Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорын шығындарын басқару
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДА КӘСІПОРЫН ШЫҒЫНДАРЫН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРЕТИКАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... .6
1.1. Кәсіпорын шығындарының экономикалық мәні мен мазмұны ... ... ...6
1.2. Кәсіпорын шығындарын жіктеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
1.3. Кәсіпорын шығындарын есептеудің әдістемелік тәсілдері ... ... ... ...23
ІІ. ААҚ АӨК «АДАЛ». ШЫҒЫНДАРЫН БАСҚАРУДЫ ТАЛДАУ
2.1.Қазақстан Республикасындағы сүт өнімдерін шығаратын кәсіпорындар қызметіне талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2.2. ААҚ АӨК «Адал» тікелей шығындарына талдау ... ... ... ... ... ... ...46
2.3. Кәсіпорынның жанама шығындарын басқаруын талдау ... ... ... ... ..50
ІІІ.
3.1. Шығындарды басқарудың шетелдік тәжірибелері ... ... ... ... ... ... 62
3.2. Қазақстан Республикасындағы сүт өнімдерін шығаратын кәсіпорындардың дамыту бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 73
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .86
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..89
І. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДА КӘСІПОРЫН ШЫҒЫНДАРЫН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРЕТИКАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... .6
1.1. Кәсіпорын шығындарының экономикалық мәні мен мазмұны ... ... ...6
1.2. Кәсіпорын шығындарын жіктеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
1.3. Кәсіпорын шығындарын есептеудің әдістемелік тәсілдері ... ... ... ...23
ІІ. ААҚ АӨК «АДАЛ». ШЫҒЫНДАРЫН БАСҚАРУДЫ ТАЛДАУ
2.1.Қазақстан Республикасындағы сүт өнімдерін шығаратын кәсіпорындар қызметіне талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2.2. ААҚ АӨК «Адал» тікелей шығындарына талдау ... ... ... ... ... ... ...46
2.3. Кәсіпорынның жанама шығындарын басқаруын талдау ... ... ... ... ..50
ІІІ.
3.1. Шығындарды басқарудың шетелдік тәжірибелері ... ... ... ... ... ... 62
3.2. Қазақстан Республикасындағы сүт өнімдерін шығаратын кәсіпорындардың дамыту бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 73
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .86
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..89
Өнімнің бағасы, сұраныс пен ұсыныстың өзара әрекеттерінің нәтижесінде тағайындалады. Сұраныс пен ұсынысты әр түрлі факторлар анықтайтынын экономикалық теория пәнінен белгілі. Кәсіпорындар өз өнімдерін нарыққа шағару ұмтылысы мен қабілетін анықтайтын маңызды факторлар - өндіріс шығындары болып табылады. Кез – келген тауарды өндіру – шығындарды талап етеді, ал бұл шығындардың да өздерінің белгілі бір бағалар болады.
Фирманың нарыққа ұсынғысы келетін өнімінің саны бір жағынан, сол өнімдерді өндіргендегі шығындар мен ресурстарды тиімді пайда алуға байланысты болса, екінші жағынан тауардың нарықта өндірілетін бағасына байланысты болады. Жетілген бәсекелестік жағдайында фирмалар өздері өндірген өнімдердің бағасына әсер ете алмайды. Сондықтан нарықтық экономикадығы фирманың тиімді жұмыс істеуі үшін, өндіріс шығындарын азайту керек.
“Нарықтық жағдайында кәсіпорын шығындарын басқару” атты тақырыбы оның қажеттілігіне байланысты таңдалды. Бүгінгі таңда Қазақстанның нарықтық экономикаға өту жағдайында кәсіпорынның шығындары және оны азайту туралы мәселелер әкімшіл - әміршіл жүйедегіге қарағанда аса маңызды болып отыр, нарықтық экономика әр кәсіпорынның пайда табу мақсатында өзінің мүмкіндіктерін өте тиімді пайдалануына түрткі болады. Қазіргі кезде кәсіпорын қаржылық тәуелсіздікке, өнімді өткізуден түскен ақшаны тиімді бөлуге, түскен пайданы тиімді жұмсауға иелік етеді пайданы алмастан бұрын шығындардың барлық түрін және азайту жолдарын талдауы керек. Тек осындай жағдайда ғана пайда алдық деп нақты айтуға болады.
Шығындар қалыптасу сферасы мен айналымы бойынша ерекшеленеді. Өндірістік шығындар сауда, транспорт, сақтау шығындары, ал құнға қосылуы бойынша толық және бөлшек болып жіктеледі. Өндірістік шығындарды өндіріс деңгейінде өзіндік құн деп те атайды. Сондай – ақ фирманың табысқа жетуі өзіндік құнның бірнеше себептер бойынша қалыптасуына байланысты.
1. Өнімді өткізу және өндірістік шығындар сату бағасын, бәсекелестік бағаны анықтаудағы басты элемент боп табылады.
2. Өзіндік құн туралы ақпараттар өндірісті және шығындарды басқару мен болжау кезінде пайда болады.
3. Өзіндік құн есепті кезеңнің аяғында материалды есептеулар жүргізгенте сальдоны анықтауда қажет болады.
Өзіндік құн өндірістік шығындардың қосындысын және өнімді өткізуді білдіреді.
Фирманың нарыққа ұсынғысы келетін өнімінің саны бір жағынан, сол өнімдерді өндіргендегі шығындар мен ресурстарды тиімді пайда алуға байланысты болса, екінші жағынан тауардың нарықта өндірілетін бағасына байланысты болады. Жетілген бәсекелестік жағдайында фирмалар өздері өндірген өнімдердің бағасына әсер ете алмайды. Сондықтан нарықтық экономикадығы фирманың тиімді жұмыс істеуі үшін, өндіріс шығындарын азайту керек.
“Нарықтық жағдайында кәсіпорын шығындарын басқару” атты тақырыбы оның қажеттілігіне байланысты таңдалды. Бүгінгі таңда Қазақстанның нарықтық экономикаға өту жағдайында кәсіпорынның шығындары және оны азайту туралы мәселелер әкімшіл - әміршіл жүйедегіге қарағанда аса маңызды болып отыр, нарықтық экономика әр кәсіпорынның пайда табу мақсатында өзінің мүмкіндіктерін өте тиімді пайдалануына түрткі болады. Қазіргі кезде кәсіпорын қаржылық тәуелсіздікке, өнімді өткізуден түскен ақшаны тиімді бөлуге, түскен пайданы тиімді жұмсауға иелік етеді пайданы алмастан бұрын шығындардың барлық түрін және азайту жолдарын талдауы керек. Тек осындай жағдайда ғана пайда алдық деп нақты айтуға болады.
Шығындар қалыптасу сферасы мен айналымы бойынша ерекшеленеді. Өндірістік шығындар сауда, транспорт, сақтау шығындары, ал құнға қосылуы бойынша толық және бөлшек болып жіктеледі. Өндірістік шығындарды өндіріс деңгейінде өзіндік құн деп те атайды. Сондай – ақ фирманың табысқа жетуі өзіндік құнның бірнеше себептер бойынша қалыптасуына байланысты.
1. Өнімді өткізу және өндірістік шығындар сату бағасын, бәсекелестік бағаны анықтаудағы басты элемент боп табылады.
2. Өзіндік құн туралы ақпараттар өндірісті және шығындарды басқару мен болжау кезінде пайда болады.
3. Өзіндік құн есепті кезеңнің аяғында материалды есептеулар жүргізгенте сальдоны анықтауда қажет болады.
Өзіндік құн өндірістік шығындардың қосындысын және өнімді өткізуді білдіреді.
1. Послание Президента Республики Казахстан от 4 апреля 2003 года «Основные направления внутренней и внешней политики на 2004 год». \\ Каз. правда, № 96-97, 5 апреля 2003 года
2. Послание Президента Республики Казахстан от 19 марта 2004 года «К конкурентоспособному Казахстану, к конкурентоспособной экономике, конкурентоспособной нации!».\\ Каз. правда от 20 марта 2004 года.
3. Инструкция Госкомстата РК «Отчет предприятия, учреждения о затратах на производство продукции (работ, услуг)». - Постановление Комитета по статистике и анализу от 30.12.1997.
4. Инструкция «Об особом порядке формирования затрат, учитываемых при расчете цен (тарифов) на производство и предоставление услуг (товаров, работ) субъектами естественной монополии» от 14.08.1998. Постановление комитета РК по регулированию естественных монополий и защите конкуренции.
5. Положение «О составе затрат по производству и реализации продукции (работ, услуг), включаемых в себестоимость продукции (работ, услуг), и о порядке формирования финансовых результатов предприятия». Минэкономика Республики Казахстан совместно с Минфином и Госкомстатом Республики Казахстан от 27. 09.2001 года
6. Инструкция Госкомстата РК «Отчет предприятия, учреждения о затратах на производство продукции (работ, услуг)». \\ Постановление Комитета по статистике и анализу от 30.12.2002 г.
7. Закон РК«о предприятиях а Республике Казахстан» с изменениями и дополнениями на 01.01.2002г.
8. Стандарты бухгалтерского учета РК. – А. 2001г.
9. Абилов Е.К. Пути снижения себестоимости продукции при формировании рыночных отношений // Вестник КазЭУ. – 2000г. № 1.
10. Аттестация себестоимости продукции по двум категориям качества: Методические документы. – М.: Издательство стандартов, 1998г.
11. Аудит и анализ финансовой отчетности, под редакцией Дюсембаева К.Ш., А. 1999г.
12. Киселев Б.Н., Волков А.Т., Румянцев В.С. методические указания по выполнению курсового проекта: «Организация и управление машиностроительным комплексом».
13. Контроль качества продукции: Учебное пособие. – М.: Издательство стандартов, 2001г.
14. Управление издержками организации. / учебник под ред. Кибанова А.Я. М.: «Инфра-М», 1997г.
15. Стандарты бухгалтерского учета РК. – Алматы, 2001г.
16. Издержки промышленной продукции по двум категориям качества: Методические документы. – М. Издательства стандартов, 2001г.
17. Кокенова Ф. Калькуляция себестоимости продукции как способ принятия управленческих решений // Бюллетень бухгалтера. – 2000г. - № 21.
18. Кокенова Ф. Классификация затрат в производстве // Бюллетень бухгалтера. – 2000г. - № 24.
19. Котляров С.А. Управление затратами. – СПб: Питер, 2001г.
20. Морита Акио «Сделано а Японии». – М.: Знание, 1991г.
21. Экономика предприятия // под. ред. проф. Сафронова – М.: Юрист, 2002г.
22. Леонов И.Г., Аристов О.В. Управление качеством продукции. – М.: Издательство стандартов, 2001г.
23. Менеджмент организации. // учеб. пособие под. ред. Румянцевой З.П., Саломатина А.Н., М.: 1999г.
24. Друри К. Ведение в управленческий и производственный учет // пер. с англ. – М.: аудит, Юнити, 1998г.
25. Сергеев М.В. Экономика предприятия – 2- издание переработана и дополнена М.: 2000г.
26. Алдағы шығыстар мен төлемдерге арналған резервтерді есептеу – Тояпаков ж№С№ - Бухгалтер бюллетені, 1998ж. №50
27. Денисова И.П. Управление издержками и ценообразование. Учебное пособие. - М.,1997.
28. Друри К. Учет затрат методом стандарт-костс. Пер. с англ.- М: «Аудит»,1998.
29. Друри К. Введение в управленческий учет. - М.,1997.
30. Васин Ф.П. К вопросу о классификации затрат на производство. // Бухгалтерский учет.-1995,№4,с.52-53
31. Стратегия индустриально-инновационного развития Казахстана на 2003 – 2015 годы. – Астана, 2003 г.
32. Окаев К.О., Дюкова Е.Л. Экономика промышленного предприятия в условиях рынка / Уч. пособие. – А.: Экономика КазГАУ, 1994г – 76с
33. Радостовец В.В. « Вопросы калькулирования себестоимости продукции».\\ Бюллетень бухгалтера, А., 2000 -№3
34. Кузнецова Ф. «Классификация затрат в производстве». \\ Бюллетень бухгалтера, 2000 г. № 24.
35. Радостовец В.К.«Бухгалтерский учет на предприятии».- Алматы, 2002.
36. Бернстайн Л.А. Анализ финансовой отчётности. - М.,2001.
37. Белобородов В.А. Калькуляция себестоимости в промышленности. - Учебное пособие. -М.: Финансы и статистика, 2002год.
38. Бюллетень бухгалтера № 21 (163) К. К. Кеулимжаев "Учёт и распределение накладных расходов в промышленности", 2002.
39. Бюллетень бухгалтера № 14 (156) В. К. Радостовец "Учёт затрат на производство" 2002.
40. Генеральный план счетов бухгалтерского учета. - Алматы, 2001.
41. Друри К. Управленческий и производственный учет:Учебник / Пер. с анг. – М.:ЮНИТИ-ДАНА, 2003 . – 1007 с.
42. Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ финансовой отчетности: Учебное пособие. /К.Ш.Дюсембаев, С.К.Егембердиева, З.К.Дюсембаева. – Алматы:»Каржы-каражат»,1998.-512 с.
43. Управление затратами на предприятии:Учебник / В.Г.Лебедев, Т.Г.Дроздова, В.П.Кустарев и др.; Под общей ред. Г.А.Краюхина. – СПб.: «Издательский дом «Бизнес-пресса», 2000.-277с.
44. Управленческий учет № 4 Калькулирование себестоимости Назарова В.Л. Алматы, БИКО 2004
45. Управленческий учет №5 Анализ безубыточности» Михайленко Т.М. Алматы, БИКО 2004
46. Управленческий учет №3 «Накладные расходы» Михайленко Т.М. Алматы, БИКО 2004
47. Управленческий учет №8 «Директ-костинг:Управление затратами и результаты деятельности» Славников Д.В. Алматы, БИКО 2004
48. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия: 4-е изд., перераб. и доп. – Минск: ООО «Новое знание»,2002. –688с.
49. Зайцев Н.Л. экономика промышленного предприятия.-М.:Инфра-М.-1998- 335с.
50. Бабарыкин С.В. Возникновение и развитие теории учета затрат в США и Великобритании. //Бухгалтерский учет.-1997, №3, с.91-94.
51. Балашов В. Можно ли управлять себестоимостью? // Азия: экономика и жизнь.-1996,№45.
52. Бланк И.А. Управление прибылью. Киев, «Ника-Центр», 1998.
53. Портер М. пер. с англ. Конкуренция. Учебное пособие. М.: Вильямс, 2000, 369-б.
54. Сагадиев К.А. Лизинг в Казахстане: теория и практика. Алматы, Агроуниверситет 2000, 7-б.
55. Курмангалиев С.Ш. Аккркитации в Казахстане – пути развития рынков товаров и услуг // Менеджмент качества, 2003, №2, 25-28-б.
2. Послание Президента Республики Казахстан от 19 марта 2004 года «К конкурентоспособному Казахстану, к конкурентоспособной экономике, конкурентоспособной нации!».\\ Каз. правда от 20 марта 2004 года.
3. Инструкция Госкомстата РК «Отчет предприятия, учреждения о затратах на производство продукции (работ, услуг)». - Постановление Комитета по статистике и анализу от 30.12.1997.
4. Инструкция «Об особом порядке формирования затрат, учитываемых при расчете цен (тарифов) на производство и предоставление услуг (товаров, работ) субъектами естественной монополии» от 14.08.1998. Постановление комитета РК по регулированию естественных монополий и защите конкуренции.
5. Положение «О составе затрат по производству и реализации продукции (работ, услуг), включаемых в себестоимость продукции (работ, услуг), и о порядке формирования финансовых результатов предприятия». Минэкономика Республики Казахстан совместно с Минфином и Госкомстатом Республики Казахстан от 27. 09.2001 года
6. Инструкция Госкомстата РК «Отчет предприятия, учреждения о затратах на производство продукции (работ, услуг)». \\ Постановление Комитета по статистике и анализу от 30.12.2002 г.
7. Закон РК«о предприятиях а Республике Казахстан» с изменениями и дополнениями на 01.01.2002г.
8. Стандарты бухгалтерского учета РК. – А. 2001г.
9. Абилов Е.К. Пути снижения себестоимости продукции при формировании рыночных отношений // Вестник КазЭУ. – 2000г. № 1.
10. Аттестация себестоимости продукции по двум категориям качества: Методические документы. – М.: Издательство стандартов, 1998г.
11. Аудит и анализ финансовой отчетности, под редакцией Дюсембаева К.Ш., А. 1999г.
12. Киселев Б.Н., Волков А.Т., Румянцев В.С. методические указания по выполнению курсового проекта: «Организация и управление машиностроительным комплексом».
13. Контроль качества продукции: Учебное пособие. – М.: Издательство стандартов, 2001г.
14. Управление издержками организации. / учебник под ред. Кибанова А.Я. М.: «Инфра-М», 1997г.
15. Стандарты бухгалтерского учета РК. – Алматы, 2001г.
16. Издержки промышленной продукции по двум категориям качества: Методические документы. – М. Издательства стандартов, 2001г.
17. Кокенова Ф. Калькуляция себестоимости продукции как способ принятия управленческих решений // Бюллетень бухгалтера. – 2000г. - № 21.
18. Кокенова Ф. Классификация затрат в производстве // Бюллетень бухгалтера. – 2000г. - № 24.
19. Котляров С.А. Управление затратами. – СПб: Питер, 2001г.
20. Морита Акио «Сделано а Японии». – М.: Знание, 1991г.
21. Экономика предприятия // под. ред. проф. Сафронова – М.: Юрист, 2002г.
22. Леонов И.Г., Аристов О.В. Управление качеством продукции. – М.: Издательство стандартов, 2001г.
23. Менеджмент организации. // учеб. пособие под. ред. Румянцевой З.П., Саломатина А.Н., М.: 1999г.
24. Друри К. Ведение в управленческий и производственный учет // пер. с англ. – М.: аудит, Юнити, 1998г.
25. Сергеев М.В. Экономика предприятия – 2- издание переработана и дополнена М.: 2000г.
26. Алдағы шығыстар мен төлемдерге арналған резервтерді есептеу – Тояпаков ж№С№ - Бухгалтер бюллетені, 1998ж. №50
27. Денисова И.П. Управление издержками и ценообразование. Учебное пособие. - М.,1997.
28. Друри К. Учет затрат методом стандарт-костс. Пер. с англ.- М: «Аудит»,1998.
29. Друри К. Введение в управленческий учет. - М.,1997.
30. Васин Ф.П. К вопросу о классификации затрат на производство. // Бухгалтерский учет.-1995,№4,с.52-53
31. Стратегия индустриально-инновационного развития Казахстана на 2003 – 2015 годы. – Астана, 2003 г.
32. Окаев К.О., Дюкова Е.Л. Экономика промышленного предприятия в условиях рынка / Уч. пособие. – А.: Экономика КазГАУ, 1994г – 76с
33. Радостовец В.В. « Вопросы калькулирования себестоимости продукции».\\ Бюллетень бухгалтера, А., 2000 -№3
34. Кузнецова Ф. «Классификация затрат в производстве». \\ Бюллетень бухгалтера, 2000 г. № 24.
35. Радостовец В.К.«Бухгалтерский учет на предприятии».- Алматы, 2002.
36. Бернстайн Л.А. Анализ финансовой отчётности. - М.,2001.
37. Белобородов В.А. Калькуляция себестоимости в промышленности. - Учебное пособие. -М.: Финансы и статистика, 2002год.
38. Бюллетень бухгалтера № 21 (163) К. К. Кеулимжаев "Учёт и распределение накладных расходов в промышленности", 2002.
39. Бюллетень бухгалтера № 14 (156) В. К. Радостовец "Учёт затрат на производство" 2002.
40. Генеральный план счетов бухгалтерского учета. - Алматы, 2001.
41. Друри К. Управленческий и производственный учет:Учебник / Пер. с анг. – М.:ЮНИТИ-ДАНА, 2003 . – 1007 с.
42. Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ финансовой отчетности: Учебное пособие. /К.Ш.Дюсембаев, С.К.Егембердиева, З.К.Дюсембаева. – Алматы:»Каржы-каражат»,1998.-512 с.
43. Управление затратами на предприятии:Учебник / В.Г.Лебедев, Т.Г.Дроздова, В.П.Кустарев и др.; Под общей ред. Г.А.Краюхина. – СПб.: «Издательский дом «Бизнес-пресса», 2000.-277с.
44. Управленческий учет № 4 Калькулирование себестоимости Назарова В.Л. Алматы, БИКО 2004
45. Управленческий учет №5 Анализ безубыточности» Михайленко Т.М. Алматы, БИКО 2004
46. Управленческий учет №3 «Накладные расходы» Михайленко Т.М. Алматы, БИКО 2004
47. Управленческий учет №8 «Директ-костинг:Управление затратами и результаты деятельности» Славников Д.В. Алматы, БИКО 2004
48. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия: 4-е изд., перераб. и доп. – Минск: ООО «Новое знание»,2002. –688с.
49. Зайцев Н.Л. экономика промышленного предприятия.-М.:Инфра-М.-1998- 335с.
50. Бабарыкин С.В. Возникновение и развитие теории учета затрат в США и Великобритании. //Бухгалтерский учет.-1997, №3, с.91-94.
51. Балашов В. Можно ли управлять себестоимостью? // Азия: экономика и жизнь.-1996,№45.
52. Бланк И.А. Управление прибылью. Киев, «Ника-Центр», 1998.
53. Портер М. пер. с англ. Конкуренция. Учебное пособие. М.: Вильямс, 2000, 369-б.
54. Сагадиев К.А. Лизинг в Казахстане: теория и практика. Алматы, Агроуниверситет 2000, 7-б.
55. Курмангалиев С.Ш. Аккркитации в Казахстане – пути развития рынков товаров и услуг // Менеджмент качества, 2003, №2, 25-28-б.
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...3
І. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДА КӘСІПОРЫН ШЫҒЫНДАРЫН БАСҚАРУДЫҢ
ТЕОРЕТИКАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... .6
1.1. Кәсіпорын шығындарының экономикалық мәні мен мазмұны ... ... ...6
1.2. Кәсіпорын шығындарын жіктеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
1.3. Кәсіпорын шығындарын есептеудің әдістемелік тәсілдері ... ... ... ...23
ІІ. ААҚ АӨК АДАЛ- ШЫҒЫНДАРЫН БАСҚАРУДЫ ТАЛДАУ
2.1.Қазақстан Республикасындағы сүт өнімдерін шығаратын кәсіпорындар
қызметіне талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2.2. ААҚ АӨК Адал тікелей шығындарына талдау ... ... ... ... ... ... ...46
2.3. Кәсіпорынның жанама шығындарын басқаруын талдау ... ... ... ... ..50
ІІІ.
3.1. Шығындарды басқарудың шетелдік тәжірибелері ... ... ... ... ... ... 62
3.2. Қазақстан Республикасындағы сүт өнімдерін шығаратын
кәсіпорындардың дамыту
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..7 3
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 86
ПАЙДАЛАНҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... .89
КІРІ7СПЕ
Өнімнің бағасы, сұраныс пен ұсыныстың өзара әрекеттерінің нәтижесінде
тағайындалады. Сұраныс пен ұсынысты әр түрлі факторлар анықтайтынын
экономикалық теория пәнінен белгілі. Кәсіпорындар өз өнімдерін нарыққа
шағару ұмтылысы мен қабілетін анықтайтын маңызды факторлар - өндіріс
шығындары болып табылады. Кез – келген тауарды өндіру – шығындарды талап
етеді, ал бұл шығындардың да өздерінің белгілі бір бағалар болады.
Фирманың нарыққа ұсынғысы келетін өнімінің саны бір жағынан, сол
өнімдерді өндіргендегі шығындар мен ресурстарды тиімді пайда алуға
байланысты болса, екінші жағынан тауардың нарықта өндірілетін бағасына
байланысты болады. Жетілген бәсекелестік жағдайында фирмалар өздері
өндірген өнімдердің бағасына әсер ете алмайды. Сондықтан нарықтық
экономикадығы фирманың тиімді жұмыс істеуі үшін, өндіріс шығындарын азайту
керек.
“Нарықтық жағдайында кәсіпорын шығындарын басқару” атты тақырыбы оның
қажеттілігіне байланысты таңдалды. Бүгінгі таңда Қазақстанның нарықтық
экономикаға өту жағдайында кәсіпорынның шығындары және оны азайту туралы
мәселелер әкімшіл - әміршіл жүйедегіге қарағанда аса маңызды болып отыр,
нарықтық экономика әр кәсіпорынның пайда табу мақсатында өзінің
мүмкіндіктерін өте тиімді пайдалануына түрткі болады. Қазіргі кезде
кәсіпорын қаржылық тәуелсіздікке, өнімді өткізуден түскен ақшаны тиімді
бөлуге, түскен пайданы тиімді жұмсауға иелік етеді пайданы алмастан бұрын
шығындардың барлық түрін және азайту жолдарын талдауы керек. Тек осындай
жағдайда ғана пайда алдық деп нақты айтуға болады.
Шығындар қалыптасу сферасы мен айналымы бойынша ерекшеленеді.
Өндірістік шығындар сауда, транспорт, сақтау шығындары, ал құнға қосылуы
бойынша толық және бөлшек болып жіктеледі. Өндірістік шығындарды өндіріс
деңгейінде өзіндік құн деп те атайды. Сондай – ақ фирманың табысқа жетуі
өзіндік құнның бірнеше себептер бойынша қалыптасуына байланысты.
1. Өнімді өткізу және өндірістік шығындар сату бағасын, бәсекелестік
бағаны анықтаудағы басты элемент боп табылады.
2. Өзіндік құн туралы ақпараттар өндірісті және шығындарды басқару мен
болжау кезінде пайда болады.
3. Өзіндік құн есепті кезеңнің аяғында материалды есептеулар
жүргізгенте сальдоны анықтауда қажет болады.
Өзіндік құн өндірістік шығындардың қосындысын және өнімді өткізуді
білдіреді.
Кез келген фирманың негізгі мақсаты (АӨК ААҚ Адал - қосқан) –
кірістерді максималдау.
Бұл стартегиялық мақсатты жүзеге асырудағы барлық мүмкіндіктер өндіріс
шығындары және өндірілген өнімге деген сұраныспен шектелген.
Экономикалық шығындар – фирмамен жүзеге асырылатын жабдықтаушыға
төленетін төлем. Сондай – ақ нақты бір фирма немес басқа өндіріс орнын
қолдануға тиісті, ресурстарға деген ішкі шығындар. Жалпы ішкі және сыртқы
шығындар бар. Фирманың жұмысшыларға, отынға, өзі өндірмейтін, бірақ
өндіретін өніміне қажетті қосымша заттарға төлемдер, сыртқы шығындарға
жатады. Ішкі – осы фирманың иесі белгілі бір табыс алады. Ал кері жағдайда,
ол бұл іспен айналыспайды (егер табыс таппаса). Сол табысты шығынның
элементі құрайды. Ал таза пайда түскен кірістен ішкі және сыртқы
шығындарды алғанға тең. Бухгалтерлік кіріс жалпы пайдадан сыртқы шығындарды
алғанға тең.
Дипломдық жұмыстың маңыздылығы: Бұл тақырып қызық және маңызды, себебі
Қазақстан Республикасы Халықаралық сауда ұйымына кіріп жатыр және
өндірістік шығындар теориясын халықаралық стандарттарға сай белгілеу керек.
Бұл жұмыстың зерттеу дәрежесі жоғары бірақ бұл мәселені зерттеген
авторлардың ішінде Қазақстандық авторлар аз, бірақ олардың ішінде келесі
авторларды атап өтуге болады: Дюсенбаев К.Ш., Радостовец В.К. Сейдахметов
Ф.С. және тағы басқалары.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Қарастырылған шығындар теориясы негізінде
АӨК ААҚ Адал шығындарына талдау жасау (құрылымдық шығындарды ескергенде)
өнімнің өзіндік құнының өзгешелігін және оны төмендету жолдарын анықтау
керек.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
Шығындардың Экономикалық мазмұнын және олардың қазіргі экономикалық
ойлаудағы негізгі концепцияларын қарастыру.
Нақты бір кәсіпорын мысалында өндіріс шығындарын талдау және зерттеу.
Шығындарды азайту көздерін іздеу.
Дипломдық жұмыс, кіріспеден, 3 бөлімнен және қорытындыдан тұрады.
І. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДА КӘСІПОРЫН ШЫҒЫНДАРЫН БАСҚАРУДЫҢ
ТЕОРЕТИКАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1. Кәсіпорын шығындарының экономикалық мәні мен мазмұны.
Кез келген кәсіпорын өзінің атқарған жұмысынан неғұрлым көп пайда
алуға тырысады. Кәсіпорындар өздерінің тауарларын тек жоғарғы тиімді бағада
сатып қана қоймай, сонымен қатар оны өткізуге және өндіруге кететін
шығындарды қысқарту. Кәсіпорынның табысын ұлғайғаның ең бірінші қайнар
көзі, ол оның сыртқы жағдайына байланысты болса, екіншіден кәсіпорынның
өзіне ғана, яғни ұйымдастырылған өндіріс үрдісінің тиімділігіне және
өндірілетін тауардың кезекті өткізілуіне байланысты.
Өндірістік шығындардар, өзіндік құнның экономикалық сатының бастысы
болып табылады. Олардың деңгейі көбінесе пайда көлемін, кәсіпорын
рентабельділігін, және шаруашылық қызметінің тиімділігін анықтайды.
Кәсіпорынның бәсеке қаблеттілігін, беріктілігін, қаржылық тұрақтылығын
анықтай отырып, оның өндірістік шығындарын қысқартып, оптималды
экономикалық жетілдірудің негізгі бағыты.
Көп экономистер шығындарды анықтау үшін айтарлықтай өз үлестерін
қосқан. К. Маркс 2 дәрежелі қағидаға негізделеді, олар: өндірістік
шығындар, айналым шығындары. Өндірістік шығындар түсінігінде жолақыға,
шикізатқа материалдарға кеткен шығындар кіреді, сонымен қатар мұның ішіне
еңбек құралдарының амортизациясы да қосылған. Тағы басқа өндірістік
шығындар түсінігіне, ол кейінірек тауарды шығару мақсатында кәсіпорындарды
ұйымдастырушыларының жұмсалған шығындары. Бір тауар құнында, өндірістік
шығындар оның екіден бір бөлігін құрайды. Өндік шығындарды тауар құнындағы
пайда көлеміне шаққаннан аз болды.
Айналым шғындарының жіктелуі ол тауарды өткізу үрдісімен байланысты.
Айналым шығындардың бұл түрі, өндірістік инфраструктураға жақынырақ болып
келеді және тауар құнына кіріп, соңғысын, ұлғайтады. Қосымша шығындар тауар
сатылғанан кейін ғана түскен ақшадан төленеді. Таза айналым шығындары –
сату шығындары (сатушылардың жолақысы және тағы басқа), маркетинг
(тұтынушылардың сұранысын анықтау), жарнама, штаб - пәтер пероналының
жолақысы және тағы басқа. Таза шығындар тауар құнын ұлғайтпай, тауарды
өндіру үрдісі кезіндегі, сатылғаннан түскен пайдамен төленеді.
Қазіргі кездің шығындар концепциясын Шығыс экономистері енгізген,
олар көбінесе жоғарыда айтылып кеткен екі кезеңді де қамтиды. Өндірістік
шығындар түрлерінің орталығында, берілген тауардың бағасымен, шағындармен
және өндіріс көлемдерінің арасындағы қарым – қатнасы шығындарды шығаратын
өнім көлеміне байланысты және байланыссыз деп бөлінеді.
Өндірістік шығындар өндіріс факторларын сатып алумен байланысты (жер,
капитал, еңбек, соның ішінде кәсіпкер). Өндіріс шығындар аванстық
капиталдан әрқашан аз болады. Шығыста өндірістік шығындарға кәсіпкердің
пайдасы мен табысына кіреді. Жалпы теорияда экономикалық және бухгалтерлік
шығындар қалыптастырылады.
Сонымен өндірістік шығындар ақша түрінде көрсеткенімен, белгілі бір
өнім өндіруге қызмет көрсетуге кеткен материалдық және еңбекке кеткен
шығындар жатады. Өндірістік шығындар өзіне өндіріс құралдарына жұмсаған
шығындарды (шикізат, материалдар, бұйымдардың жиынтығын, жанар-жағар май,
электр энергиясы, құрал – жабдықтар және тағы басқа) және өндіріс
қызметкерлерінің жалақысы жатқызылады. Осы арқылы тауар өндірісі кәсіпкерге
қаншаға айналатының көруге болады.
Берілген анықтама бухгалтерлік шығындарды анықтап, сатып алынған
ресурстардың төлемі ретінде, тек нақты шығындарды қосады. Осылайша олар
экономикалық шығындардың ерекшеленеді, ол экономикалық шығындар болса өнім
өндіру үшін, нақты емес шығындарды қоса есептейді. Нақты емес шығындар –
бұл өнім процесінде қолданылатын өндірістік фактор, бірақ ол белсенді емес.
Оған фирманы басқаратын адамдардың өзіндік еңбегін оның өнім өндірісінде
қолданылатын өзіндік капиталын немесе жерді жатқызуға болады, бірақ егер ол
кәсіпорын меншігінде болса. Нақты емес шығындар фирмалық, экономикалық
шығындарына қосу үшін, оларға ақшалай түрде баға беру керек. Ресурстарды
сатып алмаса оны қалай істеуге болады? Ол үшін берілген ресустардың
альтернативті құны деген түсінік қолданылады. Мысалы, белгісіз бір
кәсіпкер өндіріске өзінің қатынасын салды дейік.
Бұл қаржыны қолданудың альтернативті нұсқауы ретінде машиналарды
жатқызуға болады: кез - келген кәсіпорының акциясын сатып алатын болса,
соған байланысты ол дивиден алады және коммерциялық банктің депозитіне ақша
салып процент алады. Берілген ресурстардың жоғарыда айтылып кеткен
альтернативті нұсқауларына қарағандағы ақша салымының альтернативті құның
бағаласақ, кәсіпкердің өз өндірісіне салғаны тиімді әрі ақшалай табыс
әкеледі. Егер, акцияны сатып алу альтернативті жағынан пайдаланатын болсақ,
онда өз өндірісіне салынған салым, жіберіп алған дивидендтер қатнасының
альтернативті құнын құрайды, яғни нақты емес шығындар көлемі бухгалтерлік
шығындармен қосқанда өндірістік шығындардың нақты көлемін көрсетеді.
Кәсіпкерді көбнесе жалпы шығындарының көлемі емес, орташа шығындар,
фирманың 1 бұйымды өндіру үшін орта есеппен неше шығын жұмсайтынын
көрсетеді. Орта шығындарды жалпы шығындардың өндіретін өнім көлеміне бөлу
арқылы есептеледі. Орта шығынды тауар бағасымен салыстыра отырып бұл
өнімді өндіру тиімді ме, тиімді емес пе анықтауға болады.
Шекті шығындар бір өнім данасын артық шығарса қаншалықты өсім
болатынын анықтайды. Бұл фирмаға бір дана өнімді артық шығарғанда қанша
болатынын көрсетеді.
Шығындар ұзақ және қысқа мерзімді деп ажыратылады. Қысқа мерзімде
тұрақты шығындар көрсетіледі. Ұзақ мерзімде шығындар айналымы болып келеді.
Кәсіпорын дамуын жоспарланғанда, кәсіпорын әр берілген өнім көлеміне
негізделе отырып орташа шығындардың минималды жетістігіне бағдарлау.
Ұзақ мерзімді орташа шығындардың графигі дөңгелектеу болып келеді.
Шағын фирманың өндіріс процесінің кеңеюі кезінде масштабтың тиімді жағынан
көрінеді. Өнім көлемі айтарлықтай өзгерсе, масштабтың тиімсіз жағы
байқалады, себебі күрделі масштабты өндірісті жүргізу қиынырақ болады.
Сондықтан ұзақ мерзімді орташа шығындардың графигі жағымды және
жағымсыз эффектідегі масштабқа байланысты. Кейде ол берілген саладағы
бәсекелестік денгейінмен және тұрысымен анықтағанда үлкен мән беріледі.
Берілген сала бәсекелі ме (айтарлықтай шағын фирмалардан құралады) немесе
концентрацияланған (бірнеше үлкен өндірісіндегі қол астында). Бұлар кейде
салада қолданылатын технологияға байланысты және осы жерден орташа ұзақ
мерзімді график түрі шығады. Бірақ, мұны мақұлдай отырып айтарлықтай
аландаушылықты байқау керек, себебі саланың құрылымы тек шығының деңгейінің
қалыптасу жағдайына байланысты емес. Осы немесе басқарушы персоналдың жұмыс
белсенділігіне және тағы басқа көптеген факторларды қамтиды.
Өндірістік шығындарға негізгі қор, жанармай, материалдар, шикізат
шығындарына кеткен қаржыны жатқызуға болады.
Кәсіпорын экономикасында, менеджмент теориясында, шығындардың келесі
түрлерін ұсылған: бухгалтерлік, экономикалық, тұрақты, айнымалы, жалпы және
орташа.
(1)
МС – бір дана қосымша өнім өндіріс және өткізуінің нәтижесіндегі
шығындардың өсімділігі
АС - орташа шығындар
Келесі мысалда шекті және орташа шығындардың динамикасын
қарастырайық.
(2)
МС = АС
(3)
П = рс – с(у),
П, у = р- МС = 0, р = МС.
1 сурет
Қай нүктені аламыз А әлде В нүктесін ме? Ол үшін: МС және АС min
қиылысу нүктесі. Бұл жерде тек В нүктесі ғана өтеді.
Кәсіпорынның пайдасы келесі түрде қаралады. Келесі сұрақты қоямыз,
қандай жағдайда фирма пайда табады? Келесіде мынаны қарастырамыз.
П 0, ру с(у).
Егер МС АС болса, онда пайда жағымды, АС - өспелі функция фирманың
табысының шегі.
Нөлдік пайданың жағдайы келесі формуланың болуын болжамдайды.
П = Ру – С = О: Ру = О у-қа бөлгенде, МС = АС - ті нөлдік пайданы аламыз.
Егер орташа шығындар шекті шығындарға тең болса, онда фирма нольдік пайдаға
тең Р = АС.
Осы арқылы, берілген пайдада көрсетілгендей кәсіпорындардың пайдалық
нүктесін есептеп және оны минимализациялауға болады.
Жалпы өнім шығындары ол – толық шығындар; олар өнім өндірісімен
тікелей байланысты.
Осылайша шығындар мен шығыстардың айырмасын білу керек. Бұл жердегі
шығыстарға кәсіпорының өндірістік нәтижесіне тікелей әсер ететін фактор
болса, ал шағындар оның соңғы қаржылық нәтижесіне әсер етеді. Шағындар және
шығыстар бір-біріне сәйкес келуі мүмкін немесе екеуінің арасында
айырмашылық болуы мүмкін, бірақ екеуінің арасында айтарлықтай заттай
мінезді айырмашылық бар.
Шығыстарға жатпайтын шығындар, нетралды шығындар деп аталады.
Бейтарап шығындар өндірістік емес қасиеті бар шағындар, берілген
мерзімге қатысты емес шағындар (салықтың қосымша төлемі) келеңсіз жағдаймен
байланысты шығындар.
Қосымша шағындар өзінің түрі бойынша қаржылық есепте ұқсастық
шығындары (кәсіпкерге жалақы төлеу), өзінің көлемі бойынша қаржылық
есептегі шығындар (негізгі капитал объектісіне амортизациялық есептер).
Мақсатты шығындар, негізгі шығындарға тең, амортизациялық
аударылымдарға, мотивизациялық шығыстарға, персоналды қамсыздандыруға және
тағы басқа қамсыздандыруға келісетін шағындар.
Сондықтан өндірістік шығындар өндіріске кеткен шығындар деген сөздер
келесі мәтіндерде синоним ретінде қолданылады.
Өнімді өндірген кезде кететін шығындар, яғни өндірістік шығындар
келесідей факторларға байланысты болады:
1. Өнімді өндіру үшін қажетті технологиялардың жұмсалуы және өндірістің
дұрыс ұйымдастырылуы;
2. Табиғи шикізаттардың пайдаланылуы;
3. Өндіріске дайын болу және оны дұрыс меңгеру;
4. Технологияны жаңарту және оны ұйымдастыру, сонымен қатар өнім сапасын
жоғарылату, оған деген сенімділікті күшейту және тағы сол сияқты;
5. Өнімді өндірер алдында, оған алдын - ала жоба жасау, яғни ойдан сол
тауарды құрастыру, арнайы модель немесе үлгілер жасау, тәжірибе
жұмыстарын жүргізу және де осы жұмыстарды жүзеге асыратын адамдарға
авторлық жұмысына сыйақылар беру;
6. Өндірістік процесті қамтамасыз ету, яғни өндіріске қажетті шикізат,
материалдар, отын, энергия, құрал – жабдықтар және басқа да еңбек
құралдары, жұмысқа жарамды негізгі өндірістік қорлар, санитарлы-
гегиеналық жұмыстарын жүргізу және өндірістіосылармен қамтамасыз ету;
7. Жұмысшыларға еңбек еткен кезде жақсы жағдай жасау және техникалық
сақтандыруды қамтамасыз ету;
8. Өндірісті басқару, яғни фирма немесе кәсіпорында қанша адам жұмыс
істейді, ол фирманың құрылымы қандай, және қандай жұмыстарды жүзеге
асырып отыр, осы фирмаға кеткен ақпаратты, консультациялық, аудиторлық
қызметтерге шығындарды есептеу;
9. Кадрлар дайындау және қайта дайындау;
10. Мемлекеттік қорға кететін шығындарды есептеу, яғни әлеуметтік
сақтандыруды мемлекеттік және мемлекеттік емес деп бөлу, зейнетақымен
қамтамасыз ету, осылардың бәріне белгілі мөлшерде ақша беру;
11. Медициналық сақтандыруды және тағы басқаларымен қамтамасыз ету;
Әрине, кәсіпорын қызметінің нәтижесі қаншалықты өнім сатылды (қызмет
көрсетілді) содан көрінеді. Ал оның ақырғы нәтижесі сатылған өнім көлемі
мен сол өнімді өндіруге кеткен шығын арқылы анықталады.
Жалпы нарықтық экономика жағдайларында, жақсы нәтиже беретін
шығындарды қалыптастыру керек. Сондықтан шығындарды басқаруға аса маңызды
көңіл бөледі. Кез-келген обьектінің басқарушылығына сәйкес, кәсіпорын
шығындарын басқару оның барлық қызметінің орындалғанын болжау қажет.
Шығындарды басқару қызметі басқару элементінің циклы арқылы жүзеге
асады: жоспарлау, ұйымдастыру кординациялау және реттеу, ынталандандырушы
және активизация, есеп және талдау.
Шығындардың жоспарлауының негізгі міндетті жоспарлау кезінде
материалды, өндірістік және айналым процесіндегі еңбек және басқа
ресурстарды үнемдеу арқылы өндірістік шығындарды дұрыс анықтау.
Кәсіпорын шығындарын жоспарлау үшін әр түрлі көрсеткіштерді қолданады.
Олардың ішіндегі ең негізгісі ол, 1 дана өнімнің өзіндік құнының
калькуляциясы және 1 теңгеге шаққандағы шығыны. Сонымен қатар өткізген
өнімнің өзіндік құны жоспарлағанда, шығындар элемент түрінде көрсетілген
өнімге кеткен өзіндік құнды құрайтын шығындар сметасы жасалынады.
Өндірістік шығындар сметасы – кәсіпорынның өндірістік қызметтерінің
экономикалық элеметтерінің кесіп алғандағы, оның барлық шығындар соммасы
көрсетілген жалпылау келген көрсеткіш. Одан біріншіден, өнімнің жалпы және
тауар өндірісімен байланысты, негізгі және қосымша өндірістің барлық
шығындары көрсетілген, екіншіден, өндірістік емес қызмет көрсету және жұмыс
шығындары; үшіншіден орналасқан және қайнар көзіне байланыссыз жаңа
өндірісін қабылдауға кеткен шағындар. Бұл шығындар ереже бойынша завод
ішіндегі айналым есебісіз алынады.
Өндіріс шығындарының сметасын жасау үрдісін келесі кезеңдерге бөлуге
болады.
1.Нақты бір өнімге тікелей жатқызуға болатын, тік шығындар есебі және
шыққан орнында жойылатын шығындар.
2. Бастапқы шығын есебі, бірақ олар нақты шығындарды алып жүрмейді;
жойылуына байланысты, олар 2 түрлі бола алады: 1) Пайда болған орнында
жойылатын тікелей жойылу шығындары. 2) Шығындардың пайда болған орнына
тікелей қатты емес шығындар олардың арасында бөлінуі мүмкін (мекемелердегі
электр энергиясының шығындары, онда 1 счетчик және бірнеше ш.п.о.)
Қосымша шығындарды есептеу–шығындардың пайда болу орнының қосымша және
жалпы мағыналы шығындар. Өндірістік мағынасы бар ш.п.о. арасында таралуы
керек. Шын мәнінде олар, фирма ішілік айналымды көрсетеді.
Басшылардың сметасының көмегімен, олар өзінен төменгі деңгейдегі
басшыларға өздерінің жоспары туралы хабарлайды. Оны дайындау үрдісі
басқарушылық шешімдерді қабылдау үшін, үлкен көлемдегі қажетті ақпараттарды
алуға мүмкіндік береді.
Егер смета фирмадағы үлкен көлемдегі жұмысшылардың қатысуымен жасалса,
онда ол барлық бөлімшелердің өте тиімді ынталандырғышы болады.
Негізделмеген баға құрылуды және кәсіпорынның өндірістік – шаруашылық
қызметін басқару үшін, тек кәсіпорын бойынша ғана емес, оның
бөлімшелерінің, өнім түрінің шығындары ғана емес, сонымен бірге 1 өнімге
кеткен шығынды есептеу керек, яғни өзіндік құнның калькуляциясы, өнімнің
калькуляциясы бір бұйымның немесе жартылай фабрикаттың бір данасын
анықталып есептеуді көрсетеді.
Өнімді өткізуден түскен пайда – Айнымалы шығындар = Жиынтық табыс
(маржиналды).
Жиынтық табыс (маржиналды) – Тұрақты шығындар = Таза табыс.
Сонымен дирек – костингтің негізіне стандарт кост жүйесі салынған,
бірақ тұрақты және айнымалы болып қосымша шығындарға бөлінеді. Соңғылары
өнімді өткізуден түскен пайдадан алынады да өнімнің өзіндік құнын құруға
қатысады.
Тағы бір негізгі көрсеткіштердің бірі ол - өнімді өткізу үшін 1
теңгеге кеткен шығындар, ол өткізген өнімнің өзіндік құның өткізген өнімнен
түскен табысқа бөлгенге тең. Өнімді өткізу үшін 1 теңгеге кеткен шығындар,
оларды нақты түріне бөлмей – ақ, 1 өнімнің өзіндік құнының құндылық
көрінісін көрсетеді. Ол өзіндік құнды қысқарту бойынша талдауда кеңінен
қолданады да жалпы өнім өндірісінде шығындардың динамикасын және деңгейін
сипаттайды.
Жоғарыда қарастырылған көрсеткіштер өзіне ұқсас көрсеткіштердің
бұрыңғы жылдарымен, бәсекелестерімен немесе лидерлердің көрсеткіштерімен
салыстырылады. Шығындардың салыстырмалы талдауы оны қысқартудың резервтерін
қысқарту үшін қолданылады. Табыстың көбеюіне немесе төмендеуіне қандай
фактор әсер еткенін анықтау үшін ол өнімнің өзіндік құнының және пайдасының
өзгеруіне факторлық талдау жасайды. Шығындардың мәні мен мағынасын ұғынып
түсінсек, келесі бөлімде біздің назарымыз оның жіктелуіне тоқталсын.
1.2. Кәсіпорын шығындарын жіктеу
Кәсіпорын өзінің қызмет ету барысында жай және үлкен өндіріс үшін
материалды және ақшалай, негізгі қор және айналым құралдар, өнімді өткізуге
кеткен, еңбек коллективінің әлеуметтік дамуына және тағы басқа шығындар
жатады. Кәсіпорынның ең көп шығындарды талап ететіні ол өнім өндірісіне
кететін шығындар.
Кәсіпорынның еңбек қабілеттілігін ұстап тұру үшін, өнімді өткізу үшін
және өндірістік факторларды қолдану мақсатындағы шығындардың құны ақшалай
көрсеткіште бағаланады. Өндірістік шығындардың жиынтығы өнімнің өндірістік
өзіндік құнын құрайды.
Өнімнің өзіндік құны өнімнің өзіндік құнның құндылығын, өнім
өндірісінің үрдісінде қолданылатын табиғи ресурстардың, шикізаттың,
материалдардың, жанар – жағанар майдың, энергияның, негізгі қордың, еңбек
ресурстарының және де тағы басқа өнім өндірісіне және өнімді өткізуге
кеткен шығындарды көрсетеді.
Өндірістік шығындар, өзіндік құн экономикалық категорияның бастысы
болып есептеледі. Олардың деңгейі көбінесе пайданың көлемін кәсіпорынның
рентабельділігін, оның шаруашылық қызметінің тиімділігін анықтайды.
Өндірістік шығындарды қысқарту және оптимизациялау әр кәсіпорынның бәсеке
қабілеттілігін, беріктілігін, қаржылық тұрақтылығын білдіретін, экономкалық
қызметінің негізгі бағыты.
Жалпы шығындарды жақсы түсіну үшін олардың түрлерін қарастырайық:
Бірінші мынаған көңіл бөлген жөн, экономист өндірістік шығындарды
қысқартуды ойластырады, ал бухгалтерді фирманың қаржылай балансы
қызықтырады. Бухгалтер фирманың бұрынғы қызметінің тиімділігін бағалап,
активі мен пассивін қадағалап және фирманың қаржысына ретроперспективті көз
қараспен қарайды. Экономистер мен басқарушылар керісінше фирманың
перспективасына қызығушылық білдіреді. Олар болашақ шығындарды қалайша
азайтып және рентабельділікті қайтсем көбейтемін деп қам жейді.
Сонымен шығындар экономикалық және бухгалтерлік деп бөлінеді.
Экономикалық шығындарға ресурстарды қолдану үшін кәсіпорынның жабдықтаушыға
төленетін барлық шығындар жатады. Олар ішкі және сыртқы шығындар деп
бөлінеді.
Сыртқы шығындардан тұрады, яғни жабдықтаушыларға ресурстарға,
жанар–жағар майға, материалдарға, шикізатқа, жұмыс күшіне және тағы басқаға
төленетін ақшалай төлемдер жатады.
Ішкі шығындар бұған кәсіпорын иесінің өндірістік ресурстарды
қолданғаны үшінгі шығындар көрсетіледі. Ішкі шығындарға өзінің қосымша
ресурстарын және нормалды пайданы көрсетеді. Экономикалық шығындар деген
түсінікті жоспарлы есепте, құрылымдық талдауда, шығындарды қысқарту
резервтерін шығаруда және құрылысында, өнімнің құнын белгілегенде және тағы
басқа жағдайларда қолданады.
Бухгалтерлік шығындар фирманың практикалық қызметін шығарғанда,
шығынның нақты соммасын есептегенде, салықтан салынатын пайданы анықтағанда
және тағы басқа.
СНГ – да жалпы бухгалтерлермен өнім өндірісінде қолданатын
шығындардың классификациясын қарастырайық.
1) Өнімнің өзіндік құнының құрамына кіруіне байланысты шығындар: Тікелей
шығындар деп бөлінеді, олар өнімнің өзіндік құнына тікелей кіретін
өнімнің жеке түрлерінің өндірісімен байланысты. Жанама шығындар оларды
бөлгеннен кейін ғана өнімнің өзіндік құнына кіріп, бірнеше өнім
шығарумен байланысты шығындар.
2) Өндіріс көлемінің өзгеру деңгейіне байланысты шығындар. Пропорционалды
шығындар, бұның соммасы тікелей өнім өндірісіне байланысты.
Пропорционалды емес шығындар, бұлар өнім өндірісі кезінде өзгермейді
немесе айтарлықтай өзгерісі көрінбейді (жанар жағар май, заданияның
аммортизациясы).
Өз кезінде тұрақты шығындар, бастапқы және қалдықты шығындар деп
бөлінеді. Бастапқы шығындарға, өнім өндірісі қайта құрылғандағы шығындар
жатады, ал қалдықты шығындарға, өнім өндірісі белгілі бір мерзімге тоқтап
тұрсада, төленетін шығындар жатады.
Беріген класификация бір өнім өндірісіне кеткен шығындар минималды
болып, аптималды өнім көлемін анықтауға мүмкіндік береді.
3) Шығындардың шығу орнына байланысты: негізгі және қосымша болып
бөлінеді.
4) Бір тектілік деңгейіне байланысты шығындар: Элементті болып бөлінеді,
бірақ оны құрамдық бөліктерге бөлуге болмайды (шикізатқа, негізгі
материалдарға, негізгі қордың аммортизациясына кететін шығындар). Кешенді
шығындар бұл бірнеше бір текті шығындардан тұрады (құрал-жабдықтардың
эксплуотациясы және оны сақтаудағы, жалпы өндірістік шығындар).
5) Технологиялық үрдісіне байланысты шығындар: Негізгі шығындар, өнім
өндірісіне тікелей қажетті, жұмысты атқаруға, қызмет көрсетуге қажетті
шығындар. Қосымша шығындар өндіріс үрдісін басқаруға, қызмет көрсетуге,
кординациялауға, еңбек жағдайына жағымды жағдай жасауға қажет.
6) Өнімнің өзіндік құнына және пайда болу уақытына байланысты:
а) Ағымдағы шығындар ағымдағы уақытқа қатысты болып, сол кезеңнің
өзіндік құнына кіреді.
б) Болашақ кезең шығындары берілген уақытта болады, бірақ алдағы
уақыттағы өнімнің өзіндік құнына белгілі бір мөлшерде кіреді.
в) Алдағы күткен шығындар бұл әлі жұмсалмаған шығындар, бірақ бұларға
нормалданған – смета жасалған (кезекті демалысқа төленетін төлем, мезгілдік
шығындар және тағы басқалары).
7) Бастапқы элементтер бойынша:
а) Материалды шығындар элементі бойынша. Бұған шикізаттың, құны,
тарнспортты – дайындау шығындарын ескере отырып негізгі материалдардың
құны, комплектілік бұйымдар, жартылай фабрикаттар, қосымша материалдар,
сонымен қатар жанар – жағар майға және энергияның барлық түрлеріне кеткен
шығындар жатады.
б) Еңбек ақы элементі бойынша. Негізгі өндірістік персоналдың жалақысы,
оның ішінде өндірістік нәтижесіне берілетін жұмысшылырдың сый ақысы,
ынталандырушы және орнын толтыратын төлемдер, соның ішінде пайданың
индексациясына және бағалардың жоғарылауына байланысты компенсациялық
жалақы, заңмен бекітілген мөлшердегі әйелдерге баланы қарағаны үшін
жартылай төленетін төлем.
в) Сақтандыруға берілетін төлемдер элементі бойынша. Заң шеңберінде
бекітілген, әлшеуметтік сақатндыру, зейнет ақы қоры, толық жұмыс күнге
байланысты мемлекеттік қордан және жұмысшылырдың жалақысынан аланатын
медициналық сақтандыру шығындары.
г) Қосымша шығындар элементі бойынша. Кешенді сипаттағы өндірісті
басқарумен және қызмет көрсетумен байланысты шығындар, яғни шығындардың
құрамында барлық экономикалық элементтегі шығындар кіреді, сондай – ақ бір
немесе бірнеше өнімдерді шығырғанда бір жағынан бұл шығындар нақты сол
өнімге қатысты болмай, дайын өнім арасында бөлінеді, екінші жағынан жанама
кезектегі бұйымдар арасында бөлінеді.
Қосымша шығындар элементі өзіне келесілерді кіргізеді: өндірісті
еңбек құралдарымен және құрал-жабдықтармен қамтамасыз ететін шығындар;
негізгі өндірістік қорды жұмыс жағдайында ұстап тұру; негізгі өндірістік
персоналдың жалақысы, оның ішінде өндірістік нәтижесіне берілетін
жұмысшылырдың сый ақысы, ынталандырушы және орнын толтыратын төлемдер; құры
тұрғандағы жоғалтулар, кепілдікпен қызмет көрсетуге кеткен шығындар, өнімді
жөндеуге және жоғарыда көрсетілге шығындар элементінің біреуіне де қатысты
емес басқа да шығындар.
Жоғарыда айтылып кеткен жалпыға бірдей элементтер өзінің сипаты
бойынша сапалы бір текті, Өндірістік бағытталуға және қолдануына
байланыссыз шығындар. Сондықтан экономикалық элементтердің классификацсясы
кәсіпорынның өнім өндірісінің жалпы шығындардың ненізінде жатыр. Осының
көмегімен бұл бөлімді кәсіпорынның бизнес жоспарының басқа бөлімдерімен
байланыстыруға мүмкіндік береді.
8) Калькуляциялау статьялары бойынша шығындар классификациясы өндірістік
бағытта және өндіріс үрдісінің пайда болу орнына байланысты және де
өнімді өткізу бойынша бөлулерді көрсетеді.
Халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттарының классификациясы бар.
Олар көбінесе экономистер және менеджерлер жағынан қарастырады. Шығындар
келесі топтар бойынша классификацияланады:
1. ТМЗ ны бағалауға мүмкіндік беретін және өндірген өнімнің өзіндік
құнын есептейтін шығындар:
Өтіпкеткен шығындар, болашақта пайда әкелмейтін және жұмсалып болған
қаржылар; және бұрын сатып алынып, қазір қолда бар және болашақта пайда
әкелетін шығындар.
Өндірістік және өндірістік емес шығындар;
2. Басқарушылық шешімдерді қабылдауға мүмкіндік беретін шығындар:
Тұрақты және айнымалы;
Шығындарды есептегенде қабылдайтын және қабылдамайтындар (яғни болашақ
кезең шығындары және өткен кезең шығындары);
Алып тастауға болатын шығындар, альтернативті дұрыс бағытты таңдаса онда
құтылуға болады;
Алып тастауға боламайтын шығындар, онда құтылуға болмайды;
Алтарнативті шығындар–белгілі бір альтернативті бағытты таңдағанда, басқа
біреуінен бас тартуға тура келеді;
Өсімкі шығындар–қосымша өнім топтарының бірлігін шығарудың нәтижесінде
пайда болатын қосымша шығындар; маржиналды шығындар – қосымша бір өнім
бірлігін шығаруға кеткен шығындар.
Берілген классификация шекті шығындар және шекті пайда теңдеуінің
ережесіне негізделе отырып, оптималды көлем және бағаны анықтауға мүмкіндік
береді.
3.Шығындардың деңгейін бағыттап және қадағалап отырумен байланысты,
шығындар бағытталатын және бағытталмайтын деп бөлінеді.
Сонымен өндірістік шығындардың теоретикалық бөлімін жалғастырайық.
Тұрақты шығындар өндіріс көлеміне байланыссыз және де нөлдік өнім
көлемінде де бола береді. Бұл кәсіпорынның алдындағы міндеттемелер
(қарыздар бойынша проценттер және тағы басқалары), салық, аммортизациялық
төлемдер, күзет қызметіне төлемдер, жал төлемі, нөлдік өнім көлеміндегі
құрал-жабдықтарға қызмет ету шығындары, басқарушылық персоналдың жалақысы
және тағы басқалар*. Айнымалы шығындар, өнім көлемінің санына байланысты
болып келеді, олар материалға, шикізатқа, жұмысшылардың жалақысынан және
тағы басқа шығындардан тұрады. Тұрақты және айнымалы шығындардың соммалары
жиынтық шығынды құрайды, бұл деп отырғанымыз белгілі бір өнім түрінің
өндірісіне кететін ақшалай шығындар. Өнімнің бір данасына кеткен шығынның
мөлшерін білу үшін, ортақ тұрақты және ортақ айнымалы шығындардың
категориялыры қолданылады.
Ортақ шығындар, жеке жиынтық шығынды өндірген өнім көлеміне бөлгенге
тең.
Ортақ тұрақты шығындар, тұрақты шығындарды өндірген өнім көлеміне
бөлгенге тең.
Ортақ айнымалы шығындар, айнымалы шығындарды өндірген өнім көлеміне
бөлгенге тең.
Максималды пайдаға жету үшін қажетті өнім өндірісінің анықтау керек.
Экономикалық талдаудың құралы болып, шекті шығындардың категориясы
есептеледі. Шекті шығындар берілген өнім көлемімен салыстырғанда қосымша
өнім данасына кеткен қосымша шығынды көрсетеді.
Нақты тәжірибеде Ресейде және Батыс елдерінде кәсіпорынның шығындарына
талдау жасағанда біраз ұқсастықтар мен айырмашылықтар байқалады. Ал
Қазақстанда өнім өткізуге және өнім өндірісіне кеткен шығындардың суммасы
арқылы өзіндік құн категориясы қолданады. Теорияда өнімнің өзіндік құнына
нормативті өндірістік шығындар кіруі керек, бірақ тәжірибеде нормативтен
жоғарғы шикізатқа, материалдарға және тағы
басқаларға кететін шығындар жатады. Өзіндік құнды экономикалық элементтерді
қосу арқылы анықтайды (экономикалық мәні бойынша бір текті шығындар) немесе
СНГ да осы немесе басқа шығындардың арнайы бағытталғанан сипаттайтын,
калькуляциялау баптарын қосу жолымен анықтайды, ал батыс елдерінде өзіндік
құнның калькуляциясын шығау үшін тура немесе жанама шығындардың
классификациясы қолданылады.
Тура шығындар - бұл өнімнің бір бірлігін жасауға тікелей байланысты
шығындар.
Жанама шығындар - бұл кәсіпорындағы берілген өнім түрін шығару
үрдісіне тікелей байланысты. Жалпы көзқарас кейбір баптардың нақты
классификацияның арасындағы айырмашылықты жоққа шығармайды.
Батыс елдерінде жоғарыда айтылып кеткен шығындар бөлінісін қолданады.
Олар: тұрақты және айнымалы, әуелі тура және жанама шығындардың жартысын
айнымалы шығындарға жатқызады, ал жанама шығындардың екінші жартысын (өнім
көлеміне байланыссыз шығындарды) тұрақты шығындарға жатқызады. Жартылай
айнымалы шығындар болып, жоғарыда айтылған жанама шығындардаң бөлігі жеке
топ болып көрсетіледі, себебі бұл шығындар өнім өзгерісінің көлеміне
пропорцилоналды тәуелсіз болып, өзінің көлемі бойынша өзгереді. Шығындарды
тура және айнымалы деп бөлу, қосылған құн деген көрсеткішті алуға мүмкіндік
береді. Ол кәсіпорынның жалпы табысынан айнымалы шығынды алыптастау арқылы
анықталады. Қосылған құн таза табыс пен тұрақты шығындардың қосындысы
арқылы анықталады. Бұл көрсеткіш өндірістің жалпы тиімділігін және өнімді
өткізудегі айнымалы шығындардың өндіріс көлемінің санына тікелей
байланыссыздығын бағалауға мүмкіндік береді.
СНГ да шығындарды шартты – тұрақты және шартты – айнымалы деп бөлу,
экономикалық элементтер бойынша есептеледі де, техника – экономикалық
факторлар арқылы, экономияны есептегенде қолданады. Толық есептер қолда бар
фактілік өзіндік құнға негізделе отырып, өнімнің жоспарлы өзіндік құнын
анықтау есебінде орындалады. Бұндай есептеулер әр қашан мақсатты емес,
себебі егер шартты – тұрақты шығындар өнім өндірісінің көлеміне тура
пропорционалды өссе ғана шығындардың ұлғаюын көрсетеді.
Нақты өндіріс қызметінде тек фактілік ақша шығындарын есептемей,
сонымен қатар альтернативті шығындарды да есепке алу қажет. Соңғысы осы
немесе басқа экономиалық шешімдердің таңдауына байланысты болады.
Альтернативті шығындарды өлшеу, тек нарықтық қатынастарда ғана керек
емес, сонымен қатар тауар болып табылмайтын объектілерге де керек.
Реттелмейтін тауар нарығында, альтернативті шығындар сол кездегі нарықта
бекітілген бағаға тең болады. Егер нарықта бірнеше әр түрлі баға болса,
онда тауарды сатудағы алтарнативті шығын, әрине сатушының тұтынушыға
ұсынылған ең жоғарғы бағасы, қалған ұсынылған бағаларға тең болады.
Алтернативті шығындардың концепциясы өндірістік қызметке тікелей
қажетті.
Шекті шығын деңгейі ресурстарды бөлу тиімділігін анықтағанда және
өнім өндіріс көлемінде максимал пайда әкелетін қағидатты мағынаны береді*.
Мүлтіксіз бісекелестік жағдайында (бір текті өнім шығаратын, оның
үстінен олардың ешқайсыда нарық бағасына әсер етпейтін, көптеген ұсақ
өндірушілер) қосымша сатылған бір дана өнімнің пайдасы, осы өнімнің шекті
шығынынан көп болады да кәсіпорынның пайдасы өседі. Кез келген кәсіпорынға
шекті шығындардың және қосымша табыстың арасында теңдік болып, шығарған
өнім көлемін және сол көлемді өнімді өткізу пайдалырақ болады. Соңғы
өндірістік және сатылған тауар бір дана өнімнің бағасын және
шекті шығынды еселейді, себебі қосымша көлемдегі өнімді сату қосымша пайда
әкелмейді. Кәсіпорын максимал пайда табуға тырысады егер тауардың шекті
шығыны нарықтағы бағадан кем болса, ал егер ол нарық бағасынан көп болса,
онда ол өз өндірісін төқтатады*.
Әр кәсіпорын қолда бар ресурстарды өндірістің кең түріне оптималды
бөліп, өзінің қажеттілігін сапасымен және санымен қанағаттандығатын, тиімді
экономикаға жетуге тырысады. Бұл мәселені толығымен зерттеуге В. Паретто
айтарлықтай өз үлесін қосқан. В. Пареттоның концепциясына сәйкес
толық
бәсекелестік жағдайында бір кәсіпорынның тиімді дамып, өсуіне, екінші
кәсіпорынның құлдырауы керек.
Әр салады шекті пайдалық және шекті шығынның арасында сәйкестіктің
болуы, қоғамдық жағымды жағдайдың болуына және тиімділіктік өсуіне керек.
Ресурстарды тиімді бөлу баға мен шекті шығындардың тең келуінде ғана
болады, ол бәсекелстік нәтижесінде шекті пайдалылыққа пропорционалды.
Жалпы тиімді бөлу кез – келген ұйымның өнім көлемінің жоғарылауына
әкеледі. Егер шекті шығын және нарықтық баға тең болса, онда өнім минималды
жиынтық шығынмен өндіріледі*. Кәсіпорынның шығындарының жіктелуі мен
мәніне, мағынасына талдау жасап болсақ, енді шығындарды есептеуге көңіл
бөлейік.
1.3. Кәсіпорын шығындарын есептеудің әдістемелік тәсілдері
Кәсіпорындардың өндірістік – шаруашылық қызметін басқару үшін және
бағаны қылыптастыруда, тек өндірістік шығындарын ғана емес сонымен қатар
өнімнің өзіндік құнын бөлу қажет, яғни өзіндік құнды калькуляциялау.
Калькуляция өнімнің бір бірлігін және жартылай фабрикаттардың өзіндік құнын
анықтау есебі болып табылады.
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауға және өндірістік шығындарды
есептеудің бірнеше үрдісін ендірудің технологиясына және ұйымдастыру
ерекшелігіне байланысты қолданады.
1. Жай әдісі–бұл өнімнің өзіндік құнын калькуляциясы және өндірістік
шығындар қарастырылған, бірақ бір текті өнімдерді өндіру үшін практикада
көп қолданылады (көмір, мұнай, және тағы басқа). Өндірістік
кәсіпорындардың ережесі бойынша аяқталмаған өндіріс және өз өнімдерінің
жартылай фабрикаттары жоқ. Берілген әдістің мағынасы келесіде,
инвентарлық жолмен аяқталмаған өнімге кезең шығындарының бөліктерін бөлу
арқылы, шығарылған өнімнің көлеміне жай әсер ету жолымен, кәсіпорын
өндіретін өнімнің барлық шығындары жатады (аяқталмаған өнім көлемін қайта
есептеу жолымен жүреді). Егер өндірілген өнім көлемінің наменклатурасы
аса да үлкен болмаса, онда тікелей шығындардың белгісі бойынша аралас
қатынасы болады (материалдар, шығындарды анықтау қиынға соқпайтын,
шарттты жалақы және басқа да тікелей шығындар), ал қалған шығындарды
тікелей шығындар құнына пропорционалды бөледі (өндірістік персоналдың
жалақысы, өндірістің қосымша шығындары).
2. Тапсырыс бойынша есептеу әдісі – барлық тікелей шығындар әр тапсырысқа
жеке–жеке есептеледі, ал өндірістің қосымша шығындары әр тапсырыс құнына
пропорционалды бөлінеді. Сонымен қатар қосымша шығындарды аяқталмаған
тапсырысқа орындалған денгейіне байланысты бөлу керек. Тапсырыс бойынша
есептеу әдісі аз сериялы, жеке өндірісті кәсіпорындарға, жөндеу
кәсіпорындарында және тәжірибелік цехтарда қолданады.
3. Қайта өңдеу әдісінің есебі - өнім сатуға түспей тұрып, дайын өнімді алар
алдында бірнеше өңдеуші деңгейлерден өтетін әдіс. Бұл әдісті рационалды
деп есептеуге болады, егер әр өңдеуші деңгейде тауар болып табылатын және
оны өткізу үшін өзіндік құн туралы мәліменттерді талап ететін аралық
тауар шығарып отырса.
4. Нормативтік әдіс–өнімнің бір данасына кеткен нормативті калькуляциялық
немесе жоспарлық және өнімнің бір данасына кететін технологиясының
негізделген нормаларды құрайтын, массалық және сериялық өндірісте
қолданады. Бұл әдісті қолданғанда өндіріске материалдарды жіберу алдынала
шектеліп анықталған лимиттармен жүзеге асады, ал ауытқуларды есептеп және
оларды шығару құжаттарына негізделе отырып қосымша шығарылады.
5. Кост–стандарт–нормативтік әдісінің шығыс нұсқауы кост – стандарт
жүйесінің негізгі ерекшелігі ол, өндірістік үрдістің басына дейін,
өндіріске кететін шығындар алдынала есептелінеді. Оның негізгі өндірістің
алдынала есептелген өндірістік схемасынан тұрады, көп жағдайда олар
несиелік сызықтағы немесе инвестициялық жобадағы арнайы дайындалған
бизнес жоспармен байланысты. Инфляция жағдайында ауытқуларды
минимализациялау үшін стандарт–кост жүйесі құндылық көрсетілімсіз тек
натуралды көрсеткіште толығымен есептелсе немесе аса тұрақты валюта
курсында қайта есептелсе. Стандарт–кост жүйесінің белгіленген нормасы
және нормативтері базистік болып бөлінеді (уақыт өтісімен өзгермейтін,
сапа негізінде берілген және технологиялық үрдіспен байланысты),
теоретикалық (оған жету үшін фирма ұмтылады), ағымдағы (нақты жағдайды
ескере отырып, белгілі бір мерзімге нақтыланады).
6. Директ–костинг әдісі. Бұл есептік жүйеде шығындар тұрақты және айнымалы
деп бөлінеді. Бұлай бөлінудің мақсаты, тұрақты шығындар деңгейінде тұрып,
кәсіпорын қаншалықты максималды өнім шығара алатынын анықтау үшін,
шығындардың артынын кәсіпорынның басқарушылық қадағалауын орнату. Белгілі
бір деңгейдегі кәсіпкерге өнім көлемін ұлғайту тиімді, себебі тұрақты
шығындардың өзгермеуі, айнымалы шығындардаң өзгеруіне пропорционалды өссе
онда ол экономикалық пайдаға жетеді, бірақ белгілі бір кезеңнен, осы
тұрақты шығындарды қолдану өндірістің төмендеуіне әкеледі, яғни
кәсіпорындағы өнім көлемі көбейіп ұлғаюды талап етеді (жаңа түрінің дамуы
үшін тұрақты шығындардың амалсыздан ұлғаюы). Шығындарды толығымен
өндіріске қосу жүйесі мен директ – костинг жүйесінің арасындағы негізгі
айырмашылығы, ол бұндай жүйедегі өнімнің өзіндік құны айнымалы шығындар
бойынша анықталады. Көріп отырғанымыздай, шығындарды өзара бөлу,
директивті – костингтегі пайда есебі пайданың екі көрсеткішінен құралады.
Отандық тәжірибеде шығындарды жоспарлау, есеп жүргізу және
калькуляциялау мақсатымен қолданғаны келесідей түрге бөлінеді:
1. Өндірістік түріне байланысты – негізгі және қосалқы;
2. Өнім түріне байланысты – жеке бұйым, бірдей (бір типті) бұйым топтары,
заказ, қайта жасау (жөндеу), жұмыстар қызметтер.
3. Шығын түріне байланысты – калькуляция баптары (өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялау үшін және аналитикалық есепті ұйымдастыру үшін) және шығын
элементтері (шығынның проеткілік сметасын құру үшін және өнімге кеткен
шығындардың есебін құрастыру үшін);
4. Шығынның қалыптасқан орнына байланысты – жер, участок, цех, өндіріс,
шаруашылық есеп бригадасы.
Калькуляция есеп топтары, құрамы және өнімнің, жұмыстың, қызметтің
түріне байланысты бөлінетін әдістерді жоспарлау, есеп, өнімнің өзіндік
құнын калькуляциялау (жұмыс, қызмет) сияқты сұрақтарға жауап беретін
салалық методикалық рекомендациялар арқылы анықталады. Оның түрі өндірістік
құрылымы мен мінездемесі есебінен жүреді.
Мысал ретінде, машина жасау зауытында кең қолданылатын шығындардың
калькуляциялық баптарын қарастырайық:
1. Шикізат пен материалдар;
2. Сатып алынатын бұйымдар, жартылай фабрикаттар және кооперацияланған
кәсіпорынның қызметі;
3. Жұмысшылардың негізі еңбек ақысы;
4. Жұмысшылардың қосымша еңбек ақысы;
5. Жұмысшылардың негізі жіне қосымша еңбек ақыларынан әлеуметтік
сақтандыруға алынап тастау;
6. Өндірістік дайындауға және онымен танысуға кеткен шығындар;
7. Құрылғыларды эксплуатациялуға кеткен шығындар;
8. Цех бойынша шығындар;
9. Жалпы зауыттың шығындары;
10. Ахуалдың әсерінен болған шығындар;
11. Өндірістік емес шығындар;
Алғашқы 8 бап – бұл цехтың өзіндік құнын құрайды.
Ал цехтың өзіндік құны, жалпы зауыттық шығындар және ахуалдың әсерінен
болған шығындар - өндірістің өзіндік құнын құрайды. Ең соңында барлық 11
бап - өнімнің толық өзіндік құнын анықтайды.
Өндірістік кәсіпорындарда өнімнің өзіндік құнын калькулялаудың
келесідей негізгі әдістерін қолданады:
1. Тікелей есеп;
2. Нормативті есеп;
3. Аналитикалық есеп;
4. Параметрлік есеп;
Осылардың ішіндегі ең қарапайым, әрі нақтысы бұл – тікелей есеп әдісі
болып табылады. Бұл әдіс бойынша өнімнің өзіндік құнының бірлігі жалпы
шығын соммасымен дайындалған өнімнің санына бөлумен анықталады. Бұл әдіс
бір түрлі өнім ғана өндіретін кәсіпорындар үшін қолайлы. Өйткені, бұл
калькуляцияның әр бабына кеткен шығындарын анықтап бере алмайды.
Нормативті әдіс - әр ресурс түріне кеткен шығындар өзгергенде оған
әрдайым есеп жүргізілуі қамтамасыз етілген кәсіпорындар үшін қолданылады.
Ол еңбек, материалды және қаржылық ресурстарды қолданатын нормалар мен
нормативтік актілерге негізделген. Оның үстіне осы ресурстарды қолданатын
нормалар мен нормативтік актілер прогрессивті және ғылыми дәлелденген болуы
керек.
Ең нақты және жиі қолданатын әдіс – аналитикалық есеп әдісі. Бұл әдіс
кезінде жалпы өндіріс жағдайы туралы жан–жақты талдау, сонымен қатар ол
жерде болатын өзгерістерді қарастыру жүзеге асырылады. Өнімнің өзіндік
құнына қандай факторлар әсер етеді және ол қалай әсер етеді сол зерттеледі.
Нормалар мен нормативтердің негізіне техника–экономикалық және жұмыстың
ұйымдастырылу жағдайы кіреді.
Ал бір түрлі, бірақ сапа жағынан әр түрлі дайындалатын бұйымдарды
калькуляциялағанда–параметрлік әдіс қолданылады. Оның себебі, мұнда
шығындар өнімнің сапасына байланысты өзгереді. Осылайша, кез–келген
бұйымның өзіндік құнын анықтауға болады. Яғни, ол 1 кг- мен немесе 1
тоннамен есептеліп сатылады ма сол бойынша анықталады. Осындай өнімдерге
сәйкес басқа да көрсеткіштерді қолдануға болады және осы әдіс арқылы
өнімнің сапасын жақсартуға кеткен қосымша шығындарды анықтауға болады.
Қазіргі жағдайда, нарық экономикасына көшуімізге байланысты көптеген
кіші және орта кәсіпорындар калькуляциялық баптың қысқартылған түрін
қолданады.
Ол өз алдында мыналарды қамтиды:
Материалды шығындар (шикізат, материалдар, техникалық мақсаттарға арналған
отын және энергия);
Еңбек ақыға кеткен шығындар;
Басқа да тура шығындар;
Өндірісті басқаруға және қызме көрсетуге кеткен шығындар (жанама);
Кез–келген кәсіпорын алдында мына мақсат тұрады–яғни, неғұрлым тез,
әрі өндірістік шығындар туралы шынайы ақпарат алу. Сондықтан да кейде
кәсіпкер белгілі ұсыныстар арқалы шығындарға калькуляция беру керек болады.
Сонымен қатар өнімнің өзіндік құнын есептеп шығару да маңызды болып
табылады.
Өнімнің өзіндік құны–өнімді өндыру үрдісі кезінде қолданылатын табиғи
ресурстардың, еңбек ресурстарының және де басқа да шығындардың бағасы.
Оған қоса мынадай анықтама беруге болады:
Өнімнің өзіндік құны–кәсіпорындар мен өндіріс саласының өнім өндіруге
және оны сатуға кеткен шығындарды бейнелейтін және ақшалай есепетелетін
өндірсітеге қоғамдық шығындардың бір бөлігі болып табылды.
Өнімнің өзіндік құнын құратын шығындар тек қана калькуляция баптарында
ғана көріндейді. Сонымен қатар олардың экономикалық мазмұнына байланысты
топталады да келесідей элементтерден тұрады:
Материалдық шығындар;
Төлем ақыға кеткен шығындар;
Әлеуметтік қажеттіліктерге кеткен шығындар;
Негізгі қорлардың аммортизациясы;
Басқа да шығындар;
Олардың құрылымы әр түрлі факторлардың әсер етуінен қалыптасады:
1. Өндірілген өнімнің және қолданылатын материалды–шикізат ресурстарының
мінездемесінен;
2. Өндірістің техника–экономикалық негізінен;
3. Оның ұйымдасу және орналасу формасынан;
4. Өнімді сатудан және қамтамасыз ету жағдайынан және тағы сол сияқты.
1-кесте. 2003 жылғы Қазақстан Республикасы бойынша шағын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...3
І. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДА КӘСІПОРЫН ШЫҒЫНДАРЫН БАСҚАРУДЫҢ
ТЕОРЕТИКАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... .6
1.1. Кәсіпорын шығындарының экономикалық мәні мен мазмұны ... ... ...6
1.2. Кәсіпорын шығындарын жіктеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
1.3. Кәсіпорын шығындарын есептеудің әдістемелік тәсілдері ... ... ... ...23
ІІ. ААҚ АӨК АДАЛ- ШЫҒЫНДАРЫН БАСҚАРУДЫ ТАЛДАУ
2.1.Қазақстан Республикасындағы сүт өнімдерін шығаратын кәсіпорындар
қызметіне талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2.2. ААҚ АӨК Адал тікелей шығындарына талдау ... ... ... ... ... ... ...46
2.3. Кәсіпорынның жанама шығындарын басқаруын талдау ... ... ... ... ..50
ІІІ.
3.1. Шығындарды басқарудың шетелдік тәжірибелері ... ... ... ... ... ... 62
3.2. Қазақстан Республикасындағы сүт өнімдерін шығаратын
кәсіпорындардың дамыту
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..7 3
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 86
ПАЙДАЛАНҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... .89
КІРІ7СПЕ
Өнімнің бағасы, сұраныс пен ұсыныстың өзара әрекеттерінің нәтижесінде
тағайындалады. Сұраныс пен ұсынысты әр түрлі факторлар анықтайтынын
экономикалық теория пәнінен белгілі. Кәсіпорындар өз өнімдерін нарыққа
шағару ұмтылысы мен қабілетін анықтайтын маңызды факторлар - өндіріс
шығындары болып табылады. Кез – келген тауарды өндіру – шығындарды талап
етеді, ал бұл шығындардың да өздерінің белгілі бір бағалар болады.
Фирманың нарыққа ұсынғысы келетін өнімінің саны бір жағынан, сол
өнімдерді өндіргендегі шығындар мен ресурстарды тиімді пайда алуға
байланысты болса, екінші жағынан тауардың нарықта өндірілетін бағасына
байланысты болады. Жетілген бәсекелестік жағдайында фирмалар өздері
өндірген өнімдердің бағасына әсер ете алмайды. Сондықтан нарықтық
экономикадығы фирманың тиімді жұмыс істеуі үшін, өндіріс шығындарын азайту
керек.
“Нарықтық жағдайында кәсіпорын шығындарын басқару” атты тақырыбы оның
қажеттілігіне байланысты таңдалды. Бүгінгі таңда Қазақстанның нарықтық
экономикаға өту жағдайында кәсіпорынның шығындары және оны азайту туралы
мәселелер әкімшіл - әміршіл жүйедегіге қарағанда аса маңызды болып отыр,
нарықтық экономика әр кәсіпорынның пайда табу мақсатында өзінің
мүмкіндіктерін өте тиімді пайдалануына түрткі болады. Қазіргі кезде
кәсіпорын қаржылық тәуелсіздікке, өнімді өткізуден түскен ақшаны тиімді
бөлуге, түскен пайданы тиімді жұмсауға иелік етеді пайданы алмастан бұрын
шығындардың барлық түрін және азайту жолдарын талдауы керек. Тек осындай
жағдайда ғана пайда алдық деп нақты айтуға болады.
Шығындар қалыптасу сферасы мен айналымы бойынша ерекшеленеді.
Өндірістік шығындар сауда, транспорт, сақтау шығындары, ал құнға қосылуы
бойынша толық және бөлшек болып жіктеледі. Өндірістік шығындарды өндіріс
деңгейінде өзіндік құн деп те атайды. Сондай – ақ фирманың табысқа жетуі
өзіндік құнның бірнеше себептер бойынша қалыптасуына байланысты.
1. Өнімді өткізу және өндірістік шығындар сату бағасын, бәсекелестік
бағаны анықтаудағы басты элемент боп табылады.
2. Өзіндік құн туралы ақпараттар өндірісті және шығындарды басқару мен
болжау кезінде пайда болады.
3. Өзіндік құн есепті кезеңнің аяғында материалды есептеулар
жүргізгенте сальдоны анықтауда қажет болады.
Өзіндік құн өндірістік шығындардың қосындысын және өнімді өткізуді
білдіреді.
Кез келген фирманың негізгі мақсаты (АӨК ААҚ Адал - қосқан) –
кірістерді максималдау.
Бұл стартегиялық мақсатты жүзеге асырудағы барлық мүмкіндіктер өндіріс
шығындары және өндірілген өнімге деген сұраныспен шектелген.
Экономикалық шығындар – фирмамен жүзеге асырылатын жабдықтаушыға
төленетін төлем. Сондай – ақ нақты бір фирма немес басқа өндіріс орнын
қолдануға тиісті, ресурстарға деген ішкі шығындар. Жалпы ішкі және сыртқы
шығындар бар. Фирманың жұмысшыларға, отынға, өзі өндірмейтін, бірақ
өндіретін өніміне қажетті қосымша заттарға төлемдер, сыртқы шығындарға
жатады. Ішкі – осы фирманың иесі белгілі бір табыс алады. Ал кері жағдайда,
ол бұл іспен айналыспайды (егер табыс таппаса). Сол табысты шығынның
элементі құрайды. Ал таза пайда түскен кірістен ішкі және сыртқы
шығындарды алғанға тең. Бухгалтерлік кіріс жалпы пайдадан сыртқы шығындарды
алғанға тең.
Дипломдық жұмыстың маңыздылығы: Бұл тақырып қызық және маңызды, себебі
Қазақстан Республикасы Халықаралық сауда ұйымына кіріп жатыр және
өндірістік шығындар теориясын халықаралық стандарттарға сай белгілеу керек.
Бұл жұмыстың зерттеу дәрежесі жоғары бірақ бұл мәселені зерттеген
авторлардың ішінде Қазақстандық авторлар аз, бірақ олардың ішінде келесі
авторларды атап өтуге болады: Дюсенбаев К.Ш., Радостовец В.К. Сейдахметов
Ф.С. және тағы басқалары.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Қарастырылған шығындар теориясы негізінде
АӨК ААҚ Адал шығындарына талдау жасау (құрылымдық шығындарды ескергенде)
өнімнің өзіндік құнының өзгешелігін және оны төмендету жолдарын анықтау
керек.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
Шығындардың Экономикалық мазмұнын және олардың қазіргі экономикалық
ойлаудағы негізгі концепцияларын қарастыру.
Нақты бір кәсіпорын мысалында өндіріс шығындарын талдау және зерттеу.
Шығындарды азайту көздерін іздеу.
Дипломдық жұмыс, кіріспеден, 3 бөлімнен және қорытындыдан тұрады.
І. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДА КӘСІПОРЫН ШЫҒЫНДАРЫН БАСҚАРУДЫҢ
ТЕОРЕТИКАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1. Кәсіпорын шығындарының экономикалық мәні мен мазмұны.
Кез келген кәсіпорын өзінің атқарған жұмысынан неғұрлым көп пайда
алуға тырысады. Кәсіпорындар өздерінің тауарларын тек жоғарғы тиімді бағада
сатып қана қоймай, сонымен қатар оны өткізуге және өндіруге кететін
шығындарды қысқарту. Кәсіпорынның табысын ұлғайғаның ең бірінші қайнар
көзі, ол оның сыртқы жағдайына байланысты болса, екіншіден кәсіпорынның
өзіне ғана, яғни ұйымдастырылған өндіріс үрдісінің тиімділігіне және
өндірілетін тауардың кезекті өткізілуіне байланысты.
Өндірістік шығындардар, өзіндік құнның экономикалық сатының бастысы
болып табылады. Олардың деңгейі көбінесе пайда көлемін, кәсіпорын
рентабельділігін, және шаруашылық қызметінің тиімділігін анықтайды.
Кәсіпорынның бәсеке қаблеттілігін, беріктілігін, қаржылық тұрақтылығын
анықтай отырып, оның өндірістік шығындарын қысқартып, оптималды
экономикалық жетілдірудің негізгі бағыты.
Көп экономистер шығындарды анықтау үшін айтарлықтай өз үлестерін
қосқан. К. Маркс 2 дәрежелі қағидаға негізделеді, олар: өндірістік
шығындар, айналым шығындары. Өндірістік шығындар түсінігінде жолақыға,
шикізатқа материалдарға кеткен шығындар кіреді, сонымен қатар мұның ішіне
еңбек құралдарының амортизациясы да қосылған. Тағы басқа өндірістік
шығындар түсінігіне, ол кейінірек тауарды шығару мақсатында кәсіпорындарды
ұйымдастырушыларының жұмсалған шығындары. Бір тауар құнында, өндірістік
шығындар оның екіден бір бөлігін құрайды. Өндік шығындарды тауар құнындағы
пайда көлеміне шаққаннан аз болды.
Айналым шғындарының жіктелуі ол тауарды өткізу үрдісімен байланысты.
Айналым шығындардың бұл түрі, өндірістік инфраструктураға жақынырақ болып
келеді және тауар құнына кіріп, соңғысын, ұлғайтады. Қосымша шығындар тауар
сатылғанан кейін ғана түскен ақшадан төленеді. Таза айналым шығындары –
сату шығындары (сатушылардың жолақысы және тағы басқа), маркетинг
(тұтынушылардың сұранысын анықтау), жарнама, штаб - пәтер пероналының
жолақысы және тағы басқа. Таза шығындар тауар құнын ұлғайтпай, тауарды
өндіру үрдісі кезіндегі, сатылғаннан түскен пайдамен төленеді.
Қазіргі кездің шығындар концепциясын Шығыс экономистері енгізген,
олар көбінесе жоғарыда айтылып кеткен екі кезеңді де қамтиды. Өндірістік
шығындар түрлерінің орталығында, берілген тауардың бағасымен, шағындармен
және өндіріс көлемдерінің арасындағы қарым – қатнасы шығындарды шығаратын
өнім көлеміне байланысты және байланыссыз деп бөлінеді.
Өндірістік шығындар өндіріс факторларын сатып алумен байланысты (жер,
капитал, еңбек, соның ішінде кәсіпкер). Өндіріс шығындар аванстық
капиталдан әрқашан аз болады. Шығыста өндірістік шығындарға кәсіпкердің
пайдасы мен табысына кіреді. Жалпы теорияда экономикалық және бухгалтерлік
шығындар қалыптастырылады.
Сонымен өндірістік шығындар ақша түрінде көрсеткенімен, белгілі бір
өнім өндіруге қызмет көрсетуге кеткен материалдық және еңбекке кеткен
шығындар жатады. Өндірістік шығындар өзіне өндіріс құралдарына жұмсаған
шығындарды (шикізат, материалдар, бұйымдардың жиынтығын, жанар-жағар май,
электр энергиясы, құрал – жабдықтар және тағы басқа) және өндіріс
қызметкерлерінің жалақысы жатқызылады. Осы арқылы тауар өндірісі кәсіпкерге
қаншаға айналатының көруге болады.
Берілген анықтама бухгалтерлік шығындарды анықтап, сатып алынған
ресурстардың төлемі ретінде, тек нақты шығындарды қосады. Осылайша олар
экономикалық шығындардың ерекшеленеді, ол экономикалық шығындар болса өнім
өндіру үшін, нақты емес шығындарды қоса есептейді. Нақты емес шығындар –
бұл өнім процесінде қолданылатын өндірістік фактор, бірақ ол белсенді емес.
Оған фирманы басқаратын адамдардың өзіндік еңбегін оның өнім өндірісінде
қолданылатын өзіндік капиталын немесе жерді жатқызуға болады, бірақ егер ол
кәсіпорын меншігінде болса. Нақты емес шығындар фирмалық, экономикалық
шығындарына қосу үшін, оларға ақшалай түрде баға беру керек. Ресурстарды
сатып алмаса оны қалай істеуге болады? Ол үшін берілген ресустардың
альтернативті құны деген түсінік қолданылады. Мысалы, белгісіз бір
кәсіпкер өндіріске өзінің қатынасын салды дейік.
Бұл қаржыны қолданудың альтернативті нұсқауы ретінде машиналарды
жатқызуға болады: кез - келген кәсіпорының акциясын сатып алатын болса,
соған байланысты ол дивиден алады және коммерциялық банктің депозитіне ақша
салып процент алады. Берілген ресурстардың жоғарыда айтылып кеткен
альтернативті нұсқауларына қарағандағы ақша салымының альтернативті құның
бағаласақ, кәсіпкердің өз өндірісіне салғаны тиімді әрі ақшалай табыс
әкеледі. Егер, акцияны сатып алу альтернативті жағынан пайдаланатын болсақ,
онда өз өндірісіне салынған салым, жіберіп алған дивидендтер қатнасының
альтернативті құнын құрайды, яғни нақты емес шығындар көлемі бухгалтерлік
шығындармен қосқанда өндірістік шығындардың нақты көлемін көрсетеді.
Кәсіпкерді көбнесе жалпы шығындарының көлемі емес, орташа шығындар,
фирманың 1 бұйымды өндіру үшін орта есеппен неше шығын жұмсайтынын
көрсетеді. Орта шығындарды жалпы шығындардың өндіретін өнім көлеміне бөлу
арқылы есептеледі. Орта шығынды тауар бағасымен салыстыра отырып бұл
өнімді өндіру тиімді ме, тиімді емес пе анықтауға болады.
Шекті шығындар бір өнім данасын артық шығарса қаншалықты өсім
болатынын анықтайды. Бұл фирмаға бір дана өнімді артық шығарғанда қанша
болатынын көрсетеді.
Шығындар ұзақ және қысқа мерзімді деп ажыратылады. Қысқа мерзімде
тұрақты шығындар көрсетіледі. Ұзақ мерзімде шығындар айналымы болып келеді.
Кәсіпорын дамуын жоспарланғанда, кәсіпорын әр берілген өнім көлеміне
негізделе отырып орташа шығындардың минималды жетістігіне бағдарлау.
Ұзақ мерзімді орташа шығындардың графигі дөңгелектеу болып келеді.
Шағын фирманың өндіріс процесінің кеңеюі кезінде масштабтың тиімді жағынан
көрінеді. Өнім көлемі айтарлықтай өзгерсе, масштабтың тиімсіз жағы
байқалады, себебі күрделі масштабты өндірісті жүргізу қиынырақ болады.
Сондықтан ұзақ мерзімді орташа шығындардың графигі жағымды және
жағымсыз эффектідегі масштабқа байланысты. Кейде ол берілген саладағы
бәсекелестік денгейінмен және тұрысымен анықтағанда үлкен мән беріледі.
Берілген сала бәсекелі ме (айтарлықтай шағын фирмалардан құралады) немесе
концентрацияланған (бірнеше үлкен өндірісіндегі қол астында). Бұлар кейде
салада қолданылатын технологияға байланысты және осы жерден орташа ұзақ
мерзімді график түрі шығады. Бірақ, мұны мақұлдай отырып айтарлықтай
аландаушылықты байқау керек, себебі саланың құрылымы тек шығының деңгейінің
қалыптасу жағдайына байланысты емес. Осы немесе басқарушы персоналдың жұмыс
белсенділігіне және тағы басқа көптеген факторларды қамтиды.
Өндірістік шығындарға негізгі қор, жанармай, материалдар, шикізат
шығындарына кеткен қаржыны жатқызуға болады.
Кәсіпорын экономикасында, менеджмент теориясында, шығындардың келесі
түрлерін ұсылған: бухгалтерлік, экономикалық, тұрақты, айнымалы, жалпы және
орташа.
(1)
МС – бір дана қосымша өнім өндіріс және өткізуінің нәтижесіндегі
шығындардың өсімділігі
АС - орташа шығындар
Келесі мысалда шекті және орташа шығындардың динамикасын
қарастырайық.
(2)
МС = АС
(3)
П = рс – с(у),
П, у = р- МС = 0, р = МС.
1 сурет
Қай нүктені аламыз А әлде В нүктесін ме? Ол үшін: МС және АС min
қиылысу нүктесі. Бұл жерде тек В нүктесі ғана өтеді.
Кәсіпорынның пайдасы келесі түрде қаралады. Келесі сұрақты қоямыз,
қандай жағдайда фирма пайда табады? Келесіде мынаны қарастырамыз.
П 0, ру с(у).
Егер МС АС болса, онда пайда жағымды, АС - өспелі функция фирманың
табысының шегі.
Нөлдік пайданың жағдайы келесі формуланың болуын болжамдайды.
П = Ру – С = О: Ру = О у-қа бөлгенде, МС = АС - ті нөлдік пайданы аламыз.
Егер орташа шығындар шекті шығындарға тең болса, онда фирма нольдік пайдаға
тең Р = АС.
Осы арқылы, берілген пайдада көрсетілгендей кәсіпорындардың пайдалық
нүктесін есептеп және оны минимализациялауға болады.
Жалпы өнім шығындары ол – толық шығындар; олар өнім өндірісімен
тікелей байланысты.
Осылайша шығындар мен шығыстардың айырмасын білу керек. Бұл жердегі
шығыстарға кәсіпорының өндірістік нәтижесіне тікелей әсер ететін фактор
болса, ал шағындар оның соңғы қаржылық нәтижесіне әсер етеді. Шағындар және
шығыстар бір-біріне сәйкес келуі мүмкін немесе екеуінің арасында
айырмашылық болуы мүмкін, бірақ екеуінің арасында айтарлықтай заттай
мінезді айырмашылық бар.
Шығыстарға жатпайтын шығындар, нетралды шығындар деп аталады.
Бейтарап шығындар өндірістік емес қасиеті бар шағындар, берілген
мерзімге қатысты емес шағындар (салықтың қосымша төлемі) келеңсіз жағдаймен
байланысты шығындар.
Қосымша шағындар өзінің түрі бойынша қаржылық есепте ұқсастық
шығындары (кәсіпкерге жалақы төлеу), өзінің көлемі бойынша қаржылық
есептегі шығындар (негізгі капитал объектісіне амортизациялық есептер).
Мақсатты шығындар, негізгі шығындарға тең, амортизациялық
аударылымдарға, мотивизациялық шығыстарға, персоналды қамсыздандыруға және
тағы басқа қамсыздандыруға келісетін шағындар.
Сондықтан өндірістік шығындар өндіріске кеткен шығындар деген сөздер
келесі мәтіндерде синоним ретінде қолданылады.
Өнімді өндірген кезде кететін шығындар, яғни өндірістік шығындар
келесідей факторларға байланысты болады:
1. Өнімді өндіру үшін қажетті технологиялардың жұмсалуы және өндірістің
дұрыс ұйымдастырылуы;
2. Табиғи шикізаттардың пайдаланылуы;
3. Өндіріске дайын болу және оны дұрыс меңгеру;
4. Технологияны жаңарту және оны ұйымдастыру, сонымен қатар өнім сапасын
жоғарылату, оған деген сенімділікті күшейту және тағы сол сияқты;
5. Өнімді өндірер алдында, оған алдын - ала жоба жасау, яғни ойдан сол
тауарды құрастыру, арнайы модель немесе үлгілер жасау, тәжірибе
жұмыстарын жүргізу және де осы жұмыстарды жүзеге асыратын адамдарға
авторлық жұмысына сыйақылар беру;
6. Өндірістік процесті қамтамасыз ету, яғни өндіріске қажетті шикізат,
материалдар, отын, энергия, құрал – жабдықтар және басқа да еңбек
құралдары, жұмысқа жарамды негізгі өндірістік қорлар, санитарлы-
гегиеналық жұмыстарын жүргізу және өндірістіосылармен қамтамасыз ету;
7. Жұмысшыларға еңбек еткен кезде жақсы жағдай жасау және техникалық
сақтандыруды қамтамасыз ету;
8. Өндірісті басқару, яғни фирма немесе кәсіпорында қанша адам жұмыс
істейді, ол фирманың құрылымы қандай, және қандай жұмыстарды жүзеге
асырып отыр, осы фирмаға кеткен ақпаратты, консультациялық, аудиторлық
қызметтерге шығындарды есептеу;
9. Кадрлар дайындау және қайта дайындау;
10. Мемлекеттік қорға кететін шығындарды есептеу, яғни әлеуметтік
сақтандыруды мемлекеттік және мемлекеттік емес деп бөлу, зейнетақымен
қамтамасыз ету, осылардың бәріне белгілі мөлшерде ақша беру;
11. Медициналық сақтандыруды және тағы басқаларымен қамтамасыз ету;
Әрине, кәсіпорын қызметінің нәтижесі қаншалықты өнім сатылды (қызмет
көрсетілді) содан көрінеді. Ал оның ақырғы нәтижесі сатылған өнім көлемі
мен сол өнімді өндіруге кеткен шығын арқылы анықталады.
Жалпы нарықтық экономика жағдайларында, жақсы нәтиже беретін
шығындарды қалыптастыру керек. Сондықтан шығындарды басқаруға аса маңызды
көңіл бөледі. Кез-келген обьектінің басқарушылығына сәйкес, кәсіпорын
шығындарын басқару оның барлық қызметінің орындалғанын болжау қажет.
Шығындарды басқару қызметі басқару элементінің циклы арқылы жүзеге
асады: жоспарлау, ұйымдастыру кординациялау және реттеу, ынталандандырушы
және активизация, есеп және талдау.
Шығындардың жоспарлауының негізгі міндетті жоспарлау кезінде
материалды, өндірістік және айналым процесіндегі еңбек және басқа
ресурстарды үнемдеу арқылы өндірістік шығындарды дұрыс анықтау.
Кәсіпорын шығындарын жоспарлау үшін әр түрлі көрсеткіштерді қолданады.
Олардың ішіндегі ең негізгісі ол, 1 дана өнімнің өзіндік құнының
калькуляциясы және 1 теңгеге шаққандағы шығыны. Сонымен қатар өткізген
өнімнің өзіндік құны жоспарлағанда, шығындар элемент түрінде көрсетілген
өнімге кеткен өзіндік құнды құрайтын шығындар сметасы жасалынады.
Өндірістік шығындар сметасы – кәсіпорынның өндірістік қызметтерінің
экономикалық элеметтерінің кесіп алғандағы, оның барлық шығындар соммасы
көрсетілген жалпылау келген көрсеткіш. Одан біріншіден, өнімнің жалпы және
тауар өндірісімен байланысты, негізгі және қосымша өндірістің барлық
шығындары көрсетілген, екіншіден, өндірістік емес қызмет көрсету және жұмыс
шығындары; үшіншіден орналасқан және қайнар көзіне байланыссыз жаңа
өндірісін қабылдауға кеткен шағындар. Бұл шығындар ереже бойынша завод
ішіндегі айналым есебісіз алынады.
Өндіріс шығындарының сметасын жасау үрдісін келесі кезеңдерге бөлуге
болады.
1.Нақты бір өнімге тікелей жатқызуға болатын, тік шығындар есебі және
шыққан орнында жойылатын шығындар.
2. Бастапқы шығын есебі, бірақ олар нақты шығындарды алып жүрмейді;
жойылуына байланысты, олар 2 түрлі бола алады: 1) Пайда болған орнында
жойылатын тікелей жойылу шығындары. 2) Шығындардың пайда болған орнына
тікелей қатты емес шығындар олардың арасында бөлінуі мүмкін (мекемелердегі
электр энергиясының шығындары, онда 1 счетчик және бірнеше ш.п.о.)
Қосымша шығындарды есептеу–шығындардың пайда болу орнының қосымша және
жалпы мағыналы шығындар. Өндірістік мағынасы бар ш.п.о. арасында таралуы
керек. Шын мәнінде олар, фирма ішілік айналымды көрсетеді.
Басшылардың сметасының көмегімен, олар өзінен төменгі деңгейдегі
басшыларға өздерінің жоспары туралы хабарлайды. Оны дайындау үрдісі
басқарушылық шешімдерді қабылдау үшін, үлкен көлемдегі қажетті ақпараттарды
алуға мүмкіндік береді.
Егер смета фирмадағы үлкен көлемдегі жұмысшылардың қатысуымен жасалса,
онда ол барлық бөлімшелердің өте тиімді ынталандырғышы болады.
Негізделмеген баға құрылуды және кәсіпорынның өндірістік – шаруашылық
қызметін басқару үшін, тек кәсіпорын бойынша ғана емес, оның
бөлімшелерінің, өнім түрінің шығындары ғана емес, сонымен бірге 1 өнімге
кеткен шығынды есептеу керек, яғни өзіндік құнның калькуляциясы, өнімнің
калькуляциясы бір бұйымның немесе жартылай фабрикаттың бір данасын
анықталып есептеуді көрсетеді.
Өнімді өткізуден түскен пайда – Айнымалы шығындар = Жиынтық табыс
(маржиналды).
Жиынтық табыс (маржиналды) – Тұрақты шығындар = Таза табыс.
Сонымен дирек – костингтің негізіне стандарт кост жүйесі салынған,
бірақ тұрақты және айнымалы болып қосымша шығындарға бөлінеді. Соңғылары
өнімді өткізуден түскен пайдадан алынады да өнімнің өзіндік құнын құруға
қатысады.
Тағы бір негізгі көрсеткіштердің бірі ол - өнімді өткізу үшін 1
теңгеге кеткен шығындар, ол өткізген өнімнің өзіндік құның өткізген өнімнен
түскен табысқа бөлгенге тең. Өнімді өткізу үшін 1 теңгеге кеткен шығындар,
оларды нақты түріне бөлмей – ақ, 1 өнімнің өзіндік құнының құндылық
көрінісін көрсетеді. Ол өзіндік құнды қысқарту бойынша талдауда кеңінен
қолданады да жалпы өнім өндірісінде шығындардың динамикасын және деңгейін
сипаттайды.
Жоғарыда қарастырылған көрсеткіштер өзіне ұқсас көрсеткіштердің
бұрыңғы жылдарымен, бәсекелестерімен немесе лидерлердің көрсеткіштерімен
салыстырылады. Шығындардың салыстырмалы талдауы оны қысқартудың резервтерін
қысқарту үшін қолданылады. Табыстың көбеюіне немесе төмендеуіне қандай
фактор әсер еткенін анықтау үшін ол өнімнің өзіндік құнының және пайдасының
өзгеруіне факторлық талдау жасайды. Шығындардың мәні мен мағынасын ұғынып
түсінсек, келесі бөлімде біздің назарымыз оның жіктелуіне тоқталсын.
1.2. Кәсіпорын шығындарын жіктеу
Кәсіпорын өзінің қызмет ету барысында жай және үлкен өндіріс үшін
материалды және ақшалай, негізгі қор және айналым құралдар, өнімді өткізуге
кеткен, еңбек коллективінің әлеуметтік дамуына және тағы басқа шығындар
жатады. Кәсіпорынның ең көп шығындарды талап ететіні ол өнім өндірісіне
кететін шығындар.
Кәсіпорынның еңбек қабілеттілігін ұстап тұру үшін, өнімді өткізу үшін
және өндірістік факторларды қолдану мақсатындағы шығындардың құны ақшалай
көрсеткіште бағаланады. Өндірістік шығындардың жиынтығы өнімнің өндірістік
өзіндік құнын құрайды.
Өнімнің өзіндік құны өнімнің өзіндік құнның құндылығын, өнім
өндірісінің үрдісінде қолданылатын табиғи ресурстардың, шикізаттың,
материалдардың, жанар – жағанар майдың, энергияның, негізгі қордың, еңбек
ресурстарының және де тағы басқа өнім өндірісіне және өнімді өткізуге
кеткен шығындарды көрсетеді.
Өндірістік шығындар, өзіндік құн экономикалық категорияның бастысы
болып есептеледі. Олардың деңгейі көбінесе пайданың көлемін кәсіпорынның
рентабельділігін, оның шаруашылық қызметінің тиімділігін анықтайды.
Өндірістік шығындарды қысқарту және оптимизациялау әр кәсіпорынның бәсеке
қабілеттілігін, беріктілігін, қаржылық тұрақтылығын білдіретін, экономкалық
қызметінің негізгі бағыты.
Жалпы шығындарды жақсы түсіну үшін олардың түрлерін қарастырайық:
Бірінші мынаған көңіл бөлген жөн, экономист өндірістік шығындарды
қысқартуды ойластырады, ал бухгалтерді фирманың қаржылай балансы
қызықтырады. Бухгалтер фирманың бұрынғы қызметінің тиімділігін бағалап,
активі мен пассивін қадағалап және фирманың қаржысына ретроперспективті көз
қараспен қарайды. Экономистер мен басқарушылар керісінше фирманың
перспективасына қызығушылық білдіреді. Олар болашақ шығындарды қалайша
азайтып және рентабельділікті қайтсем көбейтемін деп қам жейді.
Сонымен шығындар экономикалық және бухгалтерлік деп бөлінеді.
Экономикалық шығындарға ресурстарды қолдану үшін кәсіпорынның жабдықтаушыға
төленетін барлық шығындар жатады. Олар ішкі және сыртқы шығындар деп
бөлінеді.
Сыртқы шығындардан тұрады, яғни жабдықтаушыларға ресурстарға,
жанар–жағар майға, материалдарға, шикізатқа, жұмыс күшіне және тағы басқаға
төленетін ақшалай төлемдер жатады.
Ішкі шығындар бұған кәсіпорын иесінің өндірістік ресурстарды
қолданғаны үшінгі шығындар көрсетіледі. Ішкі шығындарға өзінің қосымша
ресурстарын және нормалды пайданы көрсетеді. Экономикалық шығындар деген
түсінікті жоспарлы есепте, құрылымдық талдауда, шығындарды қысқарту
резервтерін шығаруда және құрылысында, өнімнің құнын белгілегенде және тағы
басқа жағдайларда қолданады.
Бухгалтерлік шығындар фирманың практикалық қызметін шығарғанда,
шығынның нақты соммасын есептегенде, салықтан салынатын пайданы анықтағанда
және тағы басқа.
СНГ – да жалпы бухгалтерлермен өнім өндірісінде қолданатын
шығындардың классификациясын қарастырайық.
1) Өнімнің өзіндік құнының құрамына кіруіне байланысты шығындар: Тікелей
шығындар деп бөлінеді, олар өнімнің өзіндік құнына тікелей кіретін
өнімнің жеке түрлерінің өндірісімен байланысты. Жанама шығындар оларды
бөлгеннен кейін ғана өнімнің өзіндік құнына кіріп, бірнеше өнім
шығарумен байланысты шығындар.
2) Өндіріс көлемінің өзгеру деңгейіне байланысты шығындар. Пропорционалды
шығындар, бұның соммасы тікелей өнім өндірісіне байланысты.
Пропорционалды емес шығындар, бұлар өнім өндірісі кезінде өзгермейді
немесе айтарлықтай өзгерісі көрінбейді (жанар жағар май, заданияның
аммортизациясы).
Өз кезінде тұрақты шығындар, бастапқы және қалдықты шығындар деп
бөлінеді. Бастапқы шығындарға, өнім өндірісі қайта құрылғандағы шығындар
жатады, ал қалдықты шығындарға, өнім өндірісі белгілі бір мерзімге тоқтап
тұрсада, төленетін шығындар жатады.
Беріген класификация бір өнім өндірісіне кеткен шығындар минималды
болып, аптималды өнім көлемін анықтауға мүмкіндік береді.
3) Шығындардың шығу орнына байланысты: негізгі және қосымша болып
бөлінеді.
4) Бір тектілік деңгейіне байланысты шығындар: Элементті болып бөлінеді,
бірақ оны құрамдық бөліктерге бөлуге болмайды (шикізатқа, негізгі
материалдарға, негізгі қордың аммортизациясына кететін шығындар). Кешенді
шығындар бұл бірнеше бір текті шығындардан тұрады (құрал-жабдықтардың
эксплуотациясы және оны сақтаудағы, жалпы өндірістік шығындар).
5) Технологиялық үрдісіне байланысты шығындар: Негізгі шығындар, өнім
өндірісіне тікелей қажетті, жұмысты атқаруға, қызмет көрсетуге қажетті
шығындар. Қосымша шығындар өндіріс үрдісін басқаруға, қызмет көрсетуге,
кординациялауға, еңбек жағдайына жағымды жағдай жасауға қажет.
6) Өнімнің өзіндік құнына және пайда болу уақытына байланысты:
а) Ағымдағы шығындар ағымдағы уақытқа қатысты болып, сол кезеңнің
өзіндік құнына кіреді.
б) Болашақ кезең шығындары берілген уақытта болады, бірақ алдағы
уақыттағы өнімнің өзіндік құнына белгілі бір мөлшерде кіреді.
в) Алдағы күткен шығындар бұл әлі жұмсалмаған шығындар, бірақ бұларға
нормалданған – смета жасалған (кезекті демалысқа төленетін төлем, мезгілдік
шығындар және тағы басқалары).
7) Бастапқы элементтер бойынша:
а) Материалды шығындар элементі бойынша. Бұған шикізаттың, құны,
тарнспортты – дайындау шығындарын ескере отырып негізгі материалдардың
құны, комплектілік бұйымдар, жартылай фабрикаттар, қосымша материалдар,
сонымен қатар жанар – жағар майға және энергияның барлық түрлеріне кеткен
шығындар жатады.
б) Еңбек ақы элементі бойынша. Негізгі өндірістік персоналдың жалақысы,
оның ішінде өндірістік нәтижесіне берілетін жұмысшылырдың сый ақысы,
ынталандырушы және орнын толтыратын төлемдер, соның ішінде пайданың
индексациясына және бағалардың жоғарылауына байланысты компенсациялық
жалақы, заңмен бекітілген мөлшердегі әйелдерге баланы қарағаны үшін
жартылай төленетін төлем.
в) Сақтандыруға берілетін төлемдер элементі бойынша. Заң шеңберінде
бекітілген, әлшеуметтік сақатндыру, зейнет ақы қоры, толық жұмыс күнге
байланысты мемлекеттік қордан және жұмысшылырдың жалақысынан аланатын
медициналық сақтандыру шығындары.
г) Қосымша шығындар элементі бойынша. Кешенді сипаттағы өндірісті
басқарумен және қызмет көрсетумен байланысты шығындар, яғни шығындардың
құрамында барлық экономикалық элементтегі шығындар кіреді, сондай – ақ бір
немесе бірнеше өнімдерді шығырғанда бір жағынан бұл шығындар нақты сол
өнімге қатысты болмай, дайын өнім арасында бөлінеді, екінші жағынан жанама
кезектегі бұйымдар арасында бөлінеді.
Қосымша шығындар элементі өзіне келесілерді кіргізеді: өндірісті
еңбек құралдарымен және құрал-жабдықтармен қамтамасыз ететін шығындар;
негізгі өндірістік қорды жұмыс жағдайында ұстап тұру; негізгі өндірістік
персоналдың жалақысы, оның ішінде өндірістік нәтижесіне берілетін
жұмысшылырдың сый ақысы, ынталандырушы және орнын толтыратын төлемдер; құры
тұрғандағы жоғалтулар, кепілдікпен қызмет көрсетуге кеткен шығындар, өнімді
жөндеуге және жоғарыда көрсетілге шығындар элементінің біреуіне де қатысты
емес басқа да шығындар.
Жоғарыда айтылып кеткен жалпыға бірдей элементтер өзінің сипаты
бойынша сапалы бір текті, Өндірістік бағытталуға және қолдануына
байланыссыз шығындар. Сондықтан экономикалық элементтердің классификацсясы
кәсіпорынның өнім өндірісінің жалпы шығындардың ненізінде жатыр. Осының
көмегімен бұл бөлімді кәсіпорынның бизнес жоспарының басқа бөлімдерімен
байланыстыруға мүмкіндік береді.
8) Калькуляциялау статьялары бойынша шығындар классификациясы өндірістік
бағытта және өндіріс үрдісінің пайда болу орнына байланысты және де
өнімді өткізу бойынша бөлулерді көрсетеді.
Халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттарының классификациясы бар.
Олар көбінесе экономистер және менеджерлер жағынан қарастырады. Шығындар
келесі топтар бойынша классификацияланады:
1. ТМЗ ны бағалауға мүмкіндік беретін және өндірген өнімнің өзіндік
құнын есептейтін шығындар:
Өтіпкеткен шығындар, болашақта пайда әкелмейтін және жұмсалып болған
қаржылар; және бұрын сатып алынып, қазір қолда бар және болашақта пайда
әкелетін шығындар.
Өндірістік және өндірістік емес шығындар;
2. Басқарушылық шешімдерді қабылдауға мүмкіндік беретін шығындар:
Тұрақты және айнымалы;
Шығындарды есептегенде қабылдайтын және қабылдамайтындар (яғни болашақ
кезең шығындары және өткен кезең шығындары);
Алып тастауға болатын шығындар, альтернативті дұрыс бағытты таңдаса онда
құтылуға болады;
Алып тастауға боламайтын шығындар, онда құтылуға болмайды;
Алтарнативті шығындар–белгілі бір альтернативті бағытты таңдағанда, басқа
біреуінен бас тартуға тура келеді;
Өсімкі шығындар–қосымша өнім топтарының бірлігін шығарудың нәтижесінде
пайда болатын қосымша шығындар; маржиналды шығындар – қосымша бір өнім
бірлігін шығаруға кеткен шығындар.
Берілген классификация шекті шығындар және шекті пайда теңдеуінің
ережесіне негізделе отырып, оптималды көлем және бағаны анықтауға мүмкіндік
береді.
3.Шығындардың деңгейін бағыттап және қадағалап отырумен байланысты,
шығындар бағытталатын және бағытталмайтын деп бөлінеді.
Сонымен өндірістік шығындардың теоретикалық бөлімін жалғастырайық.
Тұрақты шығындар өндіріс көлеміне байланыссыз және де нөлдік өнім
көлемінде де бола береді. Бұл кәсіпорынның алдындағы міндеттемелер
(қарыздар бойынша проценттер және тағы басқалары), салық, аммортизациялық
төлемдер, күзет қызметіне төлемдер, жал төлемі, нөлдік өнім көлеміндегі
құрал-жабдықтарға қызмет ету шығындары, басқарушылық персоналдың жалақысы
және тағы басқалар*. Айнымалы шығындар, өнім көлемінің санына байланысты
болып келеді, олар материалға, шикізатқа, жұмысшылардың жалақысынан және
тағы басқа шығындардан тұрады. Тұрақты және айнымалы шығындардың соммалары
жиынтық шығынды құрайды, бұл деп отырғанымыз белгілі бір өнім түрінің
өндірісіне кететін ақшалай шығындар. Өнімнің бір данасына кеткен шығынның
мөлшерін білу үшін, ортақ тұрақты және ортақ айнымалы шығындардың
категориялыры қолданылады.
Ортақ шығындар, жеке жиынтық шығынды өндірген өнім көлеміне бөлгенге
тең.
Ортақ тұрақты шығындар, тұрақты шығындарды өндірген өнім көлеміне
бөлгенге тең.
Ортақ айнымалы шығындар, айнымалы шығындарды өндірген өнім көлеміне
бөлгенге тең.
Максималды пайдаға жету үшін қажетті өнім өндірісінің анықтау керек.
Экономикалық талдаудың құралы болып, шекті шығындардың категориясы
есептеледі. Шекті шығындар берілген өнім көлемімен салыстырғанда қосымша
өнім данасына кеткен қосымша шығынды көрсетеді.
Нақты тәжірибеде Ресейде және Батыс елдерінде кәсіпорынның шығындарына
талдау жасағанда біраз ұқсастықтар мен айырмашылықтар байқалады. Ал
Қазақстанда өнім өткізуге және өнім өндірісіне кеткен шығындардың суммасы
арқылы өзіндік құн категориясы қолданады. Теорияда өнімнің өзіндік құнына
нормативті өндірістік шығындар кіруі керек, бірақ тәжірибеде нормативтен
жоғарғы шикізатқа, материалдарға және тағы
басқаларға кететін шығындар жатады. Өзіндік құнды экономикалық элементтерді
қосу арқылы анықтайды (экономикалық мәні бойынша бір текті шығындар) немесе
СНГ да осы немесе басқа шығындардың арнайы бағытталғанан сипаттайтын,
калькуляциялау баптарын қосу жолымен анықтайды, ал батыс елдерінде өзіндік
құнның калькуляциясын шығау үшін тура немесе жанама шығындардың
классификациясы қолданылады.
Тура шығындар - бұл өнімнің бір бірлігін жасауға тікелей байланысты
шығындар.
Жанама шығындар - бұл кәсіпорындағы берілген өнім түрін шығару
үрдісіне тікелей байланысты. Жалпы көзқарас кейбір баптардың нақты
классификацияның арасындағы айырмашылықты жоққа шығармайды.
Батыс елдерінде жоғарыда айтылып кеткен шығындар бөлінісін қолданады.
Олар: тұрақты және айнымалы, әуелі тура және жанама шығындардың жартысын
айнымалы шығындарға жатқызады, ал жанама шығындардың екінші жартысын (өнім
көлеміне байланыссыз шығындарды) тұрақты шығындарға жатқызады. Жартылай
айнымалы шығындар болып, жоғарыда айтылған жанама шығындардаң бөлігі жеке
топ болып көрсетіледі, себебі бұл шығындар өнім өзгерісінің көлеміне
пропорцилоналды тәуелсіз болып, өзінің көлемі бойынша өзгереді. Шығындарды
тура және айнымалы деп бөлу, қосылған құн деген көрсеткішті алуға мүмкіндік
береді. Ол кәсіпорынның жалпы табысынан айнымалы шығынды алыптастау арқылы
анықталады. Қосылған құн таза табыс пен тұрақты шығындардың қосындысы
арқылы анықталады. Бұл көрсеткіш өндірістің жалпы тиімділігін және өнімді
өткізудегі айнымалы шығындардың өндіріс көлемінің санына тікелей
байланыссыздығын бағалауға мүмкіндік береді.
СНГ да шығындарды шартты – тұрақты және шартты – айнымалы деп бөлу,
экономикалық элементтер бойынша есептеледі де, техника – экономикалық
факторлар арқылы, экономияны есептегенде қолданады. Толық есептер қолда бар
фактілік өзіндік құнға негізделе отырып, өнімнің жоспарлы өзіндік құнын
анықтау есебінде орындалады. Бұндай есептеулер әр қашан мақсатты емес,
себебі егер шартты – тұрақты шығындар өнім өндірісінің көлеміне тура
пропорционалды өссе ғана шығындардың ұлғаюын көрсетеді.
Нақты өндіріс қызметінде тек фактілік ақша шығындарын есептемей,
сонымен қатар альтернативті шығындарды да есепке алу қажет. Соңғысы осы
немесе басқа экономиалық шешімдердің таңдауына байланысты болады.
Альтернативті шығындарды өлшеу, тек нарықтық қатынастарда ғана керек
емес, сонымен қатар тауар болып табылмайтын объектілерге де керек.
Реттелмейтін тауар нарығында, альтернативті шығындар сол кездегі нарықта
бекітілген бағаға тең болады. Егер нарықта бірнеше әр түрлі баға болса,
онда тауарды сатудағы алтарнативті шығын, әрине сатушының тұтынушыға
ұсынылған ең жоғарғы бағасы, қалған ұсынылған бағаларға тең болады.
Алтернативті шығындардың концепциясы өндірістік қызметке тікелей
қажетті.
Шекті шығын деңгейі ресурстарды бөлу тиімділігін анықтағанда және
өнім өндіріс көлемінде максимал пайда әкелетін қағидатты мағынаны береді*.
Мүлтіксіз бісекелестік жағдайында (бір текті өнім шығаратын, оның
үстінен олардың ешқайсыда нарық бағасына әсер етпейтін, көптеген ұсақ
өндірушілер) қосымша сатылған бір дана өнімнің пайдасы, осы өнімнің шекті
шығынынан көп болады да кәсіпорынның пайдасы өседі. Кез келген кәсіпорынға
шекті шығындардың және қосымша табыстың арасында теңдік болып, шығарған
өнім көлемін және сол көлемді өнімді өткізу пайдалырақ болады. Соңғы
өндірістік және сатылған тауар бір дана өнімнің бағасын және
шекті шығынды еселейді, себебі қосымша көлемдегі өнімді сату қосымша пайда
әкелмейді. Кәсіпорын максимал пайда табуға тырысады егер тауардың шекті
шығыны нарықтағы бағадан кем болса, ал егер ол нарық бағасынан көп болса,
онда ол өз өндірісін төқтатады*.
Әр кәсіпорын қолда бар ресурстарды өндірістің кең түріне оптималды
бөліп, өзінің қажеттілігін сапасымен және санымен қанағаттандығатын, тиімді
экономикаға жетуге тырысады. Бұл мәселені толығымен зерттеуге В. Паретто
айтарлықтай өз үлесін қосқан. В. Пареттоның концепциясына сәйкес
толық
бәсекелестік жағдайында бір кәсіпорынның тиімді дамып, өсуіне, екінші
кәсіпорынның құлдырауы керек.
Әр салады шекті пайдалық және шекті шығынның арасында сәйкестіктің
болуы, қоғамдық жағымды жағдайдың болуына және тиімділіктік өсуіне керек.
Ресурстарды тиімді бөлу баға мен шекті шығындардың тең келуінде ғана
болады, ол бәсекелстік нәтижесінде шекті пайдалылыққа пропорционалды.
Жалпы тиімді бөлу кез – келген ұйымның өнім көлемінің жоғарылауына
әкеледі. Егер шекті шығын және нарықтық баға тең болса, онда өнім минималды
жиынтық шығынмен өндіріледі*. Кәсіпорынның шығындарының жіктелуі мен
мәніне, мағынасына талдау жасап болсақ, енді шығындарды есептеуге көңіл
бөлейік.
1.3. Кәсіпорын шығындарын есептеудің әдістемелік тәсілдері
Кәсіпорындардың өндірістік – шаруашылық қызметін басқару үшін және
бағаны қылыптастыруда, тек өндірістік шығындарын ғана емес сонымен қатар
өнімнің өзіндік құнын бөлу қажет, яғни өзіндік құнды калькуляциялау.
Калькуляция өнімнің бір бірлігін және жартылай фабрикаттардың өзіндік құнын
анықтау есебі болып табылады.
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауға және өндірістік шығындарды
есептеудің бірнеше үрдісін ендірудің технологиясына және ұйымдастыру
ерекшелігіне байланысты қолданады.
1. Жай әдісі–бұл өнімнің өзіндік құнын калькуляциясы және өндірістік
шығындар қарастырылған, бірақ бір текті өнімдерді өндіру үшін практикада
көп қолданылады (көмір, мұнай, және тағы басқа). Өндірістік
кәсіпорындардың ережесі бойынша аяқталмаған өндіріс және өз өнімдерінің
жартылай фабрикаттары жоқ. Берілген әдістің мағынасы келесіде,
инвентарлық жолмен аяқталмаған өнімге кезең шығындарының бөліктерін бөлу
арқылы, шығарылған өнімнің көлеміне жай әсер ету жолымен, кәсіпорын
өндіретін өнімнің барлық шығындары жатады (аяқталмаған өнім көлемін қайта
есептеу жолымен жүреді). Егер өндірілген өнім көлемінің наменклатурасы
аса да үлкен болмаса, онда тікелей шығындардың белгісі бойынша аралас
қатынасы болады (материалдар, шығындарды анықтау қиынға соқпайтын,
шарттты жалақы және басқа да тікелей шығындар), ал қалған шығындарды
тікелей шығындар құнына пропорционалды бөледі (өндірістік персоналдың
жалақысы, өндірістің қосымша шығындары).
2. Тапсырыс бойынша есептеу әдісі – барлық тікелей шығындар әр тапсырысқа
жеке–жеке есептеледі, ал өндірістің қосымша шығындары әр тапсырыс құнына
пропорционалды бөлінеді. Сонымен қатар қосымша шығындарды аяқталмаған
тапсырысқа орындалған денгейіне байланысты бөлу керек. Тапсырыс бойынша
есептеу әдісі аз сериялы, жеке өндірісті кәсіпорындарға, жөндеу
кәсіпорындарында және тәжірибелік цехтарда қолданады.
3. Қайта өңдеу әдісінің есебі - өнім сатуға түспей тұрып, дайын өнімді алар
алдында бірнеше өңдеуші деңгейлерден өтетін әдіс. Бұл әдісті рационалды
деп есептеуге болады, егер әр өңдеуші деңгейде тауар болып табылатын және
оны өткізу үшін өзіндік құн туралы мәліменттерді талап ететін аралық
тауар шығарып отырса.
4. Нормативтік әдіс–өнімнің бір данасына кеткен нормативті калькуляциялық
немесе жоспарлық және өнімнің бір данасына кететін технологиясының
негізделген нормаларды құрайтын, массалық және сериялық өндірісте
қолданады. Бұл әдісті қолданғанда өндіріске материалдарды жіберу алдынала
шектеліп анықталған лимиттармен жүзеге асады, ал ауытқуларды есептеп және
оларды шығару құжаттарына негізделе отырып қосымша шығарылады.
5. Кост–стандарт–нормативтік әдісінің шығыс нұсқауы кост – стандарт
жүйесінің негізгі ерекшелігі ол, өндірістік үрдістің басына дейін,
өндіріске кететін шығындар алдынала есептелінеді. Оның негізгі өндірістің
алдынала есептелген өндірістік схемасынан тұрады, көп жағдайда олар
несиелік сызықтағы немесе инвестициялық жобадағы арнайы дайындалған
бизнес жоспармен байланысты. Инфляция жағдайында ауытқуларды
минимализациялау үшін стандарт–кост жүйесі құндылық көрсетілімсіз тек
натуралды көрсеткіште толығымен есептелсе немесе аса тұрақты валюта
курсында қайта есептелсе. Стандарт–кост жүйесінің белгіленген нормасы
және нормативтері базистік болып бөлінеді (уақыт өтісімен өзгермейтін,
сапа негізінде берілген және технологиялық үрдіспен байланысты),
теоретикалық (оған жету үшін фирма ұмтылады), ағымдағы (нақты жағдайды
ескере отырып, белгілі бір мерзімге нақтыланады).
6. Директ–костинг әдісі. Бұл есептік жүйеде шығындар тұрақты және айнымалы
деп бөлінеді. Бұлай бөлінудің мақсаты, тұрақты шығындар деңгейінде тұрып,
кәсіпорын қаншалықты максималды өнім шығара алатынын анықтау үшін,
шығындардың артынын кәсіпорынның басқарушылық қадағалауын орнату. Белгілі
бір деңгейдегі кәсіпкерге өнім көлемін ұлғайту тиімді, себебі тұрақты
шығындардың өзгермеуі, айнымалы шығындардаң өзгеруіне пропорционалды өссе
онда ол экономикалық пайдаға жетеді, бірақ белгілі бір кезеңнен, осы
тұрақты шығындарды қолдану өндірістің төмендеуіне әкеледі, яғни
кәсіпорындағы өнім көлемі көбейіп ұлғаюды талап етеді (жаңа түрінің дамуы
үшін тұрақты шығындардың амалсыздан ұлғаюы). Шығындарды толығымен
өндіріске қосу жүйесі мен директ – костинг жүйесінің арасындағы негізгі
айырмашылығы, ол бұндай жүйедегі өнімнің өзіндік құны айнымалы шығындар
бойынша анықталады. Көріп отырғанымыздай, шығындарды өзара бөлу,
директивті – костингтегі пайда есебі пайданың екі көрсеткішінен құралады.
Отандық тәжірибеде шығындарды жоспарлау, есеп жүргізу және
калькуляциялау мақсатымен қолданғаны келесідей түрге бөлінеді:
1. Өндірістік түріне байланысты – негізгі және қосалқы;
2. Өнім түріне байланысты – жеке бұйым, бірдей (бір типті) бұйым топтары,
заказ, қайта жасау (жөндеу), жұмыстар қызметтер.
3. Шығын түріне байланысты – калькуляция баптары (өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялау үшін және аналитикалық есепті ұйымдастыру үшін) және шығын
элементтері (шығынның проеткілік сметасын құру үшін және өнімге кеткен
шығындардың есебін құрастыру үшін);
4. Шығынның қалыптасқан орнына байланысты – жер, участок, цех, өндіріс,
шаруашылық есеп бригадасы.
Калькуляция есеп топтары, құрамы және өнімнің, жұмыстың, қызметтің
түріне байланысты бөлінетін әдістерді жоспарлау, есеп, өнімнің өзіндік
құнын калькуляциялау (жұмыс, қызмет) сияқты сұрақтарға жауап беретін
салалық методикалық рекомендациялар арқылы анықталады. Оның түрі өндірістік
құрылымы мен мінездемесі есебінен жүреді.
Мысал ретінде, машина жасау зауытында кең қолданылатын шығындардың
калькуляциялық баптарын қарастырайық:
1. Шикізат пен материалдар;
2. Сатып алынатын бұйымдар, жартылай фабрикаттар және кооперацияланған
кәсіпорынның қызметі;
3. Жұмысшылардың негізі еңбек ақысы;
4. Жұмысшылардың қосымша еңбек ақысы;
5. Жұмысшылардың негізі жіне қосымша еңбек ақыларынан әлеуметтік
сақтандыруға алынап тастау;
6. Өндірістік дайындауға және онымен танысуға кеткен шығындар;
7. Құрылғыларды эксплуатациялуға кеткен шығындар;
8. Цех бойынша шығындар;
9. Жалпы зауыттың шығындары;
10. Ахуалдың әсерінен болған шығындар;
11. Өндірістік емес шығындар;
Алғашқы 8 бап – бұл цехтың өзіндік құнын құрайды.
Ал цехтың өзіндік құны, жалпы зауыттық шығындар және ахуалдың әсерінен
болған шығындар - өндірістің өзіндік құнын құрайды. Ең соңында барлық 11
бап - өнімнің толық өзіндік құнын анықтайды.
Өндірістік кәсіпорындарда өнімнің өзіндік құнын калькулялаудың
келесідей негізгі әдістерін қолданады:
1. Тікелей есеп;
2. Нормативті есеп;
3. Аналитикалық есеп;
4. Параметрлік есеп;
Осылардың ішіндегі ең қарапайым, әрі нақтысы бұл – тікелей есеп әдісі
болып табылады. Бұл әдіс бойынша өнімнің өзіндік құнының бірлігі жалпы
шығын соммасымен дайындалған өнімнің санына бөлумен анықталады. Бұл әдіс
бір түрлі өнім ғана өндіретін кәсіпорындар үшін қолайлы. Өйткені, бұл
калькуляцияның әр бабына кеткен шығындарын анықтап бере алмайды.
Нормативті әдіс - әр ресурс түріне кеткен шығындар өзгергенде оған
әрдайым есеп жүргізілуі қамтамасыз етілген кәсіпорындар үшін қолданылады.
Ол еңбек, материалды және қаржылық ресурстарды қолданатын нормалар мен
нормативтік актілерге негізделген. Оның үстіне осы ресурстарды қолданатын
нормалар мен нормативтік актілер прогрессивті және ғылыми дәлелденген болуы
керек.
Ең нақты және жиі қолданатын әдіс – аналитикалық есеп әдісі. Бұл әдіс
кезінде жалпы өндіріс жағдайы туралы жан–жақты талдау, сонымен қатар ол
жерде болатын өзгерістерді қарастыру жүзеге асырылады. Өнімнің өзіндік
құнына қандай факторлар әсер етеді және ол қалай әсер етеді сол зерттеледі.
Нормалар мен нормативтердің негізіне техника–экономикалық және жұмыстың
ұйымдастырылу жағдайы кіреді.
Ал бір түрлі, бірақ сапа жағынан әр түрлі дайындалатын бұйымдарды
калькуляциялағанда–параметрлік әдіс қолданылады. Оның себебі, мұнда
шығындар өнімнің сапасына байланысты өзгереді. Осылайша, кез–келген
бұйымның өзіндік құнын анықтауға болады. Яғни, ол 1 кг- мен немесе 1
тоннамен есептеліп сатылады ма сол бойынша анықталады. Осындай өнімдерге
сәйкес басқа да көрсеткіштерді қолдануға болады және осы әдіс арқылы
өнімнің сапасын жақсартуға кеткен қосымша шығындарды анықтауға болады.
Қазіргі жағдайда, нарық экономикасына көшуімізге байланысты көптеген
кіші және орта кәсіпорындар калькуляциялық баптың қысқартылған түрін
қолданады.
Ол өз алдында мыналарды қамтиды:
Материалды шығындар (шикізат, материалдар, техникалық мақсаттарға арналған
отын және энергия);
Еңбек ақыға кеткен шығындар;
Басқа да тура шығындар;
Өндірісті басқаруға және қызме көрсетуге кеткен шығындар (жанама);
Кез–келген кәсіпорын алдында мына мақсат тұрады–яғни, неғұрлым тез,
әрі өндірістік шығындар туралы шынайы ақпарат алу. Сондықтан да кейде
кәсіпкер белгілі ұсыныстар арқалы шығындарға калькуляция беру керек болады.
Сонымен қатар өнімнің өзіндік құнын есептеп шығару да маңызды болып
табылады.
Өнімнің өзіндік құны–өнімді өндыру үрдісі кезінде қолданылатын табиғи
ресурстардың, еңбек ресурстарының және де басқа да шығындардың бағасы.
Оған қоса мынадай анықтама беруге болады:
Өнімнің өзіндік құны–кәсіпорындар мен өндіріс саласының өнім өндіруге
және оны сатуға кеткен шығындарды бейнелейтін және ақшалай есепетелетін
өндірсітеге қоғамдық шығындардың бір бөлігі болып табылды.
Өнімнің өзіндік құнын құратын шығындар тек қана калькуляция баптарында
ғана көріндейді. Сонымен қатар олардың экономикалық мазмұнына байланысты
топталады да келесідей элементтерден тұрады:
Материалдық шығындар;
Төлем ақыға кеткен шығындар;
Әлеуметтік қажеттіліктерге кеткен шығындар;
Негізгі қорлардың аммортизациясы;
Басқа да шығындар;
Олардың құрылымы әр түрлі факторлардың әсер етуінен қалыптасады:
1. Өндірілген өнімнің және қолданылатын материалды–шикізат ресурстарының
мінездемесінен;
2. Өндірістің техника–экономикалық негізінен;
3. Оның ұйымдасу және орналасу формасынан;
4. Өнімді сатудан және қамтамасыз ету жағдайынан және тағы сол сияқты.
1-кесте. 2003 жылғы Қазақстан Республикасы бойынша шағын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz