А.С.Пушкиннің шығармаларын аударудағы Шәкәрім Құдайбердіұлының шеберлігі
КІРІСПЕ
I Тарау. А.С.Пушкиннің «Дубровский» повесін аударудағы Шәкәрімнің ұстанымы
II Тарау. А.С.Пушкиннің «Метель» әңгімесін аударудағы Шәкәрім Құдайбердіұлының шеберлігі
III Тарау. Л.Н.Толстой және Шәкәрім Құдайбердіұлы: көркем аударма мәселесі
ҚОРТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
I Тарау. А.С.Пушкиннің «Дубровский» повесін аударудағы Шәкәрімнің ұстанымы
II Тарау. А.С.Пушкиннің «Метель» әңгімесін аударудағы Шәкәрім Құдайбердіұлының шеберлігі
III Тарау. Л.Н.Толстой және Шәкәрім Құдайбердіұлы: көркем аударма мәселесі
ҚОРТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Көркем аударма XX ғасыр басында қазақ әдебиетінде мейлінше кең өрістеді. Бұл дәуірде әлем әдебиетінің небір үздік үлгілері А. Байтұрсынов, М.Дулатов, І.Жансүгіров, Б.Өтетілеуов, Ш.Құдайбердіұлы, Т.Ізтілеуов, М.Сералин, Ә.Найманбаев, С.Көбеев, М.Бекімов тағы басқа көптеген ақын – жазушылардың қаламынан қазақша сөйледі. Үндінің асыл мұрасы «Калила мен Димнадан» алынған мысалдар, әйгілі парсы ақыны Фердоусидің «Шахнамасынан» үзінділер, Низами, Сағдидің дастандары, орыс ақыны А.С.Пушкиннің «Капитан қызы», «Дубровский», «Бораны», М.Лермонтовтың «Қашқын», «Үш терек» атты шығармалары, Л.Н.Толстойдың түрлі туындылары аталған қаламгерлер арқылы қазақ ортасына жетті. Әрине, ол шығармалардың аударылу сапасы, аударманың әдеби – көркемдік жетістігі біркелкі болды деп айта алмаймыз. Ақын – жазушыларымыз сол кезде аудармаларының, алдымен, қазақ оқырманына түсінікті болып шығуы жағына баса назар аударған.
Біздің сөз етпегіміз, көрнекті ақын, ғұлама ойшыл, білгір тарихшы, дарынды аудармашы Шәкәрім Құдайбердіұлы қалдырған бай мұраның бір саласы оның көркем аударма дамуына қосқан үлесі. «Жасымнан жетік білдім түрік тілін» деп ақынның өзі айтқандай, Шәкәрім Шығыстың да, Батыстың да асыл жауһарларымен таныс болған. Ол ең бірінші кезекте Шығыстың ғұламаларына жүгініп, сол тұлғалардың шығармаларын ана тілімізге тәржімалаған.
Оятқан мені ерте – Шығыс жыры,
Айнадай айқын болды әлем сыры.
Талпынып орыс тілін үйренумен,
Надандықтың тазарып кетті кірі,
деп жырлайды ақын бір өлеңінде.
Шәкәрім парсы тілдес шайырлардың арасынан «Шираз бұлбұлы» атанған Қожа Хафиздің (1325 – 1389) «өмір философиясына» арналған ғазалдарын (300 жолдай) ақынмен сырласа отырып жырласа, Шығыс тақырыбында ең көлемді мұрасы – «Ләйлі – Мәжнүн» жырын өз жанынан шығарғандай етіп жырлайды. Орыстың сөз зергері А.С.Пушкиннің «Дубровсий» және «Боран» шығармаларын, Л.Н.Толстойдың «Алты әңгімесін» қазақ тілінде сөйлетті. Сонымен қатар, американ жазушысы Гарриет Бичер Стоудың «Хижина дяди Тома» яғни «Том ағайдың балағаны (лашығы)» атты романын қазақ ортасына көркемдеп жеткізді. Өкінішке орай, бұл аударма бізге жеткен жоқ.
Шәкәрім XIV ғасырда өмір сүрген парсы елінің ақыны Қожа Хафизді өзіне ұстаз етіп алады. Ақын «Көрініске шоқынған», «Кел, аяқшы құй қымыз», «Ей, жарымыз, ай нұры», «Тұр аяқшы, бер қымыз», «Көңіл жібі қолымнан», «Егер сүйікті ол бала», «Анық ерге жолдас бол», «Мәжілісінде досыңның», «Кешегі басшы піріміз» деп аталатын өлеңдерді Хафизден аударған.
Біздің сөз етпегіміз, көрнекті ақын, ғұлама ойшыл, білгір тарихшы, дарынды аудармашы Шәкәрім Құдайбердіұлы қалдырған бай мұраның бір саласы оның көркем аударма дамуына қосқан үлесі. «Жасымнан жетік білдім түрік тілін» деп ақынның өзі айтқандай, Шәкәрім Шығыстың да, Батыстың да асыл жауһарларымен таныс болған. Ол ең бірінші кезекте Шығыстың ғұламаларына жүгініп, сол тұлғалардың шығармаларын ана тілімізге тәржімалаған.
Оятқан мені ерте – Шығыс жыры,
Айнадай айқын болды әлем сыры.
Талпынып орыс тілін үйренумен,
Надандықтың тазарып кетті кірі,
деп жырлайды ақын бір өлеңінде.
Шәкәрім парсы тілдес шайырлардың арасынан «Шираз бұлбұлы» атанған Қожа Хафиздің (1325 – 1389) «өмір философиясына» арналған ғазалдарын (300 жолдай) ақынмен сырласа отырып жырласа, Шығыс тақырыбында ең көлемді мұрасы – «Ләйлі – Мәжнүн» жырын өз жанынан шығарғандай етіп жырлайды. Орыстың сөз зергері А.С.Пушкиннің «Дубровсий» және «Боран» шығармаларын, Л.Н.Толстойдың «Алты әңгімесін» қазақ тілінде сөйлетті. Сонымен қатар, американ жазушысы Гарриет Бичер Стоудың «Хижина дяди Тома» яғни «Том ағайдың балағаны (лашығы)» атты романын қазақ ортасына көркемдеп жеткізді. Өкінішке орай, бұл аударма бізге жеткен жоқ.
Шәкәрім XIV ғасырда өмір сүрген парсы елінің ақыны Қожа Хафизді өзіне ұстаз етіп алады. Ақын «Көрініске шоқынған», «Кел, аяқшы құй қымыз», «Ей, жарымыз, ай нұры», «Тұр аяқшы, бер қымыз», «Көңіл жібі қолымнан», «Егер сүйікті ол бала», «Анық ерге жолдас бол», «Мәжілісінде досыңның», «Кешегі басшы піріміз» деп аталатын өлеңдерді Хафизден аударған.
1. Пушкин А.С. Романы и повесты. Москва: Московский рабочий. 1968, 390 б.
2. Құдайбердиев Ш. Шығармалар. Алматы: Жазушы, 1988, 560 б.
3. Қабдолов З. Сөз өнері. Алматы: Қазақ Университеті, 1992, 350 б.
4. Ізтілеуова С.Д. Шәкәрім поэзиясындағы тұлға мәселесі. Филолгия ғылымдарының кандидаты атағын алу үшін дайындалған диссертация. Алматы, 1966, 108 б.
5. Әдебиеттану терминдер сөздігі. Алматы: Ана тілі, 1998, 241 б.
6. Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. Алматы: Ғылым, 1977, 335 б.
7. Фразеологический словарь русского языка. Москва: Русский язык, 1978, 456 б.
8. Виноградов В.С. Лексические вопросы перевода художественный прозы. – Москва: Московского университета, 1978,322 б.
9. Абдукаримова Д.Б. Типология казахского и русского диалогов. Автореф. дис.ф.к.н. − Алма-Ата. − 1999, 60 б.
10. Имангалиева Г.С. Типология диалогия (на материале казахского и русского языков). – Автореферат. Кандид. Дисс..Алматы, 1999, 66.
11. Құдайбердиев Ш. Жолсыз жаза.. Алматы: Жалын, 1988, 253б.
12. Құрманбаева Қ. Шәкәрім поэмаларының тарихи және әдеби негіздері. Филолгия ғылымдарының кандидаты атағын алу үшін дайындалған диссертация. Астана, 2006, 82 б.
13. Кәрімов Х. Қанатты тіл. Алматы, 1995, 241 б.
14. Күмісбаев Ө. Шәкәрім және Пушкин. // Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармашылығын зерттеудің өзекті мәселелері. Республикалық ғылыми – теориялық конференция материалдары. Семей, 2006, 202 – 205 б.
15. Жұмағали З. Пушкин мен Шәкәрім // Жаңа Сарарқа. 2007, №2, 9 б.
16. Әбдіғазиұлы Б. Ақын аудармаларының асыл қыры // Шәкәрімтану мәселелері. – Алматы: Раритет, 2007, Т. 2. – 210 – 213 б.
17. Тілеуханова А.Т. Шәкәрік шығармаларындағы шеберлік пен таным бірлігі. Филолгия ғылымдарының кандидаты атағын алу үшін дайындалған диссертация. Алматы, 1996, 161 б.
18. Женеева К.О. Көркем аудармадағы ұлттық болмыс және шығармашылық ізденістер. Филолгия ғылымдарының кандидаты атағын алу үшін дайындалған диссертация. Алматы, 2002, 124 б.
19. Әбдіғазиев Б. Шәкәрім аудармалары және нәзира дәстүрі. // Ұлт тағлымы. 2002, №1, 93 – 101 б.
20. Толстой Л.Н. Собрание сочинений; В 22-х т. Москва: Художественная литература, 1978, Т. 14. 17-21 б.
21. Русско – казахский словарь. Алматы: Дайк-Пресс, 2005, 1146 б.
22. Ожегов С.И. Словарь русского языка. – Москва: Русский язык, 1989, 916 с.
23. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Алматы: Ғылым, 1985, 591 б
24. Қазақша – орысша сөздік. Алматы: Дайк Пресс, 2008, 960 б.
25. Толстой Л.Н. Полное собраний сочинений. Москва: Худ. Литература. 1952. Т. 90. 231 б.
26. Толстой Л.Н. Полное собраний сочинений. Москва: Худ. Литература. 1952. Т. 34. 135 – 137 б.
27. Әбдіғазиев Б. Ш. Құдайбердиев – творчестволық өмірбаяны. Методикалық нұсқау. Алматы, 1989, 65 б.
28. Әбдіғазиев Б. Шәкәрім шығармаларының дәстүрлі және көркемдік негіздері.Филология ғылымдарының докторлық атағын алу үшін дайындалған диссертация. Алматы, 2002, 338 б.
29. Мұхамедханұлы Қ. Шәкәрім // Шәкәрім. 2007, № 1, 42 б.
30. Аманжол А. Шәкәрім және Толстой: көркем аударма мәселесі // Шәкәрімтану мәселелері. Алматы: Раритет, 2007, 216 б.
31. Алпысбаев Қ. Қазыбек Г. Қазақ аудармасының теориясы мен тәжірибесі. Алматы: Қазақ университеті, 2001, 212 б.
32. Аударма теориясы мен тәжірибесінің және салыстырмалы әдебиеттанудың өзекті мәселелері. Республикалық ғылыми теориялық конференция материалдары. Алматы: Ценные бумаги, 2007, 200 б.
33. Атығай Б. Шәкәрім аударған «Дубровский» // Жұлдыз. 2000, № 10, 116 – 119 б.
34. Ахметова Ж.Қ. Шәкәрім аудармалары // Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармашылығын зерттеудің өзекті мәселелері. Республикалық ғылыми – теориялық конференция материалдары. Семей, 2006, 202 – 205 б.
35. Бүркітбаева А.Ұ. Шәкәрімдік сөз өрнегі // Ш. Құдайбердіұлының шығармашылығын зерттеудің өзекті мәселелері. Республикалық ғылыми теориялық конференция материалдары. Семей, 2006, 205 б.
36. Әлімбаев М. Өрнекті сөз – ортақ қазына. Алматы: Қазақстан, 1967, 165 б.
37. Джұбаева А.Ә. Шәкәрім шығармаларында кірме сөздердің қолданылу ерекшеліктері // П.М.У. Хабаршысы. 2005, №4, 22 б.
38. Жұмағали З. Шәкәрім Пушкиннің «Дубровскийін» қалай аударған еді // Егемен Қазақстан. 2006, 28 маусым, 7 б.
39. Саденова А.Е. Диалог, оның мазмұндық түрлері // ҚазҰУ Хабаршысы. 2007,№1, 48 б.
40. Салқынбаев. Шәкәрім және Шығыс әлемі // ҚазҰУ Хабаршысы. 2007, №3, 57 б.
41. Сәтбаева Ш.Қ. Шәкәрім Құдайбердиев. Алматы: Білім, 1990, 465 б.
42. Талжанов С. Аударма және қазақ әдебиетінің мәселелері. Алматы: Ғылым, 1975, 285 б.
43. Тарақов Ә. Аударма әлемі. Алматы: Қазақ университеті, 2007,
242 б.
44. Ізтілеуова С.Д. Шәкәрім аудармалары // Семей мемлекеттік университетінің хабаршысы. 2005, №1, 62 б.
45. Мамаева А.Е. Қазақ тіліндегі дисфемистік синекдохалар // ҚазҰУ Хабаршысы. 2007, № 1, 92 б.
46. Абиыр А. Шәкәрім Құдайбердиев – аудармашы // Қазақ әдебиеті. 2002, 28 шілде, 12 б.
47. Аударма теориясы мен тәжірибесінің және салыстырмалы әдебиеттанудың өзекті мәселелері. Республикалық ғылыми теориялық конференция материалдары. – Алматы: Ценные бумаги, 2008, 226 б.
2. Құдайбердиев Ш. Шығармалар. Алматы: Жазушы, 1988, 560 б.
3. Қабдолов З. Сөз өнері. Алматы: Қазақ Университеті, 1992, 350 б.
4. Ізтілеуова С.Д. Шәкәрім поэзиясындағы тұлға мәселесі. Филолгия ғылымдарының кандидаты атағын алу үшін дайындалған диссертация. Алматы, 1966, 108 б.
5. Әдебиеттану терминдер сөздігі. Алматы: Ана тілі, 1998, 241 б.
6. Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. Алматы: Ғылым, 1977, 335 б.
7. Фразеологический словарь русского языка. Москва: Русский язык, 1978, 456 б.
8. Виноградов В.С. Лексические вопросы перевода художественный прозы. – Москва: Московского университета, 1978,322 б.
9. Абдукаримова Д.Б. Типология казахского и русского диалогов. Автореф. дис.ф.к.н. − Алма-Ата. − 1999, 60 б.
10. Имангалиева Г.С. Типология диалогия (на материале казахского и русского языков). – Автореферат. Кандид. Дисс..Алматы, 1999, 66.
11. Құдайбердиев Ш. Жолсыз жаза.. Алматы: Жалын, 1988, 253б.
12. Құрманбаева Қ. Шәкәрім поэмаларының тарихи және әдеби негіздері. Филолгия ғылымдарының кандидаты атағын алу үшін дайындалған диссертация. Астана, 2006, 82 б.
13. Кәрімов Х. Қанатты тіл. Алматы, 1995, 241 б.
14. Күмісбаев Ө. Шәкәрім және Пушкин. // Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармашылығын зерттеудің өзекті мәселелері. Республикалық ғылыми – теориялық конференция материалдары. Семей, 2006, 202 – 205 б.
15. Жұмағали З. Пушкин мен Шәкәрім // Жаңа Сарарқа. 2007, №2, 9 б.
16. Әбдіғазиұлы Б. Ақын аудармаларының асыл қыры // Шәкәрімтану мәселелері. – Алматы: Раритет, 2007, Т. 2. – 210 – 213 б.
17. Тілеуханова А.Т. Шәкәрік шығармаларындағы шеберлік пен таным бірлігі. Филолгия ғылымдарының кандидаты атағын алу үшін дайындалған диссертация. Алматы, 1996, 161 б.
18. Женеева К.О. Көркем аудармадағы ұлттық болмыс және шығармашылық ізденістер. Филолгия ғылымдарының кандидаты атағын алу үшін дайындалған диссертация. Алматы, 2002, 124 б.
19. Әбдіғазиев Б. Шәкәрім аудармалары және нәзира дәстүрі. // Ұлт тағлымы. 2002, №1, 93 – 101 б.
20. Толстой Л.Н. Собрание сочинений; В 22-х т. Москва: Художественная литература, 1978, Т. 14. 17-21 б.
21. Русско – казахский словарь. Алматы: Дайк-Пресс, 2005, 1146 б.
22. Ожегов С.И. Словарь русского языка. – Москва: Русский язык, 1989, 916 с.
23. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Алматы: Ғылым, 1985, 591 б
24. Қазақша – орысша сөздік. Алматы: Дайк Пресс, 2008, 960 б.
25. Толстой Л.Н. Полное собраний сочинений. Москва: Худ. Литература. 1952. Т. 90. 231 б.
26. Толстой Л.Н. Полное собраний сочинений. Москва: Худ. Литература. 1952. Т. 34. 135 – 137 б.
27. Әбдіғазиев Б. Ш. Құдайбердиев – творчестволық өмірбаяны. Методикалық нұсқау. Алматы, 1989, 65 б.
28. Әбдіғазиев Б. Шәкәрім шығармаларының дәстүрлі және көркемдік негіздері.Филология ғылымдарының докторлық атағын алу үшін дайындалған диссертация. Алматы, 2002, 338 б.
29. Мұхамедханұлы Қ. Шәкәрім // Шәкәрім. 2007, № 1, 42 б.
30. Аманжол А. Шәкәрім және Толстой: көркем аударма мәселесі // Шәкәрімтану мәселелері. Алматы: Раритет, 2007, 216 б.
31. Алпысбаев Қ. Қазыбек Г. Қазақ аудармасының теориясы мен тәжірибесі. Алматы: Қазақ университеті, 2001, 212 б.
32. Аударма теориясы мен тәжірибесінің және салыстырмалы әдебиеттанудың өзекті мәселелері. Республикалық ғылыми теориялық конференция материалдары. Алматы: Ценные бумаги, 2007, 200 б.
33. Атығай Б. Шәкәрім аударған «Дубровский» // Жұлдыз. 2000, № 10, 116 – 119 б.
34. Ахметова Ж.Қ. Шәкәрім аудармалары // Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармашылығын зерттеудің өзекті мәселелері. Республикалық ғылыми – теориялық конференция материалдары. Семей, 2006, 202 – 205 б.
35. Бүркітбаева А.Ұ. Шәкәрімдік сөз өрнегі // Ш. Құдайбердіұлының шығармашылығын зерттеудің өзекті мәселелері. Республикалық ғылыми теориялық конференция материалдары. Семей, 2006, 205 б.
36. Әлімбаев М. Өрнекті сөз – ортақ қазына. Алматы: Қазақстан, 1967, 165 б.
37. Джұбаева А.Ә. Шәкәрім шығармаларында кірме сөздердің қолданылу ерекшеліктері // П.М.У. Хабаршысы. 2005, №4, 22 б.
38. Жұмағали З. Шәкәрім Пушкиннің «Дубровскийін» қалай аударған еді // Егемен Қазақстан. 2006, 28 маусым, 7 б.
39. Саденова А.Е. Диалог, оның мазмұндық түрлері // ҚазҰУ Хабаршысы. 2007,№1, 48 б.
40. Салқынбаев. Шәкәрім және Шығыс әлемі // ҚазҰУ Хабаршысы. 2007, №3, 57 б.
41. Сәтбаева Ш.Қ. Шәкәрім Құдайбердиев. Алматы: Білім, 1990, 465 б.
42. Талжанов С. Аударма және қазақ әдебиетінің мәселелері. Алматы: Ғылым, 1975, 285 б.
43. Тарақов Ә. Аударма әлемі. Алматы: Қазақ университеті, 2007,
242 б.
44. Ізтілеуова С.Д. Шәкәрім аудармалары // Семей мемлекеттік университетінің хабаршысы. 2005, №1, 62 б.
45. Мамаева А.Е. Қазақ тіліндегі дисфемистік синекдохалар // ҚазҰУ Хабаршысы. 2007, № 1, 92 б.
46. Абиыр А. Шәкәрім Құдайбердиев – аудармашы // Қазақ әдебиеті. 2002, 28 шілде, 12 б.
47. Аударма теориясы мен тәжірибесінің және салыстырмалы әдебиеттанудың өзекті мәселелері. Республикалық ғылыми теориялық конференция материалдары. – Алматы: Ценные бумаги, 2008, 226 б.
КІРІСПЕ
Көркем аударма XX ғасыр басында қазақ әдебиетінде мейлінше кең
өрістеді. Бұл дәуірде әлем әдебиетінің небір үздік үлгілері А. Байтұрсынов,
М.Дулатов, І.Жансүгіров, Б.Өтетілеуов, Ш.Құдайбердіұлы, Т.Ізтілеуов,
М.Сералин, Ә.Найманбаев, С.Көбеев, М.Бекімов тағы басқа көптеген ақын –
жазушылардың қаламынан қазақша сөйледі. Үндінің асыл мұрасы Калила мен
Димнадан алынған мысалдар, әйгілі парсы ақыны Фердоусидің Шахнамасынан
үзінділер, Низами, Сағдидің дастандары, орыс ақыны А.С.Пушкиннің Капитан
қызы, Дубровский, Бораны, М.Лермонтовтың Қашқын, Үш терек атты
шығармалары, Л.Н.Толстойдың түрлі туындылары аталған қаламгерлер арқылы
қазақ ортасына жетті. Әрине, ол шығармалардың аударылу сапасы, аударманың
әдеби – көркемдік жетістігі біркелкі болды деп айта алмаймыз. Ақын –
жазушыларымыз сол кезде аудармаларының, алдымен, қазақ оқырманына түсінікті
болып шығуы жағына баса назар аударған.
Біздің сөз етпегіміз, көрнекті ақын, ғұлама ойшыл, білгір тарихшы,
дарынды аудармашы Шәкәрім Құдайбердіұлы қалдырған бай мұраның бір саласы -
оның көркем аударма дамуына қосқан үлесі. Жасымнан жетік білдім түрік
тілін деп ақынның өзі айтқандай, Шәкәрім Шығыстың да, Батыстың да асыл
жауһарларымен таныс болған. Ол ең бірінші кезекте Шығыстың ғұламаларына
жүгініп, сол тұлғалардың шығармаларын ана тілімізге тәржімалаған.
Оятқан мені ерте – Шығыс жыры,
Айнадай айқын болды әлем сыры.
Талпынып орыс тілін үйренумен,
Надандықтың тазарып кетті кірі, -
деп жырлайды ақын бір өлеңінде.
Шәкәрім парсы тілдес шайырлардың арасынан Шираз бұлбұлы атанған Қожа
Хафиздің (1325 – 1389) өмір философиясына арналған ғазалдарын (300
жолдай) ақынмен сырласа отырып жырласа, Шығыс тақырыбында ең көлемді мұрасы
– Ләйлі – Мәжнүн жырын өз жанынан шығарғандай етіп жырлайды. Орыстың сөз
зергері А.С.Пушкиннің Дубровсий және Боран шығармаларын, Л.Н.Толстойдың
Алты әңгімесін қазақ тілінде сөйлетті. Сонымен қатар, американ жазушысы
Гарриет Бичер Стоудың Хижина дяди Тома яғни Том ағайдың балағаны
(лашығы) атты романын қазақ ортасына көркемдеп жеткізді. Өкінішке орай,
бұл аударма бізге жеткен жоқ.
Шәкәрім XIV ғасырда өмір сүрген парсы елінің ақыны Қожа Хафизді өзіне
ұстаз етіп алады. Ақын Көрініске шоқынған, Кел, аяқшы құй қымыз, Ей,
жарымыз, ай нұры, Тұр аяқшы, бер қымыз, Көңіл жібі қолымнан, Егер
сүйікті ол бала, Анық ерге жолдас бол, Мәжілісінде досыңның, Кешегі
басшы піріміз деп аталатын өлеңдерді Хафизден аударған.
Ақын Хафиздің өмірге, тіршіліктің сырларына, құдай жолына, адамның
көңіл – күйлеріне қатысты ішкі философиялық ой – толғаныстарын жете
пайымдаған. Шәкәрім аударған Хафиз жырларының барлығы да бірімен бірі
сабақтасып жатыр. Олардың қай – қайсысында да ақынның көңіл –күйінің терең
қатпарлары көрініс тапқан.
Шығыс мәдениетінің маржандарын таңдап, талғап терген Шәкәрімнің осы
тараптан тағы бір назар аударған дүниесі әйгілі Ләйлі – Мәжнүн хикаясы
болды. Шәкәрімнің Ләйлі – Мәжнүн дастаны 1907 жылы дүниеге келген. 1922
– 1923 жылдары Шолпан журналының бірнеше сандарында басылды. Кейінірек,
1935 жылы Сәкен Сейфуллиннің басшылығымен жеке кітап болып басылып шықты.
Шығыста Ләйлі – Мәжнүн тақырыбына дастан жазғандар көп болған.
Шәкәрімнің өзі айтқандай, бұл шығарманың сюжетін ақын Шығыстың ұлы
шайырларының бірі Физулиден алған. Шәкәрім аудармасындағы дастанның кіріспе
бөлімінен үзінді келтірейік:
Мәжнүннің Ләйлімен өз жұмысы,
Әне сол шын ғашықтың қылған ісі.
Бұлардың әпсанасын жазған адам,
Физули Бағдади деген кісі.
Ондай ғып еш бәйішті жаза алмаған.
Нақышын шын келтіріп қаза алмаған.
Кітабын Физулидің іздеп тауып,
Кез болды былтырғы жыл азар маған.
Азербайжанның ұлы ақыны Мұхаммед Сүлейменұлы Физули (1494- 1563)
туралы осылай жырлайды.
Біздің негізгі мақсатымыз, Шәкәрім Құдайбердіұлының орыс клссиктерінен
аударған шығармаларын талдау. Себебі, біз Шығыс тілін жетік білмегендіктен,
Шығыс шайырларынан аударған шығармаларын зерттеу обьектіміз ете алмадық.
Ақын А.С.Пушкиннің сүбелі туындыларының ішінен әлеуметтік повесі
Дубровский мен Боранды қазақ тіліне аударған. Шәкәрім Пушкиннің аталған
шығармаларын 1908 - 1912 жылдары поэзия тілінде аударады.
Шәкәрім өзі пір тұтқан Л.Н.Толстойдың алты әңгімесін аударды. Атап
айтар болсақ, Асархидон – Лаэли (қара сөзбен), Үш сауал (қара сөзбен),
Криз патша (өлеңмен) әңгімелері мен Қытай елінің өмірінен алынған үш
шығарманы Күншығыстың жүз әңгімесінен (1888 жылғы әңгімелер) алып 1924
жылы аударып Алты әңгіме топтамасына енгізеді, атап айтқанда: Пан–Жи–Зан
хан (өлеңмен), Ұждан (қара сөзбен), Қолшатыр бұйрығы (өлеңмен)
әңгімелерін аударған.
Л.Н.Толстойдың жоғарыда аталған алты әңгімесін аударғандағы мақсатын
ақын ашып айтып былай дейді:
Алты әңгіме оқуға жайың бар ма?
Ұсындым жаңа өспірім ғалымдарға.
Әншейін бос сөз демей ғибрат ал,
Ой жібер ішкі сырын пайымдарға.
Орыс, қазақ адамның бәрі бірдей,
Ешкімді алалама оны білмей.
Кем – кетікке қарасу ар міндеті,
Халқыңа пайда тигіз босқа жүрмей.
Яғни, Шәкәрім Толстойдың тәрбиелік мәні бар шығармаларын аудара
отырып, қазақ халқын адамгершілікке, алауыздықтан аулақ болуға,
ынтымақтастыққа шақырады.
Шәкәрім Құдайбердіұлы қай ұлт әдебиетінен аудармасын белгілі
себептермен, белгілі бір мақсат қоя аударатыны көрінеді. Халқына пайдасы
тиетін, тәрбиелік мәні бар, адамгершілікке үндейтін шығармалар екені
сөзсіз.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Зерттеу жұмысының алдына қойған мақсаты,
қазақ халқының біртуар ақыны, философ Шәкәрім Құдайбердіұлының аудармашылық
өнерін зерттеп, айқындау. Шәкәрім кімдерді аударды? Қалай аударды?
Аударманың қай түріне жатады? Шәкәрім аудармаларының ерекшелігі неде? Деген
сұрақтар төңірегінде жауап іздеп, жұмыс жасау.
Зерттеу жұмысының міндеті: Шәкәрім Құдайбердіұлының жасаған
аудармаларына жеке – жеке тоқталып, жан-жақты талдауға тырысу. Түпнұсқа мен
аударманы салыстыра отырып, тақырып пен идея саймасайлығын, сюжет пен
компазиция саймасайлығының өлшемдеріне үңілу, сонымен қатар, тіл мен стиль
ерекшелігіне, образдар жүйесінің берілуіне және ақынның аударма
туындыларында қолданған өзіндік сөз кестелерін талдау. Сонымен қоса,
тұпнұсқадағы диалогтардың, тұрақты тіркестердің, реалий сөздердің, портрет
пен пейзаждың, психологиялық параллелизмнің аудармада берілу деңгейіне
көңіл бөлу.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Ақынның аударматанудағы алар орны мен
аудармаға қосқан үлесі, соның ішінде өзіндік, ерекше қолтаңбасын айқындау
өзекті болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Шәкәрімнің көркем аударма өнеріндегі
атқарған ісі жөнінде бірталай еңбектер жазылғандығы белгілі. Атап айтқанда,
белгілі ғалым Ш. Сәтбаеваның Ш. Құдайбердиев монографиясында ақынның
аудармалары туралы жалпы танымдық мағлұматтар берілсе, Ө. Күмісбаевтың
Терең тамырлар, Казахские и персидско – арабские литературные связи XIX
– XX вв монографияларында, А.Қыраубаеваның Шығыстық қисса – дастандар
кітабы мен жекелеген мақалаларында, Б.Әбдіғазиұлының Шәкәрім
шығармашылығының дәстүрлік және көркемдік негіздері монографиясында,
И.Жеменейдің Хафиз және қазақ әдебиеті оқу құралдарында Шәкәрімнің шығыс
– батыспен байланысының бірқатар мәселелері қарастырылған. Одан кейінгі
Шәкәрім Құдайбердіұлының аудармаларын танытуға ат салысып жүрген
зерттушілеріміз, А.Абиыр, Ж.Ахметова, Б.Атығай, З.Жұмағали,
А.Тілеухановаларды атауға болады. Сонымен қатар, Әл – Фараби атындағы Қазақ
Ұлттық университеті, филология факультеті Әдеби шығармашылық және көркем
аударма теориясы кафедрасының Көркем аударма және әдеби компаративистика
мәселелері бойынша жарияланған зерттеу еңбектерінің пайдасы көп болды.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері: Салыстырмалы, коммуникациялық,
функциональдық, проблемалық;
Түпнұсқа мен аударманың тақырыбы мен идеясының сайма-сайлық өлшемдері;
Түпнұсқа мен аударманың сюжеті мен композициясының сайма- сайлық
өлшемдері;
Түпнұсқа мен аударманың образдар жүйесі сайма- сайлық өлшемдері;
Түпнұсқа мен аударманың тілі мен стилінің сайма- сайлық өлшемдері;
Суреткердің дүниетанымы мен көркемдік әдіс мәселесі тұрғысынан талдау
жасадық.
Жұмыстың зерттеу нысаны: Шәкәрім Құдайбердіұлының аудармалары, орыс
жазушыларынан аударған шығармалары, атап айтсақ, А.С.Пушкиннің
Дубровскийі мен Метель шығармаларының аударылуы мен Л.Н. Толстойдың
Алты әңгімесі. Олар: Асархидон – Лаэли, Үш сауал, Криз патша,
Пан–Жи–Зан хан, Ұждан, Қолшатыр бұйрығы әңгімелері зертту нысанымыз
болды.
Автордың жұмысы аясында жарияланған материалдар: Қарастырылып отырған
магистрлік диссертацияға қатысты ғылыми мақалалар жарияланды. Мақалалар
Әдеби шығармашылық және көркем аударма теориясы кафедрасы
магистранттарының ғылыми мақалалары топтастырылған Аударматану мен әдеби
компаративистиканың өзекті мәселелері атты жинақта Шәкәрім аудармаларында
тұрақты тіркестердің берілуі деген атпен жарияланса, енді бірі - Аударма
теориясы мен тәжірибесінің және салыстырмалы әдебиеттанудың өзекті
мәселелері атты республикалық ғылыми-теориялық конференция материалдары
жинағына Л.Н.Толстой шығармалары Шәкәрім Құдайбердіұлы аудармасында деген
атпен ұсынылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Бітіру жұмысы кіріспеден, үш тараудан,
қортындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде Шәкәрім Құдайбердіұлының аудармаларын жеке – жеке атап,
олардың қай уақыттарда аударылғанына назар аудардық. Сонымен қатар,
зерттеушілердің ақынның аудармаларына деген ойларын келтіруді жөн көрдік.
Бірінші тарауда, Шәкәрім Құдайбердіұлының орыс ақыны А.С.Пушкинен
аударған көлемді шығармасы Дубровскийді жан – жақты талдауға тырыстық.
Бұл шығарманы аударуда ақын қандай тәсілдер пайдаланды және қандай
көркемдік дәреже де бере алды деген сұрақтар төңірегінде ой қозғадық,
түпнұсқа мен аударманы салыстыра отырып ұқсастықтары мен айырмашылықтарын
сараладық..
Екінші таруда, ақынның А.С. Пушкиннің Боран әңгімесін аударуына
назар салдық. Түпнұсқа мен аударманың алдымен, тақырып пен идея
саймасайлығына көңіл бөлсек, онан соң сюжет пен компазиция саймасайлығы,
кейіпкерлер жүйесі саймасайлығы, шығарманың тілі мен суреткердің стилін сөз
ету және Шәкәрімдік сөз өрнегін талдауға тырыстық. Яғни, ақынның аударма
жасауда қолданған өзіндік тілдік құралдары: метафора, метанимия, эпитет,
теңеуден бастап, тұрақты тіркестер,диалогтардың аударылу дәрежесі, кірме
сөздердің қолданылуы.
Үшінші тарауда, Шәкәрімнің өзіне ұстаз тұтқан орыс жазушысы
Л.Н.Толстой шығармаларын аударуын талдауға тырыстық. Ақын Толстойдың
тәрбиелік мәні бар, адамгершілік қасиеттерге үндейтін Алты әңгімесін
аударған. Соның ішінде, екі әңгімесі Асархидон – Лаэли (Ассирийский царь
Асархадон) және Үш сауалды (Три вопроса) түпнұсқа мен аударманы салыстыра
отырып, жан – жақты талдауға тырыстық.
Қортынды бөлімде, Шәкәрім Құдайбердіұлы аудармаларындағы көркемдік
ерекшеліктерді жеке-жеке атап өттік.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- Ш. Құдайбердіұлының аудармаға қосқан үлесі яғни аудармашы ретінде
танылуы;
- Шәкәрім аудармаларындағы көркемдік ерекшеліктердің айқындалуы;
- Ш. Құдайбердіұлының аударманың бір түрі – еркін тәсілімен түрлі
жанрларға қалам сілтеуі;
- Аударма мәтіннің тілдік-әдеби тұрғыдан талданып қарастырылуы;
- Тұрақты сөз тіркестерінің аудармада көрініс табуы;
- Аударма нұсқаны толық талдау үшін түпнұсқа мәтінмен параллельді
салыстырылып, нақты мысалдармен дәйектелді;
- Шәкәрім аудармаларының көркемдік сапасы айқындалды;
Жұмыстың көлемі: 76 бет
Пайдаланылған әдебиеттер саны: Көркем әдебиет: 5
Диссертациялар: 5
Монографиялар: 5
Мақалалар: 16
Сөздіктер: 6
Теориялық еңбектер: 7
Барлығы: 47
Зерттеу жұмысына тірек болған сөздер: Еркін аударма, балама аударма,
жартылай балама аударма, антонимдік аударма, қосу (добовления), алу
(сокращения), тұрақты тіркестер.
Жұмыстың мазмұны: Кіріспеде жұмыстың өзектілігі, құрылымы, мақсты-
міндеті, зерттеудің әдіс - тәсілдері, жұмыстың көлемі жайында мәлімет
беріледі. Негізгі бөлім үш тарауды қамтиды. Мұнда аудармашының өзіндік
ерешеліктері нақты мысалдармен дәлелденеді. Қортынды да нақты жұмыс барысы
нақтыланып, жүйеленеді.
Жұмыста қолданылған дерек көздер: Шәкәрім Құдайбердіұлының
аудармалары, А.С.Пушкин шығармалары мен Л.Н.Толстой шығармалары, Шәкәрім
Құдайбердіұлы аудармаларына қатысты жазылған диссертациялар, монографиялар,
зерттеу мақалалар, сөздіктер, кестелер.
I Тарау. А.С.Пушкиннің Дубровский повесін аударудағы Шәкәрімнің
ұстанымы
Шәкәрім орыстың ұлы ақыны А.С.Пушкин шығармаларымен ертеден таныс
болған. Шәкәрім Құдайбердіұлы оның Дубровский повесі мен Боран
әңгімесін қазақ тіліне аударды. Бұл шығармаларда баяндалатын оқиғалар
табиғаты да, айтылар ой, ұсыныстар, идеялардың сипаты да Шәкәрімнің өмірлік
мұрат, нысанасымен тамырлас екені аңғарылады. Қазақ ақыны бұл аудармаларды
жасау барысында орыс ақынының көтеріп отырған проблемасын анық ұғып, өзінің
гуманистік көзқарасы арқылы шебер суреттеген. Шәкәрім ғұмыр бойы бүкіл
адамзат қауымындағы әділетсіздік пен қиянат атаулыға қарсы үн көтерген,
адамға тән ар мен ақылдың тазалығын, ынсаптылық пен мейірімділікті, адамның
ойы мен сезімінің кіршіксіздігін армандаған. Соның нәтижесінде Дубровский
мен Боран Шәкәрімнің қаламы арқылы қазақша сөйледі. Ш.Құдайбердіұлы
Дуборвский повесі мен Боран әңгімесі поэзия тілінде аударды.
Талдауға кіріспес бұрын екі жанрдың ерекшелігіне көңіл бөлсек.
Прозалық шығармалар үлкен, орта, шағын түрдегі жанр ретінде роман,
повесть, әңгіме, новелла болып бөлінеді. Повесть – романға қарағанда сюжет
ауқымының шағындығымен, құрылымдық қарапайымдылығымен
ерекшеленеді[31,136].
Мұнда адам өмірінің біралуан кезеңді құбылыстары кеңірек, біраз
дамытыла суреттеледі. Ондағы өмірлік тартыстардың оқиғаларға тұтаса
басталуы мен байланысы, шиеленісі мен шешімі табиғи әрі заңды. Оқиғаларға
қатысатын қаһармандар да бірнешеу, тіпті ондап саналады. Повесть
мазмұнындағы ең өзекті шындық, әрине, бас қаһарманның өмірі болмақ
[3,302],- повестьке жоғарыдағыдай анықтама берілсе, поэмаға З.Қабдолов
мынадай анықтама береді: Орта көлемді эпостың повестен басқа тағы бір түрі
– поэма (грекше poiemа – туынды) - өлеңді повесть, өмірде болған не болуға
тиіс күрделі құбылыстар мен келелі оқиғаларды, алуан-алуан адам тағдыры мен
заман шындығын көлемді, желілі, эпикалық не лирикалық сипаттағы өлеңмен
суреттеу. Поэмалар түрлі-түрлі: сюжетті поэмалар да, сюжетсіз поэмалар да
болады [3,302].
Поэма дегеніміз - өлеңді повесть болса, повесть пен поэманың көтерер
жүгі бір болғаны ғой. Онда түпнұсқа мен аудармадағы айырмашылық тек
құрылымында ғана секілді. Аудармашының Дубровский шығармасын сюжетті
поэмаға жатқызуға болады. Дегенмен, Шәкәрім Құдайбердіұлы өзінің аудармасын
Дубровский әңгімесі деп атаған екен.
Пушкиннің Дубровскийі - прозалық шығарма, орыс қоғамының сол
замандағы тіршілігін суреттейтін көркем повесть. Шығарманың бас
кейіпкерлері Троекуров, Дубровский сияқты байлардың болуына, оқиғалар
тартысының сол бай ортада, байлық пен мансапқа байланысты өрбейтініне
қарамастан, Дубровский орыс байларының тіршілігін бейнелейтін, қоғамдағы
әлеуметтік топтар арасындағы қайшылықтарды баяндайтын шығарма деп те,
сонымен қатар, оны таза ғашықтар хикаясы деп те айта алмайсыз. Дубровский
повесінің негізгі обьектісі – адам, адамдар арасындағы қарым – қатынастар
психологиясы, адамгершілік пен ар тазалығы. Бұл, сөз жоқ, шығармашылығы
арқылы оқырман қауымға ұсынылатын басты эстетикалық құндылықтармен астарлас
идея. Қазақ ақынының назарын аударған мәселе де Пушкиннің осы ойлары
болғаны анық.
А.С.Пушкиннің ұстаған мақсатын, шығармаларының идеясын, ішкі рухын
терең түсінген Шәкәрім өз ойын, өз дүниетанымын түпнұсқа оқиғасымен
тамырластыра отырып жырлайды. Шәкәрім Құдайбердіұлы А.С.Пушкин шығармасының
мазмұнын, көркемдік идеясын сәтті жеткізе алған.
Шәкәрім Пушкиннің аталған шығармаларын 1908 - 1912 жылдары поэзия
тілінде аударады. Дубровский аудармасы 1924 жылы жеке кітап болып Семейде
басылып шыққан.
Пушкинде романның сюжеті бірден: Несколько лет тому назад в одном из
своих поместий жил старинный русский барин, Кирила Петрович
Троекуров[1,127],- деп басталса, Шәкәрімнің Дубровскийі 31 шумақтан, 124
жолдан тұратын прологтан кейін барып желі тартады. Бұл – ғасыр басындағы
аудармашылардың көбі қолданған әдіс. Пушкиннің ой - өрісін, қалам ұстау
өзгешелігін, азаматтық позициясын толық та терең зерделей білген дала ақыны
әр дәуірдегі адамның, қоғамның болмысын шола келіп, жеке мен жекенің, жеке
мен көптің арасындағы үйлестіктің не қайшылықтың әрқилы себептерге
байланысты бір қалыпты тұрмайтынын тілге тиек етеді. Бүгінгі бардың ертең
жоқ болуының, бүгінгі достың ертең жауласып шыға келуінің әлеуметтік,
психологиялық астарына үңілуге талпынады. Түптеп келгенде бұл – повестье
айтылатын ойдың негізгі қазығын, идеялық нысанасын меңзейді:
Жазған жоқ Пушкин мұны ермек үшін,
Мақсұты: бізге ғибрат бермек үшін.
Қиянатшыл, зорлықшыл, парақордың
Мінезінің суретін көрмек үшін [2,412].
Осындай толғаныстан кейін барып біз жоғарыдағы Пушкиннің өзінен
алынған жолдардың қазақшасын оқимыз.
Жер айналмай тұрмайды дүние жай,
Келер, кетер адамзат із қалдырмай.
Сол өткен көп заманның бір кезінде,
Болыпты Троекуров деген бір бай [2,412],-
деп басталады да, түпнұсқадағыдай шығармадағыды тағы бір кейіпкер
Дубровскиймен таныстырады және Дубровский мен Троекуров арасындағы
қатынасты суреттеп кетеді.
Аударманың алғы сөзінде Шәкәрім тағы былай дейді:
Жазбаймын дәл өзінше Пушкин сөзін,
Қазақтың шағылдырар надан көзін.
Ғылымнан көзілдірік кимеген ел,
Туралап көре алмас деп күннің көзін [2,412].
Бұл жолдар – Шәкәрім А.С.Пушкиннің аталмыш шығармасын өз заманындағы
қазақ оқырмандарының талғамына қарай аударған деген ойымыздың дәлелі.
А.С.Пушкиннің Дубровский повесінің оқиғасы он тоғыз тарауда
баяндалған болса, қазақшасында тарау сандары қойылмаған, тараулар жігі жай
белгілермен ғана бөлінген. Ал, повестің тексті 372 шумақ, он бір буынды
қара өлең ұйқасымен аударылған.
Сюжеттік байланыс (орысша завязка) – адамдар арасындағы әрекеттің
басы; тартыстың басталуы іспетті, шығарма арқауындағы негізгі оқиғаның
әуелгі туындау себебі секілді [3,74 ].
Түпнұсқада сюжеттік байланыс Троекуровтың аңға шықпақ болуы, жолай
қонақтарды ит көрсете алып баруы, Дубровскийдің бір қызметкермен келіспей
қалуы және қызметкерінің сөзіне Троекуровтың дарақылана күлгеніне ренжіп,
Дубровскийдің кетіп қалуымен басталады:
Раз в начале осени Кирила Петрович собирался в отъезжее поле.
Накануне был отдан приказ псарями и стремянным быть готовыми к пяти часам
утра. Хозяин и гости пошли на псарный двор.
Гости почитали обязанностию восхищаться псарнею Кирила Петровича.
Один Дубровский молчал и хмурился.
Что же ты хмуришься, брат, - спросил его Кирила Петрович, - или
псарня моя тебе не нравится? - Нет, - отвечал он сурово, - псарня чудная,
вряд людям вашим житье такое ж, как вашим собакам. Один из псарей
обиделся. Мы на свое житье, - сказал он, - благодаря бога и барина не
жалуемся, а что правда, то правда, иному и дворянину не худо бы променять
усадьбу на любую здешнюю конурку. Ему было б и сытнее и теплее. Кирила
Петрович громко засмеялся при дерзком замечании своего холопа, а гости
вослед за ним захохотали, хотя и чувствовали, что шутка псаря могла
отнестися и к ним. Дубровский побледнел и не сказал ни слова. Между тем
Андрей Дубровский скрылся, и никто того не заметил [1,131].
Аудармада: Аңға шықпақ болды да Троекуров,
Ит көрсете апарды қонақтарын.
Сөз сөйлемей тұр еді Дубровский
Сен неге сөйлемейсің - деді досы.
Маған міндет емес қой ит мақтамақ,
Жаңа көрген қонақтар алсын сабақ.
Ит түгіл қызметшіңе табылар ма,
Мұндай орын, мұндай үй, мұндай тамақ!?
Бұл сөзге бір қызметкер ашуланды:
- Иттен кейін көрдің бе сен адамды?
Біз түгіл сіз сықылды бір алпауыт
Мұнда тұрса қуанар,- деп-ақ алды.
Троекуров қуанып қарқ-қарқ күлді,
Сөз таптың деп арқаға қақты құлды.
Мақтаншақтың малайы тасыр болып,
Ұқпағанын Андрей іші білді.
Андрей Дубровский ішінде жоқ,
Бағана өз үйіне қайтып кетті [2,415].
Яғни, түпнұсқа мен аударманың байланысы бірдей. Міне, осылай екі
нұсқада да тартыстың шығу себебі айқындалады.
Ал, шығармадағы тартыс Троекуров Дубровскийдің жерін алып қою үшін
алғашқы қадам жасауынан, Дубровский мен Троекуровтың сот алдына баруынан
және Троекуровтың жеңіп шығуынан көрінеді:
Троекуров узнал заседателя Шабашкина и велел его позвать. Через
минуту Шабашкин уже стоял перед Кирилом Петровичем, отвешивая поклон и с
благоговением ожидая его приказаний.
- У меня сосед есть, - сказал Троекуров, - мелкопоместный грубиян; я
хочу взять у него имение, - как ты про то думаешь?...
Приехав в город, Андрей Гаврилович остановился у знакомого купца,
ночевал у него, и на другой день утром явился в присутстие уездного суда.
Вслед за ним приехал и Кирила Петрович. Он сел при открытых дверях – Андрей
Гаврилович стоя прислонился к стенке – настала глубокая тишина, и секретарь
звонким голосом стал читать определение суда [1,135].
Ал, аудармада тартыс:
Келді де Троекуров сотқа кірді,
Секретарь стол іздеп зыр жүгірді.
Ескерген Андрейді бір адам жоқ,
Не қылсын ұлықтардың қалтасы тоқ.
Секретарь сот билігін оқыды әкеп,
Еш даусыз Кистеневка - байдікі деп
Андрей Дубровский жерден шықсын,
Жүрмесін қулықпенен пайдасын жеп [2,418].
Осылай аудармашы түпнұсқадан алыс кетпеген. Оқиға ары қарай дамып,
шиеленісе түседі. Осы оқиғаны естігеннен кейін Андрей Дубровскийдің ұлы
Владимир Дубровский Петербургтан келеді, Андрей Дубровский қайтыс болады
және Владимир Дубровский заседательдар жатқан үйді өртеп, әкесінің кегі
жолында қарақшылық жолға түседі:
Кузнец ушел; пожар свирепствовал еще несколько времени в темноте
ночи, около них бродили погорелые жители Кистеневки [1,153].
Аудармада: Мұжықтың кейі қорқып, кейі састы,
Владимир құлдарға амандасты:
Мен кетемін, бәрің де аман бол - деп,
Дайындаулы арбаға қадам басты.
Бір минутта зорайды от лапылдап,
Еден, тіреу қирады бек шатырлап [2,428].
Аудармадағы сюжеттің әрбір даму сатысы түпнұсқамен сәйкес келіп
отырады.
Шарықтау шегі (латынша саlmеn – шың) – сюжеттік дамудың ең жоғарғы
сатысы; адамдар арасындағы қимыл-әрекеттің мейлінше күшейіп, өрбіп жеткен
жері; шығармадағы драмалық тартыстың өрістеп шыққан биігі [3,177].
Шығарманың шарықтау шегі Владимир Дубровскийдің оқытушы Дефорж емес
екендігінің айқындалуынан, Дубровскийдің Марияны құтқаруынан, бірақ
Марияның Верейскиймен некелесіп қоюынан, Дубровскийдің Верейский қолынан
жаралануынан көрінеді:
Князь не теряя присутствия духа, вынул из бокового кармана дорожный
пистолет и выстрелил в маскированного разбойника. Дубровский был ранен в
плечо, кровь показалось.
- Вы свободны, - продолжал Дубровский, обращаясь к бледной княгине.
- Нет, - отвечала она. – Поздно – я обвенчана, я жена князя
Верейского.
- Что вы говорите, - закричал с отчаяния Дубровский, - нет, вы не жена
его, вы были приневолены, вы никогда не могли согласиться...
- Я согласилась, я дала клятву, - возразила она с твердостию, - князь
мой муж, прикажите освободить его и оставьте меня с ним.
Но Дубровский уже не слышал, боль раны и сильные волнения души лишили
его силы. Он упал у колеса, разбойники окружили его [1,190].
Бұл аудармада да сол күйінде беріледі:
Білді де князь атты мылтық алып,
Тік тимей, иығына тиді барып...
Түс – деді – пәуескеден Марияға,-
Мен келдім, неге отырсын болдың азат.
Болмасам да, болдым ғой бұған қатын
Сорлының шығарма енді жаман атын.
Берерсін мені ойласаң тілегімді,
Жүріп кет, хош, аман бол, асыл затым!
Тұрды да Владимир аң-таң қалып,
Естімей сөз аяғын кетті талып.
Қансырап жарасынан талды ғой деп,
Әкетті жолдастары сүйреп алып [2,451].
Шығарманың шешіміне келсек, түпнұсқада былай беріледі:
Несколько дней после он собрал всех своих сообщников, объявил им, что
намерен навсегда их оставить, советовал и им переменить образ жизни...
Но последствия их оправдали; грозные посещения, пожары и грабежи
прекратились. Дороги стали свободны. По другим известиям узнали, что
Дубровский скрылся за границу [1,192].
Аудармада: Аман бол, жан достарым, мен кетемін,
Дертімді мұнда кімге емдетемін.
Көз көрмес құлақ, сезбес орын тауып,
Жайымды жан білместей жерде өтемін.
Жоғалды Владимир содан кейін,
Іздеді ұлық сенбей көпке шейін.
Разбойник, талау, шабу тоқталыпты,
Жел тынды, күн басылды дегендейін.
Кетті деп заграница – бөтен елге,
Жайылды ұзын өсек талай жерге.
Жаны ашыр ма, ақылы жанасар ма,
Біздің қазақ сорлының мұндай ерге? [2,453] –
деп, шығармадағы шешім аяқталады. Шәкәрім болса, түпнұсқада жоқ бір шумақ
өлең қосады:
Залым кім, парақор кім, жазықсыз кім,
Қайсысы ақ жүректі, қайсысы сұм?
Кекті кім, кекті жеңіп кешірген кім?
Білдің бе күшті екенін махаббаттың?! [2,453]
Аудармашы әрбір тармақты сұрақ белгісімен, яғни риторикалық
сұрақтармен аяқтау арқылы, шешімді оқырман қауымға қалдырады.
Шәкәрім Пушкинді сөзбе – сөз қуаламайды, дастанға керекті деген
жерлерін шашауын шығармай теріп алып толғатады. Аударма сюжетінде жоғарыдан
байқағанымыздай шашырандылық жоқ, белгілі бір желінің бойымен жүріп
отырады.
Енді шығармадағы образдар жүйесіне тоқталсақ, Пушкин шығармадағы басты
кейіпкерлердің бірі Кирил Петорвич Троекуровты былай суреттейді: Несколько
лет тому назад в одном из своих поместий жил старинный русский барин,
Кирила Петрович Троекуров. Его богатство знатный род и связи давали ему
большой вес в губерниях, где находилась его имение. Соседи рады были
угождать малейшим его прихотям; губернские чиновники трепетали при его
имени; дом его всегда был полон гостями, готовыми тешить его барскую
праздность, разделяя шумные, а иногда и буйные его увеселения. ...Огромная
библиотека, составленная большею частию из сочинений французских писателей
XVIII века... Отец ее, никогда не читавший ничего, кроме Совершенной
поварихи...[1,129].
Шәкәрім Троекуровты:
Сол өткен көп заманның бір кезінде,
Болыпты Троекуров деген бір бай.
Дейтұғын Покровский қышлағы бар,
Жазылған құлы болып көп мұжықтар.
Тамам бастық соңынан итше ереді,
Ұлығы ол заманның ақшқұмар.
Бай өзі оқымаған надан екен,
Тәкаббар, мақтан сүйгіш адам екен.
Малы көпке пәле жоқ деп ойлайтын,
Зорлықшыл, өр мінезді жаман екен[2,412].
Троекуровтың мінез-құлқын, психологиясын ақын осылай бейнелейді.
Түпнұсқада байдың мақтаншақтығы, тәкаппарлығы, айналасына өктем екендігі
айтылады. Ал, қазақ ақыны бұл мінездемеге оқымаған надан деген
сипаттаманы қосады. Себебі, түпнұсқада келтіргеніміздей, байдың үлкен
кітапханасының бар екендігі, оны байдың өзі оқымайтындығы айтылады. Сонымен
қатар, шығармада Троекуровтың француз тілін білмейтіндігі айтылған.
Троекуров бейнесі – былыққа, зорлыққа, парақорлыққа толы заман
бейнесі. Уез басшылары, оның жандайшаптары түгел Троекуровтың қасында.
Оларда балға үйірілген арадай Троекуровтан жемтік күтеді. Мол байлықтан
садақа тиген чиновниктер үшін Троекуровтың айтқаны заң. Ол парамен уездной
начальниктерін сатып алып, бүкіл өңірге істетеді. Момын елді, жалшы
мұжықтарды зар еңіретеді. Адамнан көрі оның аңға шығатын иті сыйлы. Қарсы
шыққан жанды аямақ емес. Ол өзінің жалғыз қызы Марияны да аямайды. Шалға
берме деп зар жылған қызының мұңы, көз жасы әке жүрегін жібітпейді[4, 76],-
дейді Ізтілеуова Салтанат Далбайқызы Шәкәрім поэзиясындаы тұлға мәселесі
атты зерттеуінде.
Троекуров туралы Шәкәрім Құдайбердіұлы:
Досы – мал, дұспаны – адам, мейірімсіз,
Рахымсыз ит емес пе оңбайтұғын [413],-
деп айтуы оның адамдыққа жат пиғылын айтып тұр.
Пушкин шығармадағы екінші кейіпкер Дубровскийді: Сей Дубровский,
отставной поручик гвардии, был ему ближайшим соседом и владел семидесятью
душами. Троекуров, надменный в сношениях с людьми самого высшего звания,
уважал Дубровского несмотря на его смиренное состояние[1,130],- деп
суреттейді.
Ал, Шәкәрім:
Андей Дубровский деген бір бай
Дәулеті оның емес тым анадай.
Мінезі Троекуров сықылды емес
Жаралған бір-біріне тіпті ұқсамай.
Дубровский мал сүймей, адам сүйгіш
Қиянат, залымдықты көрсе күйгіш.
Мал сақтама, ар сақта деп ойлайды
Адамдық, әділетті ерте түйгіш[2,413].
Қарап отырсақ, Дубровский көрші досына тіпті ұқсамайтын кереғар бейне.
Байлықтан гөрі адамдықты, әділеттілікті биік санаған жан. Гуманист
Шәкәрімнің идеалына мейлінше жақын кейіпкер. Сондықтан, Шәкәрім мінезі
араз екі бай тіркесін бекер қолданбаса керек.
Пушкин Андрей Дубровскийдің ауырғандағы портретін былай береді:
В эту минуту в залу вошел, насилу передвигая ноги, старик высокого
роста, бледный и худой, в халате и колпаке[1,143].
Осы портретті Шәкәрім:
Сол кезде біреу шықты есік ашып,
Өлген кісі сықылды қаны қашып.
Белі имейген, көзінің оты сөнген,
Бір тұрып, бір жығылып азар басып[2,422],-
деп, түпнұсқадан алшақтау кеткенімен, мағынасын сақтап береді.
Портрет (фр.partrait - бейнеленген) - әдеби кейіпкердің сырт
көрінісін, кескін-кейпін бой тұлғасын суреттеу. Кейіпкердің мінез-бітімін,
характерін неғұрлым ашып көрсету үшін оның портретін мүсіндеудің де үлкен
мәні бар. Сондықтан кейіпкердің характерін әртүрлі жағдайда, күрес-тартыс
үстінде, оның басқа адамдармен қарым-қатынасы, өзінің әрекет қимылдары,
істеген істері арқылы айқындай отырып, жазушы портреттік сипаттауға да
көңіл бөледі. Жазушы негізгі қаһармандардың келбетін, бой тұлғасын, жүріс-
тұрысын, сөйлеу мәнерін есте қаларлықтай етіп, әсерлі бейнелеуге мән
береді [5, 270].
Сондықтан, А.С.Пушкин кейіпкерлер бейнесін ашуда портреттерді көптпеп
қолданған. Аудармашы да осы ойды ескеріп түпнұсқадағы портреттерді дәл
беріп отыруға тырысқан.
Ал, орталық тұлға Владимир Дубровскийдің портретін Пушкин кейіпкер
Анна Савишнаның аузымен былай деп береді: ..входит ко мне человек тридцати
пяти, смуглый, черноволосый, в усах, в бороде, сущий портрет...[1.161].
Шәкәрім аталған портретті:
Қара мұрт, қара шашты, өткір көзі,
Ішімді елжіретті әрбір сөзі.
Орта бойлы иықты, жүзі нұрлы,
Отыз бес шамасында, жастау өзі[2,433].
Аударма нұсқада түпнұсқада жоқ Орта бойлы иықты, жүзі нұрлы деген
тіркес кездеседі, яғни, аудармашыда кейіпкер портретін толықтыру
(добовление) бар.
Ары қарай автор Владимир Дубровскийді исправниктің көрсетуінде
сипаттайды: От роду 23 года, роста среднего, лицом чист, бороду бреет,
глаза имеет карие, волосы русые, нос прямой. Приеты особые: таковых не
оказалось[1,163].
Шәкәрім Құдайбердіұлында:
Өткір, қара көзі бар, қоңыр шашты,
Орта бойлы, қара мұрт, қара қасты.
Мұрны түзу, сақалын қыратұғын,
Жиырма екі жасынан биыл асты[2,435].
Мұндағы айырмашылық түпнұсқада Дубровскийдің шашын русый яғны ақ
сары шаш деп сипаттаса, аудармада қоңыр шашты деп береді. Сонымен қатар,
кейіпкер көзі түпнұсқада карие глаза яғни қой көзді болса, Шәкәрімнің
Дубровскийі өткір, қара көзді болып келеді. Бұл өлең жолдарындағы қара
мұрт, қара қасты Шәкәрім өз жанынан қосқан. Ал соңғы жолдағы жиырма екі
жасынан биыл астыны жасы жиырма үш десе буын саны кемшіндеу, келтелеу
шығар еді. Шәкәрім азды – көпті ауытқудан жалтармай, жасқанбай поэзия
табиғатына бағынған. Осы шумақтағы мұрны түзу тіркесі қыр мұрынды
эпитетінің тең дәрежедегі баламасы болады.
Әдебиеттегі портреттің өзгешелігі, мысалы, суретші бояумен
кескіндеген портреттен айырмасы, ол адамның бет - әлпетін, кейпін тұтас
бейнелемей, көбінесе жекелеген ерекшеліктер, есте қаларлықтай сипат
белгілер, көркемдік детальдар арқылы көрсетеді. Суретші жасаған портретте
адамның бет-пішіні, өң-шырайы, келбеті қалайда бүтіндей алынады. Ал,
әдебиет шығармасында портрет бояумен емес, сөзбен мүсіндегендіктен,
кейіпкердің бет-пішіні, кескін-кейпі суреттелген жеке сипат-белгілері
негізінде ойша толықтырылып көзге елестетіледі.Сондықтан, мұнда портретке
қажетті бөлекше қасиет-белгілерді екшеп, дәл көрсетудің, ұтымды көркем
детальдар қолданудың маңызы айрықша болады[270].
Адам бейнесін, кескін-кейпін сөзбен өрнектеу оңай дүние емес және оны
өзге тілге поэзия тілінде аудару ұйқасты қажет етеді. Аудармашыда кеткен
кейбір өзгертулер осының айғағы.
Шәкәрім Пушкиннің үлгі - өнегесін қазақ жұртына түсінікті тілмен,
қазаққа жақын ұғымдармен өрнектеп жеткізеді. Әр кейіпкердің тұлғасы тамаша
сомдалған. Владимир Дубровский мәдениеттің, білімнің, әділеттің,
уағдашылдықтың тұлғасы. Ол әрі ержүрек, намысшыл, батыл, тапқыр жігіт. Оған
қоса адал жүрек пен нәзік сезім иесі. Оның Марияға деген махаббаты қандай
мөлдір, қандай шынайы, ниеті қандай таза. Владимир сегіз қырлы, бір сырлы
азамат – толысқан тұлға. Бірақ, әділетсіз, арсыз қоғам оны да жаныштап
тастайды. Ол күш – жігерін жан аямай әділет жолына жұмсағанымен,
жәбірленгендерге қол ұшын бергенімен қоғамды жөндей алмайды. Қоғамды, елді
жайлаған әділетсіздік салтанат құрады. Солай бола тұрса да өмірдің
баяндылығы, мән – мағынасы Владимир сияқты тұлғалардың болуымен байланысты.
Түбінде адал адамзат Владимир Дубровский жағында. Ақынның арман, мақсаты
әділеттің ақ туының желбіреуі. Барлық данышпандар жақсылық пен жамандық
мәселелерін шешумен айналысқан. Адамзат тіршілігінде бұл мәселе күн
тәртібінен түспек емес. Адамзатты құтқаратын Дубровский сияқты әділетті,
ерлікті және махаббатты мақсат тұтқан жандар[4,114] - дейді Ізтілеуова
Салтанат Далбайқызы Шәкәрім поэзиясындағы тұлға мәселесі атты филология
ғылымдарының кандидаты дәрежесін алу үшін дайындалған диссертациясында.
Шығармадағы келесі кейіпкер Кирил Петрович Троекуровтың қызы Мария
Кириловна болатын. Түпнұсқада: Читатель, вероятно, уже догадался, что
дочь Кирила Петровича, о которой сказали мы еще только несколько слов, есть
героиня нашей повести. В эпоху, нами описываемую, ей было сеинадцать лет, и
кросата ее была в полном цвете.
Огромная библиотека, составленная большею частию из сочинений
французских писателей XVIII века, была отдана в ее распоряжение... и Маша,
естественным образом, перерыв сочинения всякого рода, остановились на
романах..[1,154].
Аудармада: Тыңдаушының ойынан шықты ма екен,
Баяғы Мария деген бір жастау қыз.
Сабаққа оқысын деп беріп еді,
Бұл кезде он жетіге келіп еді.
Әкесіндей антұрған надан емес,
Ғылым, әдеп, тәрбия көріп еді [2,429],-
деп, түпнұсқадан алшақтау кеткен тұстары да бар.
Пушкин кейіпкерлерінің мінезі оқиғаның дамуы барысында біртіндеп
ашыла түссе, Шәкәрім Құдайбердіұлы кейіпкерлер мінезін оқырмандарға бірден
аражігін ашып, таныстырып өтеді. Әсіресе, Андрей Дубровскийдің мінез –
құлқы, қайырымдылығы түпнұсқада бірте-бірте ашылатын болса, Шәкәрім
ұйқасында алғашқы шумақтардан-ақ үйіліп – төгіліп, жиынтық түрде айтылады.
Дубровский повесінде Шәкәрім Құдайбердіұлының көркемдік шеберлігін
тануға болады. Ақын небір терең ойлары мен өлең сөзіндегі өрнегін өзіндік
бір тәсілмен астарлы жеткізе білудің шебері. Ақынның поэтикалық тілі
өзгеше. Ол өлеңнің әрбір шумағына ғана емес, әр тармағына да небір теңеулер
мен эпитет, метафораларды, символдарды тамаша қолдана біледі. Дастан жазу
үлгісінде дәстүрді алға дамытумен қоса, мазмұны терең, жаңалығы мол
мұраларды қалдыра білген ақын.
Жер айналмай тұрмайды дүние жай,
Келер, кетер адамзат із қалдырмай.
Сол өткен көп заманның бір кезінде,
Өтіпті Троекуров деген бір бай.
Бұл есепсіз жылдарда көп жан өткен,
Кезімен бірі келіп, бірі кеткен [2,409].
Осындағы келер, кетер қолданымы ақын поэзиясында жиі кездеседі. Бір-
біріне қарама - қайшы келетін екі сөз немесе екі ұғымды бүкіл өзінің
пәлсапалық ой жүйесі мен танымын айшықтау үшін тамаша қолдана біледі.
Метафоралар:
Ақылсыз мал мен мансап кім екенін,
Сырты – адам, іші – шошқа сұм екенін [2,412].
Келтірілген метафора арқылы аудармашы басты кейіпкерлердің бірі
Троекуров бейнесін ашып отыр.
Сөзі – бал, әр мінезі майда еді-ау деп,
Көзінен шығып кетті еріксіз жас [2,421].
Мария бейнесін ашу да сөзін – балға балап отыр, яғни оның мінезін
ашқан.
Закон – түйе, бұйдалап жетелерміз,
Несі адам осындайға жол таппаған [2,417].
Законды – түйеге балайды, заң қатып қалған ереже емес, оны өзгертіп,
өз пайдаңа шешуге болады дегенді айтып отыр. Бұл сөзді Шәкәрім Шабашкин
аузына салады.
Кейіптеу:
Ой шалып шартарапты жыбырлады,
Жел суылдап, жерде гүл сыбырлады.
Аққан өзен көрсетіп о да өмірін,
Менше ақшы деп, бұраңдап былдырады [2,424].
Кеш болғанға ишарат бергендей боп,
Перде қылып тау тартты көлеңкесін [2,425].
Теңеу:
Әуел баста адамзат аңша жүріп,
Әлсізін азық қылды әлі жеткен [2,409].
Қырда құс, дарияда балықтай боп,
Аяғында шар мініп аспанға ұшқан [2,410].
Тамам бастық соңынан итше ереді,
Ұлығы ол заманның ақшақұмар [2,413].
Иттейін еркелеген жылмаң қақты,
Бай көрсе парақорлар қандай майда [2,416].
Қалғаны шуылдады қырған қойдай,
Жүгірді бір офицер тағы қоймай [2,452].
Шәкәрім Құдайбердіұлы теңеудің көптеген түрін қолданған. Мысалы:
-тейін, -ша, -тай, - тей жұрнақтары арқылы жасалған теңеулер.
Ирония:
Маған міндет емес қой ит мақтамақ,
Жаңа көрген қонақтар алсын сабақ.
Ит түгіл қызметшіңе табылар ма,
Мұндай орын, мұндай үй, мұндай тамақ!? [2,414].
Метонимия:
Бұл есепсіз жылдарда көп жан өткен,
Кезімен бірі келіп, бірі кеткен [2,409].
Синекдоха:
Жоғалтсын жылдам көзін менен аулақ
Бір іс көріп кетейін демесе нақ [2,423].
Қадалып ақ етекке көзі талды,
Сол ма, сол емес пе деп көп қадалды [2,421].
Эпитет:
Өткір, қара көзі бар, қоңыр шашты,
Орта бойлы, қара мұрт, қара қасты.
Мұрны түзу, сақалын қыратұғын,
Жиырма екі жасынан биыл асты [2,435].
Қара мұрт, қара шашты, өткір көзі,
Ішімді елжіретті әрбір сөзі.
Орта бойлы иықты, жүзі нұрлы,
Отыз бес шамасында, жастау өзі [2,433].
Шәкәрім түпнұсқадан мазмұн мен мәнді сақтай отырып, өзіндік сөз
мәнерін, ұлттық қолданысқа сәйкес тамаша сөз кестесін жасай білген.
Шәкәрім Дубровский шығармасында кездесетін тұрақты тіркестерді
аударуды міндет деп санамаған.
Бірақ, Шәкәрім Пушкинде еркін тіркеспен берілген кейбір сөйлемдерді,
қазақ түсінігіне сай мақал – мәтелдермен, тұрақты тіркестермен бере білген.
Талдауға кіріспес бұрын, фразеологияға яғни тұрақты тіркеске сипаттама
бере кетейік. Кемінде екі сөздің тіркесуінен жасалған, құрамы мен құрылымы
тұрақты, даяр қалпында қолданылатын тілдік единица әдетте, фразеологиялық
оралым деп аталады. Фразеологиялық оралымға өте-мөте тән басты белгі:
- оның даяр қалпында жұмсалу белгісі;
- ол қанша сөзден тұрса да бір ғана мағына береді;
- сөздердің сыңарларын ауыстыруға болмайды;
- фразеологиялық оралымдардың мағынасы тіркескен сөздердің мағынасынан
бөлек;
- фразеологиялық оралым бір бүтін единица ретінде жұмсалады [6,132].
Пушкин Дудровский повесіндегі басты кейіпкерлердің бірі Кирил
Петрович Троекуровты еркін тіркеспен былай суреттейді: Несколько лет тому
назад в одном из своих поместий жил старинный русский барин, Кирила
Петрович Троекуров. Его богатство, знатный род и связи давали ему большой
вес в губерниях, где находилось его имение...[1,129].
Одан ары оның өр көкірек, надан адам екендігі айтылады. Ал, бұл
сөйлемдер Шәкәрімде:
Жер айналмай тұрмайды дүние жай,
Келер, кетер адамзат із қалдырмай.
Сол өткен көп заманның бір кезінде,
Болыпты Троекуров деген бір бай.
Бай өзі оқымаған надан екен,
Тәкаббар, мақтан сүйгіш адам екен.
Малы көпке пәле жоқ деп ойлайтын
Зорлықшыл өр мінезді жаман екен [2,413].
Мұндағы біздің айтпағымыз, ақын Троекуровтың мінезін сипаттай келе,
тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні ретінде Малы көпке пәле жоқ деген
қазақ түсінігіне сай мақалмен беруі.
Шығарманың басты кейіпкерлерінің бірі Дубровскийді Пушкин: Сей
Дубровский, отставной поручик гвардии, был ему ближайшим соседом и владел
семидесятью душами. Троекуров, надменный в сношениях с людьми самого
высшого звания, Дубровского несмотря на его смиренное состояние... ары
қарай жалғаса береді.
Бұл сөйлемдер Шәкәрімде:
Дубровский мал сүймей, адам сүйгіш,
Қиянат, залымдықты көрсе күйгіш.
Мал сақтама, ар сақта деп ойлайды
Адамдық, әділетті ерте түйгіш [2,413], -
деп бір шумаққа сыйдыра отырып, Дубровскийдің мінезін Мал сақтама, ар
сақта деген мақалмен беруі өте орынды. Яғни ақын аударманы мақал-
мәтелдермен, тұрақты тіркестермен беру өнімді жол екенін білген.
Түпнұсқадағы: ...Андрей Гаврилович: коли в твоем Володьке будет путь,
так отдам за него Машу; даром что он гол как сокол[1,130].
Бұл сөйлем түгелімен Шәкәрімде қалып кеткен. Гол как сокол тұрақты
тіркесінің мағынасы шыр бітпеген, түгі жоқ, кедей [7, 233].
Түпнұсқада: Кирила Петрович сам по себе, а Андрей Гаврилович сам по
себе, а все мы божии да государевы; да ведь на чужой рот пуговицы не
нашьешь [1,241],-дейтін мақал аудармада қалып кеткен, себебі Владимир
Андреевич пен атқосшысы Антонның диалогы түгелімен аудармада берілмеген.
Дегенмен, бұл мақал қазақтың ешкімнің аузына қақпақ бола алмау тұрақты
тіркесімен мағыналас келетін тәрізді.
Пушкинде: - Ахти, Егоровна,- сказал дьячок,- да как у Григорья- то
язык повернулся; [1,147] - деген тұрақты тіркесті Шәкәрім еркін тіркеспен
былай береді:
Мұны естіп Троекуров қалды кетіп
Балаға Егоровна келді жетіп:
Мінезін антұрғанның білмейсің бе
Қарағым, қатты айттың ғой өкпелетіп [2,423],-
бұл тұрақты тіркес қазақтың қатты айту сөзімен сәйкес келіп тұр.
Владимир стиснул зубы, страшные мысли рождались в уме его [2,150], -
деген тұрақты тіркесті:
Қайрайды, кейде ыза боп, жауға тісін
Ойлайды, кейде реттеп қылмақ ісін [2,421],-
деп тұрақты тіркеспен еш мағынасын жоғалтпай берген.
Түпнұсқада еркін тіркеспен берілген сөйлемдерді Шәкәрім мақалмен береді.
Мысалы, Соседи ради были угождать его прихотям; губернские чиновники
трепетали при его имени; дом его всегда был полон гостями...[1,129].
Ал, бұл аудармада:
Надандау Троекуров ғылымға олақ.
Сүйтсе-дағы қадірі елге мол-ақ,
Сүйек қайда көп болса, ит сонда- деп,
Үйінен үзілмейді мың-сан қонақ [2,414], -
деп қазаққа өте ұғынықты мақалмен берген.
Но Дубровский стал неподвижен, потупя голову[1,139],- деген сөйлемді
Шәкәрім:
Сүйеніп стенаға тұрып қалды,
Бейне бір, қағып қойған қазықтай боп [2,418], -
деп тұрақты тіркеспен беруі өте орынды және мақал – мәтелдер оқырман
назарын бірден өзіне аударатыны мәлім.
Дубровскийдің басына түскен қиыншылықты суреттеуде Шәкәрім тұрақты
тіркестерді көп қолданған: Вдруг он поднял голову, его глаза засверкали,
он топнул нагою, оттолкнул секретаря с такою силою, что тут ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Көркем аударма XX ғасыр басында қазақ әдебиетінде мейлінше кең
өрістеді. Бұл дәуірде әлем әдебиетінің небір үздік үлгілері А. Байтұрсынов,
М.Дулатов, І.Жансүгіров, Б.Өтетілеуов, Ш.Құдайбердіұлы, Т.Ізтілеуов,
М.Сералин, Ә.Найманбаев, С.Көбеев, М.Бекімов тағы басқа көптеген ақын –
жазушылардың қаламынан қазақша сөйледі. Үндінің асыл мұрасы Калила мен
Димнадан алынған мысалдар, әйгілі парсы ақыны Фердоусидің Шахнамасынан
үзінділер, Низами, Сағдидің дастандары, орыс ақыны А.С.Пушкиннің Капитан
қызы, Дубровский, Бораны, М.Лермонтовтың Қашқын, Үш терек атты
шығармалары, Л.Н.Толстойдың түрлі туындылары аталған қаламгерлер арқылы
қазақ ортасына жетті. Әрине, ол шығармалардың аударылу сапасы, аударманың
әдеби – көркемдік жетістігі біркелкі болды деп айта алмаймыз. Ақын –
жазушыларымыз сол кезде аудармаларының, алдымен, қазақ оқырманына түсінікті
болып шығуы жағына баса назар аударған.
Біздің сөз етпегіміз, көрнекті ақын, ғұлама ойшыл, білгір тарихшы,
дарынды аудармашы Шәкәрім Құдайбердіұлы қалдырған бай мұраның бір саласы -
оның көркем аударма дамуына қосқан үлесі. Жасымнан жетік білдім түрік
тілін деп ақынның өзі айтқандай, Шәкәрім Шығыстың да, Батыстың да асыл
жауһарларымен таныс болған. Ол ең бірінші кезекте Шығыстың ғұламаларына
жүгініп, сол тұлғалардың шығармаларын ана тілімізге тәржімалаған.
Оятқан мені ерте – Шығыс жыры,
Айнадай айқын болды әлем сыры.
Талпынып орыс тілін үйренумен,
Надандықтың тазарып кетті кірі, -
деп жырлайды ақын бір өлеңінде.
Шәкәрім парсы тілдес шайырлардың арасынан Шираз бұлбұлы атанған Қожа
Хафиздің (1325 – 1389) өмір философиясына арналған ғазалдарын (300
жолдай) ақынмен сырласа отырып жырласа, Шығыс тақырыбында ең көлемді мұрасы
– Ләйлі – Мәжнүн жырын өз жанынан шығарғандай етіп жырлайды. Орыстың сөз
зергері А.С.Пушкиннің Дубровсий және Боран шығармаларын, Л.Н.Толстойдың
Алты әңгімесін қазақ тілінде сөйлетті. Сонымен қатар, американ жазушысы
Гарриет Бичер Стоудың Хижина дяди Тома яғни Том ағайдың балағаны
(лашығы) атты романын қазақ ортасына көркемдеп жеткізді. Өкінішке орай,
бұл аударма бізге жеткен жоқ.
Шәкәрім XIV ғасырда өмір сүрген парсы елінің ақыны Қожа Хафизді өзіне
ұстаз етіп алады. Ақын Көрініске шоқынған, Кел, аяқшы құй қымыз, Ей,
жарымыз, ай нұры, Тұр аяқшы, бер қымыз, Көңіл жібі қолымнан, Егер
сүйікті ол бала, Анық ерге жолдас бол, Мәжілісінде досыңның, Кешегі
басшы піріміз деп аталатын өлеңдерді Хафизден аударған.
Ақын Хафиздің өмірге, тіршіліктің сырларына, құдай жолына, адамның
көңіл – күйлеріне қатысты ішкі философиялық ой – толғаныстарын жете
пайымдаған. Шәкәрім аударған Хафиз жырларының барлығы да бірімен бірі
сабақтасып жатыр. Олардың қай – қайсысында да ақынның көңіл –күйінің терең
қатпарлары көрініс тапқан.
Шығыс мәдениетінің маржандарын таңдап, талғап терген Шәкәрімнің осы
тараптан тағы бір назар аударған дүниесі әйгілі Ләйлі – Мәжнүн хикаясы
болды. Шәкәрімнің Ләйлі – Мәжнүн дастаны 1907 жылы дүниеге келген. 1922
– 1923 жылдары Шолпан журналының бірнеше сандарында басылды. Кейінірек,
1935 жылы Сәкен Сейфуллиннің басшылығымен жеке кітап болып басылып шықты.
Шығыста Ләйлі – Мәжнүн тақырыбына дастан жазғандар көп болған.
Шәкәрімнің өзі айтқандай, бұл шығарманың сюжетін ақын Шығыстың ұлы
шайырларының бірі Физулиден алған. Шәкәрім аудармасындағы дастанның кіріспе
бөлімінен үзінді келтірейік:
Мәжнүннің Ләйлімен өз жұмысы,
Әне сол шын ғашықтың қылған ісі.
Бұлардың әпсанасын жазған адам,
Физули Бағдади деген кісі.
Ондай ғып еш бәйішті жаза алмаған.
Нақышын шын келтіріп қаза алмаған.
Кітабын Физулидің іздеп тауып,
Кез болды былтырғы жыл азар маған.
Азербайжанның ұлы ақыны Мұхаммед Сүлейменұлы Физули (1494- 1563)
туралы осылай жырлайды.
Біздің негізгі мақсатымыз, Шәкәрім Құдайбердіұлының орыс клссиктерінен
аударған шығармаларын талдау. Себебі, біз Шығыс тілін жетік білмегендіктен,
Шығыс шайырларынан аударған шығармаларын зерттеу обьектіміз ете алмадық.
Ақын А.С.Пушкиннің сүбелі туындыларының ішінен әлеуметтік повесі
Дубровский мен Боранды қазақ тіліне аударған. Шәкәрім Пушкиннің аталған
шығармаларын 1908 - 1912 жылдары поэзия тілінде аударады.
Шәкәрім өзі пір тұтқан Л.Н.Толстойдың алты әңгімесін аударды. Атап
айтар болсақ, Асархидон – Лаэли (қара сөзбен), Үш сауал (қара сөзбен),
Криз патша (өлеңмен) әңгімелері мен Қытай елінің өмірінен алынған үш
шығарманы Күншығыстың жүз әңгімесінен (1888 жылғы әңгімелер) алып 1924
жылы аударып Алты әңгіме топтамасына енгізеді, атап айтқанда: Пан–Жи–Зан
хан (өлеңмен), Ұждан (қара сөзбен), Қолшатыр бұйрығы (өлеңмен)
әңгімелерін аударған.
Л.Н.Толстойдың жоғарыда аталған алты әңгімесін аударғандағы мақсатын
ақын ашып айтып былай дейді:
Алты әңгіме оқуға жайың бар ма?
Ұсындым жаңа өспірім ғалымдарға.
Әншейін бос сөз демей ғибрат ал,
Ой жібер ішкі сырын пайымдарға.
Орыс, қазақ адамның бәрі бірдей,
Ешкімді алалама оны білмей.
Кем – кетікке қарасу ар міндеті,
Халқыңа пайда тигіз босқа жүрмей.
Яғни, Шәкәрім Толстойдың тәрбиелік мәні бар шығармаларын аудара
отырып, қазақ халқын адамгершілікке, алауыздықтан аулақ болуға,
ынтымақтастыққа шақырады.
Шәкәрім Құдайбердіұлы қай ұлт әдебиетінен аудармасын белгілі
себептермен, белгілі бір мақсат қоя аударатыны көрінеді. Халқына пайдасы
тиетін, тәрбиелік мәні бар, адамгершілікке үндейтін шығармалар екені
сөзсіз.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Зерттеу жұмысының алдына қойған мақсаты,
қазақ халқының біртуар ақыны, философ Шәкәрім Құдайбердіұлының аудармашылық
өнерін зерттеп, айқындау. Шәкәрім кімдерді аударды? Қалай аударды?
Аударманың қай түріне жатады? Шәкәрім аудармаларының ерекшелігі неде? Деген
сұрақтар төңірегінде жауап іздеп, жұмыс жасау.
Зерттеу жұмысының міндеті: Шәкәрім Құдайбердіұлының жасаған
аудармаларына жеке – жеке тоқталып, жан-жақты талдауға тырысу. Түпнұсқа мен
аударманы салыстыра отырып, тақырып пен идея саймасайлығын, сюжет пен
компазиция саймасайлығының өлшемдеріне үңілу, сонымен қатар, тіл мен стиль
ерекшелігіне, образдар жүйесінің берілуіне және ақынның аударма
туындыларында қолданған өзіндік сөз кестелерін талдау. Сонымен қоса,
тұпнұсқадағы диалогтардың, тұрақты тіркестердің, реалий сөздердің, портрет
пен пейзаждың, психологиялық параллелизмнің аудармада берілу деңгейіне
көңіл бөлу.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Ақынның аударматанудағы алар орны мен
аудармаға қосқан үлесі, соның ішінде өзіндік, ерекше қолтаңбасын айқындау
өзекті болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Шәкәрімнің көркем аударма өнеріндегі
атқарған ісі жөнінде бірталай еңбектер жазылғандығы белгілі. Атап айтқанда,
белгілі ғалым Ш. Сәтбаеваның Ш. Құдайбердиев монографиясында ақынның
аудармалары туралы жалпы танымдық мағлұматтар берілсе, Ө. Күмісбаевтың
Терең тамырлар, Казахские и персидско – арабские литературные связи XIX
– XX вв монографияларында, А.Қыраубаеваның Шығыстық қисса – дастандар
кітабы мен жекелеген мақалаларында, Б.Әбдіғазиұлының Шәкәрім
шығармашылығының дәстүрлік және көркемдік негіздері монографиясында,
И.Жеменейдің Хафиз және қазақ әдебиеті оқу құралдарында Шәкәрімнің шығыс
– батыспен байланысының бірқатар мәселелері қарастырылған. Одан кейінгі
Шәкәрім Құдайбердіұлының аудармаларын танытуға ат салысып жүрген
зерттушілеріміз, А.Абиыр, Ж.Ахметова, Б.Атығай, З.Жұмағали,
А.Тілеухановаларды атауға болады. Сонымен қатар, Әл – Фараби атындағы Қазақ
Ұлттық университеті, филология факультеті Әдеби шығармашылық және көркем
аударма теориясы кафедрасының Көркем аударма және әдеби компаративистика
мәселелері бойынша жарияланған зерттеу еңбектерінің пайдасы көп болды.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері: Салыстырмалы, коммуникациялық,
функциональдық, проблемалық;
Түпнұсқа мен аударманың тақырыбы мен идеясының сайма-сайлық өлшемдері;
Түпнұсқа мен аударманың сюжеті мен композициясының сайма- сайлық
өлшемдері;
Түпнұсқа мен аударманың образдар жүйесі сайма- сайлық өлшемдері;
Түпнұсқа мен аударманың тілі мен стилінің сайма- сайлық өлшемдері;
Суреткердің дүниетанымы мен көркемдік әдіс мәселесі тұрғысынан талдау
жасадық.
Жұмыстың зерттеу нысаны: Шәкәрім Құдайбердіұлының аудармалары, орыс
жазушыларынан аударған шығармалары, атап айтсақ, А.С.Пушкиннің
Дубровскийі мен Метель шығармаларының аударылуы мен Л.Н. Толстойдың
Алты әңгімесі. Олар: Асархидон – Лаэли, Үш сауал, Криз патша,
Пан–Жи–Зан хан, Ұждан, Қолшатыр бұйрығы әңгімелері зертту нысанымыз
болды.
Автордың жұмысы аясында жарияланған материалдар: Қарастырылып отырған
магистрлік диссертацияға қатысты ғылыми мақалалар жарияланды. Мақалалар
Әдеби шығармашылық және көркем аударма теориясы кафедрасы
магистранттарының ғылыми мақалалары топтастырылған Аударматану мен әдеби
компаративистиканың өзекті мәселелері атты жинақта Шәкәрім аудармаларында
тұрақты тіркестердің берілуі деген атпен жарияланса, енді бірі - Аударма
теориясы мен тәжірибесінің және салыстырмалы әдебиеттанудың өзекті
мәселелері атты республикалық ғылыми-теориялық конференция материалдары
жинағына Л.Н.Толстой шығармалары Шәкәрім Құдайбердіұлы аудармасында деген
атпен ұсынылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Бітіру жұмысы кіріспеден, үш тараудан,
қортындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде Шәкәрім Құдайбердіұлының аудармаларын жеке – жеке атап,
олардың қай уақыттарда аударылғанына назар аудардық. Сонымен қатар,
зерттеушілердің ақынның аудармаларына деген ойларын келтіруді жөн көрдік.
Бірінші тарауда, Шәкәрім Құдайбердіұлының орыс ақыны А.С.Пушкинен
аударған көлемді шығармасы Дубровскийді жан – жақты талдауға тырыстық.
Бұл шығарманы аударуда ақын қандай тәсілдер пайдаланды және қандай
көркемдік дәреже де бере алды деген сұрақтар төңірегінде ой қозғадық,
түпнұсқа мен аударманы салыстыра отырып ұқсастықтары мен айырмашылықтарын
сараладық..
Екінші таруда, ақынның А.С. Пушкиннің Боран әңгімесін аударуына
назар салдық. Түпнұсқа мен аударманың алдымен, тақырып пен идея
саймасайлығына көңіл бөлсек, онан соң сюжет пен компазиция саймасайлығы,
кейіпкерлер жүйесі саймасайлығы, шығарманың тілі мен суреткердің стилін сөз
ету және Шәкәрімдік сөз өрнегін талдауға тырыстық. Яғни, ақынның аударма
жасауда қолданған өзіндік тілдік құралдары: метафора, метанимия, эпитет,
теңеуден бастап, тұрақты тіркестер,диалогтардың аударылу дәрежесі, кірме
сөздердің қолданылуы.
Үшінші тарауда, Шәкәрімнің өзіне ұстаз тұтқан орыс жазушысы
Л.Н.Толстой шығармаларын аударуын талдауға тырыстық. Ақын Толстойдың
тәрбиелік мәні бар, адамгершілік қасиеттерге үндейтін Алты әңгімесін
аударған. Соның ішінде, екі әңгімесі Асархидон – Лаэли (Ассирийский царь
Асархадон) және Үш сауалды (Три вопроса) түпнұсқа мен аударманы салыстыра
отырып, жан – жақты талдауға тырыстық.
Қортынды бөлімде, Шәкәрім Құдайбердіұлы аудармаларындағы көркемдік
ерекшеліктерді жеке-жеке атап өттік.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- Ш. Құдайбердіұлының аудармаға қосқан үлесі яғни аудармашы ретінде
танылуы;
- Шәкәрім аудармаларындағы көркемдік ерекшеліктердің айқындалуы;
- Ш. Құдайбердіұлының аударманың бір түрі – еркін тәсілімен түрлі
жанрларға қалам сілтеуі;
- Аударма мәтіннің тілдік-әдеби тұрғыдан талданып қарастырылуы;
- Тұрақты сөз тіркестерінің аудармада көрініс табуы;
- Аударма нұсқаны толық талдау үшін түпнұсқа мәтінмен параллельді
салыстырылып, нақты мысалдармен дәйектелді;
- Шәкәрім аудармаларының көркемдік сапасы айқындалды;
Жұмыстың көлемі: 76 бет
Пайдаланылған әдебиеттер саны: Көркем әдебиет: 5
Диссертациялар: 5
Монографиялар: 5
Мақалалар: 16
Сөздіктер: 6
Теориялық еңбектер: 7
Барлығы: 47
Зерттеу жұмысына тірек болған сөздер: Еркін аударма, балама аударма,
жартылай балама аударма, антонимдік аударма, қосу (добовления), алу
(сокращения), тұрақты тіркестер.
Жұмыстың мазмұны: Кіріспеде жұмыстың өзектілігі, құрылымы, мақсты-
міндеті, зерттеудің әдіс - тәсілдері, жұмыстың көлемі жайында мәлімет
беріледі. Негізгі бөлім үш тарауды қамтиды. Мұнда аудармашының өзіндік
ерешеліктері нақты мысалдармен дәлелденеді. Қортынды да нақты жұмыс барысы
нақтыланып, жүйеленеді.
Жұмыста қолданылған дерек көздер: Шәкәрім Құдайбердіұлының
аудармалары, А.С.Пушкин шығармалары мен Л.Н.Толстой шығармалары, Шәкәрім
Құдайбердіұлы аудармаларына қатысты жазылған диссертациялар, монографиялар,
зерттеу мақалалар, сөздіктер, кестелер.
I Тарау. А.С.Пушкиннің Дубровский повесін аударудағы Шәкәрімнің
ұстанымы
Шәкәрім орыстың ұлы ақыны А.С.Пушкин шығармаларымен ертеден таныс
болған. Шәкәрім Құдайбердіұлы оның Дубровский повесі мен Боран
әңгімесін қазақ тіліне аударды. Бұл шығармаларда баяндалатын оқиғалар
табиғаты да, айтылар ой, ұсыныстар, идеялардың сипаты да Шәкәрімнің өмірлік
мұрат, нысанасымен тамырлас екені аңғарылады. Қазақ ақыны бұл аудармаларды
жасау барысында орыс ақынының көтеріп отырған проблемасын анық ұғып, өзінің
гуманистік көзқарасы арқылы шебер суреттеген. Шәкәрім ғұмыр бойы бүкіл
адамзат қауымындағы әділетсіздік пен қиянат атаулыға қарсы үн көтерген,
адамға тән ар мен ақылдың тазалығын, ынсаптылық пен мейірімділікті, адамның
ойы мен сезімінің кіршіксіздігін армандаған. Соның нәтижесінде Дубровский
мен Боран Шәкәрімнің қаламы арқылы қазақша сөйледі. Ш.Құдайбердіұлы
Дуборвский повесі мен Боран әңгімесі поэзия тілінде аударды.
Талдауға кіріспес бұрын екі жанрдың ерекшелігіне көңіл бөлсек.
Прозалық шығармалар үлкен, орта, шағын түрдегі жанр ретінде роман,
повесть, әңгіме, новелла болып бөлінеді. Повесть – романға қарағанда сюжет
ауқымының шағындығымен, құрылымдық қарапайымдылығымен
ерекшеленеді[31,136].
Мұнда адам өмірінің біралуан кезеңді құбылыстары кеңірек, біраз
дамытыла суреттеледі. Ондағы өмірлік тартыстардың оқиғаларға тұтаса
басталуы мен байланысы, шиеленісі мен шешімі табиғи әрі заңды. Оқиғаларға
қатысатын қаһармандар да бірнешеу, тіпті ондап саналады. Повесть
мазмұнындағы ең өзекті шындық, әрине, бас қаһарманның өмірі болмақ
[3,302],- повестьке жоғарыдағыдай анықтама берілсе, поэмаға З.Қабдолов
мынадай анықтама береді: Орта көлемді эпостың повестен басқа тағы бір түрі
– поэма (грекше poiemа – туынды) - өлеңді повесть, өмірде болған не болуға
тиіс күрделі құбылыстар мен келелі оқиғаларды, алуан-алуан адам тағдыры мен
заман шындығын көлемді, желілі, эпикалық не лирикалық сипаттағы өлеңмен
суреттеу. Поэмалар түрлі-түрлі: сюжетті поэмалар да, сюжетсіз поэмалар да
болады [3,302].
Поэма дегеніміз - өлеңді повесть болса, повесть пен поэманың көтерер
жүгі бір болғаны ғой. Онда түпнұсқа мен аудармадағы айырмашылық тек
құрылымында ғана секілді. Аудармашының Дубровский шығармасын сюжетті
поэмаға жатқызуға болады. Дегенмен, Шәкәрім Құдайбердіұлы өзінің аудармасын
Дубровский әңгімесі деп атаған екен.
Пушкиннің Дубровскийі - прозалық шығарма, орыс қоғамының сол
замандағы тіршілігін суреттейтін көркем повесть. Шығарманың бас
кейіпкерлері Троекуров, Дубровский сияқты байлардың болуына, оқиғалар
тартысының сол бай ортада, байлық пен мансапқа байланысты өрбейтініне
қарамастан, Дубровский орыс байларының тіршілігін бейнелейтін, қоғамдағы
әлеуметтік топтар арасындағы қайшылықтарды баяндайтын шығарма деп те,
сонымен қатар, оны таза ғашықтар хикаясы деп те айта алмайсыз. Дубровский
повесінің негізгі обьектісі – адам, адамдар арасындағы қарым – қатынастар
психологиясы, адамгершілік пен ар тазалығы. Бұл, сөз жоқ, шығармашылығы
арқылы оқырман қауымға ұсынылатын басты эстетикалық құндылықтармен астарлас
идея. Қазақ ақынының назарын аударған мәселе де Пушкиннің осы ойлары
болғаны анық.
А.С.Пушкиннің ұстаған мақсатын, шығармаларының идеясын, ішкі рухын
терең түсінген Шәкәрім өз ойын, өз дүниетанымын түпнұсқа оқиғасымен
тамырластыра отырып жырлайды. Шәкәрім Құдайбердіұлы А.С.Пушкин шығармасының
мазмұнын, көркемдік идеясын сәтті жеткізе алған.
Шәкәрім Пушкиннің аталған шығармаларын 1908 - 1912 жылдары поэзия
тілінде аударады. Дубровский аудармасы 1924 жылы жеке кітап болып Семейде
басылып шыққан.
Пушкинде романның сюжеті бірден: Несколько лет тому назад в одном из
своих поместий жил старинный русский барин, Кирила Петрович
Троекуров[1,127],- деп басталса, Шәкәрімнің Дубровскийі 31 шумақтан, 124
жолдан тұратын прологтан кейін барып желі тартады. Бұл – ғасыр басындағы
аудармашылардың көбі қолданған әдіс. Пушкиннің ой - өрісін, қалам ұстау
өзгешелігін, азаматтық позициясын толық та терең зерделей білген дала ақыны
әр дәуірдегі адамның, қоғамның болмысын шола келіп, жеке мен жекенің, жеке
мен көптің арасындағы үйлестіктің не қайшылықтың әрқилы себептерге
байланысты бір қалыпты тұрмайтынын тілге тиек етеді. Бүгінгі бардың ертең
жоқ болуының, бүгінгі достың ертең жауласып шыға келуінің әлеуметтік,
психологиялық астарына үңілуге талпынады. Түптеп келгенде бұл – повестье
айтылатын ойдың негізгі қазығын, идеялық нысанасын меңзейді:
Жазған жоқ Пушкин мұны ермек үшін,
Мақсұты: бізге ғибрат бермек үшін.
Қиянатшыл, зорлықшыл, парақордың
Мінезінің суретін көрмек үшін [2,412].
Осындай толғаныстан кейін барып біз жоғарыдағы Пушкиннің өзінен
алынған жолдардың қазақшасын оқимыз.
Жер айналмай тұрмайды дүние жай,
Келер, кетер адамзат із қалдырмай.
Сол өткен көп заманның бір кезінде,
Болыпты Троекуров деген бір бай [2,412],-
деп басталады да, түпнұсқадағыдай шығармадағыды тағы бір кейіпкер
Дубровскиймен таныстырады және Дубровский мен Троекуров арасындағы
қатынасты суреттеп кетеді.
Аударманың алғы сөзінде Шәкәрім тағы былай дейді:
Жазбаймын дәл өзінше Пушкин сөзін,
Қазақтың шағылдырар надан көзін.
Ғылымнан көзілдірік кимеген ел,
Туралап көре алмас деп күннің көзін [2,412].
Бұл жолдар – Шәкәрім А.С.Пушкиннің аталмыш шығармасын өз заманындағы
қазақ оқырмандарының талғамына қарай аударған деген ойымыздың дәлелі.
А.С.Пушкиннің Дубровский повесінің оқиғасы он тоғыз тарауда
баяндалған болса, қазақшасында тарау сандары қойылмаған, тараулар жігі жай
белгілермен ғана бөлінген. Ал, повестің тексті 372 шумақ, он бір буынды
қара өлең ұйқасымен аударылған.
Сюжеттік байланыс (орысша завязка) – адамдар арасындағы әрекеттің
басы; тартыстың басталуы іспетті, шығарма арқауындағы негізгі оқиғаның
әуелгі туындау себебі секілді [3,74 ].
Түпнұсқада сюжеттік байланыс Троекуровтың аңға шықпақ болуы, жолай
қонақтарды ит көрсете алып баруы, Дубровскийдің бір қызметкермен келіспей
қалуы және қызметкерінің сөзіне Троекуровтың дарақылана күлгеніне ренжіп,
Дубровскийдің кетіп қалуымен басталады:
Раз в начале осени Кирила Петрович собирался в отъезжее поле.
Накануне был отдан приказ псарями и стремянным быть готовыми к пяти часам
утра. Хозяин и гости пошли на псарный двор.
Гости почитали обязанностию восхищаться псарнею Кирила Петровича.
Один Дубровский молчал и хмурился.
Что же ты хмуришься, брат, - спросил его Кирила Петрович, - или
псарня моя тебе не нравится? - Нет, - отвечал он сурово, - псарня чудная,
вряд людям вашим житье такое ж, как вашим собакам. Один из псарей
обиделся. Мы на свое житье, - сказал он, - благодаря бога и барина не
жалуемся, а что правда, то правда, иному и дворянину не худо бы променять
усадьбу на любую здешнюю конурку. Ему было б и сытнее и теплее. Кирила
Петрович громко засмеялся при дерзком замечании своего холопа, а гости
вослед за ним захохотали, хотя и чувствовали, что шутка псаря могла
отнестися и к ним. Дубровский побледнел и не сказал ни слова. Между тем
Андрей Дубровский скрылся, и никто того не заметил [1,131].
Аудармада: Аңға шықпақ болды да Троекуров,
Ит көрсете апарды қонақтарын.
Сөз сөйлемей тұр еді Дубровский
Сен неге сөйлемейсің - деді досы.
Маған міндет емес қой ит мақтамақ,
Жаңа көрген қонақтар алсын сабақ.
Ит түгіл қызметшіңе табылар ма,
Мұндай орын, мұндай үй, мұндай тамақ!?
Бұл сөзге бір қызметкер ашуланды:
- Иттен кейін көрдің бе сен адамды?
Біз түгіл сіз сықылды бір алпауыт
Мұнда тұрса қуанар,- деп-ақ алды.
Троекуров қуанып қарқ-қарқ күлді,
Сөз таптың деп арқаға қақты құлды.
Мақтаншақтың малайы тасыр болып,
Ұқпағанын Андрей іші білді.
Андрей Дубровский ішінде жоқ,
Бағана өз үйіне қайтып кетті [2,415].
Яғни, түпнұсқа мен аударманың байланысы бірдей. Міне, осылай екі
нұсқада да тартыстың шығу себебі айқындалады.
Ал, шығармадағы тартыс Троекуров Дубровскийдің жерін алып қою үшін
алғашқы қадам жасауынан, Дубровский мен Троекуровтың сот алдына баруынан
және Троекуровтың жеңіп шығуынан көрінеді:
Троекуров узнал заседателя Шабашкина и велел его позвать. Через
минуту Шабашкин уже стоял перед Кирилом Петровичем, отвешивая поклон и с
благоговением ожидая его приказаний.
- У меня сосед есть, - сказал Троекуров, - мелкопоместный грубиян; я
хочу взять у него имение, - как ты про то думаешь?...
Приехав в город, Андрей Гаврилович остановился у знакомого купца,
ночевал у него, и на другой день утром явился в присутстие уездного суда.
Вслед за ним приехал и Кирила Петрович. Он сел при открытых дверях – Андрей
Гаврилович стоя прислонился к стенке – настала глубокая тишина, и секретарь
звонким голосом стал читать определение суда [1,135].
Ал, аудармада тартыс:
Келді де Троекуров сотқа кірді,
Секретарь стол іздеп зыр жүгірді.
Ескерген Андрейді бір адам жоқ,
Не қылсын ұлықтардың қалтасы тоқ.
Секретарь сот билігін оқыды әкеп,
Еш даусыз Кистеневка - байдікі деп
Андрей Дубровский жерден шықсын,
Жүрмесін қулықпенен пайдасын жеп [2,418].
Осылай аудармашы түпнұсқадан алыс кетпеген. Оқиға ары қарай дамып,
шиеленісе түседі. Осы оқиғаны естігеннен кейін Андрей Дубровскийдің ұлы
Владимир Дубровский Петербургтан келеді, Андрей Дубровский қайтыс болады
және Владимир Дубровский заседательдар жатқан үйді өртеп, әкесінің кегі
жолында қарақшылық жолға түседі:
Кузнец ушел; пожар свирепствовал еще несколько времени в темноте
ночи, около них бродили погорелые жители Кистеневки [1,153].
Аудармада: Мұжықтың кейі қорқып, кейі састы,
Владимир құлдарға амандасты:
Мен кетемін, бәрің де аман бол - деп,
Дайындаулы арбаға қадам басты.
Бір минутта зорайды от лапылдап,
Еден, тіреу қирады бек шатырлап [2,428].
Аудармадағы сюжеттің әрбір даму сатысы түпнұсқамен сәйкес келіп
отырады.
Шарықтау шегі (латынша саlmеn – шың) – сюжеттік дамудың ең жоғарғы
сатысы; адамдар арасындағы қимыл-әрекеттің мейлінше күшейіп, өрбіп жеткен
жері; шығармадағы драмалық тартыстың өрістеп шыққан биігі [3,177].
Шығарманың шарықтау шегі Владимир Дубровскийдің оқытушы Дефорж емес
екендігінің айқындалуынан, Дубровскийдің Марияны құтқаруынан, бірақ
Марияның Верейскиймен некелесіп қоюынан, Дубровскийдің Верейский қолынан
жаралануынан көрінеді:
Князь не теряя присутствия духа, вынул из бокового кармана дорожный
пистолет и выстрелил в маскированного разбойника. Дубровский был ранен в
плечо, кровь показалось.
- Вы свободны, - продолжал Дубровский, обращаясь к бледной княгине.
- Нет, - отвечала она. – Поздно – я обвенчана, я жена князя
Верейского.
- Что вы говорите, - закричал с отчаяния Дубровский, - нет, вы не жена
его, вы были приневолены, вы никогда не могли согласиться...
- Я согласилась, я дала клятву, - возразила она с твердостию, - князь
мой муж, прикажите освободить его и оставьте меня с ним.
Но Дубровский уже не слышал, боль раны и сильные волнения души лишили
его силы. Он упал у колеса, разбойники окружили его [1,190].
Бұл аудармада да сол күйінде беріледі:
Білді де князь атты мылтық алып,
Тік тимей, иығына тиді барып...
Түс – деді – пәуескеден Марияға,-
Мен келдім, неге отырсын болдың азат.
Болмасам да, болдым ғой бұған қатын
Сорлының шығарма енді жаман атын.
Берерсін мені ойласаң тілегімді,
Жүріп кет, хош, аман бол, асыл затым!
Тұрды да Владимир аң-таң қалып,
Естімей сөз аяғын кетті талып.
Қансырап жарасынан талды ғой деп,
Әкетті жолдастары сүйреп алып [2,451].
Шығарманың шешіміне келсек, түпнұсқада былай беріледі:
Несколько дней после он собрал всех своих сообщников, объявил им, что
намерен навсегда их оставить, советовал и им переменить образ жизни...
Но последствия их оправдали; грозные посещения, пожары и грабежи
прекратились. Дороги стали свободны. По другим известиям узнали, что
Дубровский скрылся за границу [1,192].
Аудармада: Аман бол, жан достарым, мен кетемін,
Дертімді мұнда кімге емдетемін.
Көз көрмес құлақ, сезбес орын тауып,
Жайымды жан білместей жерде өтемін.
Жоғалды Владимир содан кейін,
Іздеді ұлық сенбей көпке шейін.
Разбойник, талау, шабу тоқталыпты,
Жел тынды, күн басылды дегендейін.
Кетті деп заграница – бөтен елге,
Жайылды ұзын өсек талай жерге.
Жаны ашыр ма, ақылы жанасар ма,
Біздің қазақ сорлының мұндай ерге? [2,453] –
деп, шығармадағы шешім аяқталады. Шәкәрім болса, түпнұсқада жоқ бір шумақ
өлең қосады:
Залым кім, парақор кім, жазықсыз кім,
Қайсысы ақ жүректі, қайсысы сұм?
Кекті кім, кекті жеңіп кешірген кім?
Білдің бе күшті екенін махаббаттың?! [2,453]
Аудармашы әрбір тармақты сұрақ белгісімен, яғни риторикалық
сұрақтармен аяқтау арқылы, шешімді оқырман қауымға қалдырады.
Шәкәрім Пушкинді сөзбе – сөз қуаламайды, дастанға керекті деген
жерлерін шашауын шығармай теріп алып толғатады. Аударма сюжетінде жоғарыдан
байқағанымыздай шашырандылық жоқ, белгілі бір желінің бойымен жүріп
отырады.
Енді шығармадағы образдар жүйесіне тоқталсақ, Пушкин шығармадағы басты
кейіпкерлердің бірі Кирил Петорвич Троекуровты былай суреттейді: Несколько
лет тому назад в одном из своих поместий жил старинный русский барин,
Кирила Петрович Троекуров. Его богатство знатный род и связи давали ему
большой вес в губерниях, где находилась его имение. Соседи рады были
угождать малейшим его прихотям; губернские чиновники трепетали при его
имени; дом его всегда был полон гостями, готовыми тешить его барскую
праздность, разделяя шумные, а иногда и буйные его увеселения. ...Огромная
библиотека, составленная большею частию из сочинений французских писателей
XVIII века... Отец ее, никогда не читавший ничего, кроме Совершенной
поварихи...[1,129].
Шәкәрім Троекуровты:
Сол өткен көп заманның бір кезінде,
Болыпты Троекуров деген бір бай.
Дейтұғын Покровский қышлағы бар,
Жазылған құлы болып көп мұжықтар.
Тамам бастық соңынан итше ереді,
Ұлығы ол заманның ақшқұмар.
Бай өзі оқымаған надан екен,
Тәкаббар, мақтан сүйгіш адам екен.
Малы көпке пәле жоқ деп ойлайтын,
Зорлықшыл, өр мінезді жаман екен[2,412].
Троекуровтың мінез-құлқын, психологиясын ақын осылай бейнелейді.
Түпнұсқада байдың мақтаншақтығы, тәкаппарлығы, айналасына өктем екендігі
айтылады. Ал, қазақ ақыны бұл мінездемеге оқымаған надан деген
сипаттаманы қосады. Себебі, түпнұсқада келтіргеніміздей, байдың үлкен
кітапханасының бар екендігі, оны байдың өзі оқымайтындығы айтылады. Сонымен
қатар, шығармада Троекуровтың француз тілін білмейтіндігі айтылған.
Троекуров бейнесі – былыққа, зорлыққа, парақорлыққа толы заман
бейнесі. Уез басшылары, оның жандайшаптары түгел Троекуровтың қасында.
Оларда балға үйірілген арадай Троекуровтан жемтік күтеді. Мол байлықтан
садақа тиген чиновниктер үшін Троекуровтың айтқаны заң. Ол парамен уездной
начальниктерін сатып алып, бүкіл өңірге істетеді. Момын елді, жалшы
мұжықтарды зар еңіретеді. Адамнан көрі оның аңға шығатын иті сыйлы. Қарсы
шыққан жанды аямақ емес. Ол өзінің жалғыз қызы Марияны да аямайды. Шалға
берме деп зар жылған қызының мұңы, көз жасы әке жүрегін жібітпейді[4, 76],-
дейді Ізтілеуова Салтанат Далбайқызы Шәкәрім поэзиясындаы тұлға мәселесі
атты зерттеуінде.
Троекуров туралы Шәкәрім Құдайбердіұлы:
Досы – мал, дұспаны – адам, мейірімсіз,
Рахымсыз ит емес пе оңбайтұғын [413],-
деп айтуы оның адамдыққа жат пиғылын айтып тұр.
Пушкин шығармадағы екінші кейіпкер Дубровскийді: Сей Дубровский,
отставной поручик гвардии, был ему ближайшим соседом и владел семидесятью
душами. Троекуров, надменный в сношениях с людьми самого высшего звания,
уважал Дубровского несмотря на его смиренное состояние[1,130],- деп
суреттейді.
Ал, Шәкәрім:
Андей Дубровский деген бір бай
Дәулеті оның емес тым анадай.
Мінезі Троекуров сықылды емес
Жаралған бір-біріне тіпті ұқсамай.
Дубровский мал сүймей, адам сүйгіш
Қиянат, залымдықты көрсе күйгіш.
Мал сақтама, ар сақта деп ойлайды
Адамдық, әділетті ерте түйгіш[2,413].
Қарап отырсақ, Дубровский көрші досына тіпті ұқсамайтын кереғар бейне.
Байлықтан гөрі адамдықты, әділеттілікті биік санаған жан. Гуманист
Шәкәрімнің идеалына мейлінше жақын кейіпкер. Сондықтан, Шәкәрім мінезі
араз екі бай тіркесін бекер қолданбаса керек.
Пушкин Андрей Дубровскийдің ауырғандағы портретін былай береді:
В эту минуту в залу вошел, насилу передвигая ноги, старик высокого
роста, бледный и худой, в халате и колпаке[1,143].
Осы портретті Шәкәрім:
Сол кезде біреу шықты есік ашып,
Өлген кісі сықылды қаны қашып.
Белі имейген, көзінің оты сөнген,
Бір тұрып, бір жығылып азар басып[2,422],-
деп, түпнұсқадан алшақтау кеткенімен, мағынасын сақтап береді.
Портрет (фр.partrait - бейнеленген) - әдеби кейіпкердің сырт
көрінісін, кескін-кейпін бой тұлғасын суреттеу. Кейіпкердің мінез-бітімін,
характерін неғұрлым ашып көрсету үшін оның портретін мүсіндеудің де үлкен
мәні бар. Сондықтан кейіпкердің характерін әртүрлі жағдайда, күрес-тартыс
үстінде, оның басқа адамдармен қарым-қатынасы, өзінің әрекет қимылдары,
істеген істері арқылы айқындай отырып, жазушы портреттік сипаттауға да
көңіл бөледі. Жазушы негізгі қаһармандардың келбетін, бой тұлғасын, жүріс-
тұрысын, сөйлеу мәнерін есте қаларлықтай етіп, әсерлі бейнелеуге мән
береді [5, 270].
Сондықтан, А.С.Пушкин кейіпкерлер бейнесін ашуда портреттерді көптпеп
қолданған. Аудармашы да осы ойды ескеріп түпнұсқадағы портреттерді дәл
беріп отыруға тырысқан.
Ал, орталық тұлға Владимир Дубровскийдің портретін Пушкин кейіпкер
Анна Савишнаның аузымен былай деп береді: ..входит ко мне человек тридцати
пяти, смуглый, черноволосый, в усах, в бороде, сущий портрет...[1.161].
Шәкәрім аталған портретті:
Қара мұрт, қара шашты, өткір көзі,
Ішімді елжіретті әрбір сөзі.
Орта бойлы иықты, жүзі нұрлы,
Отыз бес шамасында, жастау өзі[2,433].
Аударма нұсқада түпнұсқада жоқ Орта бойлы иықты, жүзі нұрлы деген
тіркес кездеседі, яғни, аудармашыда кейіпкер портретін толықтыру
(добовление) бар.
Ары қарай автор Владимир Дубровскийді исправниктің көрсетуінде
сипаттайды: От роду 23 года, роста среднего, лицом чист, бороду бреет,
глаза имеет карие, волосы русые, нос прямой. Приеты особые: таковых не
оказалось[1,163].
Шәкәрім Құдайбердіұлында:
Өткір, қара көзі бар, қоңыр шашты,
Орта бойлы, қара мұрт, қара қасты.
Мұрны түзу, сақалын қыратұғын,
Жиырма екі жасынан биыл асты[2,435].
Мұндағы айырмашылық түпнұсқада Дубровскийдің шашын русый яғны ақ
сары шаш деп сипаттаса, аудармада қоңыр шашты деп береді. Сонымен қатар,
кейіпкер көзі түпнұсқада карие глаза яғни қой көзді болса, Шәкәрімнің
Дубровскийі өткір, қара көзді болып келеді. Бұл өлең жолдарындағы қара
мұрт, қара қасты Шәкәрім өз жанынан қосқан. Ал соңғы жолдағы жиырма екі
жасынан биыл астыны жасы жиырма үш десе буын саны кемшіндеу, келтелеу
шығар еді. Шәкәрім азды – көпті ауытқудан жалтармай, жасқанбай поэзия
табиғатына бағынған. Осы шумақтағы мұрны түзу тіркесі қыр мұрынды
эпитетінің тең дәрежедегі баламасы болады.
Әдебиеттегі портреттің өзгешелігі, мысалы, суретші бояумен
кескіндеген портреттен айырмасы, ол адамның бет - әлпетін, кейпін тұтас
бейнелемей, көбінесе жекелеген ерекшеліктер, есте қаларлықтай сипат
белгілер, көркемдік детальдар арқылы көрсетеді. Суретші жасаған портретте
адамның бет-пішіні, өң-шырайы, келбеті қалайда бүтіндей алынады. Ал,
әдебиет шығармасында портрет бояумен емес, сөзбен мүсіндегендіктен,
кейіпкердің бет-пішіні, кескін-кейпі суреттелген жеке сипат-белгілері
негізінде ойша толықтырылып көзге елестетіледі.Сондықтан, мұнда портретке
қажетті бөлекше қасиет-белгілерді екшеп, дәл көрсетудің, ұтымды көркем
детальдар қолданудың маңызы айрықша болады[270].
Адам бейнесін, кескін-кейпін сөзбен өрнектеу оңай дүние емес және оны
өзге тілге поэзия тілінде аудару ұйқасты қажет етеді. Аудармашыда кеткен
кейбір өзгертулер осының айғағы.
Шәкәрім Пушкиннің үлгі - өнегесін қазақ жұртына түсінікті тілмен,
қазаққа жақын ұғымдармен өрнектеп жеткізеді. Әр кейіпкердің тұлғасы тамаша
сомдалған. Владимир Дубровский мәдениеттің, білімнің, әділеттің,
уағдашылдықтың тұлғасы. Ол әрі ержүрек, намысшыл, батыл, тапқыр жігіт. Оған
қоса адал жүрек пен нәзік сезім иесі. Оның Марияға деген махаббаты қандай
мөлдір, қандай шынайы, ниеті қандай таза. Владимир сегіз қырлы, бір сырлы
азамат – толысқан тұлға. Бірақ, әділетсіз, арсыз қоғам оны да жаныштап
тастайды. Ол күш – жігерін жан аямай әділет жолына жұмсағанымен,
жәбірленгендерге қол ұшын бергенімен қоғамды жөндей алмайды. Қоғамды, елді
жайлаған әділетсіздік салтанат құрады. Солай бола тұрса да өмірдің
баяндылығы, мән – мағынасы Владимир сияқты тұлғалардың болуымен байланысты.
Түбінде адал адамзат Владимир Дубровский жағында. Ақынның арман, мақсаты
әділеттің ақ туының желбіреуі. Барлық данышпандар жақсылық пен жамандық
мәселелерін шешумен айналысқан. Адамзат тіршілігінде бұл мәселе күн
тәртібінен түспек емес. Адамзатты құтқаратын Дубровский сияқты әділетті,
ерлікті және махаббатты мақсат тұтқан жандар[4,114] - дейді Ізтілеуова
Салтанат Далбайқызы Шәкәрім поэзиясындағы тұлға мәселесі атты филология
ғылымдарының кандидаты дәрежесін алу үшін дайындалған диссертациясында.
Шығармадағы келесі кейіпкер Кирил Петрович Троекуровтың қызы Мария
Кириловна болатын. Түпнұсқада: Читатель, вероятно, уже догадался, что
дочь Кирила Петровича, о которой сказали мы еще только несколько слов, есть
героиня нашей повести. В эпоху, нами описываемую, ей было сеинадцать лет, и
кросата ее была в полном цвете.
Огромная библиотека, составленная большею частию из сочинений
французских писателей XVIII века, была отдана в ее распоряжение... и Маша,
естественным образом, перерыв сочинения всякого рода, остановились на
романах..[1,154].
Аудармада: Тыңдаушының ойынан шықты ма екен,
Баяғы Мария деген бір жастау қыз.
Сабаққа оқысын деп беріп еді,
Бұл кезде он жетіге келіп еді.
Әкесіндей антұрған надан емес,
Ғылым, әдеп, тәрбия көріп еді [2,429],-
деп, түпнұсқадан алшақтау кеткен тұстары да бар.
Пушкин кейіпкерлерінің мінезі оқиғаның дамуы барысында біртіндеп
ашыла түссе, Шәкәрім Құдайбердіұлы кейіпкерлер мінезін оқырмандарға бірден
аражігін ашып, таныстырып өтеді. Әсіресе, Андрей Дубровскийдің мінез –
құлқы, қайырымдылығы түпнұсқада бірте-бірте ашылатын болса, Шәкәрім
ұйқасында алғашқы шумақтардан-ақ үйіліп – төгіліп, жиынтық түрде айтылады.
Дубровский повесінде Шәкәрім Құдайбердіұлының көркемдік шеберлігін
тануға болады. Ақын небір терең ойлары мен өлең сөзіндегі өрнегін өзіндік
бір тәсілмен астарлы жеткізе білудің шебері. Ақынның поэтикалық тілі
өзгеше. Ол өлеңнің әрбір шумағына ғана емес, әр тармағына да небір теңеулер
мен эпитет, метафораларды, символдарды тамаша қолдана біледі. Дастан жазу
үлгісінде дәстүрді алға дамытумен қоса, мазмұны терең, жаңалығы мол
мұраларды қалдыра білген ақын.
Жер айналмай тұрмайды дүние жай,
Келер, кетер адамзат із қалдырмай.
Сол өткен көп заманның бір кезінде,
Өтіпті Троекуров деген бір бай.
Бұл есепсіз жылдарда көп жан өткен,
Кезімен бірі келіп, бірі кеткен [2,409].
Осындағы келер, кетер қолданымы ақын поэзиясында жиі кездеседі. Бір-
біріне қарама - қайшы келетін екі сөз немесе екі ұғымды бүкіл өзінің
пәлсапалық ой жүйесі мен танымын айшықтау үшін тамаша қолдана біледі.
Метафоралар:
Ақылсыз мал мен мансап кім екенін,
Сырты – адам, іші – шошқа сұм екенін [2,412].
Келтірілген метафора арқылы аудармашы басты кейіпкерлердің бірі
Троекуров бейнесін ашып отыр.
Сөзі – бал, әр мінезі майда еді-ау деп,
Көзінен шығып кетті еріксіз жас [2,421].
Мария бейнесін ашу да сөзін – балға балап отыр, яғни оның мінезін
ашқан.
Закон – түйе, бұйдалап жетелерміз,
Несі адам осындайға жол таппаған [2,417].
Законды – түйеге балайды, заң қатып қалған ереже емес, оны өзгертіп,
өз пайдаңа шешуге болады дегенді айтып отыр. Бұл сөзді Шәкәрім Шабашкин
аузына салады.
Кейіптеу:
Ой шалып шартарапты жыбырлады,
Жел суылдап, жерде гүл сыбырлады.
Аққан өзен көрсетіп о да өмірін,
Менше ақшы деп, бұраңдап былдырады [2,424].
Кеш болғанға ишарат бергендей боп,
Перде қылып тау тартты көлеңкесін [2,425].
Теңеу:
Әуел баста адамзат аңша жүріп,
Әлсізін азық қылды әлі жеткен [2,409].
Қырда құс, дарияда балықтай боп,
Аяғында шар мініп аспанға ұшқан [2,410].
Тамам бастық соңынан итше ереді,
Ұлығы ол заманның ақшақұмар [2,413].
Иттейін еркелеген жылмаң қақты,
Бай көрсе парақорлар қандай майда [2,416].
Қалғаны шуылдады қырған қойдай,
Жүгірді бір офицер тағы қоймай [2,452].
Шәкәрім Құдайбердіұлы теңеудің көптеген түрін қолданған. Мысалы:
-тейін, -ша, -тай, - тей жұрнақтары арқылы жасалған теңеулер.
Ирония:
Маған міндет емес қой ит мақтамақ,
Жаңа көрген қонақтар алсын сабақ.
Ит түгіл қызметшіңе табылар ма,
Мұндай орын, мұндай үй, мұндай тамақ!? [2,414].
Метонимия:
Бұл есепсіз жылдарда көп жан өткен,
Кезімен бірі келіп, бірі кеткен [2,409].
Синекдоха:
Жоғалтсын жылдам көзін менен аулақ
Бір іс көріп кетейін демесе нақ [2,423].
Қадалып ақ етекке көзі талды,
Сол ма, сол емес пе деп көп қадалды [2,421].
Эпитет:
Өткір, қара көзі бар, қоңыр шашты,
Орта бойлы, қара мұрт, қара қасты.
Мұрны түзу, сақалын қыратұғын,
Жиырма екі жасынан биыл асты [2,435].
Қара мұрт, қара шашты, өткір көзі,
Ішімді елжіретті әрбір сөзі.
Орта бойлы иықты, жүзі нұрлы,
Отыз бес шамасында, жастау өзі [2,433].
Шәкәрім түпнұсқадан мазмұн мен мәнді сақтай отырып, өзіндік сөз
мәнерін, ұлттық қолданысқа сәйкес тамаша сөз кестесін жасай білген.
Шәкәрім Дубровский шығармасында кездесетін тұрақты тіркестерді
аударуды міндет деп санамаған.
Бірақ, Шәкәрім Пушкинде еркін тіркеспен берілген кейбір сөйлемдерді,
қазақ түсінігіне сай мақал – мәтелдермен, тұрақты тіркестермен бере білген.
Талдауға кіріспес бұрын, фразеологияға яғни тұрақты тіркеске сипаттама
бере кетейік. Кемінде екі сөздің тіркесуінен жасалған, құрамы мен құрылымы
тұрақты, даяр қалпында қолданылатын тілдік единица әдетте, фразеологиялық
оралым деп аталады. Фразеологиялық оралымға өте-мөте тән басты белгі:
- оның даяр қалпында жұмсалу белгісі;
- ол қанша сөзден тұрса да бір ғана мағына береді;
- сөздердің сыңарларын ауыстыруға болмайды;
- фразеологиялық оралымдардың мағынасы тіркескен сөздердің мағынасынан
бөлек;
- фразеологиялық оралым бір бүтін единица ретінде жұмсалады [6,132].
Пушкин Дудровский повесіндегі басты кейіпкерлердің бірі Кирил
Петрович Троекуровты еркін тіркеспен былай суреттейді: Несколько лет тому
назад в одном из своих поместий жил старинный русский барин, Кирила
Петрович Троекуров. Его богатство, знатный род и связи давали ему большой
вес в губерниях, где находилось его имение...[1,129].
Одан ары оның өр көкірек, надан адам екендігі айтылады. Ал, бұл
сөйлемдер Шәкәрімде:
Жер айналмай тұрмайды дүние жай,
Келер, кетер адамзат із қалдырмай.
Сол өткен көп заманның бір кезінде,
Болыпты Троекуров деген бір бай.
Бай өзі оқымаған надан екен,
Тәкаббар, мақтан сүйгіш адам екен.
Малы көпке пәле жоқ деп ойлайтын
Зорлықшыл өр мінезді жаман екен [2,413].
Мұндағы біздің айтпағымыз, ақын Троекуровтың мінезін сипаттай келе,
тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні ретінде Малы көпке пәле жоқ деген
қазақ түсінігіне сай мақалмен беруі.
Шығарманың басты кейіпкерлерінің бірі Дубровскийді Пушкин: Сей
Дубровский, отставной поручик гвардии, был ему ближайшим соседом и владел
семидесятью душами. Троекуров, надменный в сношениях с людьми самого
высшого звания, Дубровского несмотря на его смиренное состояние... ары
қарай жалғаса береді.
Бұл сөйлемдер Шәкәрімде:
Дубровский мал сүймей, адам сүйгіш,
Қиянат, залымдықты көрсе күйгіш.
Мал сақтама, ар сақта деп ойлайды
Адамдық, әділетті ерте түйгіш [2,413], -
деп бір шумаққа сыйдыра отырып, Дубровскийдің мінезін Мал сақтама, ар
сақта деген мақалмен беруі өте орынды. Яғни ақын аударманы мақал-
мәтелдермен, тұрақты тіркестермен беру өнімді жол екенін білген.
Түпнұсқадағы: ...Андрей Гаврилович: коли в твоем Володьке будет путь,
так отдам за него Машу; даром что он гол как сокол[1,130].
Бұл сөйлем түгелімен Шәкәрімде қалып кеткен. Гол как сокол тұрақты
тіркесінің мағынасы шыр бітпеген, түгі жоқ, кедей [7, 233].
Түпнұсқада: Кирила Петрович сам по себе, а Андрей Гаврилович сам по
себе, а все мы божии да государевы; да ведь на чужой рот пуговицы не
нашьешь [1,241],-дейтін мақал аудармада қалып кеткен, себебі Владимир
Андреевич пен атқосшысы Антонның диалогы түгелімен аудармада берілмеген.
Дегенмен, бұл мақал қазақтың ешкімнің аузына қақпақ бола алмау тұрақты
тіркесімен мағыналас келетін тәрізді.
Пушкинде: - Ахти, Егоровна,- сказал дьячок,- да как у Григорья- то
язык повернулся; [1,147] - деген тұрақты тіркесті Шәкәрім еркін тіркеспен
былай береді:
Мұны естіп Троекуров қалды кетіп
Балаға Егоровна келді жетіп:
Мінезін антұрғанның білмейсің бе
Қарағым, қатты айттың ғой өкпелетіп [2,423],-
бұл тұрақты тіркес қазақтың қатты айту сөзімен сәйкес келіп тұр.
Владимир стиснул зубы, страшные мысли рождались в уме его [2,150], -
деген тұрақты тіркесті:
Қайрайды, кейде ыза боп, жауға тісін
Ойлайды, кейде реттеп қылмақ ісін [2,421],-
деп тұрақты тіркеспен еш мағынасын жоғалтпай берген.
Түпнұсқада еркін тіркеспен берілген сөйлемдерді Шәкәрім мақалмен береді.
Мысалы, Соседи ради были угождать его прихотям; губернские чиновники
трепетали при его имени; дом его всегда был полон гостями...[1,129].
Ал, бұл аудармада:
Надандау Троекуров ғылымға олақ.
Сүйтсе-дағы қадірі елге мол-ақ,
Сүйек қайда көп болса, ит сонда- деп,
Үйінен үзілмейді мың-сан қонақ [2,414], -
деп қазаққа өте ұғынықты мақалмен берген.
Но Дубровский стал неподвижен, потупя голову[1,139],- деген сөйлемді
Шәкәрім:
Сүйеніп стенаға тұрып қалды,
Бейне бір, қағып қойған қазықтай боп [2,418], -
деп тұрақты тіркеспен беруі өте орынды және мақал – мәтелдер оқырман
назарын бірден өзіне аударатыны мәлім.
Дубровскийдің басына түскен қиыншылықты суреттеуде Шәкәрім тұрақты
тіркестерді көп қолданған: Вдруг он поднял голову, его глаза засверкали,
он топнул нагою, оттолкнул секретаря с такою силою, что тут ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz