез келген лирикалық
туынды дәлел, әрі мысал бола алады. Ақындарда табиғат, махаббат, уақыт,
өмір сияқты тақырыптармен бірге заманы көлденең тартқан ел тақырыбы
мол-ақ. Олардың әрбіреуінде терең ой, мазмұнды мағына жатады.
Мәселен, Шәкәрімнің табиғат лирикасы жанрына жататын Жаз келер
өлеңіне тоқталсақ, табиғаттың шуақты күнін тірі жанға берген несібе
деп, әйтсе де адамзат баласының мұны да қанағат етпейтінін үш шумақ
өлең жолдарына сыйғыза білген.
М.Дүйсеновтың лирикалық тақырып жөнінде айқан: Махаббат, табиғат
лирикасы деп шартты белгіленгенімен, түптеп келгенде, бұл - адам мен
табиғаттың қарым – қатысын танытатын лирика. Табиғат адам характерін
ашатын фон[5. 39] деген пікірін ескере отыра, Шәкәрімнің мұндай
өлеңдері Абайдың табиғат лирикасымен ой астарлас екеніне күмансыз көз
жеткіземіз. Табиғат құбылысы Абай поэзиясында күнделікті өмірмен,
адамдардың күн-көрісі, іс - әрекетімен және өз көңіл – күйімен тығыз
байланысты [6. 534]. Әсте Шәкәрім де ұлы ақынмен бір ой арнасында
тоғысады. Абай: Жазғытұрым қалмайды қыстың сызы [7.94] өлеңінде асқан
шеберлік, тапқырлық көрсетеді. Өлеңнің алғашқы шумақтарын оқыған кезде-ақ
қарсы алдыңнан көктемнің жайма-шуақ жылы лебін сезіледі. Өлеңнің әр шумағы,
әр жолы қазақ аулы тіршілігінің әр алуан көрінісін көз алдыңа алып
келеді:
Жаздың көркі енеді жыл құсымен,
Жайраңдасып жас күлер құрбысымен.
Көрден жаңа тұрғандай кемпір мен шал,
Жалбаңдасар өзінің тұрғысымен [7.122]
Абайдың уақыт туралы, өзі туралы, ақынның қоғамдағы орны туралы
өлеңдерінен бұл қасиет әрдайым терең сезіліп тұрады. Осы тұста ол қай
халықтың қандай қлы ақынымен де үзеңгі жарыстырып, деңгейлесе алады.
Оның сондай өлеңдерінің ішіндегі ең кереметтілері – Өлсе өлер табиғат, дам
өлмес пен Өлсем, орным – қара жер сыз болмай ма?. Алғашқы өлеңде
ақын табиғатты Менікі, яғни тән мағынасында, ол адамды мен, анығырақ
айтқанда ақыл-ой, рух бейнесінде жырлайды. Өлеңнің екінші шумағында
ақын осылайша философиялық тұрғыда алып, тұспалдап отырған ойын,
басқаша айтқанда менін ашық айтады:
Көп адам дүниеге бой алдырған,
Бой алдырып, аяғын көп шалдырған.
Өлді деуге сия ма – ойлаңдаршы –
Өлмейтұғын артына сөз қалдырған?[7.178]
Осылайша Абай қазақ даласының қам – қаракетінен бастап адам
болмысынан көрініс берсе, Шәкәрім табиғат пен адам қатынасын тізе
келе, адамзат баласының қанағатсыз өмір кешуін өлеңнің соңғы екі
жолында үлкен проблемаға айналдырады. Шәкәрім табиғаттың осы бір сәтін:
Жаз келер қыстыгүні қысым өтіп, қар, суық, аяз, боран – бәрі
кетіп деп келтіреді:
... Сөйтсе де адам көзі бір тоймайды,
Харакет берсе-дағы қанша несіп... [8 .41]
Табиғаттың берген сыйына көңілі тоймайтын адам баласының эгоистік
проблемасы жайлы ақын Арман атты өлеңінде былайша ой жалғастырады:
Адамды, санай берсең, көп арманда,
Мінсіз бақ, сансыз дәулет деп арманда.
...Жердің жүзін жесе де көзі тоймай,
Патшалар да болып жүр әлі арманда... [8.42]
Байқап қарасақ, екі ақында да табиғат ұғымы адамзат қасиеттерімен өзара
ассоциациялық қатынаста қаралады.
Ақындардың алға қойып отырған проблемалары өз заманындағы қоғаммен
тығыз байланысты болғандықтан, оның әсері көңіл - күй лирикаларында
да көрініс тапты. Әсіресе, Шәкәрім жапанда жалғыз қалып, өмірінің ең
ауыр кезеңін бастан кешкен сәттерде жазған өлеңдері ақынның нағыз ішкі
жан дүниесі арпалысын көрсетеді:
Қаламым, қарындашым – жан жолдасым
Жау болды, жан аяспас сан жолдасым.
Қайырылып, мейрімденіп қарамайды,
Кеше аласа, бүгін зор , паң жолдасым... [8.207]
Осы сияқты Өзіме, Өкінішті өмір, Сәлем, Әбдіғали бауырым... тағы
басқа өлеңдері Шәкәрімнің мұңлы көңілін, шарасыз күйін бейнелейтін
лирикалық өлеңдері қатарына жатады...
Лирика адам көңіл – күйінің нақты бір кезеңін ғана қамтитын
шағын форма. Ол адам характерінің толық қалыптасуымен компазиция
элементтерін түгел дерлік қамти алмайды [9.316]. Лирика табиғатына
берілген осындай бір сипатамаға өзгеріс енгізетін Абай мен Шәкәрімнің
тағы бір ұқсастығына ден қойсақ.
Екі ақын поэзиясында жанрлық ерекше құбылыс болып табылатын нәрсе –
адамның жас ерекшеліктеріне байланысты. Ақын Абай адамзат баласының барлық
қам-қарекетінің жастық шағында асығыс жасалтынын өз өлеңдерінде көп
ескертеді.
Жастықтың оты жалындап,
Жас жүректе жанған шақ.
Талаптың аты арындап,
Әр қиынға салған шақ.
Уайым аз, үміт көп,
Ет ауырмас бейнетке.
Бүгін-ертең жетем деп,
Көңілге алған дәулетке...
Досыңа достық – қарыз бол,
Дұшпаныңа әділ бол.
Асығыс түбі - өкініш,
Ойланып алмақ – сабыр сол,[7.102] -
дейді.
Шәкәрім адам баласы өмірінің басы мен аяғын таяқтың екі
ұшындай етіп Жастық туралы, Кәрілік туралы сияқты өлеңдерінде
барынша айқын суреттейді. Көзге көрінер сюжет болмаса да, ақын
адамның жас шағы мен қартайған шағын белгілі жүйемен суреттеп,
композициялық орын тәртібін қатаң сақтайды. Мәселен, Жастық туралы
өлеңінде жастық кездегі сұлу қыздың келбетін суреттей отырып,
бозбаланы ғашығымен кезіктіреді. Ақын лирикалық қаhарманын алыстан
іздеп жатпайды. Ол өз заманындағы қазақ сахарасындағы бозбала мен
бойжеткендердің жастық өмірін мысал етіп алады. Белгілі шәкәрімтанушы
ғалым Б.Әдбіғази Шәкәрімнің лирикалық шығармалары атты еңбегінде
Х.Сүйінішәлиевтің ақын жайлы жазған Ақынның оралуы мақаласына тоқтала
келіп, өз тұжырымын жасайды: ...Алайда өзге ақындардан бір
айырмашылығы сол – Шәкәрім бұл әсерге көзсіз бой ұрған жоқ. Оның
қолданысындағы теңеулер сұлу қызды шектен тыс әсірелеп, адам нанғысыз
қияли кейіпкерге айналдырайды. Бәріне иланасың, көз алдыңда шынайы
сұлудың бейнесі тұрғандай болады. Әлбетте өлең тіліндегі осындай
көркемдік құралдарға, жекелеген сөздерге, теңеу, эпитет, метафораларға
зер салғанда олардың өлеңнің тұтас табиғатына алып-қосар әсеріне назар
аударған жөн. Сонда ғана көркем туындының әділ бағасы сомдалмақ.
Бүгінгі әдебиеттің жаңаша қалыптағы талабы осындай[10.55]. Ғалымның
ойымен келісуге болады.
Жүзі бар айдай, мінезі майдай, өзгеден артық сол жері, қалмайды
халің, шығады жаның, қиғаштап көзбен қараса; Ақселеу мініп, қылаңнан
киіп, қараған жанға көрінбей... Нағыз қазақ өміріндегі көріністер.
Еш жасандылық жоқ. Осылайша ақын жалпы адамзат баласы өмірінің ең
бір құнды кезеңі жайлы идеяны компазициялық элементтер бірлігі арқылы
танытады. Бұл жерде ақынның тақырып талғамына назар аудару керек сияқты.
Шәкәрім бұл өлеңді бекерге Жастық туралы деп атаған жоқ. Ақын 1879
жылы осы өлеңімен қатар Кәрілік туралы өлеңін жазады.Адамның жас
ерекшелігіне байланысты тағы өлеңде:
Қызусыз тәнің,
Сезімсіз жаның –
Болады кәрілік белгісі [8.29]
деп келетін өлең жолдары ақынның жиырма бір жасында жазылғанын
ескерсек, оның сол кезден бастап өмір туралы толғаныстарының тамыры
тереңге бойлағанын байқаймыз.
Ақын тумақ, өлмек – тағдырдың шын қазасы дей келіп, тағы бірінде:
Кәрілік – құтылмайтын бір қазған ор,
Қайратсызға өмірдің бейнеті зор.
Өлмейтін, жазылмайтын сол аурумен,
Жалғанда жан болмайды кәріден қор, - [8.162]
деп адамның кәрілік шағын қиянаты мол, өмірдің соңғы баспалдақ
кезеңі дейді. Жастық шақпен салыстырғанда, кәрілікте сүйген жар
тілінен сүймек түгіл, оның етін менсініп жылан шақпас деп кемсіте
жырлайды...
Қазақ ғалымы, академик М.Қаратаев: Белгілі бір жанр шарттарын
орындап жазылған құнды туынды сол жанрға белгілі жаңалық әкеледі.
Жанрдың дами түсуіне өзінше үлес қосады [11.9] дейді. Абай мен
Шәкәрімнің жоғарыда айтылған өлеңдері жалпы лирика тегінің барлық
шарттарына сай, сарынына қарай махаббат лирикасы жанрына да,
адамның ішкі жан арпалысына байланысты философиялық лирика жанрының
бастамасына жататын көпжақты туындылар. Олар бір жағынан лириканың
барлық жанрларынан бөліне алмайтын, екінші жағынан оларға тәуелсіз, адамзат
баласын жас ерекшелігіне байланысты туған ақын поэзиясындағы ерекше
құбылыс. Ақындар лирикасының жанрлық табиғатындағы осындай ерекше
құбылыстар ақынның философиялық ой-тұжырымдарын ұштауға септігін тигізеді.
1.3. АБАЙ ЖӘНЕ ШӘКӘРІМ: ДҮНИЕТАНЫМ МӘСЕЛЕСІНДЕГІ ЖАЛҒАСТЫҚ
Жалпы әдебиет тарихында ойып орын алатын есімдер өзінің
дүниетанымдық негізін ерекше қалап кеткен талант иелері. Бір ғана әдебиет
емес, қазақ халқының ой-санасы мен мәдениетінің кетігін түгендеп,
жөндеуге тырысқан ақын Абайдың орны ерекше екені сөзсіз. Ақынның ізбасар
бауыры саналатн Шәкәрім ақынның да дүниетанымдық мұралары қазақ әдебиеті
тарихындағы баға жетпес дүниелер. Бұл бөлімде біз Абай және Шәкәрім
мұраларындағы дүние танымы мәселелерінің өзара жалғастығын сөз етпекпіз.
Негізінде дүниетаным ұғымына саятын сана, рух, ойлау, болмыс
сияқты тағы да басқа философиялық категориялар элементтері Абай
шығармашылығының өн бойына өзек болып жатқандығын басты назарға алуымыз
қажет. Олай дейтін себебіміз, ақынның қайсыбір тақырыпқа жазылған өлеңдерін
алсаңыз, жоғарыда айтып кеткен дүниетанымдық ұғымдар өзара астасып
жатқандығын байқауға болады.
