Қатысымдық әдіс (Ф.Оразбаеваның «Тілдік қатынас» атты еңбегі бойынша)

Жоспар
Кіріспе

І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
А) «Коммуникатив» терм иніне түсінік
Ә) Қатысым әдісі, анықтамасы
Б) Қатысым әдісінің ерекшеліктері
ІІІ. Қорытынды

Қазақ тіл біліміне қатысты шыққан еңбектерде «коммуникатив деген сөз алпысыншы жылдардан бастап кездеседі. Тілшілер кітаптарында бұл терминді тілдің қоғамдық-әлеуметтік қызметіне қатысты қолданғанмен, оның мән-мағынасына түсініктеме беріп, зерттеу жүргізе қойған жоқ.
Тіптен баспадан шыққан түсіндірме сөздіктердің өзінде бұл сөздің тілдік жағынан гөрі басқа мағыналарына түсініктеме беріліп, оның тілге қатысты мазмұны сырт қалады.
Мәселен, 1980 жылы «Ғылым» баспасынан жарық көрген «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінің» 5-томында осы түбірге қатысты бір ғана сөз берілген. Ол-«коммуникация» сөзі. Мұнда айтылған анықтаулар мен мысалдар «жол қатынасы», «байланыс» деген ұғымды көрсетеді. Мысалы: «Коммуникация-зат. Қатынас, байланыс, жол қатынасы. Коммуникациялар айқыш-ұйқыш кесіп өтті («Жетісу»). Партизан отрядтары жаудың коммуникацияларында күшті әрекет жасаумен болды. Ұлы Отан соғысы жылдарында Әскери-Теңіз флоты жаяу әскерге көмек жасап, олардың жағалаудағы және өзінің соғыс-теңіз базалары мен коммуникацияларын қорғады. (Қ.Аманжолов «Қасиетті борыш»).
Тілді үйретуге қатысты әдісті сөз еткенде, арнайы қарастырылуға тиісті мәселенің бірі-қатысым әдісі.
«Қарастырылып отырған «коммуникативный метод» «коммуникация» сөзімен байланысты шыққан. «Коммуникация»-«қатынас, байланыс» деп жоғарыда атап көрсетілді. «Коммуникативный метод» дегенді «қатынастық әдіс» дегеннен гөрі қазақтың ұлттық сөздік қорындағы «қатыс», «қатысу» сөзін жаңғыртып, қатысым» деп алған ұтымды деп ойлаймыз. Өйткені бұл-әріден келе жатқан түбір. Қазақ «бір-бірімізбен араласпай қалдық, байланыспай қалдық, арамызда байланыс жоқ, қарым-қатынас үзілді» деген ұғымды білдіргісі келсе, «көптен қатыспай қалдық» дейді. Демекғ «қатыс-біріншіден, қазақтың байырғы сөзі, екіншіден, «байланыс, қатынас» дегеннің баламасы. Ал-«ым»-еңбекте сөз болып отырған проблеманың бәріне ортақ алынған, бірізді сөз жасауды көздеген жұрнақ».(Ф.Оразбаева «Тілдік қатынас»).
Қатысымдық әдісті зерттеу орыс және шет тілдерін оқыту әдістемелерінде бірсыпыра жетістіктерге жеткенін атап айту керек.

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

Қатысымдық әдіс
Қазақ тіл біліміне қатысты шыққан еңбектерде коммуникатив деген сөз
алпысыншы жылдардан бастап кездеседі. Тілшілер кітаптарында бұл терминді
тілдің қоғамдық-әлеуметтік қызметіне қатысты қолданғанмен, оның мән-
мағынасына түсініктеме беріп, зерттеу жүргізе қойған жоқ.
Тіптен баспадан шыққан түсіндірме сөздіктердің өзінде бұл сөздің
тілдік жағынан гөрі басқа мағыналарына түсініктеме беріліп, оның тілге
қатысты мазмұны сырт қалады.
Мәселен, 1980 жылы Ғылым баспасынан жарық көрген Қазақ тілінің
түсіндірме сөздігінің 5-томында осы түбірге қатысты бір ғана сөз берілген.
Ол-коммуникация сөзі. Мұнда айтылған анықтаулар мен мысалдар жол
қатынасы, байланыс деген ұғымды көрсетеді. Мысалы: Коммуникация-зат.
Қатынас, байланыс, жол қатынасы. Коммуникациялар айқыш-ұйқыш кесіп өтті
(Жетісу). Партизан отрядтары жаудың коммуникацияларында күшті әрекет
жасаумен болды. Ұлы Отан соғысы жылдарында Әскери-Теңіз флоты жаяу әскерге
көмек жасап, олардың жағалаудағы және өзінің соғыс-теңіз базалары мен
коммуникацияларын қорғады. (Қ.Аманжолов Қасиетті борыш).
Тілді үйретуге қатысты әдісті сөз еткенде, арнайы қарастырылуға тиісті
мәселенің бірі-қатысым әдісі.
Қарастырылып отырған коммуникативный метод коммуникация сөзімен
байланысты шыққан. Коммуникация-қатынас, байланыс деп жоғарыда атап
көрсетілді. Коммуникативный метод дегенді қатынастық әдіс дегеннен гөрі
қазақтың ұлттық сөздік қорындағы қатыс, қатысу сөзін жаңғыртып,
қатысым деп алған ұтымды деп ойлаймыз. Өйткені бұл-әріден келе жатқан
түбір. Қазақ бір-бірімізбен араласпай қалдық, байланыспай қалдық, арамызда
байланыс жоқ, қарым-қатынас үзілді деген ұғымды білдіргісі келсе, көптен
қатыспай қалдық дейді. Демекғ қатыс-біріншіден, қазақтың байырғы сөзі,
екіншіден, байланыс, қатынас дегеннің баламасы. Ал-ым-еңбекте сөз болып
отырған проблеманың бәріне ортақ алынған, бірізді сөз жасауды көздеген
жұрнақ.(Ф.Оразбаева Тілдік қатынас).
Қатысымдық әдісті зерттеу орыс және шет тілдерін оқыту әдістемелерінде
бірсыпыра жетістіктерге жеткенін атап айту керек.
Тілді оқыту жүйесінде қатысымдық әдіс туралы мәселені арнайы
қарастырған тілші-әдіскер-Е.И.Пассов. Ол қатысымдық әдісті сөз етпестен
бұрын, жалпы оқыту әдісіне тән бірнеше белгілерді бөліп шығарды. Мұндай
белгілер мыналар:
1. Әрбір оқыту әдісі белгілі бір мақсатқа жетудің құраы болып
табылады. Қатысымдық әдістің негізгі мақсаты-сөйлеу әрекетінің
түрлерін (айтылым, жазылым, тыңдалым, оқылым, тілдесім)
меңгерте білу.
2. Әдіс оқыту процесіндегі тактиканы емес, стратегияны анықтайды,
сондықтан да ол (әдіс) оқытудың шартына тәуелді болмайды.
3. Оқыту әдісінің аумағы өте кең, сондықтан сөйлеу әрекетінің қай
түрінде болсын оқытудың барлық жақтары қамтылады.
4. Әдісте барлық қағидалардың басын біріктіретін ең басты,
негізгі идея болады. Басты идея методологиялық рөл атқара
келіп, әдістің жүеге асуы үшін барлық мәселелердің басын
біріктіреді.
Оқыту әдісіне қатысты осы соңғы белгіні М.Я.Ляховицкий басты
әдістемелік міндетті шешуші доминант немесе доминанттық идея деп атайды.
Сөз болып отырған әдіске қатысты негізгі идея, басты өзек-қатысым
болып табылады.
Жалпы Е.И.Пассов оқыту методы дегенде көбінесе сөйлесім әрекетінің
белгілі бір түрін айтады. Автордың барлық пікірлері, негізінен, осы
пікірлерге келіп саяды.
Әдіс туралы анықтаманы тұжырымдағанда, басқа тілші ғалымдар, көбінесе
қарым-қатынаста қолданылатын амалдарға сүйенсе, Е.Пассов әдіске қатысты
басты өлшем етіп әдістемелік принциптерді алады және әдіс дегеніміз-
әдістемелік принциптердің өзара байланысты жүйесі деп қорытады.
Мысалы: Метод есть система функционально взаимообусловленных
методических принципов, объединенных единой стратегической идеей и
направленных на обучение какому-либо веду речевой деятельности.
Осы тұрғыдан келгенде, Е.И.Пассовтың айтуы бойынша, қатысымдық әдістың
ішкі мәні, басты мазмұны оның принциптерін айқындауға байланысты шешілмек.
Ол мұндай пронциптердің бес түрін атап көрсетеді: олардың біріккен жүйесі
қатысымдық әдіс болып табылатындығын айтады.
Сонымен, Е.И.Пассовтың пікірі бойынша қатысымдық әдістің негізін
құрайтын принциптер төмендегілер:
1. сөйлеу бағытын анықтау.
2. Адамның жеке басының ерекшеліктерін ескеру.
3. Орта жағдайын ескеру.
4. Сөйлеу дағдысын жаңарту.
5. Функционалдық принцип.
Аталған принциптердің қай-қайсысы да қатысымдық әдістің нақтылы
ерекшеліктерін көрсетеді. Әдістемелік қағидалардың жиынтығы бұл мәселенің
күрделі екенін аңғарта келе, барлық белгілер мен принциптерді бір-бірімен
ұштастыра, тығыз бірлікте жұмсамаса, әдістің тиімділігі азаятындығын
байқатады.
Қатысымдық әдіске тән жоғарыда атап өтілген принциптердің маңызын
жоққа шығаруға болмайды. Олар-шет тілін немесе екінші тілдерді оқыту
жүйесінде кеңінен етек алған және соңғы жылдары көп сөз бола бастаған
принциптердің жүйесі.
Бірақ бұл сөз болған принциптердің қай-қайсысы да оырс тілі мен шет
тілін оқытуға тиімді болғанмен, генеологиялық түбірі бөлек қазақ тілін
үйретудің өзіндік ерекшеліктері бар.
Қазақ тілін басқа ұлт өкілдеріне оқыту барысында қолданылатын
қатысымдық әдіс өзіндік принциптері арқылы ажыратылады.
Қазақ тілін қатысымдық әдіспен оқыту жүйесінде айқындала бастаған
мынадай принциптерді атап өтуге болады.
1. Тіке байланыс.
2. Адамның жеке қабілетін ескеру.
3. Сөйлеуге үйретуде жүргізілетін жұмыстардың түрлерін айқындау.
4. Сатылап даму.
5. Динамикалық өзгеру.
6. Өзектілік.
Қазақ тілін үйретуде қатысымдық әдісті пайдаланудың ең тиімді жолы-
оның тіке байланысқа негізделіп, адам мен адамның тікелей қарым-қатынасы
арқылы тілді үйретуді жүзеге асыруында.
Тілді оқытуды үйреуші мен үйретушінің арасында бір-бірімен көзбе-көз
кездесу, ауызба-ауыз тілдесу, яғни тікелей қатынас болмаса, сөйлесім
әрекеті де іске аспайды.
Тіке байланыс принципі бойынша оқыту процесі адамдардың тек тікелей
жүздесуі, сөйлесуі, өзара қарым-қатынасы арқылы болады. Бұл-қатысымдық әдіс
арқылы ғана жүзеге асатын ерекшелік. Өйткені тілдік қатынастың өзі
адамзаттың бір-бірімен тікелей қарым-қатынасына, пікірлесуіне, сөйлесуіне
негізделген. Сондықтан қатысымдық әдісті қолданудың басты шарты-бүкіл оқыту
жүйесінің тікелей байланыс арқылы мүмкіндігінше жиі болуы.
Сонымен қатар сабақ жүргізу аудиторияда, одан тыс жерлерде және қандай
жағдайда болсын біржақты (тек оқушы арқылы, не оқытушының жеке өзі арқылы
болмайды) емес, тек екі жақтан бірдей болатын (оқушы мен оқытушының,
үйренуші мен үйретушінің қатар іс-әрекеті арқылы) қатынас арқылы болады.
Рас, кейде ол байланыс қосымша түрде болуы мүмкін. Мысалы, берілген
тапсырмалар арқылы, өз бетінше жұмыс істеу арқылыт.б.бірақ бәрібір екі
жақтан болатын іс-әрекеттің нәтижесінже жүзеге асады.
Тіке байланыс принципі сабақ үстінде ғана емес, өмірде де жүріп
жатады. Ол бір ұлт пер екінші ұлттың адамы ортақ тілде сөйлесе білсе,
осының өзі тікелей қарым-қатынасты білдіреді. Сол себепті мұндай
жағдайларды оқытушы да, оқушы да тиімді пайдалана білу керек.
Тіке байланыс принципінің ерекшелігі-кез келген жағжайды, ортаны дұрыс
пайдаланып, барлық уақытта ойға оралған пікірді сыртқа шығарып айта білу
және оған қатысты жауап алу. Сөйтіп, сөйлесу мен түсінушіге жол табу.
Адамның жеке қабілетін ескеру жөніндегі принцип тіке байланыс
принципіне негізделеді. Бұл қағида оқыту әдісінде тіл үйренушінің жеке
басына тән барлық қасиеттерді психологиялық, педагогикалық тұрғыдан
зерттеуге және онымен үнемі санасып отыруға негізделеді. Барлық оқыту
жүйесі оқушының зердесіне, ынтасына, қабілетіне қарай бейімделеді.
Мысалы, тілге бейім оқушыға қосымша қызықты тапсырмалар беру, өз
бетінше белгілі бір тақырыпты меңгерудің бағыттарын ұсыну, мәтіндерді жаңа
сөздермен толықтырып, ізденіс арқылы жаңарту, т.б.осы сияқты жұмыстарды
орындатуға болады. Адамның жеке қабілетін ескеру оқушының істеген жұмысын
тексеру не бағалаған кезде оның кемшіліктерінен гөрі жетістіктеріне көбірек
көңіл бөліп отырғанды қажет етеді. Тіл үйренушінің жеткен жетістігін,
табысын атап өту арқылы ұстаз оның ынтасын, қабілетін, өзіне деген
сенімділігін арттырады.
Сөйлеуге үйретуде жүргізілетін жұмыстардың түрлерін айқындау принципі
қатысымдық әдістің сапалы болуын қамтамасыз етеді. Мұнда тілді үйретуге
байланысты қандай бағыт-бағдарды таңдап алу керек, оған қатысты орындалатын
жұмыстар мен тапсырмалар қандай, оны іске асыруда бұл жұмыс түрлерінің
алатын орны мен қызметі қандай деген мәселелерді анықтап, белгілемей тұрып,
алға қойылған мақсатқа жету де мүмкін емес.
Мысалы, сабақтың мақсаты оқушыларға алдағы жексенбіні қалай өткізу
туралы әңгіме құрастыру болса, ұйымдастыру кезеңінен кейін-ақ, осы
тақырыпқа қатысты сөздер алынып, бірден сөйлесім әрекеті іс жүзіне
асырылады. Алғашқы орындалатын тапсырмалар берілген тақырыптағы мәтінмен
жұмыс істеуден басталады да, сабақ барысында сөздікпен жұмыс, аудармалық
жұмыс, жаттығу жұмыстары, суретпен жұмыс, өз бетінше жұмыс, т.б.болып қатар-
қатар орындала береді. Ал олардың өзі іштей сала-салаға жіктеліп, әр
жұмыстың түрлері бірде сұхбат арқылы, бірде жұп арқылы, бірде оқушының
мұғалімдік рөлі арқылы, т.б.жолдармен қызықтырылады. Мәселен, сөздіктегі
сөздермен жұмыс: жаңа сөздерді табу, сөздердің мағынасын ашу, сөздерді
алфавит бойынша тізу, сөздерді таблицада жұмсау, сөздерді торға
орналастыру, аудару, т.б.болып түрлене берсе; Жаттығу жұмысы: фонетикалық
жаттығу, лексикалық жаттығу, грамматикалық жаттығу деп топтастырылып,
сөйлеуді үйретуде қайсысы осы сабақта қажеттірек, соған байланысты
таңдалып, осы сабаққа қатысты минимумдарға енгізіледі.
Сабақта жүргізілетін жұмыс түрлері ауызша және жазбаша түрде
орындалады.
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.