Табиғат адам адамгершілік
(болмыс) (сана) (ар-ұждан)
Бұл жерде табиғат ұғымын жылдың төрт мезгілі ғана емес, болмыс, әлем, жер,
Жаратушы деген ірі ассоциациялық ұғымдар деп қараған жөн.
Адамның іс-әрекеті, оның жақсылыққа ұмтылысы адамгершілік
қасиеттерімен өлшенеді. Сондай-ақ мұның ішінде ақын арқау еткен ең құнды
феномен – Адам феномені.
Көрнекті ғалым Ғ.Есім Абай дүниетанымын былайша түсіндіреді: Абай
өз заманындағы Аристотель сияқты дүниенің басталуының бас себебін
зерттеуші ойшыл. Дүниенің мүмкіндіктен шындыққа айналуының басты себебін
Абай махаббат ұғымы арқылы түсіндірген... Абай өзін махаббатпен жаратқан
жаратушысын (Алласын) сүю, оны мойындау, соның құдіретіне сай қызмет етуді
әрбір адамның парызы деп санаған [12.14].
Шындығында да дүниенің кілтін махаббатқа ұстатады. Дүние бітімі
жаратушы адамзатты махаббатпен жаратқан соң айқындала бастаған. Жаратушы
сұлу табиғатты қара жерге махаббатпен жатартты деген ұстанымды негіздейді.
Мәселен, табиғат жайлы лирикаларында жаз мезгілін жаратушының рақымы түскен
мезгіл етіп суреттейді:
Жаз жіберіп, жан берген қара жерге,
Рахметіне алланың көңіл сенер... [7.95]
Жалпы Абай мен Шәкәрім дүниетанымы дегенде, Шәкәрім Абайды қайталады
немесе екеуінің дүниетанымы бір болды десек қателесеміз. Бұдан гөрі екі
ақын дүниетанымындағы жалғастық десек дұрыс.
Екі ақынның дүниетанымында да философияның басты объектісі және негізгі
субъектісі – адам. Адам проблемасы ақындар шығармашылығының негізгі
тақырыбы болып табылатынын айта кету артық болмас. Адам феномені табиғат
мүмкіндіктерінің өзіндік бір өлшемі ретінде түсіндіріледі. Шәкәрім
дүниетанымы жайында мына бір пікірге назар салсақ: Шәкәрім өз
философиясындағы алғашқы міндет – тұтас әлемдік картина жасау деп білді.
Ойшыл дүниедегі адам орны мен табиғатын сол әлемдік тұтастық тұрғысынан
қарастырды [ .117].
Шәкәрім дүниетанымындағы ақыл, нұр, жан мен тән, жар т.б. өзіндік сөз
қолданыстарын пайдаланса, ол Абайдың жүрек, махаббат, ғылым, көкірек көзі
деген ұғымдрының діни тұрғыдан жалғастығы деп түсінуге болады.
Қай жағынан алып қарасақ та Абай айтқан адамдық қасиеттер,
адамгершілік хақындағы насихат сөздер мен махаббат, сүю мәселелері
Шәкәрімде өзіндік ерекшелікпен өрбіп, жалғасын тауып отырады.
Мәселен, Абай философиясындағы сүю деген сөз үлкен мәнге ие
болады. Ол – адамзаттың өзін махаббатпен жаратқан. Алланың сүюі,
адамзаттың бәрін бауырым деп сүю және соңғысы хақ жолы деп
әділеттілікті сүю. Ғалым Ғ. Есім бұларды парыз философиясы,
бауырмалдық философиясы, әділеттілік философиясы деп атап көрсетеді.
Махаббатпен жаратқан адамзатты,
Сен де сүй ол алланы жаннан тәтті.
Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп
Және сүй хақ жолы деп әділетті.[7]
Шәкәрімде бұл айтылғандардың алғашқысы, яғни Алланы сүю,
ғашықтық лирикасында айырықша жалғасын тапқан.
Академик Ғ. Есім ғашықтық категориясына мынадай анықтама
береді: Ғашықтық – адамның бір–біріне сезім, рух... ішкі мазмұнына
айналмақ ... Ислам дінінде ... ғашықтық пенденің өзінің жаратушысына
шексіз ғашықтығын білдіретін ұғым. Жаратушыға ғашықтық оның
жаратқан дүниесіне ғашық болу деген түсінік - дейді.[14.107]
Жібектей қап – қара
Таралған шашың бар,
Бұлдырсыз тап – таза
Жаралған басың бар.
Қардай аппақ
Әжімсіз маңдайың кең
Қынаптан суырған
Қанжардай қасың бар.[8.44]
Бұл өлеңінде Шәкәрімнің ой – тебіренісі ғашықтық сияқты кең
масштабты категорияға негізделген деуге болады. Ғалым сөзімен айтсақ
мұнда: Алланың пендесі ер адамның әйел затына ғашық болуының
негізінде оның Жаратушысына ғашықтығы жатыр... Ер адамның әйелге,
әйелдің ер адамға ыстық құштарлығында, ғашықтығында, жаратушының
жаратқандарының кереметтігіне бас ию бар. Осыны жақсы түсінген
ақын Шәкәрім жаратушыны жар деген сөзбен алмастырады.
Абайдың әділеттілікті сүю концепциясы – оның шығармашылығында
адамдық пен надандық, шындық пен өтірік, тағы басқаның күресінде
жеңіп шығатын ақиқат жолын меңзейді.
Абай не нәрсенің ақыл мен әділетке жүгінгенін қалайды:
Әділет пен ақылға,
Сынатып көрген – білгенін,
Білдірер алыс, жақынға,
Солардың сөйле дегенін. – дейді. [7.152]
Абайдың ұстанған мұраты – адамшылықты бұзбай, адамгершілік ізгілік
қасиеттерін жоғары көтеріп, адам деген ардақты атқа сай болу еді.
Оның көптеген шығармаларында осындай ой – мақсат жатыр. Айталық,
жігіттер ойын арзан, күлкі қымбат, Интернатта оқып жүр, Ғылым
таппай мақтанба өлеңдерінде елінің ертеңіне, жастардың болашағына
алаңдауының басым, я болмаса оның қара сөздерін алсаңыз да адам,
адам мұраты, адамша өмір сүрудің мақсаты хақында да кең астарлы
философиялық ойлар бар.
Абай өзінің 7 қара сөзінде: Жас бала анадан туғанда екі түрлі
мінезбен туады. Біреуі – ішсем, жесем, ұйықтасам деп тұрады. Бұлар
– тәннің құмары, бұлар болмаса, тән жанға қонақ үй бола алмайды.
Һәм өзі өспейді, қуат таппайды. Біреуі – білсем екен демекілік...
Мұның бәрі – жан құмары, білсем екен, көрсем екен, үйренсем екен
деген дейді. [2.286] Шәкәрімде дәл осы жан мен тән мәселесі
тереңдей түседі. Шәкәрім айтады: Адамда екі түрлі мақсұты бар,
оның бірін тән мақсұты, бірін жан мақсұты дейміз. Қара басының қамын
ойлап, өзімшілдік, мақтан көксейтін – тән мақсұты. Адамшылық ар мен
адал еңбек іздейтін – жан мақсұты [7.489].
Екі ақын да адамдық қасиеттерді суреттеуде өзара дүниетанымдық
жақындық, жалғастық сезіледі.
Абайда: Бес асыл іс – талап, еңбек, тереі ой, қанағат, рақым
[7.36];
Бес дұшпан - өсек, өтірік, мақтаншақ, еріншек,
бекер мал шашпақ [7.36];
Екі жол – ғашықтық пен құмарлық; [7.76]
Үш сүю – Алланы сүю, әділетті сүю, адамзатты сүю;
[7.178]
Үш бұзатын іс – пайда мақтан, әуесқой – шайтан ісі
болса; [7.178]
Шәкәрімде: Үш қасиет – ақ жүрек, таза ақыл, адал еңбек; [7.270]
Жеті қасиет – мейірім, ынсап, әдемі, шыдам,
шыншыл, әрекет, ақ ниет; [7.237]
Үш құмар – ой құмар, өлең құмар, малға
құмар; [7.62]
Шайтанның досы – арсыз, арам, асығыс,
айлакерлік; [7.59]
Үш мақтау – дос мақтар, дұшпан мақтар,
есірлік мақтар; [7.65]
Үш түрлі өмір: басы бала, ортасы – адам,
соңғысы – шал; [7.93]
Алты қасиет – ынсап, рақым, ар ұят, сабыр,
сақтық; [7.129] және соңғысы үш анық – кірсіз ақын, тілсіз сөз,
адал еңбек. [5.166]
Қорыта келгенде айтарымыз, Абай мен Шәкәрім дүниетанымындағы
өзара үндестікті саралауда кейбір мәселелерді мақала көлемі
көтермейтіндігіне көзіміз жетеді. Мәселен, Абай қара сөздері
мен Шәкәрімнің Үш анық трактатындағы дүниетанымдық
мәселелерге арнайы тоқталу қажет.
ІІ ТАРАУ. ЛИРИКАДАҒЫ КӨРКЕМДІК ДӘСТҮР ЖАЛҒАСТЫҒЫ
2.1. АБАЙ ЖӘНЕ ШӘКӘРІМ ЛИРИКАЛАРЫНДАҒЫ ТІЛДІК ҚОЛДАНЫСТАР
Диссертацияның алғашқы бөлімінде, біз Абай және Шәкәрім лирикаларының
жанрлық табиғатына арнайы тоқталдық. Бұл біріншіден, ақындар өлеңдерін
жанрлық түрлерге тақырыптық жағынан топтау болса, екіншіден, Абай және
Шәкәрім лирикаларын тілдік-стильдік тұрғыдан жүйелі зерттеуге қолайлы
жағдай жасау. Ендігіде екі ақынның тіл ерекшеліктеріне тоқталатын болсақ,
тіл шеберлігі тек әдемі форма іздеуі ғана емес, лириканың идеялық
мазмұнымен жымдаса келіп, оның стильдік қуатын байқатар – көркемдік әдісі
де. Қашанда шығармашылық даралық тұлғаның стильдік төлтума сипаттарын
айқындар тіл болмақ.
Қос ақында да өлең атаулыға тән тілдің барлық – ажарлау, құбылту,
айшықтау сияқты құралдары жеткілікті, әрі олар ақынның өзіндік стилін
қалыптастырған. Егер А.Үсенова қазақ өлеңінің ырғақ жүйесіндегі Шәкәрімнің
жаңашылдығы жайлы: Шәкәрім өлеңдерінің ырғақтық жүйесін үш топқа
жіктейміз. Оның бірі –батыл барып, өндіре мазмұн салған дәстүрлі өлшемдер
болса, екіншісі – Абай өрнектері, соңғысы – алдыңғы ырғақ өрнектерімен
тамырлас сол өлшемдер негізінде қаланған ақынның өз айшықтары [ 39] десе,
бұл тек ырғақтық жүйеге ғана қатысты емес. Ақын өлеңдері тілінің көп
ерекшеліктері оның поэзиясының ең негізгі, басты қасиеттерінен өрбиді, олар
лирикаға тән дүниені эстетикалық, ақындық сезіммен қабылдау өзгешелігіне
сәйкес қалыптасқан.
Әрине, лирикалық поэзия мектебін Абайдан және Абайдың үлгі тұтқан
ақындары Пушкин, Лермонтовтардан бастаған Шәкәрім шығармаларында ұстаз
ықпалы әдемі де айқын сезіледі. Десек те дәстүр жалғастығын алға тарта
отыра, лирикаға өзіндік әуен әкелген ақынның көркемдік әлемінде алар орны
да аз емес.
Әрине, ақындар поэзиясының тілін зерттеуде қазақ әдебиеттану тарихында
көлемді еңбектер Абай төңірегінде болды . Мәселен, З.Ахметов Өлең сөздің
теориясы еңбегінде Абайдың тіл ұстарту өнегесі атты арнайы бөлімінде
ақын поэзиясының қуат-күшін, тілін, сөз кестесі мен өлең өрнегіне ерекше
тоқталып, талдап берген.
Әрине, поэзияда, әдебиет шығармасында сөз, тіл жаңалығы деген жеке
сөздерді қолданудағы жаңалық қана емес, ол алдымен белгілі бір ой-пікірді,
сезімді айтып жеткізудегі шеберлік көркемдік. Зор қоғамдық мәні бар
пікірді, көркемдік қуаты күшті ақындық ой-сезімді барынша жатық, тауып
айтылған, қарапайым сөздермен жеткізу поэзияның таңдаулы туындыларында
үнемі кездеседі. Және мұның өзі асқан шеберліктен туады [15.60]
Зерттеуші ақын лирикасындағы метафоралар, метонимия, эпитет –
сипаттамаларға, теңеулерге тоқталып өткен.
Қ.Жұмалиев Абайға дейінгі қазақ поэзиясы және Абай поэзиясының тілі
еңбегінде бай поэзиясындағы көркемдік-бейнелеу құралдарын жеке-жеке тарауда
қарастырған. Әр бейнелеу құралдарына ерекше мән беріп, тоқталып өткен.
Жалпы көркемділік дегеніміз - шығарманың өзіндік ерекшелігі,
эстетикалық сұлулығы – дүниені, болмысты сипаттап сөйлетуге суретшілік,
бейнелілік, өрнектілік. Яғни, суреткердің сұлулықты көре білуі, сезе
білуімен қатар оны шебер бейнелеуіне, шеберлігіне келіп тіреледі.
Әдебиет теориясы – ғасырлар бойы шығармашылық тәжірибесінің жиынтығы.
Мәселен, жанрлық детальдар арқылы суреткер шеберлігін дәлелдейміз. Ал
шеберлік – мінсіз көркем туынды жасау. Поэзияға қатысты айтқанда, ойлау,
сезіну, түйсіну процесінің эстетикалық әсері мол нанымды көрінісі. Осыдан
келіп туынды көркем болуының шегі мен шеңбері, межесі – көркемдік критериі
– немесе – көркемдік компоненттері айқындалады. Шәкәрім шеберлігі осы бір
тұжырымға толығымен дәлел бола алады.
... Поэзияның ішкі қабаттарындағы қайнар көздерін ашу, қисынсыз
көркемдік құбылыстарды айқындау, кестелеу тәсілдерінің табиғатын
айқындаса, сөздің көркемдік, эстетикалық қасиеттерін тану, оның бейнелі
қолданысын контекспен тұтастықта алып саралау поэзия тілінің тарихы мен
теориясының зерттеу объектісі.
Поэзия тілі көркем мағына мен ассоциациялық-эстетикалық байланыстар
жүйесіне, стильдік бояу-нақыштар мен әуенге құрылады. Талғамды өлеңдердің
көркемдік, практикалық мән-мазмұны да осы айылғандармен төркіндес. Мұның
үстіне, поэзиялық образ алғырлықты, байқампаздықты, көрегендікті,
білімдарлықты қажет етеді. Ақынның ой-қиялы өткір, жүйрік, сезімтал болса,
ол сомдаған образ да өрнекті, әсерлі болып келеді, болмысты жаңа бір
қырынан көрсетеді. Эстетикалық деректерді мол жеткізеді, әр алуан, сан
қырлы кемпірқосақ болуындай құбылып, түрленетін, мейлінше нәзік реңктерге
толы болып келеді.
Поэзия өмір шындығын керемет асқан, терең ойшылдықпен, ерекше
сезімталдықпен ашып көрсетеді, бейнелеп суреттейді десек, тіл, сөз көркем
ой-сезімді жеткізудің құралы.
Поэзиядағы, өлең-жырлардағы бейнелі, өрнекті сөздер әлде қандай бір
ерекше сұлулап сөйлеуге әуестіктен емес, эстетикалық сезімнен, образды
бейнелі ойдан, дүниені ақынша, суреткерше қабылдаудан тұрады.
Ақын міндеті – сөзге қанат бітіруінде, сөзбен сөзді жалғастырып, қару-
қайратын қосып, ойды тербейтін, бойды билейтін поэзиялық образ жасауында.
Халықтың ұшан-теңіз бай тілін, рухани өмірі мен қазынасын, тұрмыс
–тіршілігін жан-жақты білуімен бірге, оларды ақыл-ой елегінен шебер екшеп
өткізіп алатындай көркемдік қабілеті мен эстетикалық өткір талғамы болуы
қажет. Поэзиялық образ дәлдікке, шынайлыққа, нанымдылыққа негізделеді.
Өлең сөздері салмақты, маңызды, ойлы, эстетикалық мәнге ие болуы қажет.
Шеберліктің тармағы көп-ақ. Соның ең негізгісі – тіл шеберлігі.
Я.Шепилова Әрбір ірі жазушының шеберлігінің өзгешелігі көбіне-көп оның
шығармасының тілінен көрінеді, - дейді. [16.297]
М.Горкий: Әдебиеттің бірінші элементі тіл, оның негізгі құралы және
өмірдің фактілерімен, құбылыстарымен қосылғанда әдебиеттің материалы-
деген. [17.212]
Жоғарыда келтірілген ой-тұжырымдарда ақындық шеберліктің бір көрінісі –
оның шығармашылығындағы эстетикалық өткір талғамы, көркемдік қуаттылығы
екеніне әбден көз жеткізуге болады.
Өлең тілінің мінсіз сұлулығы, оның оның байлығы, тазалығы – ақындардың
басты мақсаты, көркемдік нысанасы.
Абай мектебінен тағылым алған, оның ұлы дәстүрін сабақтастырушы әрі
жаңғыртушысы Шәкәрім қазақ өлеңіне ірі, кесек, орасан өзгерістерді батыл
енгізіп, үге, дауысқа құрды.
Абай және Шәкәрімнің өлең құрылысына, көркемділігіне біраз тоқталып кетсек.
а) эпитет қолданысы
Лев Озеров эпитетті поэзияның жаны деп атаған [17.421]. Осы
еңбегінде Айқындау – өзінің информацияға бай тұсы, образдық арқаулар мен
мағыналық желілердің тоғысқан торабы. Айқындау образ тағдырын шешеді,
образды анықтайды, мүсіндейді. Ол – ой, бояу, дыбыс,жарық. Айқындау –
терендік, ой өрісі, интуиция, қырағылық. Айқындау – жеке бір ақынның
ержетіп, толысқандығының белгісі емес. Ол – әдебиеттің кемелденіп
өскендігінің айғағы[18.423], –деген анықтама береді.
Эпитет – сөз өнерінің, поэзия тілінің мәнерлілік құралы.
Поэзиялық айқындау шығарманың көркемдік-эстетикалақ сипатын, ақынның
ойлау жүйесін анықтайды. Көркемдік деталь, айқындау сөздер мәтінді
түрлендіріп, сөз өнеріндегі нақты шығармаға ерекше реңк беріп, оның
поэтикалық қуатын арттырары сөзсіз.
Эпитетті көркемдік категория ретінде табиғатын танып, ғылыми толымды
анықтама берген ғалым А.Н.Веселовский болды. Ол өзінің Историческая
поэтика еңбегінің Из истории эпитета деген тарауында эпитет
категориясының тарихы туралы: Если я скажу, что история эпитета есть
история поэтического стиля в сокращенном издании, то это не будет
преувеличением,– деген тұжырым жасайды[19.59]. Эпитет белгілі бір заттың,
дүниенің, құбылыстың ерекше қасиетін айқындайтын көркемдік бейнелеуіш құрал
болғандықтан, ол сол суреткердің жазу мәнерін, суреткер ретінде даралығын
айқындайды. Басқаша айтқанда стильдік өрнегінің бір белгісі, элементі,
факторы. Бұл тұрғыдан алғанда эпитеттің поэтикалық стиль тарихына да
қатысы бар деген Веселовский тұжырымы бүгінгі таңға дейін өз маңызын жойған
жоқ.
Айқындау, атап айтқанда суретшінің кез-келген құбылысты, яғни табиғаттарын,
адам жанын түсіну шегін көрсетеді.
Біз енді Шәкәрім лирикасының көркемдік қуатының бір белгісі – бейнелілік
ерекшелігіне, оның ішінде эпитетті қолдану шеберлігіне тоқталайық. Бұл
бағдарда, Шәкәрім ұлы тағы бір мәрте Абайдың көркемдік дәстүрін
жалғастырушысы. Мәселен, Абай жүрек деген сөздің алдына әр түрлі эпитет
қойып, оның әр алуан қасиетін ашады. Абайдың дүниетанымы мен жыр мұхитының
алтын арқауы – ЖҮРЕК деген символды ұғымның астарында жатыр.
Мақсұтым – тіл ұстартып, өнер шашпақ,
Наданның көңілін қойып көзін ашпақ –
деген әйгілі жолдарының шешу түйіні де сол символ-бейнеде көрінеді.
Ұлы ақынның көркем түйсінуін, өрелі өрісін зерделесек, таңғажайып
жыр әлеміне, екі аяқты пенденің тұңғиығына бойлаған керемет жеке дара
озық дүние танымға тап боламыз. Ал жүрек Абай пәлсапасы мен
эстетикасында адам бойындағы қадыр-қасиет пен кемшілік, мін атаулының
бұрқ-сарқ қайнасқан қорытпасы – көркемдік ұлан-ғайыр метафора, эпитет,
қиянаттан қара жерге қараған шағында даланы жаңғырықтырған жан
айғайы, ой-сезімінің нәтижесі.
Өкінішті көп өмір кеткен өтіп деген жырында (1866) ұлы ақын
тұңғыш рет ет жүрекке қинала үңілген еді:
Сенімі жоқ серменде сырды бұзды
Анық таза көрмейміз досымызды.
Қылт етпеге көңілдің кешуі жоқ,
Жүрегінде жатады өкпе сызы.[7.87]
Мақсатсыз, мағынасыз өтіп бара жатқан өмірге ашынған ақын:
Сеніскен досым да жоқ, асығым да, Ақыры өлең қылдым жасымды да,
- дейді қайғы – мұңның тұңғиығында тұншығып. Байқайсыздар ма, жүрек
таза махаббат, әуен – сезімнің көне шекарасын бұзып, әлеуметтік –
қоғамдық кең мағына айдынында қанат қағады: адамгершілік пен
аярлықты бағалайтын мүлде жаңа қасиет - өлшемге ие болады –
жүрегінде қатады өкпе сызы деген тіркестің мән – мағынасы
қорғасындай салмақты. Достық та, ар да сатулы, досыңнан көрген
күнің қараң... Молдасындай бақсының жалғыз қалған ақын адал дос,
ақ махаббатты – жүректер жақындығын аңсайды, бірақ бұл тілегінің де
қолға қонбас сағым құсы екенін біліп, өзегі өртеніп отыр.
Сондықтан да жүрегінен қан тамшылайды. Жалғыз – ақ тіркесті осыншама
жандандыру, ана тіліміздің көкжиегін кеңейту, ажарына – ажар, әріне
әр қосу – тіл ұстартуда жаңа жол ашып беру еді. Бұл – ана тілді
құнарландырудың, байытудың сарқылмайтын алтын арнасына айналды.
Ана тілімізде Абайға дейін сыз және сыздану деген сөз бар
еді, оларды қолданудың белгілі шеңберінен ешкім асыа көрмеген – ді:
жердің сызы, ауа сызы, сызданып отыр, сыздануын – ай! - деген
сияқты.
Білімдіден шыққан сөз (1899) - ұстаздың ұрпағына бағыштаған
өсиеті – сорлы елінің белін жазып, еңсесін көтеретін абзал азаматты
аңсауы:
Білімдіден шыққан сөз,
Талаптыға болсын кез.
Нұрын, сырын көруге,
Көкірегінде болсын кез.
Көкірек көзі! - ақынның қасиетін аша, түрлендіре түсетін –
қуатына қуат қосатын жаңа ой – образ. Әдетте адамның жан тынысын
аңғартатын көкірек (көкірегі өртене күрсіну) енді мүлде жаңа ой
– сезім ұялатады, жаңа мән – мағынаға ие болады. Қайран сөзі қор
болған ұстаз жүрегі айна, көңілі ояу - сезімтал, сергек, көзі
ашық ұрпақты аңсайды. Тосыннан табылған көркем бейне толықсып,
қиялға қанат бітіріп тұр.
Абай үрдісі онымен де бітпейді – көз талдырар жыраққа қол
создырады. Егер Абай: Саналы, білімді немесе сезімтал жас десе,
әңгіме сонымен бітер еді, ал: Көкірегінде болсын көзі! - ұмытылмас
бейнелі ойдың әсері мүлде басқа! Ой ағымы көркем толғаныспен
жетумен қатар, жүрегі – айна жас ұрпаққа ғұмырлық талап қойып,
азаматтық биікке шақырады.
Көкейкесті арман – тілек көріктеніп, жадағай ұрандықтың шаңын
қағады.
Ауырмай тәнім,
Ауырды жаным,
Қаңғыртты, қысты басымды.
Тарылды көкірек,
Қысылды жүрек,
Ағызды сығым жасымды...
Әр жолы - құдырет. Қара халықтың қайғысы мен қасіретіне
булыққан ақын жанын жарып шыққан бейнеге қайта оралады. Ашынған
жүрек жан айғайын әлемге жария етеді. Қысылды жүрек - міне,
айырықша, әсерлі бейне!
Өлсем орным қара жер сыз болмай ма? (1899) – жартас жыр. Ал
тұлғалы ақынды көр де, жырға үңіл, жырды оқы да, қинала соққан
жүректің дүбіріне құлақ түр. Әлемнің бір күйігі мен күйзелісін,
запыраны мен зәрін көресің - өмір – ғұмырды саралаған кемеңгердің ой
- жанары тірі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Семей мемлекеттік педагогикалық институты
Қазақ әдебиеті кафедрасы
Магистрлік диссертация
Тақырыбы: Абай және Шәкәрім: көркемдік дәстүр жалғастығы
Орындаған:
Ғылыми жетекші:
Шаңбай Т.Қ.,
ф.ғ.к.
күні
Кафедра меңгерушісі:
Норма бақылаушы:
күні
Семей -2007
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...3
І ТАРАУ. Абай және Шәкәрім: көркемдік дәстүр жалғастығы ... ... ... ...
1.1. Әдебиеттанудағы көркемдік дәстүр
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... 5
1.2. Абай және Шәкәрім шығармаларының жанрлық табиғаты ... ... ... . 9
1.3. Абай және Шәкәрім дүниетаным мәселесіндегі жалғастық ... ... ..13
ІІ ТАРАУ. Лирикадағы көркемдік дәстүр және өзіндік
ізденіс ... ... ... ... .
1. Абай және Шәкәрім лирикаларындағы тілдік қолданыстар ... ... ..17
2. Абай және Шәкәрім: поэзия тілінің эстетикалық
қуаты ... ... ... ..
ІІІ ТАРАУ. Эпикалық шығарма: көркемдік ізденіс пен даралық стиль ...
3.1. Шәкәрім поэмаларындағы жанрлық жаңалық пен дәстүр
жалғастығы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
3.2. Абай және Шәкәрім: екі арна немесе өзіндік
ізденіс ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Қайсыбір талант иесі, мейлі ол ақын болсын, яки жазушы болсын
ата дәстүрінен нәр алып, қалам ұстайды. Егер бөлек арна салып,
халықтың тарапынан оң баға алып жатса, ол – оның даралығы. Қазақ
әдебиеті үшін Абай ұлы дара талант иесі. Абай өзі көзі тірісінде
күллі қазаққа мәшһүр болған Жан. Оның ұлылығы құдіреті оның
ақындығында. Сол ақындық қуатын талабы барлардың бойына сіңіруі Абай
ұлылығын асқақтата түскені баршаға аян.
Қазақтың өлең сүйер жастары үшін Абай - ұстаз, ақындық мектеп
қалыптастырған ұстаз. Жалпы әлем әдебиетінде ежелгі дәстүрді
білетін ақындар дәстүрді бір қалыпқа салу мақсатында ақындық
мектеп ұйымдастырған.
Ал Абайдың ақындық мектебіне келер болсақ, негізінен мұндай
құбылыс қазақ әдебиеті тарихында Абайға дейін де, Абаайдан кейін де
болып көрген емес. Әлбетте, бірі – үйретуші, енді бірі үйренуші
болған ақындардың мектебі жайы бір басқа. Негізінен өз жанынан
өлең шығарған өнерлі жас інілерін ортаға алып, оларға тақырып
беріп, өзара сыннан өткізіп, толық мағынасында ақындық мектеп
қалыптастыру - Абай тұлғасын тек қазақ әдебиеті ғана емес, әлем
әдебиеті тарихында ерекше даралай алатын құбылыс болды.
Абайдың ақындық құдіреті өз айналасына орасан зор әсерін
тигізді. Бұл Абай мектебін қалыптасуына ықпал етіп, Абайдың ақын
шәкірттерінің тарихқа шығуына, танымал болуына негіз болды. Абай
жанына тек ақын ғана емес, көкірегі сезімді, тілі орамды өнерлі
жастардың көбі жиналған. Ал ақын шәкірттер, олар - бойында ақындық
таланты бар, ол жай ғана ақынжандылық, өлеңқұмарлық емес, Абай
сынынан өте алатын шынайы таланты бар Абай жанынан табылатын
ақындар. Абайға тетелес: Көкбай, Мұқа, Бейсембай сияқты ақындардан
бастап, Абайдың балалары: Ақылбай, Мағауия тағы басқа көптеген
адамдар болды. Осы бір тізімнің ішінде ақындық қабілеті жағынан
да, білімі жағынан да басқа шәкірттерден оқ бойы озық тұрған
Шәкәрім бар еді. Алайда заманның солақай саясат жүйесі ақынның
дер кезінде әдебиеттен орын алуына шекара қойды. Бұл бір ғана
Шәкәрім ғана емес, қазақ әдебиетінің бай мұрасын жоюды мақсат
еткен саясат болды. Елу жылда ел жаңа демекші, уақыт барлығына
төреші. Шәкәрім есімі ақталып, ел назарына ұсынылды. Бірқатар
халық зиялылары, атап айтар болсақ, М.Мағауин, Қ.Мұхамедханов тағы
басқалары М.Әуезовтің көрсетіп кеткен бір ғана дәйегін негіз ете
отырып, Шәкәрім ақындығы жайында көлемді де құнды мақалалар жазды.
М.Әуезовтің Абай ақындығының айналасы атты мақаласындағы Абайдың
дәл өз тұсында, өз дәуірінде еңбек еткен ақындар туралы айта
келіп: Мұндай ақын - төртеу, - дейді.- Оның екеуі -Ақылбай,
Мағауия - Абайдың өз балалары. Қалған екеуі - Көкбай, Шәкәрім. Осы
төртеуі ақын Абайдың нағыз толық мағынадағы шәкірттері. Абайдан
аталық, ағалық, ұстаздық тәрбие алудан басқа, оның өлең мен қара
сөздерін оқушы әрі таратушы бағалаушы, тұтынушы болудан басқа,
бұлар Абай басшылығымен өз жандарынан жырлар да жазған...[1,244], -
деген тұжырымды цитата кейінгі буын зерттеушілердің Абайдың ақын
шәкірттерінің шығармашылық қыр-сырларын тануға сілтеме болды.
Осы ретте:
Қырықтан соңғы қырымды,
Сынамақ болсаң түрімді.
Көрейін десең нұрымды,
Жи-дағы оқы жырымды, - деп
өсиет қалдырып кеткен Шәкәрім есімін, оның халқын зарықтырып барып
жеткен баға жетпес мұрасын, ұстазы Абайдан бөліп қарастыру мүмкін
еместігіне анық көз жеткізген. Осыдан кейін Абай мен Шәкәрім
шығармаларын салыстыра зерттеу жүргізіле бастады.
Диссертацияның өзектілігі: Әдебиеттану және өнер философиясының
макрокатегориялары көркемдік пен эстетикалықтың табиғатын Хакім Абай
мен ойшыл Шәкәрім шығармалары контексінде қарастыру. Атап айтқанда,
екі суреткер шығармашылығындағы үндестік, сондай-ақ әр тұлғаның
өзіндік даралық ерекшелігін айқындау зерттеу жұмысының приоритеті
бағыты болмақ. Шәкәрім Абай дәстүрін жалғастырушы ғана емес,
дамыта жалғастырушы шәкірті. Қос суреткер шығармашылығындағы
көркемдік дәстүрдің үндестігі мен даралығын тану аса өзекті
ғылыми мәселе деп танимыз.
Проблемалық зерттелу деңгейі: Жоғарыда айтып кеткеніміздей, осы
күнге дейін жарияланып жатқан ғылыми еңбектердің барлығы дерлік
Шәкәрімді Абай дәстүрінің бірегей жалғастырушысы, дамытушысы ретінде
танытып, екі ақын, творчествосындағы сабақтастықты саралауға
бағытталған. Бірді-екілі мысал келтіре кетсек. Зерттеуші Т.Көшекова
өз еңбегінде Абй мен Шәкәрім арасындағы түршілдік ұқсастықтарғағ
дәлдей айтсақ, Абй үлгілерімен өрілген Шәкәрім өлеңдеріне тоқталса,
Р.Үсенова, А.Тілеухановалар Абай дәстүрінің Шәкәрім шығармашылығындағы
өркен жаюын ақынның өзіндік ерекшеліктерімен ұштастыра ғылыми
тұжырымдар жасап, қазақ әдебиетіндегі орны мен рөлін саралап,
көркемдік пен таным тұрғысынан түйіндер жасайды. Сондай-ақ Абай
дәстүрін жалғастырушы ғана емес, қазақ өлең құрылысын дамытушы,
жаңашыл ақын ретінде Ш.Құдайбердіұлы өлеңдеріндегі мазмұн мен түр
сабақтастығы тұрғысынан зерделей отырып, түршілдік шеберлігі жан-
жақты ашып көрсетеді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Диссертациялық жұмыста Абай мен
Шәкәрімнің көркемдік және эстетикалық үндестігі мен даралық
ерекшелігі алғаш рет дербес толық қарастырылып отыр.
Ғылыми еңбектің жаңалығы нақтылы шығармаларды салыстыра зерттеу
арқылы танылады.
Көркемдік дәстүр мәселесі екі классик суреткер шығармалары
контексінде қарастырылуы - ұлттық сөз өнеріміздің көркемдік қуатын
тануда жаңа бағыт болып танылады.
Еңбектің теориялық және практикалық мәні Абай және Шәкәрім: көркемдік
дәстүр жалғастығы атты диссертациялық жұмыстың нәтижелерін мектеп
мұғалімдеріне, жоғары оқу орындарында қазақ әдебиетінің тарихы мен
теориясын оқытуда, сонымен қатар, Абайтану және Шәкәрімтану ғылымының
арнайы курстарына пайдалануға болады.
І ТАРАУ. АБАЙ ЖӘНЕ ШӘКӘРІМ: КӨРКЕМДІК ДӘСТҮР ЖАЛҒАСТЫҒЫ
1.1. ӘДЕБИЕТТАНУДАҒЫ КӨРКЕМДІК ДӘСТҮР МӘСЕЛЕСІ
Абай қазақ әдебиетіндегі ұлы тұлға, маңдай алды ақын екені,
таңдаулы туындылары дүние жүзі поэзиясының озат үлгілерімен
деңгейлес тұрғаны білген адамға айқын шындық. Сан ғасырлық бай
поэзиясы, ел қамын жоқтаған жүздеген өрен жүйрік жырау, жыршы,
ақындары бар қазақ әдебиетінде Абай маңдай алды ақын боп үздік шығуы,
алдына жан салмауы, әрине, оп-оңай өзінен өзі бола қалған нәрсе емес.
Ұлы ақынды заман туғызады. Абай халықтың мүддесін, тілек-талаптарын өмір
шындығын арқау етті. Қоғам өміріндегі аса маңызды мәселелерді терең
толғап, заман ағымын, ел жайын шебер бейнелеп айтқан қазақ ақындары аз
болған жоқ. Солардың бәрінен Абайдың асып түскені оның шығармаларынан
көрінетін өмір шындығы аса терең болғандықтан. Абай - қазақтың жаңа
реалистік жазбаша поэзиясының, әдебиетінің негізін салды. Абайдың
ақындық дарыны аса қуатты және сан сырлы. Ол – керемет суреткер ақын
және сыршыл лириканың сирек кездесетін шебері. Сонымен бірге біз
Абайды ойшыл ақын дейміз. Мұны алдымен өмір құбылыстарын терең
толғап айту жағы басым келетін өлеңдеріне қатысты айтсақ, сондай-ақ
өмір, адам тағдыры, дүние, заман ағымы жайлы пікірлері, дүниетанымы
көбірек көрінетін өлеңдеріне қатысты, яғни ойшыл-философ ақын деген
мағынада айтамыз.
Қай ақын болсын халық даналығынан сусындайды, сөз байлығы, өнерпаздық
үлгісінен үйреніп нәрленеді. Абайдың дәстүрлерін сөз етпей тұрып, оның
өзінен бұрынғы өнеге-үлгілерге табан тірегенін атап айту қажет.
Абайдың жаңашылдығын айту үшін, оны бұрынғы ақындардан алшақтатып әкету,
тіпті оларға қарама-қарсы қою дұрыс емес. Мұның өзі біздің
әдебиеттануымыздағы орын алып келген бұрынғыны жете бағаламаудың, ол
аз болса мүлде жоққа шығарудың бір көрінісі еді.
Абайға дейін бірнеше ғасырлық тарихи әдебиет болғанын, ол
негізінен ауыз әдебиеті дәстүрлерін өрнектеген, авторлары бар,
индивидуалдық сипатты қазақ поэзиясы болғанын мойындай отырып, XV
ғасырдан бастап XIX ғасырдың ортасына дейінгі ұзақ әдеби – тарихи
дәуірді, әдеби процесті жырау, жыршы, ақындар поэзиясы, қысқартып
айтқанда, жыршы – ақындар поэзиясы деп атау дұрыс. Өйткені жаңа
реалистік жазба әдебиеті XIX ғасырдың ортасында қалыптасып дами
бастады дегенді оның арғы жағы, түп тамыры, қайнар бұлағы тек
фольклор мағынасындағы ауыз әдебиеті еді деп түсінуге болмайды.
XV – XVII ғасырларда, әсіресе, XVIII - XIX ғасырларда жүздеген
қазақ ақындарының шығармалары ауызша тарағанмен, авторы, шығарушысы
белгілі және сол автордың өзіндік жеке тұлғасы, қолтаңбасы, стилі
айқын танылады. Сондықтан бұл – жалпы халықтық шығармашылығы ұғылатын
фольклордан мүлде өзгеше, өзінің түрлі сапасы, сипаты, қалпы бар, тарихи
өсу-өзгеру кезеңдері бар әдебиет. Оны ауызша поэзияның дәстүрімен жалғас,
тығыз байланысты десек те, әдебиет деп қарауымыз керек, қазақ әдбиеті
тарихында аса бір үлкен, арналы, бұл бірнеше ғасыр бойы созылып келе
жатқан әдеби процесс.
Бірнеше ғасыр бойы кеңінен қанат жайып өркендеген жырау, жыршы
ақындар поэзиясы болмаса, тамыры тереңде жатқан халық ауыз әдебиеті
болмаса, Абай поэзиясы шырқау биікке көтеріле алмас еді. Мәселе Абайдың
белгілі бір ақындардың өнерін, шеберлігін қалай бағалауында, қаншалықты
мойындағанында емес. Әдебиетте мүлде жаңа өріс іздеп, өзгеше өрнектер
табуға ұмтылған жаңашыл ақын алдындағы кейбір атақты сөз зергерлерін
сынай сөйлесе, оның жөні бөлек. Абайдың шығармашылық өнерінің арнасы кең,
ақын сусындаған бұлақтары мол екені үнемі айтылып келеді. Алайда атап
айтатын бір жайт – Абай поэзиясының негізгі тірегі, қайнар көзі – халық
поэзиясы өсіп-өнді. Шығыс, орыс, Европа әдебиеттерінің ықпалы да мол
болғаны талассыз.
Абай қазақ әдебиетінде реализмді көркемдік әдіс ретінде қалыптастырды.
А.Нұрқатов өзінің Абайдың ақындық дәстүрі деген еңбегінде: Қазақ
халқы Абай творчествосынан рухани нәр алып қана қойған жоқ, сонымен
бірге одан әрдайым өзін ойға қалдырған, толғандырған сауалдарға,
әлеуметтік өмір мен тарих барысы алға тартқан мәселелерге адастырмас
жол тауып отырды [2.150], - ақынның салып кеткен сара жолын кейбір
тұстарын ашп көрсетуге тырысады.
Абай шығармашылығының қоғамдық, танымдық, көркемдік – эстетикалық
мәнін толық түсіну үшін оның әдебиетте орнықтырған бейнелеу әдіс –
тәсілдері, дәстүрлері, үлгі өнегесі қалай жалғастық тапқанын арнайы
қарастыру керек.
Абайдың өз шығармашылық тұлғасы жан-жақты. Ондай әрі ойшыл, әрі
сыршыл лирик, әрі суреткер, әр қырлы дарын иесі болған кесек тұлғалы
ақын сирек кездеседі. Жаңа реалистік жазба әдебиетінің негізін салған,
ұлттық сөз өнеріміздегі жаңа дәстүрді бастаушы болған ақын тұлғасы
осындай жан-жақты болуы да тегін емес. Сонда оған ілесе шыққан аса
көрнекті ақындардың – Шәкәрім, Сұлтанмахмұт, Мағжан, Ахмет Байтұрсынов пен
М.Дулатовтың қайсысы болсын алдындағы ізашар ақынның дәстүрлерін өз
шығармашылық өнерінің өзгешелік сипатына сәйкес өзінше жалғастырғаны
заңды құбылыс болып шығады. Абай дәстүрі жайында З.Ахметов былай дейді:
Біз Шәкәрімді Абайдың оқу-білім, ғылымды, адал еңбекті, талаптылықты,
адамгершілікті уағыздау өнегесін, пәдсапашыл ойшылдығын өзінше өрістеткен
ақын десек, Сұлтанмахмұтты, әсіресе, әлеуметтік өмірдің қайшылықтарын, өз
заманының шындығын нақтылы түрде, үлкен сыншылдықпен ашып көрсетуі
жағынан Абай дәстүрлерін дамытуда өзіндік тың, жаңа өріс тапқан дай
аламыз. Ал Мағжан ол теңдесі жоқ лирик ақын ретінде Абайдың өз көңіл-күйін
және адамның жан дүниесін, ішкі сезімін суреттеудегі дәстүрлерін өзінің
сыршылдық шеберлігіне тірек етіп, өзінше жалғастырған...[3 .202].
Шәкәрім жайында айтсақ, оның Абайға халықты өнер-білімге, ғылымды
үйренуге халықты шақыру жағынан үндес шығатын жерлері аз емес. Сонымен
қатар Шәкәрімнің кейбір адамгершілік идеялары да Абай пікірлерімен үндес
келеді. Бұған мысал ретінде Абай мен Шәкәрімнің адамның мақтан сүйгіштік
мінезін қалай сынайтынын еске түсірейік. Абайда:
Абұйыр, атақ сол жанда,
Кімді көп жұрт мақтаса.
Ол мақтаудан не пайда,
Көп мақтауын таппаса?
Көп тәңірі атқан мақтай ма,
Ол тәңірі атқан болмаса.
Жоқты-барды шатпай ма,
Көптің өзі оңбаса.
Мақтау – жел сөз, жанға қас,
Қошетметшіл шығарған.
Бір мақтаса боқтамас,
Ел табылса, құмарлан...
Нені іздейсің, көңілім, нені іздейсің... деген өлеңінде осыны айтса,
Әсемпаз болма әрнеге... дейтін өлеңінде былай дейді:
Пайданы көрсең бас ұрып,
Мақтанды іздеп, қайғы алма.
Мініңді ұрлап жасырып,
Майданға түспей бәйге алма...
Мақтан қуу, ішінде қулық сақтап айтылған мақтау сөзге сенгіштік –
сағым қуып босқа алдану екенін ақын анық аңдатады. Ғақлия сөздерінде де
Абай мақтау жайында сөз қозғап, мақтаныш сезімі мен мақтаншақтықты
ажырата білу қажеттігін ескертеді. Мақтау, мақтанудың жағымды жағымен
қатар жағымсыз жағы да бар екенін ашып көрсетіп, бұл мәселе хақында
қазақ әдебиетінде терең пікір айтқан Абай болды. Осыған үндес, жалғас
өткір пікірлерді Шәкәрім ақынның өлеңінен табамыз:
Дос мақтайды сені жақсы көрмек үшін,
Дұспан мақтар елірте бермек үшін.
Есептемей есірік елін мақтар,
Көп нені айтса, соны айтып ермек үшін.
Бұл үш мақтау бере ме саған пайда,
Мақтаулыны білерлік адам қайда?
Өзіңнен ілгерілер сүйсінерлік,
Жол тап тағы, ақылды солай айла.
Кейде дос та жамандар жоқ нәрсе үшін,
Дұшпан сөгер сыртыңнан қайрап тісін.
Өнері жоқ өсекшіл ел жамандар
Өтірік пе, рас па көрмей ішін...
1.2. АБАЙ ЖӘНЕ ШӘКӘРІМ ШЫҒАРМАЛАРЫНЫҢ
ЖАНРЛЫҚ ТАБИҒАТЫ
Еш боямасыз, табиғи сұлулықты өлеңмен өрнектейтін лирика жанрындағы
көркемдік құбылыс Абайдан басталса, ұлы ақынның шығармашылық бастауынан
сусындаған Шәкәрім Құдайбердіұлы нәзік сырлы лириканы одан ары көркемдік-
эстетикалық тұрғыдан дамытушы болды десек артық айтпаған болармыз.
Абай мен Шәкәрім өлеңдерінің қай-қайсысы болмасын адам мен қоғам,
болмыс тақырыбын өзек етеді. Осыған байланысты екі ақынның лирикалық
өлеңдерін жіктеу барысында өзіндік ерекшелікті аңғаруға да болады.
Адамның көңіл – күйі, ой мен сезімнің үндесуі лирика жанрының басты
ерекшелігі болып табылады [4. 541]. Бұл қағидаға кез келген лирикалық
туынды дәлел, әрі мысал бола алады. Ақындарда табиғат, махаббат, уақыт,
өмір сияқты тақырыптармен бірге заманы көлденең тартқан ел тақырыбы
мол-ақ. Олардың әрбіреуінде терең ой, мазмұнды мағына жатады.
Мәселен, Шәкәрімнің табиғат лирикасы жанрына жататын Жаз келер
өлеңіне тоқталсақ, табиғаттың шуақты күнін тірі жанға берген несібе
деп, әйтсе де адамзат баласының мұны да қанағат етпейтінін үш шумақ
өлең жолдарына сыйғыза білген.
М.Дүйсеновтың лирикалық тақырып жөнінде айқан: Махаббат, табиғат
лирикасы деп шартты белгіленгенімен, түптеп келгенде, бұл - адам мен
табиғаттың қарым – қатысын танытатын лирика. Табиғат адам характерін
ашатын фон[5. 39] деген пікірін ескере отыра, Шәкәрімнің мұндай
өлеңдері Абайдың табиғат лирикасымен ой астарлас екеніне күмансыз көз
жеткіземіз. Табиғат құбылысы Абай поэзиясында күнделікті өмірмен,
адамдардың күн-көрісі, іс - әрекетімен және өз көңіл – күйімен тығыз
байланысты [6. 534]. Әсте Шәкәрім де ұлы ақынмен бір ой арнасында
тоғысады. Абай: Жазғытұрым қалмайды қыстың сызы [7.94] өлеңінде асқан
шеберлік, тапқырлық көрсетеді. Өлеңнің алғашқы шумақтарын оқыған кезде-ақ
қарсы алдыңнан көктемнің жайма-шуақ жылы лебін сезіледі. Өлеңнің әр шумағы,
әр жолы қазақ аулы тіршілігінің әр алуан көрінісін көз алдыңа алып
келеді:
Жаздың көркі енеді жыл құсымен,
Жайраңдасып жас күлер құрбысымен.
Көрден жаңа тұрғандай кемпір мен шал,
Жалбаңдасар өзінің тұрғысымен [7.122]
Абайдың уақыт туралы, өзі туралы, ақынның қоғамдағы орны туралы
өлеңдерінен бұл қасиет әрдайым терең сезіліп тұрады. Осы тұста ол қай
халықтың қандай қлы ақынымен де үзеңгі жарыстырып, деңгейлесе алады.
Оның сондай өлеңдерінің ішіндегі ең кереметтілері – Өлсе өлер табиғат, дам
өлмес пен Өлсем, орным – қара жер сыз болмай ма?. Алғашқы өлеңде
ақын табиғатты Менікі, яғни тән мағынасында, ол адамды мен, анығырақ
айтқанда ақыл-ой, рух бейнесінде жырлайды. Өлеңнің екінші шумағында
ақын осылайша философиялық тұрғыда алып, тұспалдап отырған ойын,
басқаша айтқанда менін ашық айтады:
Көп адам дүниеге бой алдырған,
Бой алдырып, аяғын көп шалдырған.
Өлді деуге сия ма – ойлаңдаршы –
Өлмейтұғын артына сөз қалдырған?[7.178]
Осылайша Абай қазақ даласының қам – қаракетінен бастап адам
болмысынан көрініс берсе, Шәкәрім табиғат пен адам қатынасын тізе
келе, адамзат баласының қанағатсыз өмір кешуін өлеңнің соңғы екі
жолында үлкен проблемаға айналдырады. Шәкәрім табиғаттың осы бір сәтін:
Жаз келер қыстыгүні қысым өтіп, қар, суық, аяз, боран – бәрі
кетіп деп келтіреді:
... Сөйтсе де адам көзі бір тоймайды,
Харакет берсе-дағы қанша несіп... [8 .41]
Табиғаттың берген сыйына көңілі тоймайтын адам баласының эгоистік
проблемасы жайлы ақын Арман атты өлеңінде былайша ой жалғастырады:
Адамды, санай берсең, көп арманда,
Мінсіз бақ, сансыз дәулет деп арманда.
...Жердің жүзін жесе де көзі тоймай,
Патшалар да болып жүр әлі арманда... [8.42]
Байқап қарасақ, екі ақында да табиғат ұғымы адамзат қасиеттерімен өзара
ассоциациялық қатынаста қаралады.
Ақындардың алға қойып отырған проблемалары өз заманындағы қоғаммен
тығыз байланысты болғандықтан, оның әсері көңіл - күй лирикаларында
да көрініс тапты. Әсіресе, Шәкәрім жапанда жалғыз қалып, өмірінің ең
ауыр кезеңін бастан кешкен сәттерде жазған өлеңдері ақынның нағыз ішкі
жан дүниесі арпалысын көрсетеді:
Қаламым, қарындашым – жан жолдасым
Жау болды, жан аяспас сан жолдасым.
Қайырылып, мейрімденіп қарамайды,
Кеше аласа, бүгін зор , паң жолдасым... [8.207]
Осы сияқты Өзіме, Өкінішті өмір, Сәлем, Әбдіғали бауырым... тағы
басқа өлеңдері Шәкәрімнің мұңлы көңілін, шарасыз күйін бейнелейтін
лирикалық өлеңдері қатарына жатады...
Лирика адам көңіл – күйінің нақты бір кезеңін ғана қамтитын
шағын форма. Ол адам характерінің толық қалыптасуымен компазиция
элементтерін түгел дерлік қамти алмайды [9.316]. Лирика табиғатына
берілген осындай бір сипатамаға өзгеріс енгізетін Абай мен Шәкәрімнің
тағы бір ұқсастығына ден қойсақ.
Екі ақын поэзиясында жанрлық ерекше құбылыс болып табылатын нәрсе –
адамның жас ерекшеліктеріне байланысты. Ақын Абай адамзат баласының барлық
қам-қарекетінің жастық шағында асығыс жасалтынын өз өлеңдерінде көп
ескертеді.
Жастықтың оты жалындап,
Жас жүректе жанған шақ.
Талаптың аты арындап,
Әр қиынға салған шақ.
Уайым аз, үміт көп,
Ет ауырмас бейнетке.
Бүгін-ертең жетем деп,
Көңілге алған дәулетке...
Досыңа достық – қарыз бол,
Дұшпаныңа әділ бол.
Асығыс түбі - өкініш,
Ойланып алмақ – сабыр сол,[7.102] -
дейді.
Шәкәрім адам баласы өмірінің басы мен аяғын таяқтың екі
ұшындай етіп Жастық туралы, Кәрілік туралы сияқты өлеңдерінде
барынша айқын суреттейді. Көзге көрінер сюжет болмаса да, ақын
адамның жас шағы мен қартайған шағын белгілі жүйемен суреттеп,
композициялық орын тәртібін қатаң сақтайды. Мәселен, Жастық туралы
өлеңінде жастық кездегі сұлу қыздың келбетін суреттей отырып,
бозбаланы ғашығымен кезіктіреді. Ақын лирикалық қаhарманын алыстан
іздеп жатпайды. Ол өз заманындағы қазақ сахарасындағы бозбала мен
бойжеткендердің жастық өмірін мысал етіп алады. Белгілі шәкәрімтанушы
ғалым Б.Әдбіғази Шәкәрімнің лирикалық шығармалары атты еңбегінде
Х.Сүйінішәлиевтің ақын жайлы жазған Ақынның оралуы мақаласына тоқтала
келіп, өз тұжырымын жасайды: ...Алайда өзге ақындардан бір
айырмашылығы сол – Шәкәрім бұл әсерге көзсіз бой ұрған жоқ. Оның
қолданысындағы теңеулер сұлу қызды шектен тыс әсірелеп, адам нанғысыз
қияли кейіпкерге айналдырайды. Бәріне иланасың, көз алдыңда шынайы
сұлудың бейнесі тұрғандай болады. Әлбетте өлең тіліндегі осындай
көркемдік құралдарға, жекелеген сөздерге, теңеу, эпитет, метафораларға
зер салғанда олардың өлеңнің тұтас табиғатына алып-қосар әсеріне назар
аударған жөн. Сонда ғана көркем туындының әділ бағасы сомдалмақ.
Бүгінгі әдебиеттің жаңаша қалыптағы талабы осындай[10.55]. Ғалымның
ойымен келісуге болады.
Жүзі бар айдай, мінезі майдай, өзгеден артық сол жері, қалмайды
халің, шығады жаның, қиғаштап көзбен қараса; Ақселеу мініп, қылаңнан
киіп, қараған жанға көрінбей... Нағыз қазақ өміріндегі көріністер.
Еш жасандылық жоқ. Осылайша ақын жалпы адамзат баласы өмірінің ең
бір құнды кезеңі жайлы идеяны компазициялық элементтер бірлігі арқылы
танытады. Бұл жерде ақынның тақырып талғамына назар аудару керек сияқты.
Шәкәрім бұл өлеңді бекерге Жастық туралы деп атаған жоқ. Ақын 1879
жылы осы өлеңімен қатар Кәрілік туралы өлеңін жазады.Адамның жас
ерекшелігіне байланысты тағы өлеңде:
Қызусыз тәнің,
Сезімсіз жаның –
Болады кәрілік белгісі [8.29]
деп келетін өлең жолдары ақынның жиырма бір жасында жазылғанын
ескерсек, оның сол кезден бастап өмір туралы толғаныстарының тамыры
тереңге бойлағанын байқаймыз.
Ақын тумақ, өлмек – тағдырдың шын қазасы дей келіп, тағы бірінде:
Кәрілік – құтылмайтын бір қазған ор,
Қайратсызға өмірдің бейнеті зор.
Өлмейтін, жазылмайтын сол аурумен,
Жалғанда жан болмайды кәріден қор, - [8.162]
деп адамның кәрілік шағын қиянаты мол, өмірдің соңғы баспалдақ
кезеңі дейді. Жастық шақпен салыстырғанда, кәрілікте сүйген жар
тілінен сүймек түгіл, оның етін менсініп жылан шақпас деп кемсіте
жырлайды...
Қазақ ғалымы, академик М.Қаратаев: Белгілі бір жанр шарттарын
орындап жазылған құнды туынды сол жанрға белгілі жаңалық әкеледі.
Жанрдың дами түсуіне өзінше үлес қосады [11.9] дейді. Абай мен
Шәкәрімнің жоғарыда айтылған өлеңдері жалпы лирика тегінің барлық
шарттарына сай, сарынына қарай махаббат лирикасы жанрына да,
адамның ішкі жан арпалысына байланысты философиялық лирика жанрының
бастамасына жататын көпжақты туындылар. Олар бір жағынан лириканың
барлық жанрларынан бөліне алмайтын, екінші жағынан оларға тәуелсіз, адамзат
баласын жас ерекшелігіне байланысты туған ақын поэзиясындағы ерекше
құбылыс. Ақындар лирикасының жанрлық табиғатындағы осындай ерекше
құбылыстар ақынның философиялық ой-тұжырымдарын ұштауға септігін тигізеді.
1.3. АБАЙ ЖӘНЕ ШӘКӘРІМ: ДҮНИЕТАНЫМ МӘСЕЛЕСІНДЕГІ ЖАЛҒАСТЫҚ
Жалпы әдебиет тарихында ойып орын алатын есімдер өзінің
дүниетанымдық негізін ерекше қалап кеткен талант иелері. Бір ғана әдебиет
емес, қазақ халқының ой-санасы мен мәдениетінің кетігін түгендеп,
жөндеуге тырысқан ақын Абайдың орны ерекше екені сөзсіз. Ақынның ізбасар
бауыры саналатн Шәкәрім ақынның да дүниетанымдық мұралары қазақ әдебиеті
тарихындағы баға жетпес дүниелер. Бұл бөлімде біз Абай және Шәкәрім
мұраларындағы дүние танымы мәселелерінің өзара жалғастығын сөз етпекпіз.
Негізінде дүниетаным ұғымына саятын сана, рух, ойлау, болмыс
сияқты тағы да басқа философиялық категориялар элементтері Абай
шығармашылығының өн бойына өзек болып жатқандығын басты назарға алуымыз
қажет. Олай дейтін себебіміз, ақынның қайсыбір тақырыпқа жазылған өлеңдерін
алсаңыз, жоғарыда айтып кеткен дүниетанымдық ұғымдар өзара астасып
жатқандығын байқауға болады.
Табиғат адам адамгершілік
(болмыс) (сана) (ар-ұждан)
Бұл жерде табиғат ұғымын жылдың төрт мезгілі ғана емес, болмыс, әлем, жер,
Жаратушы деген ірі ассоциациялық ұғымдар деп қараған жөн.
Адамның іс-әрекеті, оның жақсылыққа ұмтылысы адамгершілік
қасиеттерімен өлшенеді. Сондай-ақ мұның ішінде ақын арқау еткен ең құнды
феномен – Адам феномені.
Көрнекті ғалым Ғ.Есім Абай дүниетанымын былайша түсіндіреді: Абай
өз заманындағы Аристотель сияқты дүниенің басталуының бас себебін
зерттеуші ойшыл. Дүниенің мүмкіндіктен шындыққа айналуының басты себебін
Абай махаббат ұғымы арқылы түсіндірген... Абай өзін махаббатпен жаратқан
жаратушысын (Алласын) сүю, оны мойындау, соның құдіретіне сай қызмет етуді
әрбір адамның парызы деп санаған [12.14].
Шындығында да дүниенің кілтін махаббатқа ұстатады. Дүние бітімі
жаратушы адамзатты махаббатпен жаратқан соң айқындала бастаған. Жаратушы
сұлу табиғатты қара жерге махаббатпен жатартты деген ұстанымды негіздейді.
Мәселен, табиғат жайлы лирикаларында жаз мезгілін жаратушының рақымы түскен
мезгіл етіп суреттейді:
Жаз жіберіп, жан берген қара жерге,
Рахметіне алланың көңіл сенер... [7.95]
Жалпы Абай мен Шәкәрім дүниетанымы дегенде, Шәкәрім Абайды қайталады
немесе екеуінің дүниетанымы бір болды десек қателесеміз. Бұдан гөрі екі
ақын дүниетанымындағы жалғастық десек дұрыс.
Екі ақынның дүниетанымында да философияның басты объектісі және негізгі
субъектісі – адам. Адам проблемасы ақындар шығармашылығының негізгі
тақырыбы болып табылатынын айта кету артық болмас. Адам феномені табиғат
мүмкіндіктерінің өзіндік бір өлшемі ретінде түсіндіріледі. Шәкәрім
дүниетанымы жайында мына бір пікірге назар салсақ: Шәкәрім өз
философиясындағы алғашқы міндет – тұтас әлемдік картина жасау деп білді.
Ойшыл дүниедегі адам орны мен табиғатын сол әлемдік тұтастық тұрғысынан
қарастырды [ .117].
Шәкәрім дүниетанымындағы ақыл, нұр, жан мен тән, жар т.б. өзіндік сөз
қолданыстарын пайдаланса, ол Абайдың жүрек, махаббат, ғылым, көкірек көзі
деген ұғымдрының діни тұрғыдан жалғастығы деп түсінуге болады.
Қай жағынан алып қарасақ та Абай айтқан адамдық қасиеттер,
адамгершілік хақындағы насихат сөздер мен махаббат, сүю мәселелері
Шәкәрімде өзіндік ерекшелікпен өрбіп, жалғасын тауып отырады.
Мәселен, Абай философиясындағы сүю деген сөз үлкен мәнге ие
болады. Ол – адамзаттың өзін махаббатпен жаратқан. Алланың сүюі,
адамзаттың бәрін бауырым деп сүю және соңғысы хақ жолы деп
әділеттілікті сүю. Ғалым Ғ. Есім бұларды парыз философиясы,
бауырмалдық философиясы, әділеттілік философиясы деп атап көрсетеді.
Махаббатпен жаратқан адамзатты,
Сен де сүй ол алланы жаннан тәтті.
Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп
Және сүй хақ жолы деп әділетті.[7]
Шәкәрімде бұл айтылғандардың алғашқысы, яғни Алланы сүю,
ғашықтық лирикасында айырықша жалғасын тапқан.
Академик Ғ. Есім ғашықтық категориясына мынадай анықтама
береді: Ғашықтық – адамның бір–біріне сезім, рух... ішкі мазмұнына
айналмақ ... Ислам дінінде ... ғашықтық пенденің өзінің жаратушысына
шексіз ғашықтығын білдіретін ұғым. Жаратушыға ғашықтық оның
жаратқан дүниесіне ғашық болу деген түсінік - дейді.[14.107]
Жібектей қап – қара
Таралған шашың бар,
Бұлдырсыз тап – таза
Жаралған басың бар.
Қардай аппақ
Әжімсіз маңдайың кең
Қынаптан суырған
Қанжардай қасың бар.[8.44]
Бұл өлеңінде Шәкәрімнің ой – тебіренісі ғашықтық сияқты кең
масштабты категорияға негізделген деуге болады. Ғалым сөзімен айтсақ
мұнда: Алланың пендесі ер адамның әйел затына ғашық болуының
негізінде оның Жаратушысына ғашықтығы жатыр... Ер адамның әйелге,
әйелдің ер адамға ыстық құштарлығында, ғашықтығында, жаратушының
жаратқандарының кереметтігіне бас ию бар. Осыны жақсы түсінген
ақын Шәкәрім жаратушыны жар деген сөзбен алмастырады.
Абайдың әділеттілікті сүю концепциясы – оның шығармашылығында
адамдық пен надандық, шындық пен өтірік, тағы басқаның күресінде
жеңіп шығатын ақиқат жолын меңзейді.
Абай не нәрсенің ақыл мен әділетке жүгінгенін қалайды:
Әділет пен ақылға,
Сынатып көрген – білгенін,
Білдірер алыс, жақынға,
Солардың сөйле дегенін. – дейді. [7.152]
Абайдың ұстанған мұраты – адамшылықты бұзбай, адамгершілік ізгілік
қасиеттерін жоғары көтеріп, адам деген ардақты атқа сай болу еді.
Оның көптеген шығармаларында осындай ой – мақсат жатыр. Айталық,
жігіттер ойын арзан, күлкі қымбат, Интернатта оқып жүр, Ғылым
таппай мақтанба өлеңдерінде елінің ертеңіне, жастардың болашағына
алаңдауының басым, я болмаса оның қара сөздерін алсаңыз да адам,
адам мұраты, адамша өмір сүрудің мақсаты хақында да кең астарлы
философиялық ойлар бар.
Абай өзінің 7 қара сөзінде: Жас бала анадан туғанда екі түрлі
мінезбен туады. Біреуі – ішсем, жесем, ұйықтасам деп тұрады. Бұлар
– тәннің құмары, бұлар болмаса, тән жанға қонақ үй бола алмайды.
Һәм өзі өспейді, қуат таппайды. Біреуі – білсем екен демекілік...
Мұның бәрі – жан құмары, білсем екен, көрсем екен, үйренсем екен
деген дейді. [2.286] Шәкәрімде дәл осы жан мен тән мәселесі
тереңдей түседі. Шәкәрім айтады: Адамда екі түрлі мақсұты бар,
оның бірін тән мақсұты, бірін жан мақсұты дейміз. Қара басының қамын
ойлап, өзімшілдік, мақтан көксейтін – тән мақсұты. Адамшылық ар мен
адал еңбек іздейтін – жан мақсұты [7.489].
Екі ақын да адамдық қасиеттерді суреттеуде өзара дүниетанымдық
жақындық, жалғастық сезіледі.
Абайда: Бес асыл іс – талап, еңбек, тереі ой, қанағат, рақым
[7.36];
Бес дұшпан - өсек, өтірік, мақтаншақ, еріншек,
бекер мал шашпақ [7.36];
Екі жол – ғашықтық пен құмарлық; [7.76]
Үш сүю – Алланы сүю, әділетті сүю, адамзатты сүю;
[7.178]
Үш бұзатын іс – пайда мақтан, әуесқой – шайтан ісі
болса; [7.178]
Шәкәрімде: Үш қасиет – ақ жүрек, таза ақыл, адал еңбек; [7.270]
Жеті қасиет – мейірім, ынсап, әдемі, шыдам,
шыншыл, әрекет, ақ ниет; [7.237]
Үш құмар – ой құмар, өлең құмар, малға
құмар; [7.62]
Шайтанның досы – арсыз, арам, асығыс,
айлакерлік; [7.59]
Үш мақтау – дос мақтар, дұшпан мақтар,
есірлік мақтар; [7.65]
Үш түрлі өмір: басы бала, ортасы – адам,
соңғысы – шал; [7.93]
Алты қасиет – ынсап, рақым, ар ұят, сабыр,
сақтық; [7.129] және соңғысы үш анық – кірсіз ақын, тілсіз сөз,
адал еңбек. [5.166]
Қорыта келгенде айтарымыз, Абай мен Шәкәрім дүниетанымындағы
өзара үндестікті саралауда кейбір мәселелерді мақала көлемі
көтермейтіндігіне көзіміз жетеді. Мәселен, Абай қара сөздері
мен Шәкәрімнің Үш анық трактатындағы дүниетанымдық
мәселелерге арнайы тоқталу қажет.
ІІ ТАРАУ. ЛИРИКАДАҒЫ КӨРКЕМДІК ДӘСТҮР ЖАЛҒАСТЫҒЫ
2.1. АБАЙ ЖӘНЕ ШӘКӘРІМ ЛИРИКАЛАРЫНДАҒЫ ТІЛДІК ҚОЛДАНЫСТАР
Диссертацияның алғашқы бөлімінде, біз Абай және Шәкәрім лирикаларының
жанрлық табиғатына арнайы тоқталдық. Бұл біріншіден, ақындар өлеңдерін
жанрлық түрлерге тақырыптық жағынан топтау болса, екіншіден, Абай және
Шәкәрім лирикаларын тілдік-стильдік тұрғыдан жүйелі зерттеуге қолайлы
жағдай жасау. Ендігіде екі ақынның тіл ерекшеліктеріне тоқталатын болсақ,
тіл шеберлігі тек әдемі форма іздеуі ғана емес, лириканың идеялық
мазмұнымен жымдаса келіп, оның стильдік қуатын байқатар – көркемдік әдісі
де. Қашанда шығармашылық даралық тұлғаның стильдік төлтума сипаттарын
айқындар тіл болмақ.
Қос ақында да өлең атаулыға тән тілдің барлық – ажарлау, құбылту,
айшықтау сияқты құралдары жеткілікті, әрі олар ақынның өзіндік стилін
қалыптастырған. Егер А.Үсенова қазақ өлеңінің ырғақ жүйесіндегі Шәкәрімнің
жаңашылдығы жайлы: Шәкәрім өлеңдерінің ырғақтық жүйесін үш топқа
жіктейміз. Оның бірі –батыл барып, өндіре мазмұн салған дәстүрлі өлшемдер
болса, екіншісі – Абай өрнектері, соңғысы – алдыңғы ырғақ өрнектерімен
тамырлас сол өлшемдер негізінде қаланған ақынның өз айшықтары [ 39] десе,
бұл тек ырғақтық жүйеге ғана қатысты емес. Ақын өлеңдері тілінің көп
ерекшеліктері оның поэзиясының ең негізгі, басты қасиеттерінен өрбиді, олар
лирикаға тән дүниені эстетикалық, ақындық сезіммен қабылдау өзгешелігіне
сәйкес қалыптасқан.
Әрине, лирикалық поэзия мектебін Абайдан және Абайдың үлгі тұтқан
ақындары Пушкин, Лермонтовтардан бастаған Шәкәрім шығармаларында ұстаз
ықпалы әдемі де айқын сезіледі. Десек те дәстүр жалғастығын алға тарта
отыра, лирикаға өзіндік әуен әкелген ақынның көркемдік әлемінде алар орны
да аз емес.
Әрине, ақындар поэзиясының тілін зерттеуде қазақ әдебиеттану тарихында
көлемді еңбектер Абай төңірегінде болды . Мәселен, З.Ахметов Өлең сөздің
теориясы еңбегінде Абайдың тіл ұстарту өнегесі атты арнайы бөлімінде
ақын поэзиясының қуат-күшін, тілін, сөз кестесі мен өлең өрнегіне ерекше
тоқталып, талдап берген.
Әрине, поэзияда, әдебиет шығармасында сөз, тіл жаңалығы деген жеке
сөздерді қолданудағы жаңалық қана емес, ол алдымен белгілі бір ой-пікірді,
сезімді айтып жеткізудегі шеберлік көркемдік. Зор қоғамдық мәні бар
пікірді, көркемдік қуаты күшті ақындық ой-сезімді барынша жатық, тауып
айтылған, қарапайым сөздермен жеткізу поэзияның таңдаулы туындыларында
үнемі кездеседі. Және мұның өзі асқан шеберліктен туады [15.60]
Зерттеуші ақын лирикасындағы метафоралар, метонимия, эпитет –
сипаттамаларға, теңеулерге тоқталып өткен.
Қ.Жұмалиев Абайға дейінгі қазақ поэзиясы және Абай поэзиясының тілі
еңбегінде бай поэзиясындағы көркемдік-бейнелеу құралдарын жеке-жеке тарауда
қарастырған. Әр бейнелеу құралдарына ерекше мән беріп, тоқталып өткен.
Жалпы көркемділік дегеніміз - шығарманың өзіндік ерекшелігі,
эстетикалық сұлулығы – дүниені, болмысты сипаттап сөйлетуге суретшілік,
бейнелілік, өрнектілік. Яғни, суреткердің сұлулықты көре білуі, сезе
білуімен қатар оны шебер бейнелеуіне, шеберлігіне келіп тіреледі.
Әдебиет теориясы – ғасырлар бойы шығармашылық тәжірибесінің жиынтығы.
Мәселен, жанрлық детальдар арқылы суреткер шеберлігін дәлелдейміз. Ал
шеберлік – мінсіз көркем туынды жасау. Поэзияға қатысты айтқанда, ойлау,
сезіну, түйсіну процесінің эстетикалық әсері мол нанымды көрінісі. Осыдан
келіп туынды көркем болуының шегі мен шеңбері, межесі – көркемдік критериі
– немесе – көркемдік компоненттері айқындалады. Шәкәрім шеберлігі осы бір
тұжырымға толығымен дәлел бола алады.
... Поэзияның ішкі қабаттарындағы қайнар көздерін ашу, қисынсыз
көркемдік құбылыстарды айқындау, кестелеу тәсілдерінің табиғатын
айқындаса, сөздің көркемдік, эстетикалық қасиеттерін тану, оның бейнелі
қолданысын контекспен тұтастықта алып саралау поэзия тілінің тарихы мен
теориясының зерттеу объектісі.
Поэзия тілі көркем мағына мен ассоциациялық-эстетикалық байланыстар
жүйесіне, стильдік бояу-нақыштар мен әуенге құрылады. Талғамды өлеңдердің
көркемдік, практикалық мән-мазмұны да осы айылғандармен төркіндес. Мұның
үстіне, поэзиялық образ алғырлықты, байқампаздықты, көрегендікті,
білімдарлықты қажет етеді. Ақынның ой-қиялы өткір, жүйрік, сезімтал болса,
ол сомдаған образ да өрнекті, әсерлі болып келеді, болмысты жаңа бір
қырынан көрсетеді. Эстетикалық деректерді мол жеткізеді, әр алуан, сан
қырлы кемпірқосақ болуындай құбылып, түрленетін, мейлінше нәзік реңктерге
толы болып келеді.
Поэзия өмір шындығын керемет асқан, терең ойшылдықпен, ерекше
сезімталдықпен ашып көрсетеді, бейнелеп суреттейді десек, тіл, сөз көркем
ой-сезімді жеткізудің құралы.
Поэзиядағы, өлең-жырлардағы бейнелі, өрнекті сөздер әлде қандай бір
ерекше сұлулап сөйлеуге әуестіктен емес, эстетикалық сезімнен, образды
бейнелі ойдан, дүниені ақынша, суреткерше қабылдаудан тұрады.
Ақын міндеті – сөзге қанат бітіруінде, сөзбен сөзді жалғастырып, қару-
қайратын қосып, ойды тербейтін, бойды билейтін поэзиялық образ жасауында.
Халықтың ұшан-теңіз бай тілін, рухани өмірі мен қазынасын, тұрмыс
–тіршілігін жан-жақты білуімен бірге, оларды ақыл-ой елегінен шебер екшеп
өткізіп алатындай көркемдік қабілеті мен эстетикалық өткір талғамы болуы
қажет. Поэзиялық образ дәлдікке, шынайлыққа, нанымдылыққа негізделеді.
Өлең сөздері салмақты, маңызды, ойлы, эстетикалық мәнге ие болуы қажет.
Шеберліктің тармағы көп-ақ. Соның ең негізгісі – тіл шеберлігі.
Я.Шепилова Әрбір ірі жазушының шеберлігінің өзгешелігі көбіне-көп оның
шығармасының тілінен көрінеді, - дейді. [16.297]
М.Горкий: Әдебиеттің бірінші элементі тіл, оның негізгі құралы және
өмірдің фактілерімен, құбылыстарымен қосылғанда әдебиеттің материалы-
деген. [17.212]
Жоғарыда келтірілген ой-тұжырымдарда ақындық шеберліктің бір көрінісі –
оның шығармашылығындағы эстетикалық өткір талғамы, көркемдік қуаттылығы
екеніне әбден көз жеткізуге болады.
Өлең тілінің мінсіз сұлулығы, оның оның байлығы, тазалығы – ақындардың
басты мақсаты, көркемдік нысанасы.
Абай мектебінен тағылым алған, оның ұлы дәстүрін сабақтастырушы әрі
жаңғыртушысы Шәкәрім қазақ өлеңіне ірі, кесек, орасан өзгерістерді батыл
енгізіп, үге, дауысқа құрды.
Абай және Шәкәрімнің өлең құрылысына, көркемділігіне біраз тоқталып кетсек.
а) эпитет қолданысы
Лев Озеров эпитетті поэзияның жаны деп атаған [17.421]. Осы
еңбегінде Айқындау – өзінің информацияға бай тұсы, образдық арқаулар мен
мағыналық желілердің тоғысқан торабы. Айқындау образ тағдырын шешеді,
образды анықтайды, мүсіндейді. Ол – ой, бояу, дыбыс,жарық. Айқындау –
терендік, ой өрісі, интуиция, қырағылық. Айқындау – жеке бір ақынның
ержетіп, толысқандығының белгісі емес. Ол – әдебиеттің кемелденіп
өскендігінің айғағы[18.423], –деген анықтама береді.
Эпитет – сөз өнерінің, поэзия тілінің мәнерлілік құралы.
Поэзиялық айқындау шығарманың көркемдік-эстетикалақ сипатын, ақынның
ойлау жүйесін анықтайды. Көркемдік деталь, айқындау сөздер мәтінді
түрлендіріп, сөз өнеріндегі нақты шығармаға ерекше реңк беріп, оның
поэтикалық қуатын арттырары сөзсіз.
Эпитетті көркемдік категория ретінде табиғатын танып, ғылыми толымды
анықтама берген ғалым А.Н.Веселовский болды. Ол өзінің Историческая
поэтика еңбегінің Из истории эпитета деген тарауында эпитет
категориясының тарихы туралы: Если я скажу, что история эпитета есть
история поэтического стиля в сокращенном издании, то это не будет
преувеличением,– деген тұжырым жасайды[19.59]. Эпитет белгілі бір заттың,
дүниенің, құбылыстың ерекше қасиетін айқындайтын көркемдік бейнелеуіш құрал
болғандықтан, ол сол суреткердің жазу мәнерін, суреткер ретінде даралығын
айқындайды. Басқаша айтқанда стильдік өрнегінің бір белгісі, элементі,
факторы. Бұл тұрғыдан алғанда эпитеттің поэтикалық стиль тарихына да
қатысы бар деген Веселовский тұжырымы бүгінгі таңға дейін өз маңызын жойған
жоқ.
Айқындау, атап айтқанда суретшінің кез-келген құбылысты, яғни табиғаттарын,
адам жанын түсіну шегін көрсетеді.
Біз енді Шәкәрім лирикасының көркемдік қуатының бір белгісі – бейнелілік
ерекшелігіне, оның ішінде эпитетті қолдану шеберлігіне тоқталайық. Бұл
бағдарда, Шәкәрім ұлы тағы бір мәрте Абайдың көркемдік дәстүрін
жалғастырушысы. Мәселен, Абай жүрек деген сөздің алдына әр түрлі эпитет
қойып, оның әр алуан қасиетін ашады. Абайдың дүниетанымы мен жыр мұхитының
алтын арқауы – ЖҮРЕК деген символды ұғымның астарында жатыр.
Мақсұтым – тіл ұстартып, өнер шашпақ,
Наданның көңілін қойып көзін ашпақ –
деген әйгілі жолдарының шешу түйіні де сол символ-бейнеде көрінеді.
Ұлы ақынның көркем түйсінуін, өрелі өрісін зерделесек, таңғажайып
жыр әлеміне, екі аяқты пенденің тұңғиығына бойлаған керемет жеке дара
озық дүние танымға тап боламыз. Ал жүрек Абай пәлсапасы мен
эстетикасында адам бойындағы қадыр-қасиет пен кемшілік, мін атаулының
бұрқ-сарқ қайнасқан қорытпасы – көркемдік ұлан-ғайыр метафора, эпитет,
қиянаттан қара жерге қараған шағында даланы жаңғырықтырған жан
айғайы, ой-сезімінің нәтижесі.
Өкінішті көп өмір кеткен өтіп деген жырында (1866) ұлы ақын
тұңғыш рет ет жүрекке қинала үңілген еді:
Сенімі жоқ серменде сырды бұзды
Анық таза көрмейміз досымызды.
Қылт етпеге көңілдің кешуі жоқ,
Жүрегінде жатады өкпе сызы.[7.87]
Мақсатсыз, мағынасыз өтіп бара жатқан өмірге ашынған ақын:
Сеніскен досым да жоқ, асығым да, Ақыры өлең қылдым жасымды да,
- дейді қайғы – мұңның тұңғиығында тұншығып. Байқайсыздар ма, жүрек
таза махаббат, әуен – сезімнің көне шекарасын бұзып, әлеуметтік –
қоғамдық кең мағына айдынында қанат қағады: адамгершілік пен
аярлықты бағалайтын мүлде жаңа қасиет - өлшемге ие болады –
жүрегінде қатады өкпе сызы деген тіркестің мән – мағынасы
қорғасындай салмақты. Достық та, ар да сатулы, досыңнан көрген
күнің қараң... Молдасындай бақсының жалғыз қалған ақын адал дос,
ақ махаббатты – жүректер жақындығын аңсайды, бірақ бұл тілегінің де
қолға қонбас сағым құсы екенін біліп, өзегі өртеніп отыр.
Сондықтан да жүрегінен қан тамшылайды. Жалғыз – ақ тіркесті осыншама
жандандыру, ана тіліміздің көкжиегін кеңейту, ажарына – ажар, әріне
әр қосу – тіл ұстартуда жаңа жол ашып беру еді. Бұл – ана тілді
құнарландырудың, байытудың сарқылмайтын алтын арнасына айналды.
Ана тілімізде Абайға дейін сыз және сыздану деген сөз бар
еді, оларды қолданудың белгілі шеңберінен ешкім асыа көрмеген – ді:
жердің сызы, ауа сызы, сызданып отыр, сыздануын – ай! - деген
сияқты.
Білімдіден шыққан сөз (1899) - ұстаздың ұрпағына бағыштаған
өсиеті – сорлы елінің белін жазып, еңсесін көтеретін абзал азаматты
аңсауы:
Білімдіден шыққан сөз,
Талаптыға болсын кез.
Нұрын, сырын көруге,
Көкірегінде болсын кез.
Көкірек көзі! - ақынның қасиетін аша, түрлендіре түсетін –
қуатына қуат қосатын жаңа ой – образ. Әдетте адамның жан тынысын
аңғартатын көкірек (көкірегі өртене күрсіну) енді мүлде жаңа ой
– сезім ұялатады, жаңа мән – мағынаға ие болады. Қайран сөзі қор
болған ұстаз жүрегі айна, көңілі ояу - сезімтал, сергек, көзі
ашық ұрпақты аңсайды. Тосыннан табылған көркем бейне толықсып,
қиялға қанат бітіріп тұр.
Абай үрдісі онымен де бітпейді – көз талдырар жыраққа қол
создырады. Егер Абай: Саналы, білімді немесе сезімтал жас десе,
әңгіме сонымен бітер еді, ал: Көкірегінде болсын көзі! - ұмытылмас
бейнелі ойдың әсері мүлде басқа! Ой ағымы көркем толғаныспен
жетумен қатар, жүрегі – айна жас ұрпаққа ғұмырлық талап қойып,
азаматтық биікке шақырады.
Көкейкесті арман – тілек көріктеніп, жадағай ұрандықтың шаңын
қағады.
Ауырмай тәнім,
Ауырды жаным,
Қаңғыртты, қысты басымды.
Тарылды көкірек,
Қысылды жүрек,
Ағызды сығым жасымды...
Әр жолы - құдырет. Қара халықтың қайғысы мен қасіретіне
булыққан ақын жанын жарып шыққан бейнеге қайта оралады. Ашынған
жүрек жан айғайын әлемге жария етеді. Қысылды жүрек - міне,
айырықша, әсерлі бейне!
Өлсем орным қара жер сыз болмай ма? (1899) – жартас жыр. Ал
тұлғалы ақынды көр де, жырға үңіл, жырды оқы да, қинала соққан
жүректің дүбіріне құлақ түр. Әлемнің бір күйігі мен күйзелісін,
запыраны мен зәрін көресің - өмір – ғұмырды саралаған кемеңгердің ой
- жанары тірі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz