ҚР-ғы Ұлттық Банктің ақша-несие саясаты
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І Ақша.несие саясатының теориялық негіздері
1.1 Ақща.несие саясатының экономикалық мәні және оны
жүргізу құралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Ақша.несие теориясы негізінде экономиканы реттеу ... ... ... ... ... ..12
1.3 Шетел елдерінің ақша.несие саясатын жүргізудегі
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
ІІ Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің ақша.несие
саясатына талдау
2.1 Қазақстан Республикасы банк жүйесінің даму эволюциясы ... ... ...22
2.2 Ұлттық Банктің ақша.несие саясатын реттеу механизмі ... ... ... ... .37
2.3 Қазақстан Республикасының ақша.несие саясатының
негізгі даму кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
2.4 Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің негізгі даму
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
ІІІ Қазақстан Республикасында ақша.несие саясатының
даму келешегі
3.1 Ақша.несие саясатының проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
І Ақша.несие саясатының теориялық негіздері
1.1 Ақща.несие саясатының экономикалық мәні және оны
жүргізу құралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Ақша.несие теориясы негізінде экономиканы реттеу ... ... ... ... ... ..12
1.3 Шетел елдерінің ақша.несие саясатын жүргізудегі
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
ІІ Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің ақша.несие
саясатына талдау
2.1 Қазақстан Республикасы банк жүйесінің даму эволюциясы ... ... ...22
2.2 Ұлттық Банктің ақша.несие саясатын реттеу механизмі ... ... ... ... .37
2.3 Қазақстан Республикасының ақша.несие саясатының
негізгі даму кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
2.4 Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің негізгі даму
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
ІІІ Қазақстан Республикасында ақша.несие саясатының
даму келешегі
3.1 Ақша.несие саясатының проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
Экономиканы дүниежүзілік тәжірибеде пысықталған классикалық теорияларға сүйенетін мақсатты салық-бюджет және ақша-несие саясатын жүргізумен реттеу экономикалық өзгерістер барысында белгіленген оң өзгерістерге қол жеткізуге жекелеген салалардағы өндірістік құлдырауын тоқтатуға, инфляциялық болжауды төмендетуге, қайта қаржыландыру мөлшерін оң шамаға шығаруға, ақша-несие және қаржы-бюджет жүйелерінің қызметін тұрақтандыруға, бюджет тапшылығының ауқымын ауыздықтауға мүмкіндік берді.
Еңбек өнімділігінің төмен деңгейі, еңбекке қабілетті халықтың көпшілігі жұмыспен қамтылмаған, шығарылған өнімнің басым көпшілігі бәсекеге қабілетсіз, халық шаруашылығы салаларының импорт жеткізілімдерінен едәуір тәуелділігі және т.б. орын алған жағдайда ұлттық валютаның белгіленген бағамы экономиканы қазынашылық және ақша -несие жағынан реттеу үшін ұлттық ақшаның дүниежүзілік нарықтағы нақты құнын көрсетпеуінен қолайсыз болады. Үкімет көпшілікті жұмыспен қамтуға және экономикалық өсуге бағытталған тәуелсіз экономикалық саясатты жүргізуге мүмкіндігі болмайды.
Төлем балансының тапшылығы ұзақ уақыт сақталған жағдайда, Үкімет қаржы қорларын жоғалтуы мүмкін. Тіркелген ұлттық валюта бағамы баланстағы туындайтын үйлесімсіздіктерді пайдалануы, ықтимал ірі алтын-валюта резервтерінің болуын талап етеді. 1998 жылы дүниежүзілік нарықтағы және Ресей экономикасындағы экономикалық жағдайдың нашарлау жағына қарай күрт өзгеруі, тіркелген ұлттық валюта бағамының өзінің тіршілік етуге жарамсыздығын көрсетті. Қазақстан экономикасы өз валютасының тұрақтылығын қолдау үшін алтын-валюта қорларының едәуір мөлшерін жоғалтты.
Үкіметтің саясаты бюджет тапшылығы мен салықтардың мөлшерлемелерін көзделген деңгейде сақтау арқылы экономиканы тұрақтандыруға бағытталған болатын. Салықтық-бюджеттік реттеу әлсіз болса да жиынтық кірістің өсуін ынталандыруды негізге алған. Ақша-несие саясатының рөлі айырбастау бағасының жарияланғанмен тепе-тең сәйкестігін қамтамасыз ету үшін ақша ұсыныстарын реттеумен шектелген еді.
Несие ұйымдарын ынталандыру мен олардың экономиканың нақты секторымен өзара іс-қимыл жасауын қолдау мәселелері ҰБ тарапынан тікелей реттеу аясынан шығарылып, ақша нарығының өтімділігін басқару қиындады, ашық нарықта ломбардтық несиелеу және РЕПО мәмілелері, коммерциялық банктерге күндік қарызбен “овернайт” несиелерін беру сияқты классикалық операцияларды жүзеге асыру қиындады.
Осымен бірге, Үкімет жұмыссыздықты азайтудан ұлттық валютаның құнсыздауымен күресуді маңыздырақ деп санап, тіркелген айырбастау бағамы қолданылған жағдайда, инфляцияны ауыздықтау мен инфляциялық болжамды төмендетуде едәуір нәтижелерге қол жеткізді.
Еңбек өнімділігінің төмен деңгейі, еңбекке қабілетті халықтың көпшілігі жұмыспен қамтылмаған, шығарылған өнімнің басым көпшілігі бәсекеге қабілетсіз, халық шаруашылығы салаларының импорт жеткізілімдерінен едәуір тәуелділігі және т.б. орын алған жағдайда ұлттық валютаның белгіленген бағамы экономиканы қазынашылық және ақша -несие жағынан реттеу үшін ұлттық ақшаның дүниежүзілік нарықтағы нақты құнын көрсетпеуінен қолайсыз болады. Үкімет көпшілікті жұмыспен қамтуға және экономикалық өсуге бағытталған тәуелсіз экономикалық саясатты жүргізуге мүмкіндігі болмайды.
Төлем балансының тапшылығы ұзақ уақыт сақталған жағдайда, Үкімет қаржы қорларын жоғалтуы мүмкін. Тіркелген ұлттық валюта бағамы баланстағы туындайтын үйлесімсіздіктерді пайдалануы, ықтимал ірі алтын-валюта резервтерінің болуын талап етеді. 1998 жылы дүниежүзілік нарықтағы және Ресей экономикасындағы экономикалық жағдайдың нашарлау жағына қарай күрт өзгеруі, тіркелген ұлттық валюта бағамының өзінің тіршілік етуге жарамсыздығын көрсетті. Қазақстан экономикасы өз валютасының тұрақтылығын қолдау үшін алтын-валюта қорларының едәуір мөлшерін жоғалтты.
Үкіметтің саясаты бюджет тапшылығы мен салықтардың мөлшерлемелерін көзделген деңгейде сақтау арқылы экономиканы тұрақтандыруға бағытталған болатын. Салықтық-бюджеттік реттеу әлсіз болса да жиынтық кірістің өсуін ынталандыруды негізге алған. Ақша-несие саясатының рөлі айырбастау бағасының жарияланғанмен тепе-тең сәйкестігін қамтамасыз ету үшін ақша ұсыныстарын реттеумен шектелген еді.
Несие ұйымдарын ынталандыру мен олардың экономиканың нақты секторымен өзара іс-қимыл жасауын қолдау мәселелері ҰБ тарапынан тікелей реттеу аясынан шығарылып, ақша нарығының өтімділігін басқару қиындады, ашық нарықта ломбардтық несиелеу және РЕПО мәмілелері, коммерциялық банктерге күндік қарызбен “овернайт” несиелерін беру сияқты классикалық операцияларды жүзеге асыру қиындады.
Осымен бірге, Үкімет жұмыссыздықты азайтудан ұлттық валютаның құнсыздауымен күресуді маңыздырақ деп санап, тіркелген айырбастау бағамы қолданылған жағдайда, инфляцияны ауыздықтау мен инфляциялық болжамды төмендетуде едәуір нәтижелерге қол жеткізді.
1 Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие.- Алматы.: Оқу құралы 2004.-129б.
2 Көшенова Б. А. Ақша, несие, банктер, валюталық қатынастар.- Алматы.: Оқу құралы 2000.-328б.
3 Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялары.-Алматы.: Оқу құралы 2004.-267б.
4 Мақыш С.Б., Іляс А.Ә. Банк ісі.-Алматы.: Оқу құралы 2004-140б.
5 Балапанов И.Т. Банки и банковское дело. - Санкт-Петербург.: 2001.-249б.
6 Қазақстан Республикасының «ҚР Ұлттық Банкі туралы» 30 .03.2007жылғы Заңы. 41б.
7 http://www.nationalbank.kz
8 Сенчагов В.К. Финансы, денежное обращение и кредит.- Москва.: Проспект , 2000.-439с.
9 Банки Казахстана. №4(108) 2006.-60б.
10 Банки Казахстана № 2(116) 2007.-60б
11 Банки Казахстана № 3(117) 2007.- 61б.
12 Свиридов О.Ю. Деньги, кредит, банки.- Ростов-на-Дону.: 2000.-317с.
13 Қаржы Қаражат №1 2007.-96б.
14 Қаржы Қаражат №10 2006.-96б.
15 . Қазақстан Республикасының «ҚР банктері және банкілік қызмет туралы» 31.08.2006 жылғы Заңы. 74б.
16 Ермекбаева Б.Ж. Салықтар және салық салу. – А.: Қазақ Ұлттық университеті 2003.-132б
17 Сейтқасымов Ғ.С. Ақша, несие, банктер.- Алматы.: Оқу құралы 2001.-415б.
18 Сейткасымов Г.С. Банковское дело.- Алматы.: Учебник 1998.-576б.
19 Саниес М.С. Деньги, кредит, банки.- Алматы.:Учебник 2000.-198с.
20 Жуков Е.Ф. Деньги. кредит, банки.- Москва.: Юнити 2000.-617б.
2 Көшенова Б. А. Ақша, несие, банктер, валюталық қатынастар.- Алматы.: Оқу құралы 2000.-328б.
3 Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялары.-Алматы.: Оқу құралы 2004.-267б.
4 Мақыш С.Б., Іляс А.Ә. Банк ісі.-Алматы.: Оқу құралы 2004-140б.
5 Балапанов И.Т. Банки и банковское дело. - Санкт-Петербург.: 2001.-249б.
6 Қазақстан Республикасының «ҚР Ұлттық Банкі туралы» 30 .03.2007жылғы Заңы. 41б.
7 http://www.nationalbank.kz
8 Сенчагов В.К. Финансы, денежное обращение и кредит.- Москва.: Проспект , 2000.-439с.
9 Банки Казахстана. №4(108) 2006.-60б.
10 Банки Казахстана № 2(116) 2007.-60б
11 Банки Казахстана № 3(117) 2007.- 61б.
12 Свиридов О.Ю. Деньги, кредит, банки.- Ростов-на-Дону.: 2000.-317с.
13 Қаржы Қаражат №1 2007.-96б.
14 Қаржы Қаражат №10 2006.-96б.
15 . Қазақстан Республикасының «ҚР банктері және банкілік қызмет туралы» 31.08.2006 жылғы Заңы. 74б.
16 Ермекбаева Б.Ж. Салықтар және салық салу. – А.: Қазақ Ұлттық университеті 2003.-132б
17 Сейтқасымов Ғ.С. Ақша, несие, банктер.- Алматы.: Оқу құралы 2001.-415б.
18 Сейткасымов Г.С. Банковское дело.- Алматы.: Учебник 1998.-576б.
19 Саниес М.С. Деньги, кредит, банки.- Алматы.:Учебник 2000.-198с.
20 Жуков Е.Ф. Деньги. кредит, банки.- Москва.: Юнити 2000.-617б.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І Ақша-несие саясатының теориялық негіздері
1.1 Ақща-несие саясатының экономикалық мәні және оны
жүргізу құралдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 6
1.2 Ақша-несие теориясы негізінде экономиканы
реттеу ... ... ... ... ... ..12
1.3 Шетел елдерінің ақша-несие саясатын жүргізудегі
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
ІІ Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің ақша-несие
саясатына талдау
2.1 Қазақстан Республикасы банк жүйесінің даму
эволюциясы ... ... ...22
2.2 Ұлттық Банктің ақша-несие саясатын реттеу
механизмі ... ... ... ... .37
2.3 Қазақстан Республикасының ақша-несие саясатының
негізгі даму
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ..46
2.4 Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің негізгі даму
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .48
ІІІ Қазақстан Республикасында ақша-несие саясатының
даму келешегі
3.1 Ақша-несие саясатының
проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..6 2
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 64
КІРІСПЕ
Экономиканы дүниежүзілік тәжірибеде пысықталған классикалық
теорияларға сүйенетін мақсатты салық-бюджет және ақша-несие саясатын
жүргізумен реттеу экономикалық өзгерістер барысында белгіленген оң
өзгерістерге қол жеткізуге жекелеген салалардағы өндірістік құлдырауын
тоқтатуға, инфляциялық болжауды төмендетуге, қайта қаржыландыру мөлшерін оң
шамаға шығаруға, ақша-несие және қаржы-бюджет жүйелерінің қызметін
тұрақтандыруға, бюджет тапшылығының ауқымын ауыздықтауға мүмкіндік берді.
Еңбек өнімділігінің төмен деңгейі, еңбекке қабілетті халықтың
көпшілігі жұмыспен қамтылмаған, шығарылған өнімнің басым көпшілігі бәсекеге
қабілетсіз, халық шаруашылығы салаларының импорт жеткізілімдерінен едәуір
тәуелділігі және т.б. орын алған жағдайда ұлттық валютаның белгіленген
бағамы экономиканы қазынашылық және ақша -несие жағынан реттеу үшін ұлттық
ақшаның дүниежүзілік нарықтағы нақты құнын көрсетпеуінен қолайсыз болады.
Үкімет көпшілікті жұмыспен қамтуға және экономикалық өсуге бағытталған
тәуелсіз экономикалық саясатты жүргізуге мүмкіндігі болмайды.
Төлем балансының тапшылығы ұзақ уақыт сақталған жағдайда, Үкімет қаржы
қорларын жоғалтуы мүмкін. Тіркелген ұлттық валюта бағамы баланстағы
туындайтын үйлесімсіздіктерді пайдалануы, ықтимал ірі алтын-валюта
резервтерінің болуын талап етеді. 1998 жылы дүниежүзілік нарықтағы және
Ресей экономикасындағы экономикалық жағдайдың нашарлау жағына қарай күрт
өзгеруі, тіркелген ұлттық валюта бағамының өзінің тіршілік етуге
жарамсыздығын көрсетті. Қазақстан экономикасы өз валютасының тұрақтылығын
қолдау үшін алтын-валюта қорларының едәуір мөлшерін жоғалтты.
Үкіметтің саясаты бюджет тапшылығы мен салықтардың мөлшерлемелерін
көзделген деңгейде сақтау арқылы экономиканы тұрақтандыруға бағытталған
болатын. Салықтық-бюджеттік реттеу әлсіз болса да жиынтық кірістің өсуін
ынталандыруды негізге алған. Ақша-несие саясатының рөлі айырбастау
бағасының жарияланғанмен тепе-тең сәйкестігін қамтамасыз ету үшін ақша
ұсыныстарын реттеумен шектелген еді.
Несие ұйымдарын ынталандыру мен олардың экономиканың нақты секторымен
өзара іс-қимыл жасауын қолдау мәселелері ҰБ тарапынан тікелей реттеу
аясынан шығарылып, ақша нарығының өтімділігін басқару қиындады, ашық
нарықта ломбардтық несиелеу және РЕПО мәмілелері, коммерциялық банктерге
күндік қарызбен “овернайт” несиелерін беру сияқты классикалық операцияларды
жүзеге асыру қиындады.
Осымен бірге, Үкімет жұмыссыздықты азайтудан ұлттық валютаның
құнсыздауымен күресуді маңыздырақ деп санап, тіркелген айырбастау бағамы
қолданылған жағдайда, инфляцияны ауыздықтау мен инфляциялық болжамды
төмендетуде едәуір нәтижелерге қол жеткізді.
Баланстағы тепе-теңсіздік кезінде орын алатын ұлттық валюта бағасының
ауытқуына сыртқы қаржыландыру көздерін тартпай-ақ түзету жасалады. Осы
мақсаттарға Халықаралық Валюталық Қор несиелерін қарызға алу, қосымша
валюта мен алтын резервтерін жасау қажет болмайды.
Еркін айырбас режиміне көшкен кезде ұлттық валюта құнсызданғаннан
кейін, шетелдік нарықтағы ұлттық тауарлар арзандап, бұл өз кезегінде
экспорт мөлшерінің қалпына келуіне және импорттың кемуіне, елге еркін
айырбасталымды валюта ағымының артуына ықпал етті.
Еркін өзгермелі ұлттық валюта бағамы жағдайында Үкімет елдің
экономикалық ахуалына, сыртқы экономикалық қатынастарына, валюта
резервтеріне, берешектерге, тауарлық және қаржылық ағындардың серпініне
тікелей ықпал етуге мүмкіндік алды.
Сонымен бірге, Қазақстан экономикасында бірқатар дағдарыстық жағдайлар
соңына дейін әлі де жойылмай келеді. Экономиканың кейбір салаларында
өндірістің құлдырауы тоқтатылмады, салық салу және бюджеттік кірісті
арттыру проблемалары орын алуда, мемлекеттік ішкі және сыртқы қарыздар
мөлшері өсуі жалғасуда және мемлекеттің экономикалық қауіпсіздік
табалдырығының мағынасына жақындады, өндірістік салаға берілетін несиелер
бойынша пайыздық мөлшерлемелер жоғары болып қалуда, шаруашылық етуші
субъектілердің инвестициялық белсенділігі тиісті деңгейде емес және т.б.
Мұның барлығы ақша-несиелеуді реттеу жөніндегі шаралар бюджеттік
шығындар мен салық салуды басқару жөніндегі мемлекеттік шаралармен тығыз
байланысты болу керектігін дәлелдейді.
Дүниежүзілік тәжірибеде және экономикалық әдебиетте мемлекеттің
нарықтық қатынастардың даму жағдайындағы қазынашылық және ақша-несиелік
саясаты мен осы процесте туындайтын проблемалар жеткілікті толық пысықталып
жарияланды. Экономиканы салық – бюджеттік және ақша-несиелік реттеу
мәселелері А.Смит, Д. Рикардо, Дж.М.Кейнс, М. Фридмен, И. Фишер, А. Лаффер,
Р. Модельяни, сияқты көптеген экономист ғалымдардың еңбектерінде
қаралған. Ауыспалы кезең жағдайындағы Қазақстанның қаржы-бюджет саясаты
теориясы мен тәжірибесінің әр түрлі аспектілерін отандық экономист ғалымдар
У.А. Баймұратов, А.К. Қошанов, Н.К. Мамыров, К.Н. Нәрібаев, А.Ш.
Нұрсейітов, Д.К. Қабдиев, П.С. Пасаченко, К.О. Оқаев, К.Б. Бердәлиев,,
У.М.Ысқақов, Н.Н. Хамитов ашты.
Жұмыстың тақырыбы “ҚР-ғы Ұлттық Банктің ақша-несие саясаты.”
Жұмыс ақша-несие саясатының мәні мен қазіргі кезеңдегі оның даму
проблемаларын айқындауды мақсат тұтады.
Қойылған мақсатқа байланысты мына міндеттер белгіленді:
1. Бұл тақырып бойынша экономикалық әдебиетті зерделеу және талдау:
2. Ақша-несие саясатын басқарудағы зерделеу әдістерін таңдау;
3. Ақша-несие саясатының негізгі сипаттамалары мен өлшемдерін зерделеу;
4. Банк ісінің теориялық негіздерін қарау;
5. Ақша жүйесінің негізгі сипаттамалары мен қазіргі заманғы өлшемдерін
және ұйымдастыру тетігін дамыту деңгейін зерделеу;
6. Ақша-несие саясатының негізгі проблемаларын және оларды жою жолдарын
айқындау.
Зерттеу объектісі Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі болып
табылады. Осы жұмыстың нысанасы ақша-несие саясаты дамуының банктің
іскерлік белсендігімен өзара байланысы болып табылады.
Зерттеу әдістері:
( шолу-талдау;
( математикалық-статистикалық;
( қадағалау;
Жұмыста жұмыс жазылған сәттегі ақша-несие саясатының қолданылатын
нақты нормалары мен нормативтері келтірілген.
Ақша-несие саясаты жүйесін қалыптастыру мен жұмыс істеу мәселелері
Қазақстан Республикасында қолданылатын заңдармен тығыз байланыстырып
қаралған.
І АҚША-НЕСИЕ САЯСАТТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Ақша-несие саясатының экономикалық мәні және оны
жүргізу құралдары
Нарықтық экономикаға көшу мен ақша-несие саласында мемлекеттік саясат
рөлінің белсенділеуі ақша мөлшерінің баға деңгейіне әсер етуін күшейтті,
сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдігі ақша теориясы мәселелеріне мүдделіліктің
артуына ықпал етті. Баға деңгейін белгілеу мен өндіріс тиімділігін
өзгертуде ақша мөлшерінің артықшылығын мойындау, айналымдағы ақшаның сандық
теориясының негізгі мазмұнын құрайды.
Ақшаның осындай әсері американдық экономист И. Фишердің ақша
теориясының неоклассикалық бағытының бөлігі болып табылатын айырбасты
теңестіруде келтірілген:
MV= PQ, (1)
мұндағы
M-айналымдағы ақша мөлшері немесе ақша ұсынысы;
V-ақша айналымының жылдамдығы;
P- тауарлық мәмілелер бағасының орташа деңгейі;
Q- тауарлық мәмілелердің мөлшері (ұлттық өнім);
Іс жүзінде бағалардың өзгеруі айналымдағы ақша мөлшерімен ғана емес,
сондай-ақ тауарлар бағасының өзгеруімен де байланысты (өндіріс шығындары).
Ақша мөлшері теориясының тұжырымдамасы ақша айналымы жылдамдығының
тұрақты шамасы (V) мен тауарлық мәмілелер саны (Q) үшін дұрыс болып
табылады, ол іс жүзінде болуы мүмкін емес. Сандық доктринасының басқа өкілі
(кембридждік) ағылшын экономисі А. Пигу ақша ұсынысының мына формуласын
ұсынады):
M=K x P x T, (2)
мұндағы
M- ақша мөлшері;
K – ақшалай нысанда иеленгісі келетін жылдық кіріс үлесі;
P – баға деңгейі;
К- өндірістің нақты мөлшері;
Экономистер ұзақ жылдар бойы экономикалық өсу факторларына ықпал
ететін ақша-несие саясатының тұжырымдамаларына қатысты пікір таластыруда.
Нарықтық экономика іштей тұрақсыз өзгермелі жүйе болып табылады,
мемлекеттік реттеуге онда негізгі рөл берілген. Реттеушілер қатарында
мемлекеттің монетарлық саясаты маңызды орын алады; ақша ұсынысындағы
өзгеріс инвестициялық сұраныстың өзгеруіне әкеліп соқтырған пайыздық
мөлшерлеме деңгейінің өзгеруінің себепкері болып табылады, ал
мультикативтік әсер арқылы атаулы жалпы ұлттық өнім (ЖҰӨ) өзгереді.
Кейнсиандық теорияның негізгі теориялық теңдеуі мынадай:
ЖҰӨ=С+1+G+NX, (3)
Мұндағы
С- халықтың тұтыну шығындары;
1- инвестициялар;
G- тауарлар мен қызметтер сатып алуға арналған мемлекеттік шығындар;
NX– таза экспорт;
Кейнсиандықтар мемлекеттік реттеу процесінде тоқыраған экономиканы
тұрақтандыру ісінде бюджеттік саясатқа, салық жүйесі мен мемлекеттік
шығындар құрылымының өзгеруіне негізгі маңыз береді. Олардың түсінігінше
өндірістің құлдырау, жұмыссыздық пен инфляция жағдайында монетарлық
саясаттың макроэкономикалық салдары көп мәнді. Кейнсиандық тұжырымдаға
сәйкес нақты пайыздық мөлшерлемесінің деңгейін төмендетумен (инфляция
пайызы шегерілген пайыздық мөлшерлеме) монетарлық саясатты ынталандыру ақша
ұсынысын көбейтеді және инвестициялық сұранысты арттыруға жетелейді.
Осыған байланысты ЖҰӨ мультипликациялық тиімділігі артады. Өндірістің
құлдырауы тоқтап, жұмыссыздық азаяды, халықтың кірісінің артуы үшін
жағдайлар жасалады. Ақша ұсынысы артқанда, олардың қысқа мерзімді
артықшылығы пайда болады. Халық артқан ақша запастарын тауар сатып алуға
немесе банктердегі салымдарда жинақтайды. Ақша сұранысы артып, тиісінше
бағалар да өседі. Халық пен фирмалардың шоттардағы қолма-қол ақшанысың
мөлшері де артады. Егер ақша ұсынысын азайтса, онда пайыздық мөлшерлеменің
өсуімен тепе-теңдік белгілінеді.
Монетаризм нарықтық экономика - өзін-өзі реттеуге қабілетті іштей
тұрақты жүйе деген сенімге негізделген. Ол инвестициялар мен ЖҰӨ арасындағы
емес, айналымдағы ақша жиыны мен нарықтық ЖҰӨ арасындағы тығыз байланысқа
негізделеді. Осы бағыттың бас теоретигі М. Фридмен мемлекет айналымдағы
ақша жиынының негізделген тұрақты өсуін қолдауға негізделген “ұзақ мерзімді
тепе-теңдік монетарлық саясаттың ақша тәртібін” алдыға тартады. М.
Фридменнің теңдеуі бойынша осындай өсу шамасы:
(M=(Р((Y (4)
мұндағы
(M- ақша өсімінің орташа жылдық қарқыны, ұзақ мерзімді пайызы;
(P – болжалды инфляцияның орташа жылдық қарқыны, ұзақ мерзімді пайызы;
(Y – ЖҰӨ өсімінің орташа жылдық қарқыны, ұзақ мерзімді пайызы;
Қазіргі заманғы сандық теория классикалық канондарды жетілдірді.
Теориялық ақша үлгілері синтетикалық нысанды иеленді, оларға екі теорияға
тән мемлекеттік ақша-несие саясатындағы элементтері де Үкіметтің
айналымдағы ақша мөлшеріне әсер ететін саясаты Республиканың ақша-несие
саясатындағы монетарлық тұжырымдама ережелері өтпелі кезеңнің
экономикасының ерекшеліктеріне орай ішінара іске асырылған болатын (мысалы,
ақша жиыны төмендегенде төленбеген ақшаның өсуі).
Екі деңгейлі банк жүйесі болған кезде орталық банк ақша
мультипликаторларының тетігін немесе екінші деңгейдегі банктер жүргізетін
ақша аударымдарының эмиссиясын (қайталама эмиссия) қадағалауды жүзеге
асырады. Әкімшілік-әміршілдік экономика жағдайында ақша рөлі өнім шығарудың
әртүрлі шығындар жиынтығына (материалдар, амортизация, еңбекақы және т.б.)
бағынысты болады. Ақшаның басымды есептік және бақылау рөлі “қысымға түскен
инфляцияны” жасыруға, тұтынушылық тауарлар тапшылығында әркелкі бағалар
белгілеуге және ресурстарды өтімсіз тауарларға шашырауға ықпал етті.
Жиынтық сұраныс пен жиынтық ұсыныстың тепе-теңсіздік ара қатынасында
нұсқаумен белгіленген бағалар негізсіз тұрақты болып қалды.
Ақша айналымының жылдамдығы төмендеді, жинақтаулардың нақты сектордан
алып-сатарлық сипаттағы сипаттағы қаржы операцияларына өту процесі
жеделдетілді.
Дүниежүзінің 83 елінде инфляция мен айналымдағы ақша мөлшерінің
байланысын зерделеу айналымдағы ақша мөлшері мен инфляция жылдамдығының
арасындағы жоғары деңгейдегі тәуелділікті айқындады.
Дүниежүзілік экономикалық тәжірибеде ақша-несие саясатын реттейтін
әртүрлі құралдар пайдаланылады:
ашық нарықтағы яғни, құнды қағаздар нарығында операциялар;
есептеу мөлшерлемесі саясаты, яғни, екінші деңгейлі банктердің орталық
банктен қарыздары бойынша пайыздарын реттеу;
міндетті резервтер нормативінің өзгеруі.
Ақша-несие саясатының басқарушы құралдары: қайта қаржыландырудың
пайыздық мөлшерлемесі, қысқамерзімді теңге несиелері және үш айлық мекамдар
бойынша сияқы мөлшерлемесі ақша эмиссиясын бақылау кезінде Ұлттық банктің
монетарлық процесі тетігінің негізін құрайды.
Орталық банк осындай құралдардың жәрдемімен тікелей және Қаржы
министрлігімен келісім бойынша осы кезеңдегі монетарлық саясатқа сәйкес
пайыздық жағдайларды, ақша нарығындағы ұсыныс мөлшерін қалыптастырады.
Осы үшін ол қайта қаржыландыру мен ашық нарықтағы операцияларда өзінің
пайыздық мөлшерлемелерін өзгертеді, ақша нарығында басқыншылық сәті туралы
шешім қабылдайды. Экономиканы қаржы сілкіністеріне неғұрлым шыдамды етуге
тырысу, оның икемділігін және нарықтық қатынастарға оның бейімделуін
арттыру банк жүйесін дамытудың негізгі мақсаттарының бірі болып табылады.
Экономикалық саясат теориясына сәйкес, өтпелі экономика кезеңінде
монетарлық саясат ақшаның тауарлық бағасына әсер ететін ақша, несие және
валюта саясатының өлшем жүйесінің тепе-теңдік сипатын білдіреді. Ақша-несие
және бағам саясаты қол жетіскен құралдар тізбесінде көрсетілген барлық
шешімдер ақшаның тауарлық бағасына әсер етеді. Ақшаның тұрақтылығын реттеу
нарық жағдайларына макроэкономикалық құралы, екі каналды ақша эмиссиясы
(ақша жиыны) мен ақша айналымының жылдамдығы арқылы ақшалай қаржылардың
айналым саласын бақылауды күшейту құралы болып табылуда.
Іс жүзінде ақша және несие саясатының қарама-қайшылығы, ақшаның
тұрақтылығын және экономиканы дамуын реттеуді теңгеруге тиіс.
Ақша-несие саясаты мемлекеттік жалпы экономикалық саясат бөлігін, оның
элементерінің (өнеркәсіптік, құрылымдық, сыртқы сауда, қазынашылық және
басқа да саясат түрлерімен қатар) бірін білдіреді және үкіметтің
басымдықтарымен және мақсаттарымен тікелей белгіленеді. Әдетте,
экономикалық өсу тұрақтылығы, жұмыссыздықтың төмен деңгейі, бағалардың
тұрақтылығы, тұрақты төлем балансы осындай түпкілікті мақсат болып
табылады.
Әртүрлі ақша түрлері ретінде белгілі ақша агрегаттары М0 , М1 , М2
және т.б. түсініледі. Олардың мазмұнын егжей-тегжейлі қарайық:
М0- айналымдағы банкноттар (орталық банк шектерінен тыс) және орталық
банктегі екінші деңгейлі банктердің шоттарындағы қаржылар.Бұл ақша базасы
немесе орталық банктің ақшалары.
М1 – халықтың қолындағы кез-келген ақша белгілерінің мөлшері мен
кәсіпорындардың, мекемелердің, ұйымдардың кассаларындағы қаржылар.
М2 – М1 барлық құрамдастары және араласқан пайдалану режимді заңды
және жеке тұлғалардың депозиттері, халықтың, кәсіпорындардың, мекемелердің,
ұйымдардың жедел салымдары, банк жинақтау сертификаттары, еркін айналымдағы
займдардың облигациялары, банк резервтері.
М4 - М1 басқа халыққа, банктерге, кәсіпорындар мен ұйымдарға тиесілі
шетел валютасындағы қаржылар.
М1 және М2 ақша жиынының бірдей көрсеткіштері болып саналады. М4 соңғы
көрсеткіші жеке де, сондай-ақ өндірістік тұтынудағы тауарлар мен
қызметтерге барынша жоғары төлемге қабілетті жиынтық сұранысын сипаттайды.
Осы ақша агрегаттарының, біз көріп отырғандай, өтемпаздықтарының
әртүрлігімен, яғни, олардың қолма-қол ақшаға жеңіл айналып кетуімен
ерекшеленеді. Тиісінше, ақша қажеттілігі туралы айтқан кезде қазіргі
заманғы жағдайларда, олардың жалпы мөлшерін ғана емес, әртүрлі ақша
түрлерінің арасындағы ара қатынасты және трансакциондық іс-қимылдарда оның
мұқтаждығына сәйкес олардың осы жерде (аймақта) болуы ескеріледі. Сондықтан
орталық банктің жоғарыда атап өтілген бас функциясы- айналымын реттеу жалпы
мөлшерді ғана емес, сондай-ақ ақша түрлері арасындағы ара қатынасты
қадағалауды көздейді. Іс жүзінде кез-келген қазіргі заманғы мемлекет үшін
ақша эмиссиясын және ақша айналымын реттеу елдегі жиынтық ақша жиынының
бірнеше аса маңызды көрсеткіштерінің жобаланған және нақтылы мөлшерін
талдау, бақылау, салыстыру қажеттілігін білдіреді.[2,128б.]
Осы ақша-несие құралдарына қысқаша сипаттама берейік:
Ресми есеп мөлшерлемесі - орталық банктің мөлшерлемесі, ол бойынша
банк вексельдерді санайды немесе соңғы сатыдағы несиелер ретінде енінші
деңгейлі банктер мен несие мекемелеріне несие береді. Орталық банк ресми
есеп мөлшерлемесін жоғарылатып немесе төмендетіп, екінші деңгейлі
банктердің мүмкіндіктеріне несие алу үшін олардың клиенттеріне ықпал етеді,
бұл өз кезегінде экономикалық өсуге, ақша жиынының артуына, нарық пайызының
жоғарылуына әсер етеді. Орталық банктің ресми есеп мөлшерлемесінің өзгеруі
нарықтық пайыздың тиісті өзгерістерін туындата отырып, төлем балансы мен
валюта бағамының жай-күйінде білінеді. Мөлшерлеменің артуы елге қысқа
мерзімді шетел капиталының тартылуына ықпал етеді, осының нәтижесінде төлем
балансы жанданады, тиісінше, шетелдік валютаның бағамы төмендеп, ал ұлттық
валютаның бағамы көтеріледі. Мөлшерлеменің төмендеуі кері нәтижелерге
әкеліп соқтырады
Ашық нарықтағы құнды қағаздармен жүргізілетін операциялар- орталық
банктің қысқа мерзімді операцияларды қоса алғанда, кейін кері мәміле жасай
отырып, коммерциялық және қазынашылық вексельдерді, мемлекеттік
облигациялар мен өзге де құнды қағаздарды сатып алу-сату жөніндегі
операциялары. Орталық банктің мұндай іс-қимылдары екінші деңгейлі
банктердің қызметіне олардың қолда бар ресурстар мөлшері арқылы әсер етеді.
Егер орталық банк ашық нарықта құнды қағаздарды сатса, ал екінші деңгейлі
банктер оларды сатып алады, онда соңғылардың ресурстары мен тиісінше
олардың клиенттерге несие беру мүмкіндіктері сарқылады. Бұл айналымдағы
ақша жиынының қысқаруына және несие пайызының артуына әкеліп соқтырады.
Орталық банк нарықта екінші деңгейлі банктерден құнды қағаздар сатып ала
отырып, оларға қосымша ресурстар ұсынады. Несие беру жөніндегі олардың
мүмкіндіктерін кеңейтеді. Ашық нарықтағы операциялар банк ресурстарын,
пайыздық мөлшерлемелердің және мемлекеттік құнды қағаздарды реттеуге және
соңғы есепте ақша нарықтағы сұраныс пен ұсыныстарды реттеуге ықпал етеді.
Міндетті резервтер- банктер мен несие мекемелерінде орталық банктің
талабы бойынша, әдетте, пайызсыз шотта ашылған несие ресурстарының бөлігі.
Екінші деңгейлі банктерге олар өздерінде сақтайтын міндетті резервтер
нормасын арттыра немесе төмендете отырып, орталық банк банктер мен несие
мекемелерінің несиелеу мен депозиттік эмиссияны жүзеге асыру мүмкіндіктерін
шектейді немесе кеңейтеді.
Міндетті резерв нормасының өзгеруі екінші деңгейлі банктердің несие
ресурстарына, олардың несие беру мүмкіндіктеріне елеулі әсер етеді. Норманы
арттыру екінші деңгейлі банктердің несие беруге арналған өздерінің
ресурстарының бөлігімен пайдалана алмауын білдіреді. Нәтижесінде банк
несиесі мен айналымдағы ақша жиыны да қысқарады, банк несиелері бойынша
пайыздар өседі. Банк резервтері нормаларының төмендеуі банк несиелері мен
ақша жнынының өсуіне және нарықтық пайыздың төмендеуіне жетелейді.
Міндетті резервтер едәуір шамада әкімшілік тұтқаны білдіреді. Бірқатар
елдерде олар толықтай жойылған немесе олардың мөлшері елеулі түрде
төмендетілген. Кейбір елдерде қызмет бабын теріс пайдалануға жол бермеу
үшін осындай резервтердің ең жоғары мөлшерде заңнамада белгіленеді.
Осы негізгі құралдардан басқа дүниежүзілік банк тәжірибесінде орталық
банктердің ақша-несие саясатының басқа құралдары кең танымал, жақсы
пысықталып және кеңінен пайдаланылады. Оларды қайсыбір елдің нарықтық
немесе өтпелі экономикалық нақты жағдайында өтімдірек пайдалану туралы сөз
қазғалады. Оларды қысқаша сипаттап өтейік.
1. Капиталдар нарығын бақылау- акциялар мен облигациялар шығару тәртібі,
сырттан қарыз алу шектерін белгілеу және т.б.
2. Нарықтарға қол жеткізу- жаңа банктер мен несие мекемелерін, оның
ішінде шетелдіктерді ашуды реттеу.
3. Валюта басқыншылығы- ақша бірлігіне сұраныс пен ұсыныс мөлшеріне ықпал
ету үшін едәуір мөлшердегі валюта сатып алу-сату.
4. Шектеу (таргеттеу) - ақша жиыны көрсеткштерінің өсуінің мақсатты
болжалын белгілеу.
5. Мемлекеттік құнды қағаздарға инвестициялау нормалары-мемлекеттік
қарызды тұрақты орналастыру мен алып-сатарлық операцияларды шектеу
мақсатында банктер, несие мекемелері үшін белгіленеді.
Нарықтық экономика жағдайында экономикаға ықпал етудің атап өтілген
және басқа кейбір құралдарын пайдалану жолымен іскерлік белсенділікті
арттыруға немесе төмендетуге қол жеткізіледі. Мұның өзінде банктердің
төлемге қабілеттігіне ықпал ету шешуші болып табылады. Олар кәсіпкерлерге
арзан несиені көбірек ұсынса, соңғылар соғұрлым өз ісін ашуға ынталанады,
өндірісті кеңейтіп немесе жетілдіреді, экономикалық өсуді жеделдетеді.
Көрсетілген құралдардың әртүрлі қиыстырулары орталық банкке
мемлекеттің осы кезеңдегі экономикалық стратегиясына байланысты “қымбат”
немесе ”арзан” саясат жүргізуге жол ашады. Орталық банк аталған құралдардың
көмегімен ақша-несие саясатының мақсаттарын жүзеге асырады: ақша жиынының
деңгейін (қатаң монетарлық саясат) немесе пайыздық мөлшерлемені белгіленген
деңгейде ұстайды (икемді монетарлық саясат).
Ақша-несие саясатының құралдарын пайдалану бюджеттік-салықтық
саясатпен, заңнамамен тығыз байланыстырған жағдайда ғана тиімді болуы
мүмкін. [3,39б.]
1.2 Ақша-несие теориясы негізінде экономиканы реттеу
Экономиканы ақша-несие реттеудің теориялық тұрғылары қазіргі заманғы
экономикалық ғылымның ең бір қимылды-қозғалысты бағыттарының бірі болып
табылады, біріншіден, осы тұжырымдама әдістемелерінің ерекшелігімен,
екіншіден, экономиканы мемлекеттік реттеу жүйесінің қазіргі заманғы
дамуының объективті заңдылықтарымен түсіндіріледі.
Ақша-несие реттеу тұжырымдамасының қолданбалы тұрғыларын әзірлеу
орталық банкке экономиканың жай-күйін ақша-несие бақылаудың құралдар жүйесі
мен әдістерін қамтамасыз етеді.
Мемлекет ақша-несие реттеудің жәрдемімен экономикалық дағдарыстарды
жұмсартуға, инфляцияның өсуін тоқтатуға ұмтылады, мемлекет экономикалық
жағдайды қолдау мақсатында, ел экономикасының түрлі салаларына күрделі
салымдарды ынталандыруға арналған несиелерді пайдаланады.
Ақша-несие реттеу тетігі мына негізгі әдістерден тұрады: банк
өтімділігін реттеу, мемлекеттік қарызды басқару, банк несиесінің мөлшерін
реттеу.
Осыдан ақша -несие реттеу тетігі ақша-несие әдістер мен құралдарының
жиынтығын білдіреді деп пайымдауға болады, олардың кешенді қолдануы
қойылған экономикалық мақсаттарға қол жеткізуге жеткізеді.
Сонымен, ақша-несие реттеу теттігінің үлгісі былайша түсіндіріледі.
Ақша-несие реттеудің теориялық негіздемесі жүйеге фактілерді ендіруге,
түсіндіруге және қорытуға негізделеді, экономикалық ғылым басқалар сияқты
фактілерге, яғни, белгілі деректердің немесе белгіленген құбылыстардың
қадағаланатын өзгерістеріне негізделу салдарынан-осы ғылымдардың
эмпириялылығын айқындайды. Теорияны талдаудың соңғы нәтижесі ретінде
фактілер жиынына мағына енгізеді, оларды біріктіріп байланыстырады, олардың
арасында өзара байланыс орнатады және олардан белгіленген қағидалар мен
беталыстар шығарады.
Ғылыми тұрғыдан фактілер қазіргі бар теорияларды растау (дедуктикалық
әдіс) үшін де, сондай-ақ жаңа теория үшін негіз болуы мүмкін.
Замандастар барынша дәрежеде жүргізетін макроэкономикалық саясат
негізінде ескеретін макроэкономикалық теориялар (кейнсиандық теория мен
монетарлық) – негізінен индуктивтік жолмен пайда болатын теориялар. Бұгінгі
күнге көптеген ғалым экономисттер оларды макроэкономика мәселелеріне бір
мәнді жауап беретін оқулардан гөрі болжамдарға жатқызады. Осыған қарамастан
макроэкономикалық теоиялардың болжалдығы олардың маңызын кемітпейді.
Экономистер экономикалық өсу факторларына ықпал ететін ақша-несие
саясатының тұжырымдамаларына қатысты ұзақ жылдар бойы пікір таластыруда
Ақша-несие саясатының мәні айналымдағы ақша мөлшерін өзгерту жолымен
экономикалық жағдайға ықпал етуге негізделеді. Монетарлық биліктердің
тиісті құралдары болса да, алайда әр түрлі экономикалық бағыттар арасында
ақша ұсынысының экономикаға ықпал етуіне қатысты әртүрлі келіспеушіліктер
орын алуда. Ақша-несие саясатынының негіздемесі, оның стратегиясы мен
тактикасын белгілеу алдымен теориялық қағидаларды айқындауды және оның ішкі
тетіктерін ашуды талап етеді.
Ақша жиынын зерделеу дәстүрлері көптеген он жылдар бойы терең
теориялық әзірлемелерді қамтиды, олар іс жүзіндегі әрекеттер негізі ретінде
пайдаланылады. Басты мәселе-осы салада дүниежүзілік ғылыми білім әлеуетінің
қолданылуы, бұған мына құбылыстар кіреді:
-экономикалық және институционалдық ерекшеліктерді ескере
отырып,ақшаның баламалы айқындамасын қалыптастыруы;
- орталық банктің ақша жиынын бақылау мүмкіндігі анықтау;
- ақша жиынына ықпал ету құралдарын талдау және олардың
салыстырма тиімділігі;
Кесте 1 – Ақша-несие реттеу тетігінің үлгісі
Ақша-несие реттеу тетігінің үлгісі
Ақша-несие реттеу
Ақша-несие реттеу құралдары (ресми пайыздық мөлшерлемелер,
міндетті резерветер нормалары, валюталық басқыншылық, мемлекеттік
қарызды басқару, банктерге несие, тікелей мөлшерлік шектеулер)
Ақша-несие реттеу әдістері –несиелеуді реттеу, пайыздық реттеу,
мемлекеттік қарызды басқару, валюталық реттеу
Ақша-несие саясатының мақсаттары- ұлттық валюта бағамын
тұрақтандыру, инфляция қарқынын төмендету, өндірістің өсуі және
т.б.
Ақша-несие реттеу тұжырымдасы әдістемесінің сипатты ерекшелігі айырбас
тұжырымдамасына тән ақша-несие айналым саласында іс-шара жүргізу жолымен
макроэкономикалық процестерге реттеушы ықпалды жүзеге асыру көзқарасы болып
табылады. Мысалы, Неокенсияндық мектептің өкілі Ф. Модильяни “Тиісті
тұрақтатын іс-шаралармен тұрақсыздыққа қарсы тұруға болады. Ақша-несие
саясаты ақша ұсынысын нақты сұраныс өзгерістерін сәйкестікке әкелуі
мүмкін” деп атап өтті. [4, 47б.]
Неоклассикалық постулаттардың ізбасары П. Самуэльсон “тиісті ақша-
несие саясатының көмегімен даурықпа бұзақылықтан және күрт құлдыраудан
жалтаруға, кең экономикалық өсуге сенім артуға болады” деп жазды.
Монетарлық идеялардың негізін қалаушы М.Фридмен ақша-несие құралдары ақша
мөлшерінің тұрақты, алайда бірте-бірте өсуін сақтай отырып,
макроэкономикалық тұрақтылыққа қол жеткізуде елеулі әсер етуі мүмкін деп
санайды.
Осы пікірлер экономиканы ақша-несие реттеу теориясының барлық
бағыттарының әдістемелік негізінің ортақтығын растайды, ол экономиканы ақша
айналымы мен несие құралдарымен мүмкіндіктерін әсіре өсіруге, экономиканы
сұраныс пен ұсынысты сәйкестікке келтіретін бағалармен реттелетін тепе-тең,
жеткілікті тұрақты жүйе ретінде қарауға негізделген.
Ж.Ю.Сэй, Л.Вальрас сияқты батыс экономистерінің жұмыстарында, сондай-
ақ И.Фишер мен М.Фридменнің сандық ақша теориясының әр түрлі нұсқаларында
экономиканы тепе-тең жағдайлар жүйесі ретінде дамыту қағидасы байқалады.
Ақша-несие реттеу теориялары
Ақша-несие жүйесін қараған кезде, әдетте, ақша-несие реттеудің
кейнсиандық және неоклассикалық теорияларын қозғайды.
“Несиелік реттеуге негізделген кейнсиандық үлгі нарық жүйесі мен еркін
кәсіпкерліктің кемшіліктерін мемлекеттік қазынашылық және несие саясатының
жәрдемімен жоюға ұмтылады. Алайда, ол ішкі өндіріс пен жұмыспен қамтудың
дамуына ақшаның ықпалын жеткілікті бағаламайды. Осыған қарама-қайшы
монетаризмді қолдаушылар осы ықпалды мойындай ғана қоймай, ұтымды ақша-
несие саясатын жүргізуді экономиканы тұрақтандырудың шешуші шарттары деп
санайды.
Кейнсиандықтар мен монетаристер арасындағы пікірталас экономикалық
ойлардың екі бағытының да жағымды жақтары мен кемшіліктерін де айқындауға
мүмкіндік береді. Бұл теориялар алғашқыда қарағанда қарама-қарсы, алайда
мәні бойынша бірін-бірі толықтыратын экономикалық үлгілерден барлық құнды
және ұтымды алынатын синтетикалық көзқарасты әзірлеуге себеп болды.
Кейнсиандық экономикалық тұжырымдама. Дж.М. Кейнс 1936 жылы шыққан
”Жұмыспен қамтудың, пайызбен ақшаның жалпы теориясы” атты кітабында өз
тұжырымдамасының мазмұнын баяндады. Кейнс теориясының бас идеясы- нарықтық
капиталистік экономиканың өзін-өзі реттеуді жоққа шығару. Ол өз күшін
шындықпен, атап айтқанда, капитализмде өндірістің кезеңді құлдырауы мен
одан туындаған жұмыссыздықтың орын алуымен жанасатын жаңа жұмыспен қамтылу
теориясын әзірлеуге жұмсады. Мұның өзінде жаңа теорияда кезеңді құлдырау
мен өндіріс дағдарысына байланысты заңды туындайтын мәжбүрлі жұмыссыздыққа
ерекше назар аударылады.
Бұдан әрі нарық экономиканы өзінен-өзі реттеуші бола алмайтынына және
толық жұмыспен қамтуды, өндірістің және бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз
ете алмауына байланысты, онда кейнсиандықтар мемлекет осы міндеттерді
жүзеге асыруда белсенді рөль атқаруға тиіс деп санайды. Мемлекет кезең-
кезеңмен туындайтын құлдыраулар мен өндірістің күрт өрістеуін (экономикалық
циклдар) жұмсартатын осындай қазынашылық және ақша-несие саясатын жүргізуге
араласуы тиіс.
Тауарларды және қызметтерді мемлекеттік сатып алу жиынтық шығындардың
негізгі құрамы, мемлекеттік реттеу саясатының маңызды элементі екенін
ескеру қажет. Мұның өзінде мемлекеттік шығындарды арттыру мен азайту ішкі
өндіріс мөлшерінің артуына және қысқаруына ықпал етеді. Сондықтан мемлекет
құлдырау кезеңде өзінің шығындарын арттыруға, ал инфляция кезінде оларды
қысқартуға тиіс. Осындай шығындар өндіріс деңгейіне, тиісінше жұмыспен
қамтуға тікелей әсер ететінін атап өту қажет. Салықтық және ақша –несие
саясаты, керісінше, өндіріс мөлшеріне жанама әсер етеді. Мысалы, салықтар
тұтынуға тікелей әсер етсе, ал ол арқылы ұлттық өндіріс мөлшеріне жанама
әсер етеді.
Кейнсиандықтардан монетаристердің айырмашылығы олар ақша-несие
саясатын экономиканы реттеудің маңызды құралы деп санамайды. Ақша ұсынысы
пайыздық мөлшерлеменің өзгеруіне әкеп соқтыруына, ал соңғысы
инвестицияларға арналған несиеге әсер етуіне байланысты, сондай-ақ ақша мен
пайыздық мөлшерлеменің реттеуші рөлі мемлекеттік шығындар сияқты едәуір
емес деп санайды. Кейнсті кейбір зерттеушілер ақшаның экономиканы
тұрақтандыру үшін маңызы жоқ дегенді айтады.
Кейнстің “ақшаның маңызы жоқ” деп айтатын ізбасарларының дұрыс ақша-
несие саясатын қолдамауы, әсіресе, Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін
басталған инфляция жағдайларында оның тұжырымдамасына сынмен қарауға себеп
болды.
Экономикада іскерлік цикл деп нақты өндіріс мөлшерінің кемуімен немесе
артуымен, халықтың жұмыспен қамту мен бағалар деңгейінің өзгеруімен
сипатталатын құлдырау мен өрлеудің кезектесуі аталады. Мұның өзінде кәдімгі
іскерлік цикл төрт фазадан тұрады: нақты өндіріс мөлшерінің түсуімен орын
алатын құсыру және тиісінше жұмыссыздық күшейеді және егер құсыру фазасы
жарты жылдан астам жалғасса, онда құлдырау орын алады; цикл өзінің төменгі
нүктесіне жеткен кезде және орташа бір жарым жыл жалғасса -ол түбіне
жетеді; нақты өндіріс мөлшері кеңейе бастап, халықтың жұмыспен қамту
арттырылып, бағалар тұрақтандырылғанда кеңею фазасы орын алады. Нақты
өндіріс мөлшері барынша жоғары деңгейге жеткен нүкте шарықтау деп аталады.
Осыдан бастап жаңа цикл басталады.
М. Фридмен мен А. Шварц өздерінің АҚШ-да 1867-1960 жылдары ақша
айналымының тарихы” деп аталатын жұмыстарында ақша айналымының рөлін егжей-
тегжейлі зерттеген. Ауқымды статистикалық материалдың негізінде, олар
айналымдағы ақша жиынының өсу қарқыны циклдар іскерліктермен сәйкес келмесе
де, солармен байланысты циклдік схемаға сәйкес екенін айқындады. Ақша циклы
іскерлік циклдың алдында болады, өйткені айналымдағы ақша мөлшері өзінің
шарықтауына жетіп жоғары нүктеге- іскерлік циклының шарықтауына дейін түсе
бастайды. Және керісінше, ақша мөлшері іскерлік цикл өзінің төменгі нүктесі-
түпке дейін жеткен сәтке дейін арта бастайды.
Нақты мысалға жүгінейік: экономикалық өсу қарқыны 3% құрайды, бұл
дамыған елдердегі ұзақ мерзімді уақытша аралықтардағы нақты көрсеткіштерге
сәйкес келеді. Бұл жағдайда атаулы ЖІӨ мен айналымдағы ақша мөлшері де
үшпайыздық өсуге сәйкес келеді деп ұйғарайық. Егер ақша жиынының мөлшері
10% артса не болады? Біраз саябырдан кейін номиналдық ЖІӨ өсу қарқыны өсе
бастап болжаммен атаулы ақша жиынының өсуінің тиісті 10 пайыздық деңгейіне
жетеді. Содан кейін ЖІӨ бұрынғыдай 10% құраса да, нақты өндірістің өсу
мөлшері тағы да 3% кемиді. Бұл мұндай өсу жыл сайын 7% артып отыратын
абсолюттік баға деңгейінің арту есебінен қол жеткізілетінін білдіреді.
Сонымен, ақша жиынының өсу қарқынының өзгеруі өндірістің нақты
деңгейіне, жұмыспен қамтуға және бағаларға елеулі түрде әсер етеді.
Монетаризм. Дж. Кейнстің ізбасарлары негізінен құлдырау мен тоқырау
проблемаларына көңіл аударуына байланысты, әртүрлі елдерде кезең-кезеңмен
туындайтын инфляциялық процестерге орай ақша рөліне жаңа сипаттағы
қызығушылық пайда болды.
Қазіргі заманғы кейнсиандыққа оппозиция ретінде пайда болды. Дж
Кейнстің ізбасарларына қарама-қайшы М. Фридмен дұрыс монетарлық саясат
инфляция кезінде ғана емес, сондай-ақ тоқыру кезінде де маңызды рөл
атқаратынын атап өтті.
Монетаристер мен кейнсиандықтар арасындағы айырмашылықты анығырақ көру
үшін олардың негізгі теңдеулерін талдау қажет:
Кейнсиандықтар өздерінің теоретикалық құрулардың негізіне нақты өнім
мөлшерін өндіруге жұмсалған жиынтық шығындар теңдеуін алады:
C+І+Eч = NVP, (5)
Монетарлықтар айырбас теңдеуін негізге алады:
МV=PQ, (6)
мұндағы
М-ақша жиыны,
V- ақша айналымының жылдамдығы.
Q -өнімінің жеке мөлшері мен тауарлар сатылатын орташа P бағалар
деңгейіне көбейтіндісі таза ішкі өнімді (NVP) құрайды, келтірілген
теңдеулердің сол бөліктерін теңдестіре алғандықтан мына теңдеуді
аламыз:
C+І+Eч= MV, (7)
Жаңа теңдеудің сол бөлігінде бүкіл таза ішкі өнім өндірісіне жұмсалған
жиынтық шығындар, ал сол жағында сатып алушылар осы өнімге жұмсаған ақша
мөлшері көрсетілген. Егер MV дайын тауарға жұмсалған шығындардың жалпы
сомасы болса онда ол NVP тең болуға тиіс. Тиісінше, бұл сома NVP өндірісіне
жұмсалған жиынтық шығындардың монетарлық баламасын білдіреді. Сондықтан
монетарлық және кейнсиандық көзқарастар өнім өндірісінің сол бір
экономикалық процесіне әртүрлі екі тұрғыдан қараған екі көзқарас болып
табылады.
Кейнсиандықтар өздерінің теңдеулерінде ақшаға қосалқы рөль береді,
өйткені ақша ұсынысының өзгеруі пайыздық мөлшерлеменің өзгеруі ал ол арқылы
инвестицияларға ТЖӨ мөлшерінің өзгеруіне жанама әсер етеді.
Монетаристер ақша ұсынысы өндірістің, жұмыспен қамтудың, бағалардың
дейгейін айқындайтын негізгі фактор деп санап, ақшаға маңызды мағына
береді.
Кейнсиандықтар мен монератистердің тұрақтандыру саясаты. Іскерлік
циклдар уақытында өндірістің кезең-кезеңмен құлдырауы мен өрлеуі
белгіленген тұрақтандыру саясат жүргізуді талап етеді. Ол көбінесе әртүрлі
экономикалық көзқарастарды жақтаушылар ұстанатын теориялық тұжырымадаларға
байланысты.
Кейнсиандықтар тауарлар мен қызметтерге жұмсалған мемлекеттік шығындар
жиынтық шығындардың құрамдас бөлігі болғандықтан және осыған байланысты
жалпы өндіріс деңгейіне (ТЖӨ) өзгеруіне тікелей әсер етуіне орай,
қазынашылық саясатты экономикалық тұрақтандырудың негізгі құралы ретінде
санайды. Қазынашалық саясаттың екінші бөлігін құрайтын салық түсімдері
тұтыну мен жинақтауға кететін кірістерге тікелей әсер етеді. Сонымен,
негізінен тұтыну арқылы олар ТЖӨ мөлшеріне де әсер етеді. Кейнсиандықтар
ақша-несие саясатының әсерін мойындайды, алайда, олардың пікірінше, ол
құлдырау мен тоқырау кезеңінде неғұрлым аз байқалады.
Монетаристер қазынашылық саясат экономиканы тұрақтандырудың сенімді
құралы болып табылмайды деп пайымдайды. Өздерінің көзқарастарын олар
мемлекеттік шығындарды арттыру бюджет тапшылығы мен мемлекеттік банктерден
қарыз беру, алуына әкеп соқтыратын “орнын басу әсерімен” негіздеуге
ұмтылады. Нәтижесінде қаржы нарықтарында ақшаға сұраныс артады, осының
салдарынан пайыздық мөлшерлеме артады. Инвестицияларға арналған ақшаға
сұраныс кемиді, ал соңғылардың кемуі жиынтық шығындардың қысқаруына және
тиісінше ТЖӨ кемуіне әкеп соқтырады. Тиісінше, экономиканы тұрақтандыру
үшін қолданылған саясат өзінің мақсатына жетпейді, өйткені қаржы
нарығындағы қарыздарды пайдаланған мемлекет ондағы жеке бизнесті алмастырып
немесе дәлірек айтқанда оның орнын басады.
Ақша ұсынысы экономикалық белсенділілікте шешуші рөл атқарады деген
өзінің іргелі тезисін негізге ала отырып, дұрыс ақша-несие саясатын
жүргізуді табысты тұрақтандырудың басты шарты деп санайды. Алайда, дұрыс
ақша-несие саясатын жүргізу күрделі қиындықтарға толы. Біріншіден, ақша
ұсынысының өзгеруі мен оның атаулы NVP әсері арасында жеткілікті ұзақ уақыт
немесе уақытша лаг өтеді. Осы лаг едәуір қысқа (6-дан бастап 8 айға дейін)
немесе ұзақ (екі жылға дейін) орын алуы мүмкін. Ақша ұсынысы атаулы ТЖӨ
әсер ететін сәтті дәл анықтау ықтималдығы мардымсыз. Егер кейбір белгілер
экономиканың құлдырау процесін көрсетсе, онда әдетте арзан ақша, яғни,
төмен пайыздық мөлшерлеме саясатын қолдана бастайды. Алайда, жарты жылдан
кейін экономиканың инфляция деңгейіне жетуі мүмкін, осының салдарынан
қолданылған саясат тұрақсыздандыруды әлсіретпей керісінше күшейтіп,
инфляцияның одан әрі өсуіне әкеп соқтыруы мүмкін.
Екіншіден, пайыздық мөлшерлемені реттеумен қиындықтар туындайды. Несие
мекемелері тұрақтандыру мақсатында, оларды арттырудың орнына осы
мөлшерлемелерді төмендетіп және осымен инфляцияның одан әрі өсуін туындатуы
мүмкін. Монетаристердің пікірінше ұзақ мерзімді уақыт аралықтарында
өндірістің нақты мөлшерінің өсуінің үшпайыздық деңгейіне тең ақша жиынының
тұрақты өсуіне негізделген саясат оңтайлы болып табылады. Бұл жағдайда
артатқан ақша ұсынысы жиынтық шығындарға және тиісінше өндіріс мөлшерінің
артуына ықпал етеді.
Экономикалық жүйеде толық жұмыспен қамтылған жағдайда ғана
кейнсиандықтар мен монетаристер арасында ымыраға қол жеткізуге болады.
Алайда жеке кәсіпкерлік жағдайында толық жұмыспен қамту қол жеткізбейтін
шарт екені белгілі.
Кейнсиандық үлгі керісінше, экономикалық жүйені сыртқы, яғни,
мемлекеттің кірісу қажеттілігін атап өтеді.
Осылайша, осы үлгілер экономикалық дамудың түрлі құбылыстарын
білдіреді және сондықтан бірін-бірі жоққа шығарудан гөрі бірін-бірі
толықтыруға тиіс.
1.3 Шетел елдерінің ақша-несие саясатын жүргізудегі тәжірибесі
Орталық Банк экономиканы тікелей емес, ақша-несие жүйесі арқылы
реттейді. Несие құралдарына ықпал ете отырып, ол олардың жұмыс істеуі үшін
белгіленген жағдайлар жасайды. Осы жағдайлардан белгіленген шамада екінші
деңгейлі банктер мен басқа да қаржы институттарының қызметінің бағыты
тәуелді, бұл жағдай елдің экономикалық даму барысына әсер етеді. Сондықтан
несие жүйесінің ұлттық ерекшеліктері орталық банктің ақша-несие реттеу
жолдары мен әдістерін таңдауына, оның ақша қайсы бір құралдарына артықшылық
көрсетуіне едәуір шамада ықпал етеді.
Ақша-несие саласында бақылаушы органдардың функциялары жиі тоғысады.
Мысалы, АҚШ-да банк секторының қызметін бақылаушы Федералдық резерв
жүйесімен (ФРЖ) қатар Ақша айналымын бақылаушы маңызды орган болып
табылады. Бұл орган ФРЖ пайда болғаннан бұрын, 1863 жылы, “Ұлттық ақша
бірлігі туралы” Заңына сәйкес құрылған. Ақша айналымын бақылаушы федералдық
деңгейдегі ұйымдардың иелігіндегі барлық несие құралдарының қызметін
қадағалайды.
АҚШ-да бұл органнан басқа банк қадағалау жөніндегі құқықтар штаттардың
банк департаментері, сондай-ақ депозиттерді сақтандыру жөніндегі Федералдық
корпорацияға берілген, ол несие институттарына федералдық деңгейде банк
операцияларын жасауға арналған құқықтарға лицензия береді. Лицензия беру
кезінде ең алдымен жаңадан құрылған банкінің “қаржы тылдары”, капиталды
пайдалану жөніндегі нормативтерді сақтауы, басшылықтың құзыреттілігі,
сондай-ақ осы жердегі маркетингтік зерттеулердің нақтылығы тексеріледі.
Федералдық лицензия берілген банкілерге ФРЖ міндетті түрде қатысу
міндеттеледі; оларға федералдық несие институты мәртебесі беріледі және
олар ұлттық деп аталады. Штат үкіметінен лицензия алған банкілердің
штатттың несие институты деген мәртебесі болады және оларға ФРЖ мүше болу
немесе болмауды таңдау мүмкіндігі беріледі. Түрлі штаттар өздерінің банк
заңдарын шығаруға құқылы болуына байланысты, АҚШ несие институттарының
жағдайлары әртүрлі, бұл ФРЖ әкімшілік емес нарықтық реттеу тетіктерін
пайдалануға жетелейді.
Ұлыбританияның ақша-несие жүйесінде ерекше жағдайлар қалыптасқан.
Англияның банкі қарым-қатынастарды арнайы мамандандырылған несие
институттар топтары -дисконттық үйлер арқылы ұйымдастыруды артық көреді.
Соңғылар Англия Банкінің ақша саясатын жүзеге асыруда маңызды рөл атқаруына
байланысты, ағылшын банк жүйесінің елеулі институттық ерекшелігін
білдіреді. Оларға орталық банк пен өзге несие институттары арасында аралық
орын алатын сегіз институт жатады. Мұндай ерекше жағдай ағылшын банк
жүйесінде тек қана осы несие институттары ғана орталық банкте қайта
қаржыландыру артықшылығына ие болуымен түсіндіріледі. Осы үшін дисконттық
үйлер Англия Банкінен қазынашылық вексельдерді толық мөлшерде қабылдауға
мәжбүр, Ұлыбританияда қазынашылық құнды қағаздарды орналастыру орталық
банкке жүктелдіктен, бұл соңғыға өте пайдалы.
Басқа елдердегідей, басқа несие институттары орталық банктің қайта
қаржыландыруына тікелей қол жеткізе алмағандықтан, дисконттық үйлер Англия
банкі мен орталық банкі тікелей ықпал ете алмайтын банк жүйесі арасында
делдал ретінде болады.
Елдің банк жүйесі мен орталық банкі арасындағы іскерлік
ынтымақтастықтың мысалы болып орталық банк пен ұлттық несие институттарының
басшылығымен байланыстар дамып келе жатқан Нидерландының банк жүйесінің екі
деңгейі арасындағы қарым-қатынастар бола алады. Ел заңнамасымен орталық
банкке орталық банк саясатының негізгі бағыттарын түсіндіру, сондай-ақ
күштерді біріктіріп, тұрақтандыру, инфляцияға қарсы шаралар әзірлеу
мақсатында несие-қаржы мекемелерінің өкілдерімен ұдайы консультациялар
өткізу көзделген.
Мұндай тәжірибе несие жүйесінің екі деңгейінің арасында жақсы қарым-
қатыастар мен өзара түсіністік орнатуға ықпал етеді. Нидерландының орталық
банкісі сияқты Австриялық ұлттық банк те несие жүйесімен тығыз қарым-
қатынастарды қолдауға ұмтылады.
Неміс федералдық банкі ұлттық несие жүйесімен өзінің қарым-
қатынастарын филиалдық жүйе ғана емес, сондай-ақ ірі неміс банкілері арқылы
да құрады. Неміс федералдық банкі филиалдарының негізгі мақсаты –екінші
деңгейлі банктердің ең төмен резевтер жөніндегі белгіленген талаптардың
сақталуын бақылау, тиісті аумақта орналасқан несие институттарын қолма-қол
ақшамен, сондай-ақ ұлттық клирингтік кеңселердің функцияларын атқарады.
Неміс федералдық банкісінің филиалдары несие инстититуттары мен орталық
банк арасындағы аралық буын ретінде болады.
Ресей Федерациясының Орталық банкі банк секторына нарықтық талаптарда
Ресей Федерациясының Үкіметі мен Орталық Банк ақша-несие саясатының
шеңберінде орталықтандырылған несиелер береді. 1992 жылға дейін дамыған
елдерде қабылданған несие институттарын қайта қаржыландыру тетігі Ресей
Банкінің экономикалық реттеу тәжірибесінде болмаған. Ресей Федерациясының
Орталық банкі инфляцияға қарсы реттеу жөніндегі қойылған міндеттерінің
талаптарына жауап беретін орталықтандырылған несиелердің мөлшері мен
бағаларын реттеу жолымен екінші деңгейлі банктердің пайыздық мөлшерлемесіне
ықпал етуге әрекеттенді. Алайда, мөлшерлемелерді қарапайым көтеру жолымен
инфляцияға қарсы реттеудегі қойылған мақсаттарға қол жеткізілмеді. Ресей
Банкісінің экономикалық реттеудің нарықтық тетіктерін дамыту бағытында
несие аукциондарын ұйымдастырды, олар енгізілгеннен кейін орталық банктің
пайыздық мөлшерлеме мен несие мөлшерлерін әкімшілік белгілеу шектелді.
Бельгияда, Германияда және Нидерландыда несие институттары орталық
банктен нарықтан төмен мөлшерлемелер бойынша шектеулі мөлшерде қайта
қаржыландыруға мүмкіндікпен пайдаланады. Германия мен Данияда несие
институттары нарықтық мөлшерлемелер бойынша орталық банктен қосымша іс
жүзінде шектелмеген несие алуы мүмкін, бұл басқа еуропалық елдердің
коммерциялық банктерімен салыстырғанда олардың өтімділігі мен бәсекеге
қабілеттілігін арттырады.
Дүниежүзінің көптеген жетекші елдерінің банктері банк жүйесінің
ұйтқысы болып табылатын бірқатар ірі институттармен тығыз ынтымақтастық
жасайды.
Дамыған елдердің банктерінің қазіргі заманғы стратегияларын ақша
саясатының дәстүрлі тұжырымдамаларына жатқызу монетаризм де, мемлекеттік
реттеу де ел экономикасына ықпал ету практикасында сол қалпында
қолданылмайды деуге болады. Келешекте орталық банк стратегиясын таңдауда
ымыра нұсқасына иек артуға болады. Мұның өзінде қазіргі уақытта әкімшілік
реттеу әдістерімен салыстырғанда, көптеген жағдайларда нарықтық тетіктерге
басымдық беріледі. 90 жылдардың басында бірқатар еуропалық елдерде
(Австрия, Италия, Франция және т.б.) банк заңнамасын ырықтандыру осының
дәлелі болып табылады.
Орталық банктердің стратегиясын анықтаудың негізгі қағидаларының бірі
ұлттық экономикада ақша жиының өсу қарқынының реттеуге бағдарлау немесе
қандай да болмасын бір тұрақты шетел валютасына қатысты ұлттық ақша
бірлігінің валюта бағамын реттеу, яғни, ішкі немесе сыртқы көрсеткіштер
болып табылады.
Кесте 2 - Орталық банктің стратегиясы
Ішкі көрсеткшітерге Ақша жиынының өсу қарқынын
бағдар реттеу
Сыртқы көрсеткіштерге Ұлттық ақша бірлігінің
бағдар валюта бағамын реттеу
Орталық банктің қандай да болмасын бір стратегияны таңдауы ел
экономикасының бағдарына байланысты. Мұның өзінде мына үрдіс байқалуда.
Ішкі нарық мықты дамыған елдердің орталық банктері есептік индекс
шектеріндегі ақша жиынының өсу қарқынын реттеуге бағдарланады. Мұндай
стратегияны мысалы, Неміс федералдық банкі, Англияның банкі, АҚШ ФРЖ
ұстанады. Ұлттық ақша бірлігінің ішкі және сыртқы тұрақтылығы ерекшеленеді
(ішкі деп инфляциясыз даму), сыртқы деп- басқа валюталар қатысында ұлттық
ақша бірлігінің валюта бағамының тұрақтылығы түсініледі. [5, 128б.]
Ақша жиынының мөлшерін реттеу мақсатында, ақша жиынының өсуін
ынталандыру (экспансиялық несие саясаты), не оның өсуін кідірту жөніндегі
(несие шектеу және инфляцияға қарсы саясат) шаралар жүргізіледі. Алайда,
құлдырау жағдайында орталық банк қазіргі уақытта бірқатар Шығыс Еуропа
елдерінде, Ресейде және жақын шетелдер орын алғандай, экономикалық реттеу
құралдарының ымыралық ұштасуына жол беруге мәжбүр.
Экономикасы дамыған, экспортқа бағытталған еуропалық елдерде ұлттық
ақша бірлігінің валюта бағамын реттеу қолға алынған. Осындай бағытты
Австрия, Бельгия, Нидерланды ұстанады.
Бір уақытта ұштастырып қолданылатын ақша-несие саясаты құралдарының
тиімділігі әртүрлі мерзімдерде мақсаттар бойынша оларды дұрыс ұштастуға
байланысты. Ұзақ мерзімді реттеудің құралы болып, мысалы, ақша саясатының
дәстүрлі құралдары (мысалы, ең төмен резервтер саясаты, қайта қаржыландыру
саясаты және т.б.) табылады. Дәстүрлі емес құралдар, мысалы, валюталық
саясат шеңберіндегі свопң операциялары, ашық нарық саясаты шеңберіндегі
арбитраж, сондай-ақ кейбір дәстүрлі құралдар (Германияда-федералдық құнды
қағаздармен жүргізілетін операциялар) қысқамерзімді мақсаттарды жүзеге
асырады.
ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҰЛТТЫҚ
БАНКІНІҢ АҚША-НЕСИЕ САЯСАТЫНА ТАЛДАУ
2.1. Қазақстан Республикасы банк жүйесінің даму эволюциясы
Банк жүйесі- нарықтық экономикасының аса бір маңызды және ажырамас
құрылымы болып табылады. Банктердің және тауарлық өндіріс пен айналымның
дамуы тарихи түрде қатар жүріп тығыз байланысты болды. Мұның өзінде банктер
ақшалай есеп айырысып, шаруашылықты несиелей отырып, капиталды қайта бөлуде
делдал бола білді, өндірістің жалпы тиімділігін елеулі арттырып қоғамдық
еңбек өнімділігінің өсуіне ықпал етеді. Тауарлық және қаржы нарықтары
дамыған бүгінгі күні банк жүйесінің құрылымы күрт күрделенді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І Ақша-несие саясатының теориялық негіздері
1.1 Ақща-несие саясатының экономикалық мәні және оны
жүргізу құралдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 6
1.2 Ақша-несие теориясы негізінде экономиканы
реттеу ... ... ... ... ... ..12
1.3 Шетел елдерінің ақша-несие саясатын жүргізудегі
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
ІІ Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің ақша-несие
саясатына талдау
2.1 Қазақстан Республикасы банк жүйесінің даму
эволюциясы ... ... ...22
2.2 Ұлттық Банктің ақша-несие саясатын реттеу
механизмі ... ... ... ... .37
2.3 Қазақстан Республикасының ақша-несие саясатының
негізгі даму
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ..46
2.4 Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің негізгі даму
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .48
ІІІ Қазақстан Республикасында ақша-несие саясатының
даму келешегі
3.1 Ақша-несие саясатының
проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..6 2
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 64
КІРІСПЕ
Экономиканы дүниежүзілік тәжірибеде пысықталған классикалық
теорияларға сүйенетін мақсатты салық-бюджет және ақша-несие саясатын
жүргізумен реттеу экономикалық өзгерістер барысында белгіленген оң
өзгерістерге қол жеткізуге жекелеген салалардағы өндірістік құлдырауын
тоқтатуға, инфляциялық болжауды төмендетуге, қайта қаржыландыру мөлшерін оң
шамаға шығаруға, ақша-несие және қаржы-бюджет жүйелерінің қызметін
тұрақтандыруға, бюджет тапшылығының ауқымын ауыздықтауға мүмкіндік берді.
Еңбек өнімділігінің төмен деңгейі, еңбекке қабілетті халықтың
көпшілігі жұмыспен қамтылмаған, шығарылған өнімнің басым көпшілігі бәсекеге
қабілетсіз, халық шаруашылығы салаларының импорт жеткізілімдерінен едәуір
тәуелділігі және т.б. орын алған жағдайда ұлттық валютаның белгіленген
бағамы экономиканы қазынашылық және ақша -несие жағынан реттеу үшін ұлттық
ақшаның дүниежүзілік нарықтағы нақты құнын көрсетпеуінен қолайсыз болады.
Үкімет көпшілікті жұмыспен қамтуға және экономикалық өсуге бағытталған
тәуелсіз экономикалық саясатты жүргізуге мүмкіндігі болмайды.
Төлем балансының тапшылығы ұзақ уақыт сақталған жағдайда, Үкімет қаржы
қорларын жоғалтуы мүмкін. Тіркелген ұлттық валюта бағамы баланстағы
туындайтын үйлесімсіздіктерді пайдалануы, ықтимал ірі алтын-валюта
резервтерінің болуын талап етеді. 1998 жылы дүниежүзілік нарықтағы және
Ресей экономикасындағы экономикалық жағдайдың нашарлау жағына қарай күрт
өзгеруі, тіркелген ұлттық валюта бағамының өзінің тіршілік етуге
жарамсыздығын көрсетті. Қазақстан экономикасы өз валютасының тұрақтылығын
қолдау үшін алтын-валюта қорларының едәуір мөлшерін жоғалтты.
Үкіметтің саясаты бюджет тапшылығы мен салықтардың мөлшерлемелерін
көзделген деңгейде сақтау арқылы экономиканы тұрақтандыруға бағытталған
болатын. Салықтық-бюджеттік реттеу әлсіз болса да жиынтық кірістің өсуін
ынталандыруды негізге алған. Ақша-несие саясатының рөлі айырбастау
бағасының жарияланғанмен тепе-тең сәйкестігін қамтамасыз ету үшін ақша
ұсыныстарын реттеумен шектелген еді.
Несие ұйымдарын ынталандыру мен олардың экономиканың нақты секторымен
өзара іс-қимыл жасауын қолдау мәселелері ҰБ тарапынан тікелей реттеу
аясынан шығарылып, ақша нарығының өтімділігін басқару қиындады, ашық
нарықта ломбардтық несиелеу және РЕПО мәмілелері, коммерциялық банктерге
күндік қарызбен “овернайт” несиелерін беру сияқты классикалық операцияларды
жүзеге асыру қиындады.
Осымен бірге, Үкімет жұмыссыздықты азайтудан ұлттық валютаның
құнсыздауымен күресуді маңыздырақ деп санап, тіркелген айырбастау бағамы
қолданылған жағдайда, инфляцияны ауыздықтау мен инфляциялық болжамды
төмендетуде едәуір нәтижелерге қол жеткізді.
Баланстағы тепе-теңсіздік кезінде орын алатын ұлттық валюта бағасының
ауытқуына сыртқы қаржыландыру көздерін тартпай-ақ түзету жасалады. Осы
мақсаттарға Халықаралық Валюталық Қор несиелерін қарызға алу, қосымша
валюта мен алтын резервтерін жасау қажет болмайды.
Еркін айырбас режиміне көшкен кезде ұлттық валюта құнсызданғаннан
кейін, шетелдік нарықтағы ұлттық тауарлар арзандап, бұл өз кезегінде
экспорт мөлшерінің қалпына келуіне және импорттың кемуіне, елге еркін
айырбасталымды валюта ағымының артуына ықпал етті.
Еркін өзгермелі ұлттық валюта бағамы жағдайында Үкімет елдің
экономикалық ахуалына, сыртқы экономикалық қатынастарына, валюта
резервтеріне, берешектерге, тауарлық және қаржылық ағындардың серпініне
тікелей ықпал етуге мүмкіндік алды.
Сонымен бірге, Қазақстан экономикасында бірқатар дағдарыстық жағдайлар
соңына дейін әлі де жойылмай келеді. Экономиканың кейбір салаларында
өндірістің құлдырауы тоқтатылмады, салық салу және бюджеттік кірісті
арттыру проблемалары орын алуда, мемлекеттік ішкі және сыртқы қарыздар
мөлшері өсуі жалғасуда және мемлекеттің экономикалық қауіпсіздік
табалдырығының мағынасына жақындады, өндірістік салаға берілетін несиелер
бойынша пайыздық мөлшерлемелер жоғары болып қалуда, шаруашылық етуші
субъектілердің инвестициялық белсенділігі тиісті деңгейде емес және т.б.
Мұның барлығы ақша-несиелеуді реттеу жөніндегі шаралар бюджеттік
шығындар мен салық салуды басқару жөніндегі мемлекеттік шаралармен тығыз
байланысты болу керектігін дәлелдейді.
Дүниежүзілік тәжірибеде және экономикалық әдебиетте мемлекеттің
нарықтық қатынастардың даму жағдайындағы қазынашылық және ақша-несиелік
саясаты мен осы процесте туындайтын проблемалар жеткілікті толық пысықталып
жарияланды. Экономиканы салық – бюджеттік және ақша-несиелік реттеу
мәселелері А.Смит, Д. Рикардо, Дж.М.Кейнс, М. Фридмен, И. Фишер, А. Лаффер,
Р. Модельяни, сияқты көптеген экономист ғалымдардың еңбектерінде
қаралған. Ауыспалы кезең жағдайындағы Қазақстанның қаржы-бюджет саясаты
теориясы мен тәжірибесінің әр түрлі аспектілерін отандық экономист ғалымдар
У.А. Баймұратов, А.К. Қошанов, Н.К. Мамыров, К.Н. Нәрібаев, А.Ш.
Нұрсейітов, Д.К. Қабдиев, П.С. Пасаченко, К.О. Оқаев, К.Б. Бердәлиев,,
У.М.Ысқақов, Н.Н. Хамитов ашты.
Жұмыстың тақырыбы “ҚР-ғы Ұлттық Банктің ақша-несие саясаты.”
Жұмыс ақша-несие саясатының мәні мен қазіргі кезеңдегі оның даму
проблемаларын айқындауды мақсат тұтады.
Қойылған мақсатқа байланысты мына міндеттер белгіленді:
1. Бұл тақырып бойынша экономикалық әдебиетті зерделеу және талдау:
2. Ақша-несие саясатын басқарудағы зерделеу әдістерін таңдау;
3. Ақша-несие саясатының негізгі сипаттамалары мен өлшемдерін зерделеу;
4. Банк ісінің теориялық негіздерін қарау;
5. Ақша жүйесінің негізгі сипаттамалары мен қазіргі заманғы өлшемдерін
және ұйымдастыру тетігін дамыту деңгейін зерделеу;
6. Ақша-несие саясатының негізгі проблемаларын және оларды жою жолдарын
айқындау.
Зерттеу объектісі Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі болып
табылады. Осы жұмыстың нысанасы ақша-несие саясаты дамуының банктің
іскерлік белсендігімен өзара байланысы болып табылады.
Зерттеу әдістері:
( шолу-талдау;
( математикалық-статистикалық;
( қадағалау;
Жұмыста жұмыс жазылған сәттегі ақша-несие саясатының қолданылатын
нақты нормалары мен нормативтері келтірілген.
Ақша-несие саясаты жүйесін қалыптастыру мен жұмыс істеу мәселелері
Қазақстан Республикасында қолданылатын заңдармен тығыз байланыстырып
қаралған.
І АҚША-НЕСИЕ САЯСАТТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Ақша-несие саясатының экономикалық мәні және оны
жүргізу құралдары
Нарықтық экономикаға көшу мен ақша-несие саласында мемлекеттік саясат
рөлінің белсенділеуі ақша мөлшерінің баға деңгейіне әсер етуін күшейтті,
сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдігі ақша теориясы мәселелеріне мүдделіліктің
артуына ықпал етті. Баға деңгейін белгілеу мен өндіріс тиімділігін
өзгертуде ақша мөлшерінің артықшылығын мойындау, айналымдағы ақшаның сандық
теориясының негізгі мазмұнын құрайды.
Ақшаның осындай әсері американдық экономист И. Фишердің ақша
теориясының неоклассикалық бағытының бөлігі болып табылатын айырбасты
теңестіруде келтірілген:
MV= PQ, (1)
мұндағы
M-айналымдағы ақша мөлшері немесе ақша ұсынысы;
V-ақша айналымының жылдамдығы;
P- тауарлық мәмілелер бағасының орташа деңгейі;
Q- тауарлық мәмілелердің мөлшері (ұлттық өнім);
Іс жүзінде бағалардың өзгеруі айналымдағы ақша мөлшерімен ғана емес,
сондай-ақ тауарлар бағасының өзгеруімен де байланысты (өндіріс шығындары).
Ақша мөлшері теориясының тұжырымдамасы ақша айналымы жылдамдығының
тұрақты шамасы (V) мен тауарлық мәмілелер саны (Q) үшін дұрыс болып
табылады, ол іс жүзінде болуы мүмкін емес. Сандық доктринасының басқа өкілі
(кембридждік) ағылшын экономисі А. Пигу ақша ұсынысының мына формуласын
ұсынады):
M=K x P x T, (2)
мұндағы
M- ақша мөлшері;
K – ақшалай нысанда иеленгісі келетін жылдық кіріс үлесі;
P – баға деңгейі;
К- өндірістің нақты мөлшері;
Экономистер ұзақ жылдар бойы экономикалық өсу факторларына ықпал
ететін ақша-несие саясатының тұжырымдамаларына қатысты пікір таластыруда.
Нарықтық экономика іштей тұрақсыз өзгермелі жүйе болып табылады,
мемлекеттік реттеуге онда негізгі рөл берілген. Реттеушілер қатарында
мемлекеттің монетарлық саясаты маңызды орын алады; ақша ұсынысындағы
өзгеріс инвестициялық сұраныстың өзгеруіне әкеліп соқтырған пайыздық
мөлшерлеме деңгейінің өзгеруінің себепкері болып табылады, ал
мультикативтік әсер арқылы атаулы жалпы ұлттық өнім (ЖҰӨ) өзгереді.
Кейнсиандық теорияның негізгі теориялық теңдеуі мынадай:
ЖҰӨ=С+1+G+NX, (3)
Мұндағы
С- халықтың тұтыну шығындары;
1- инвестициялар;
G- тауарлар мен қызметтер сатып алуға арналған мемлекеттік шығындар;
NX– таза экспорт;
Кейнсиандықтар мемлекеттік реттеу процесінде тоқыраған экономиканы
тұрақтандыру ісінде бюджеттік саясатқа, салық жүйесі мен мемлекеттік
шығындар құрылымының өзгеруіне негізгі маңыз береді. Олардың түсінігінше
өндірістің құлдырау, жұмыссыздық пен инфляция жағдайында монетарлық
саясаттың макроэкономикалық салдары көп мәнді. Кейнсиандық тұжырымдаға
сәйкес нақты пайыздық мөлшерлемесінің деңгейін төмендетумен (инфляция
пайызы шегерілген пайыздық мөлшерлеме) монетарлық саясатты ынталандыру ақша
ұсынысын көбейтеді және инвестициялық сұранысты арттыруға жетелейді.
Осыған байланысты ЖҰӨ мультипликациялық тиімділігі артады. Өндірістің
құлдырауы тоқтап, жұмыссыздық азаяды, халықтың кірісінің артуы үшін
жағдайлар жасалады. Ақша ұсынысы артқанда, олардың қысқа мерзімді
артықшылығы пайда болады. Халық артқан ақша запастарын тауар сатып алуға
немесе банктердегі салымдарда жинақтайды. Ақша сұранысы артып, тиісінше
бағалар да өседі. Халық пен фирмалардың шоттардағы қолма-қол ақшанысың
мөлшері де артады. Егер ақша ұсынысын азайтса, онда пайыздық мөлшерлеменің
өсуімен тепе-теңдік белгілінеді.
Монетаризм нарықтық экономика - өзін-өзі реттеуге қабілетті іштей
тұрақты жүйе деген сенімге негізделген. Ол инвестициялар мен ЖҰӨ арасындағы
емес, айналымдағы ақша жиыны мен нарықтық ЖҰӨ арасындағы тығыз байланысқа
негізделеді. Осы бағыттың бас теоретигі М. Фридмен мемлекет айналымдағы
ақша жиынының негізделген тұрақты өсуін қолдауға негізделген “ұзақ мерзімді
тепе-теңдік монетарлық саясаттың ақша тәртібін” алдыға тартады. М.
Фридменнің теңдеуі бойынша осындай өсу шамасы:
(M=(Р((Y (4)
мұндағы
(M- ақша өсімінің орташа жылдық қарқыны, ұзақ мерзімді пайызы;
(P – болжалды инфляцияның орташа жылдық қарқыны, ұзақ мерзімді пайызы;
(Y – ЖҰӨ өсімінің орташа жылдық қарқыны, ұзақ мерзімді пайызы;
Қазіргі заманғы сандық теория классикалық канондарды жетілдірді.
Теориялық ақша үлгілері синтетикалық нысанды иеленді, оларға екі теорияға
тән мемлекеттік ақша-несие саясатындағы элементтері де Үкіметтің
айналымдағы ақша мөлшеріне әсер ететін саясаты Республиканың ақша-несие
саясатындағы монетарлық тұжырымдама ережелері өтпелі кезеңнің
экономикасының ерекшеліктеріне орай ішінара іске асырылған болатын (мысалы,
ақша жиыны төмендегенде төленбеген ақшаның өсуі).
Екі деңгейлі банк жүйесі болған кезде орталық банк ақша
мультипликаторларының тетігін немесе екінші деңгейдегі банктер жүргізетін
ақша аударымдарының эмиссиясын (қайталама эмиссия) қадағалауды жүзеге
асырады. Әкімшілік-әміршілдік экономика жағдайында ақша рөлі өнім шығарудың
әртүрлі шығындар жиынтығына (материалдар, амортизация, еңбекақы және т.б.)
бағынысты болады. Ақшаның басымды есептік және бақылау рөлі “қысымға түскен
инфляцияны” жасыруға, тұтынушылық тауарлар тапшылығында әркелкі бағалар
белгілеуге және ресурстарды өтімсіз тауарларға шашырауға ықпал етті.
Жиынтық сұраныс пен жиынтық ұсыныстың тепе-теңсіздік ара қатынасында
нұсқаумен белгіленген бағалар негізсіз тұрақты болып қалды.
Ақша айналымының жылдамдығы төмендеді, жинақтаулардың нақты сектордан
алып-сатарлық сипаттағы сипаттағы қаржы операцияларына өту процесі
жеделдетілді.
Дүниежүзінің 83 елінде инфляция мен айналымдағы ақша мөлшерінің
байланысын зерделеу айналымдағы ақша мөлшері мен инфляция жылдамдығының
арасындағы жоғары деңгейдегі тәуелділікті айқындады.
Дүниежүзілік экономикалық тәжірибеде ақша-несие саясатын реттейтін
әртүрлі құралдар пайдаланылады:
ашық нарықтағы яғни, құнды қағаздар нарығында операциялар;
есептеу мөлшерлемесі саясаты, яғни, екінші деңгейлі банктердің орталық
банктен қарыздары бойынша пайыздарын реттеу;
міндетті резервтер нормативінің өзгеруі.
Ақша-несие саясатының басқарушы құралдары: қайта қаржыландырудың
пайыздық мөлшерлемесі, қысқамерзімді теңге несиелері және үш айлық мекамдар
бойынша сияқы мөлшерлемесі ақша эмиссиясын бақылау кезінде Ұлттық банктің
монетарлық процесі тетігінің негізін құрайды.
Орталық банк осындай құралдардың жәрдемімен тікелей және Қаржы
министрлігімен келісім бойынша осы кезеңдегі монетарлық саясатқа сәйкес
пайыздық жағдайларды, ақша нарығындағы ұсыныс мөлшерін қалыптастырады.
Осы үшін ол қайта қаржыландыру мен ашық нарықтағы операцияларда өзінің
пайыздық мөлшерлемелерін өзгертеді, ақша нарығында басқыншылық сәті туралы
шешім қабылдайды. Экономиканы қаржы сілкіністеріне неғұрлым шыдамды етуге
тырысу, оның икемділігін және нарықтық қатынастарға оның бейімделуін
арттыру банк жүйесін дамытудың негізгі мақсаттарының бірі болып табылады.
Экономикалық саясат теориясына сәйкес, өтпелі экономика кезеңінде
монетарлық саясат ақшаның тауарлық бағасына әсер ететін ақша, несие және
валюта саясатының өлшем жүйесінің тепе-теңдік сипатын білдіреді. Ақша-несие
және бағам саясаты қол жетіскен құралдар тізбесінде көрсетілген барлық
шешімдер ақшаның тауарлық бағасына әсер етеді. Ақшаның тұрақтылығын реттеу
нарық жағдайларына макроэкономикалық құралы, екі каналды ақша эмиссиясы
(ақша жиыны) мен ақша айналымының жылдамдығы арқылы ақшалай қаржылардың
айналым саласын бақылауды күшейту құралы болып табылуда.
Іс жүзінде ақша және несие саясатының қарама-қайшылығы, ақшаның
тұрақтылығын және экономиканы дамуын реттеуді теңгеруге тиіс.
Ақша-несие саясаты мемлекеттік жалпы экономикалық саясат бөлігін, оның
элементерінің (өнеркәсіптік, құрылымдық, сыртқы сауда, қазынашылық және
басқа да саясат түрлерімен қатар) бірін білдіреді және үкіметтің
басымдықтарымен және мақсаттарымен тікелей белгіленеді. Әдетте,
экономикалық өсу тұрақтылығы, жұмыссыздықтың төмен деңгейі, бағалардың
тұрақтылығы, тұрақты төлем балансы осындай түпкілікті мақсат болып
табылады.
Әртүрлі ақша түрлері ретінде белгілі ақша агрегаттары М0 , М1 , М2
және т.б. түсініледі. Олардың мазмұнын егжей-тегжейлі қарайық:
М0- айналымдағы банкноттар (орталық банк шектерінен тыс) және орталық
банктегі екінші деңгейлі банктердің шоттарындағы қаржылар.Бұл ақша базасы
немесе орталық банктің ақшалары.
М1 – халықтың қолындағы кез-келген ақша белгілерінің мөлшері мен
кәсіпорындардың, мекемелердің, ұйымдардың кассаларындағы қаржылар.
М2 – М1 барлық құрамдастары және араласқан пайдалану режимді заңды
және жеке тұлғалардың депозиттері, халықтың, кәсіпорындардың, мекемелердің,
ұйымдардың жедел салымдары, банк жинақтау сертификаттары, еркін айналымдағы
займдардың облигациялары, банк резервтері.
М4 - М1 басқа халыққа, банктерге, кәсіпорындар мен ұйымдарға тиесілі
шетел валютасындағы қаржылар.
М1 және М2 ақша жиынының бірдей көрсеткіштері болып саналады. М4 соңғы
көрсеткіші жеке де, сондай-ақ өндірістік тұтынудағы тауарлар мен
қызметтерге барынша жоғары төлемге қабілетті жиынтық сұранысын сипаттайды.
Осы ақша агрегаттарының, біз көріп отырғандай, өтемпаздықтарының
әртүрлігімен, яғни, олардың қолма-қол ақшаға жеңіл айналып кетуімен
ерекшеленеді. Тиісінше, ақша қажеттілігі туралы айтқан кезде қазіргі
заманғы жағдайларда, олардың жалпы мөлшерін ғана емес, әртүрлі ақша
түрлерінің арасындағы ара қатынасты және трансакциондық іс-қимылдарда оның
мұқтаждығына сәйкес олардың осы жерде (аймақта) болуы ескеріледі. Сондықтан
орталық банктің жоғарыда атап өтілген бас функциясы- айналымын реттеу жалпы
мөлшерді ғана емес, сондай-ақ ақша түрлері арасындағы ара қатынасты
қадағалауды көздейді. Іс жүзінде кез-келген қазіргі заманғы мемлекет үшін
ақша эмиссиясын және ақша айналымын реттеу елдегі жиынтық ақша жиынының
бірнеше аса маңызды көрсеткіштерінің жобаланған және нақтылы мөлшерін
талдау, бақылау, салыстыру қажеттілігін білдіреді.[2,128б.]
Осы ақша-несие құралдарына қысқаша сипаттама берейік:
Ресми есеп мөлшерлемесі - орталық банктің мөлшерлемесі, ол бойынша
банк вексельдерді санайды немесе соңғы сатыдағы несиелер ретінде енінші
деңгейлі банктер мен несие мекемелеріне несие береді. Орталық банк ресми
есеп мөлшерлемесін жоғарылатып немесе төмендетіп, екінші деңгейлі
банктердің мүмкіндіктеріне несие алу үшін олардың клиенттеріне ықпал етеді,
бұл өз кезегінде экономикалық өсуге, ақша жиынының артуына, нарық пайызының
жоғарылуына әсер етеді. Орталық банктің ресми есеп мөлшерлемесінің өзгеруі
нарықтық пайыздың тиісті өзгерістерін туындата отырып, төлем балансы мен
валюта бағамының жай-күйінде білінеді. Мөлшерлеменің артуы елге қысқа
мерзімді шетел капиталының тартылуына ықпал етеді, осының нәтижесінде төлем
балансы жанданады, тиісінше, шетелдік валютаның бағамы төмендеп, ал ұлттық
валютаның бағамы көтеріледі. Мөлшерлеменің төмендеуі кері нәтижелерге
әкеліп соқтырады
Ашық нарықтағы құнды қағаздармен жүргізілетін операциялар- орталық
банктің қысқа мерзімді операцияларды қоса алғанда, кейін кері мәміле жасай
отырып, коммерциялық және қазынашылық вексельдерді, мемлекеттік
облигациялар мен өзге де құнды қағаздарды сатып алу-сату жөніндегі
операциялары. Орталық банктің мұндай іс-қимылдары екінші деңгейлі
банктердің қызметіне олардың қолда бар ресурстар мөлшері арқылы әсер етеді.
Егер орталық банк ашық нарықта құнды қағаздарды сатса, ал екінші деңгейлі
банктер оларды сатып алады, онда соңғылардың ресурстары мен тиісінше
олардың клиенттерге несие беру мүмкіндіктері сарқылады. Бұл айналымдағы
ақша жиынының қысқаруына және несие пайызының артуына әкеліп соқтырады.
Орталық банк нарықта екінші деңгейлі банктерден құнды қағаздар сатып ала
отырып, оларға қосымша ресурстар ұсынады. Несие беру жөніндегі олардың
мүмкіндіктерін кеңейтеді. Ашық нарықтағы операциялар банк ресурстарын,
пайыздық мөлшерлемелердің және мемлекеттік құнды қағаздарды реттеуге және
соңғы есепте ақша нарықтағы сұраныс пен ұсыныстарды реттеуге ықпал етеді.
Міндетті резервтер- банктер мен несие мекемелерінде орталық банктің
талабы бойынша, әдетте, пайызсыз шотта ашылған несие ресурстарының бөлігі.
Екінші деңгейлі банктерге олар өздерінде сақтайтын міндетті резервтер
нормасын арттыра немесе төмендете отырып, орталық банк банктер мен несие
мекемелерінің несиелеу мен депозиттік эмиссияны жүзеге асыру мүмкіндіктерін
шектейді немесе кеңейтеді.
Міндетті резерв нормасының өзгеруі екінші деңгейлі банктердің несие
ресурстарына, олардың несие беру мүмкіндіктеріне елеулі әсер етеді. Норманы
арттыру екінші деңгейлі банктердің несие беруге арналған өздерінің
ресурстарының бөлігімен пайдалана алмауын білдіреді. Нәтижесінде банк
несиесі мен айналымдағы ақша жиыны да қысқарады, банк несиелері бойынша
пайыздар өседі. Банк резервтері нормаларының төмендеуі банк несиелері мен
ақша жнынының өсуіне және нарықтық пайыздың төмендеуіне жетелейді.
Міндетті резервтер едәуір шамада әкімшілік тұтқаны білдіреді. Бірқатар
елдерде олар толықтай жойылған немесе олардың мөлшері елеулі түрде
төмендетілген. Кейбір елдерде қызмет бабын теріс пайдалануға жол бермеу
үшін осындай резервтердің ең жоғары мөлшерде заңнамада белгіленеді.
Осы негізгі құралдардан басқа дүниежүзілік банк тәжірибесінде орталық
банктердің ақша-несие саясатының басқа құралдары кең танымал, жақсы
пысықталып және кеңінен пайдаланылады. Оларды қайсыбір елдің нарықтық
немесе өтпелі экономикалық нақты жағдайында өтімдірек пайдалану туралы сөз
қазғалады. Оларды қысқаша сипаттап өтейік.
1. Капиталдар нарығын бақылау- акциялар мен облигациялар шығару тәртібі,
сырттан қарыз алу шектерін белгілеу және т.б.
2. Нарықтарға қол жеткізу- жаңа банктер мен несие мекемелерін, оның
ішінде шетелдіктерді ашуды реттеу.
3. Валюта басқыншылығы- ақша бірлігіне сұраныс пен ұсыныс мөлшеріне ықпал
ету үшін едәуір мөлшердегі валюта сатып алу-сату.
4. Шектеу (таргеттеу) - ақша жиыны көрсеткштерінің өсуінің мақсатты
болжалын белгілеу.
5. Мемлекеттік құнды қағаздарға инвестициялау нормалары-мемлекеттік
қарызды тұрақты орналастыру мен алып-сатарлық операцияларды шектеу
мақсатында банктер, несие мекемелері үшін белгіленеді.
Нарықтық экономика жағдайында экономикаға ықпал етудің атап өтілген
және басқа кейбір құралдарын пайдалану жолымен іскерлік белсенділікті
арттыруға немесе төмендетуге қол жеткізіледі. Мұның өзінде банктердің
төлемге қабілеттігіне ықпал ету шешуші болып табылады. Олар кәсіпкерлерге
арзан несиені көбірек ұсынса, соңғылар соғұрлым өз ісін ашуға ынталанады,
өндірісті кеңейтіп немесе жетілдіреді, экономикалық өсуді жеделдетеді.
Көрсетілген құралдардың әртүрлі қиыстырулары орталық банкке
мемлекеттің осы кезеңдегі экономикалық стратегиясына байланысты “қымбат”
немесе ”арзан” саясат жүргізуге жол ашады. Орталық банк аталған құралдардың
көмегімен ақша-несие саясатының мақсаттарын жүзеге асырады: ақша жиынының
деңгейін (қатаң монетарлық саясат) немесе пайыздық мөлшерлемені белгіленген
деңгейде ұстайды (икемді монетарлық саясат).
Ақша-несие саясатының құралдарын пайдалану бюджеттік-салықтық
саясатпен, заңнамамен тығыз байланыстырған жағдайда ғана тиімді болуы
мүмкін. [3,39б.]
1.2 Ақша-несие теориясы негізінде экономиканы реттеу
Экономиканы ақша-несие реттеудің теориялық тұрғылары қазіргі заманғы
экономикалық ғылымның ең бір қимылды-қозғалысты бағыттарының бірі болып
табылады, біріншіден, осы тұжырымдама әдістемелерінің ерекшелігімен,
екіншіден, экономиканы мемлекеттік реттеу жүйесінің қазіргі заманғы
дамуының объективті заңдылықтарымен түсіндіріледі.
Ақша-несие реттеу тұжырымдамасының қолданбалы тұрғыларын әзірлеу
орталық банкке экономиканың жай-күйін ақша-несие бақылаудың құралдар жүйесі
мен әдістерін қамтамасыз етеді.
Мемлекет ақша-несие реттеудің жәрдемімен экономикалық дағдарыстарды
жұмсартуға, инфляцияның өсуін тоқтатуға ұмтылады, мемлекет экономикалық
жағдайды қолдау мақсатында, ел экономикасының түрлі салаларына күрделі
салымдарды ынталандыруға арналған несиелерді пайдаланады.
Ақша-несие реттеу тетігі мына негізгі әдістерден тұрады: банк
өтімділігін реттеу, мемлекеттік қарызды басқару, банк несиесінің мөлшерін
реттеу.
Осыдан ақша -несие реттеу тетігі ақша-несие әдістер мен құралдарының
жиынтығын білдіреді деп пайымдауға болады, олардың кешенді қолдануы
қойылған экономикалық мақсаттарға қол жеткізуге жеткізеді.
Сонымен, ақша-несие реттеу теттігінің үлгісі былайша түсіндіріледі.
Ақша-несие реттеудің теориялық негіздемесі жүйеге фактілерді ендіруге,
түсіндіруге және қорытуға негізделеді, экономикалық ғылым басқалар сияқты
фактілерге, яғни, белгілі деректердің немесе белгіленген құбылыстардың
қадағаланатын өзгерістеріне негізделу салдарынан-осы ғылымдардың
эмпириялылығын айқындайды. Теорияны талдаудың соңғы нәтижесі ретінде
фактілер жиынына мағына енгізеді, оларды біріктіріп байланыстырады, олардың
арасында өзара байланыс орнатады және олардан белгіленген қағидалар мен
беталыстар шығарады.
Ғылыми тұрғыдан фактілер қазіргі бар теорияларды растау (дедуктикалық
әдіс) үшін де, сондай-ақ жаңа теория үшін негіз болуы мүмкін.
Замандастар барынша дәрежеде жүргізетін макроэкономикалық саясат
негізінде ескеретін макроэкономикалық теориялар (кейнсиандық теория мен
монетарлық) – негізінен индуктивтік жолмен пайда болатын теориялар. Бұгінгі
күнге көптеген ғалым экономисттер оларды макроэкономика мәселелеріне бір
мәнді жауап беретін оқулардан гөрі болжамдарға жатқызады. Осыған қарамастан
макроэкономикалық теоиялардың болжалдығы олардың маңызын кемітпейді.
Экономистер экономикалық өсу факторларына ықпал ететін ақша-несие
саясатының тұжырымдамаларына қатысты ұзақ жылдар бойы пікір таластыруда
Ақша-несие саясатының мәні айналымдағы ақша мөлшерін өзгерту жолымен
экономикалық жағдайға ықпал етуге негізделеді. Монетарлық биліктердің
тиісті құралдары болса да, алайда әр түрлі экономикалық бағыттар арасында
ақша ұсынысының экономикаға ықпал етуіне қатысты әртүрлі келіспеушіліктер
орын алуда. Ақша-несие саясатынының негіздемесі, оның стратегиясы мен
тактикасын белгілеу алдымен теориялық қағидаларды айқындауды және оның ішкі
тетіктерін ашуды талап етеді.
Ақша жиынын зерделеу дәстүрлері көптеген он жылдар бойы терең
теориялық әзірлемелерді қамтиды, олар іс жүзіндегі әрекеттер негізі ретінде
пайдаланылады. Басты мәселе-осы салада дүниежүзілік ғылыми білім әлеуетінің
қолданылуы, бұған мына құбылыстар кіреді:
-экономикалық және институционалдық ерекшеліктерді ескере
отырып,ақшаның баламалы айқындамасын қалыптастыруы;
- орталық банктің ақша жиынын бақылау мүмкіндігі анықтау;
- ақша жиынына ықпал ету құралдарын талдау және олардың
салыстырма тиімділігі;
Кесте 1 – Ақша-несие реттеу тетігінің үлгісі
Ақша-несие реттеу тетігінің үлгісі
Ақша-несие реттеу
Ақша-несие реттеу құралдары (ресми пайыздық мөлшерлемелер,
міндетті резерветер нормалары, валюталық басқыншылық, мемлекеттік
қарызды басқару, банктерге несие, тікелей мөлшерлік шектеулер)
Ақша-несие реттеу әдістері –несиелеуді реттеу, пайыздық реттеу,
мемлекеттік қарызды басқару, валюталық реттеу
Ақша-несие саясатының мақсаттары- ұлттық валюта бағамын
тұрақтандыру, инфляция қарқынын төмендету, өндірістің өсуі және
т.б.
Ақша-несие реттеу тұжырымдасы әдістемесінің сипатты ерекшелігі айырбас
тұжырымдамасына тән ақша-несие айналым саласында іс-шара жүргізу жолымен
макроэкономикалық процестерге реттеушы ықпалды жүзеге асыру көзқарасы болып
табылады. Мысалы, Неокенсияндық мектептің өкілі Ф. Модильяни “Тиісті
тұрақтатын іс-шаралармен тұрақсыздыққа қарсы тұруға болады. Ақша-несие
саясаты ақша ұсынысын нақты сұраныс өзгерістерін сәйкестікке әкелуі
мүмкін” деп атап өтті. [4, 47б.]
Неоклассикалық постулаттардың ізбасары П. Самуэльсон “тиісті ақша-
несие саясатының көмегімен даурықпа бұзақылықтан және күрт құлдыраудан
жалтаруға, кең экономикалық өсуге сенім артуға болады” деп жазды.
Монетарлық идеялардың негізін қалаушы М.Фридмен ақша-несие құралдары ақша
мөлшерінің тұрақты, алайда бірте-бірте өсуін сақтай отырып,
макроэкономикалық тұрақтылыққа қол жеткізуде елеулі әсер етуі мүмкін деп
санайды.
Осы пікірлер экономиканы ақша-несие реттеу теориясының барлық
бағыттарының әдістемелік негізінің ортақтығын растайды, ол экономиканы ақша
айналымы мен несие құралдарымен мүмкіндіктерін әсіре өсіруге, экономиканы
сұраныс пен ұсынысты сәйкестікке келтіретін бағалармен реттелетін тепе-тең,
жеткілікті тұрақты жүйе ретінде қарауға негізделген.
Ж.Ю.Сэй, Л.Вальрас сияқты батыс экономистерінің жұмыстарында, сондай-
ақ И.Фишер мен М.Фридменнің сандық ақша теориясының әр түрлі нұсқаларында
экономиканы тепе-тең жағдайлар жүйесі ретінде дамыту қағидасы байқалады.
Ақша-несие реттеу теориялары
Ақша-несие жүйесін қараған кезде, әдетте, ақша-несие реттеудің
кейнсиандық және неоклассикалық теорияларын қозғайды.
“Несиелік реттеуге негізделген кейнсиандық үлгі нарық жүйесі мен еркін
кәсіпкерліктің кемшіліктерін мемлекеттік қазынашылық және несие саясатының
жәрдемімен жоюға ұмтылады. Алайда, ол ішкі өндіріс пен жұмыспен қамтудың
дамуына ақшаның ықпалын жеткілікті бағаламайды. Осыған қарама-қайшы
монетаризмді қолдаушылар осы ықпалды мойындай ғана қоймай, ұтымды ақша-
несие саясатын жүргізуді экономиканы тұрақтандырудың шешуші шарттары деп
санайды.
Кейнсиандықтар мен монетаристер арасындағы пікірталас экономикалық
ойлардың екі бағытының да жағымды жақтары мен кемшіліктерін де айқындауға
мүмкіндік береді. Бұл теориялар алғашқыда қарағанда қарама-қарсы, алайда
мәні бойынша бірін-бірі толықтыратын экономикалық үлгілерден барлық құнды
және ұтымды алынатын синтетикалық көзқарасты әзірлеуге себеп болды.
Кейнсиандық экономикалық тұжырымдама. Дж.М. Кейнс 1936 жылы шыққан
”Жұмыспен қамтудың, пайызбен ақшаның жалпы теориясы” атты кітабында өз
тұжырымдамасының мазмұнын баяндады. Кейнс теориясының бас идеясы- нарықтық
капиталистік экономиканың өзін-өзі реттеуді жоққа шығару. Ол өз күшін
шындықпен, атап айтқанда, капитализмде өндірістің кезеңді құлдырауы мен
одан туындаған жұмыссыздықтың орын алуымен жанасатын жаңа жұмыспен қамтылу
теориясын әзірлеуге жұмсады. Мұның өзінде жаңа теорияда кезеңді құлдырау
мен өндіріс дағдарысына байланысты заңды туындайтын мәжбүрлі жұмыссыздыққа
ерекше назар аударылады.
Бұдан әрі нарық экономиканы өзінен-өзі реттеуші бола алмайтынына және
толық жұмыспен қамтуды, өндірістің және бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз
ете алмауына байланысты, онда кейнсиандықтар мемлекет осы міндеттерді
жүзеге асыруда белсенді рөль атқаруға тиіс деп санайды. Мемлекет кезең-
кезеңмен туындайтын құлдыраулар мен өндірістің күрт өрістеуін (экономикалық
циклдар) жұмсартатын осындай қазынашылық және ақша-несие саясатын жүргізуге
араласуы тиіс.
Тауарларды және қызметтерді мемлекеттік сатып алу жиынтық шығындардың
негізгі құрамы, мемлекеттік реттеу саясатының маңызды элементі екенін
ескеру қажет. Мұның өзінде мемлекеттік шығындарды арттыру мен азайту ішкі
өндіріс мөлшерінің артуына және қысқаруына ықпал етеді. Сондықтан мемлекет
құлдырау кезеңде өзінің шығындарын арттыруға, ал инфляция кезінде оларды
қысқартуға тиіс. Осындай шығындар өндіріс деңгейіне, тиісінше жұмыспен
қамтуға тікелей әсер ететінін атап өту қажет. Салықтық және ақша –несие
саясаты, керісінше, өндіріс мөлшеріне жанама әсер етеді. Мысалы, салықтар
тұтынуға тікелей әсер етсе, ал ол арқылы ұлттық өндіріс мөлшеріне жанама
әсер етеді.
Кейнсиандықтардан монетаристердің айырмашылығы олар ақша-несие
саясатын экономиканы реттеудің маңызды құралы деп санамайды. Ақша ұсынысы
пайыздық мөлшерлеменің өзгеруіне әкеп соқтыруына, ал соңғысы
инвестицияларға арналған несиеге әсер етуіне байланысты, сондай-ақ ақша мен
пайыздық мөлшерлеменің реттеуші рөлі мемлекеттік шығындар сияқты едәуір
емес деп санайды. Кейнсті кейбір зерттеушілер ақшаның экономиканы
тұрақтандыру үшін маңызы жоқ дегенді айтады.
Кейнстің “ақшаның маңызы жоқ” деп айтатын ізбасарларының дұрыс ақша-
несие саясатын қолдамауы, әсіресе, Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін
басталған инфляция жағдайларында оның тұжырымдамасына сынмен қарауға себеп
болды.
Экономикада іскерлік цикл деп нақты өндіріс мөлшерінің кемуімен немесе
артуымен, халықтың жұмыспен қамту мен бағалар деңгейінің өзгеруімен
сипатталатын құлдырау мен өрлеудің кезектесуі аталады. Мұның өзінде кәдімгі
іскерлік цикл төрт фазадан тұрады: нақты өндіріс мөлшерінің түсуімен орын
алатын құсыру және тиісінше жұмыссыздық күшейеді және егер құсыру фазасы
жарты жылдан астам жалғасса, онда құлдырау орын алады; цикл өзінің төменгі
нүктесіне жеткен кезде және орташа бір жарым жыл жалғасса -ол түбіне
жетеді; нақты өндіріс мөлшері кеңейе бастап, халықтың жұмыспен қамту
арттырылып, бағалар тұрақтандырылғанда кеңею фазасы орын алады. Нақты
өндіріс мөлшері барынша жоғары деңгейге жеткен нүкте шарықтау деп аталады.
Осыдан бастап жаңа цикл басталады.
М. Фридмен мен А. Шварц өздерінің АҚШ-да 1867-1960 жылдары ақша
айналымының тарихы” деп аталатын жұмыстарында ақша айналымының рөлін егжей-
тегжейлі зерттеген. Ауқымды статистикалық материалдың негізінде, олар
айналымдағы ақша жиынының өсу қарқыны циклдар іскерліктермен сәйкес келмесе
де, солармен байланысты циклдік схемаға сәйкес екенін айқындады. Ақша циклы
іскерлік циклдың алдында болады, өйткені айналымдағы ақша мөлшері өзінің
шарықтауына жетіп жоғары нүктеге- іскерлік циклының шарықтауына дейін түсе
бастайды. Және керісінше, ақша мөлшері іскерлік цикл өзінің төменгі нүктесі-
түпке дейін жеткен сәтке дейін арта бастайды.
Нақты мысалға жүгінейік: экономикалық өсу қарқыны 3% құрайды, бұл
дамыған елдердегі ұзақ мерзімді уақытша аралықтардағы нақты көрсеткіштерге
сәйкес келеді. Бұл жағдайда атаулы ЖІӨ мен айналымдағы ақша мөлшері де
үшпайыздық өсуге сәйкес келеді деп ұйғарайық. Егер ақша жиынының мөлшері
10% артса не болады? Біраз саябырдан кейін номиналдық ЖІӨ өсу қарқыны өсе
бастап болжаммен атаулы ақша жиынының өсуінің тиісті 10 пайыздық деңгейіне
жетеді. Содан кейін ЖІӨ бұрынғыдай 10% құраса да, нақты өндірістің өсу
мөлшері тағы да 3% кемиді. Бұл мұндай өсу жыл сайын 7% артып отыратын
абсолюттік баға деңгейінің арту есебінен қол жеткізілетінін білдіреді.
Сонымен, ақша жиынының өсу қарқынының өзгеруі өндірістің нақты
деңгейіне, жұмыспен қамтуға және бағаларға елеулі түрде әсер етеді.
Монетаризм. Дж. Кейнстің ізбасарлары негізінен құлдырау мен тоқырау
проблемаларына көңіл аударуына байланысты, әртүрлі елдерде кезең-кезеңмен
туындайтын инфляциялық процестерге орай ақша рөліне жаңа сипаттағы
қызығушылық пайда болды.
Қазіргі заманғы кейнсиандыққа оппозиция ретінде пайда болды. Дж
Кейнстің ізбасарларына қарама-қайшы М. Фридмен дұрыс монетарлық саясат
инфляция кезінде ғана емес, сондай-ақ тоқыру кезінде де маңызды рөл
атқаратынын атап өтті.
Монетаристер мен кейнсиандықтар арасындағы айырмашылықты анығырақ көру
үшін олардың негізгі теңдеулерін талдау қажет:
Кейнсиандықтар өздерінің теоретикалық құрулардың негізіне нақты өнім
мөлшерін өндіруге жұмсалған жиынтық шығындар теңдеуін алады:
C+І+Eч = NVP, (5)
Монетарлықтар айырбас теңдеуін негізге алады:
МV=PQ, (6)
мұндағы
М-ақша жиыны,
V- ақша айналымының жылдамдығы.
Q -өнімінің жеке мөлшері мен тауарлар сатылатын орташа P бағалар
деңгейіне көбейтіндісі таза ішкі өнімді (NVP) құрайды, келтірілген
теңдеулердің сол бөліктерін теңдестіре алғандықтан мына теңдеуді
аламыз:
C+І+Eч= MV, (7)
Жаңа теңдеудің сол бөлігінде бүкіл таза ішкі өнім өндірісіне жұмсалған
жиынтық шығындар, ал сол жағында сатып алушылар осы өнімге жұмсаған ақша
мөлшері көрсетілген. Егер MV дайын тауарға жұмсалған шығындардың жалпы
сомасы болса онда ол NVP тең болуға тиіс. Тиісінше, бұл сома NVP өндірісіне
жұмсалған жиынтық шығындардың монетарлық баламасын білдіреді. Сондықтан
монетарлық және кейнсиандық көзқарастар өнім өндірісінің сол бір
экономикалық процесіне әртүрлі екі тұрғыдан қараған екі көзқарас болып
табылады.
Кейнсиандықтар өздерінің теңдеулерінде ақшаға қосалқы рөль береді,
өйткені ақша ұсынысының өзгеруі пайыздық мөлшерлеменің өзгеруі ал ол арқылы
инвестицияларға ТЖӨ мөлшерінің өзгеруіне жанама әсер етеді.
Монетаристер ақша ұсынысы өндірістің, жұмыспен қамтудың, бағалардың
дейгейін айқындайтын негізгі фактор деп санап, ақшаға маңызды мағына
береді.
Кейнсиандықтар мен монератистердің тұрақтандыру саясаты. Іскерлік
циклдар уақытында өндірістің кезең-кезеңмен құлдырауы мен өрлеуі
белгіленген тұрақтандыру саясат жүргізуді талап етеді. Ол көбінесе әртүрлі
экономикалық көзқарастарды жақтаушылар ұстанатын теориялық тұжырымадаларға
байланысты.
Кейнсиандықтар тауарлар мен қызметтерге жұмсалған мемлекеттік шығындар
жиынтық шығындардың құрамдас бөлігі болғандықтан және осыған байланысты
жалпы өндіріс деңгейіне (ТЖӨ) өзгеруіне тікелей әсер етуіне орай,
қазынашылық саясатты экономикалық тұрақтандырудың негізгі құралы ретінде
санайды. Қазынашалық саясаттың екінші бөлігін құрайтын салық түсімдері
тұтыну мен жинақтауға кететін кірістерге тікелей әсер етеді. Сонымен,
негізінен тұтыну арқылы олар ТЖӨ мөлшеріне де әсер етеді. Кейнсиандықтар
ақша-несие саясатының әсерін мойындайды, алайда, олардың пікірінше, ол
құлдырау мен тоқырау кезеңінде неғұрлым аз байқалады.
Монетаристер қазынашылық саясат экономиканы тұрақтандырудың сенімді
құралы болып табылмайды деп пайымдайды. Өздерінің көзқарастарын олар
мемлекеттік шығындарды арттыру бюджет тапшылығы мен мемлекеттік банктерден
қарыз беру, алуына әкеп соқтыратын “орнын басу әсерімен” негіздеуге
ұмтылады. Нәтижесінде қаржы нарықтарында ақшаға сұраныс артады, осының
салдарынан пайыздық мөлшерлеме артады. Инвестицияларға арналған ақшаға
сұраныс кемиді, ал соңғылардың кемуі жиынтық шығындардың қысқаруына және
тиісінше ТЖӨ кемуіне әкеп соқтырады. Тиісінше, экономиканы тұрақтандыру
үшін қолданылған саясат өзінің мақсатына жетпейді, өйткені қаржы
нарығындағы қарыздарды пайдаланған мемлекет ондағы жеке бизнесті алмастырып
немесе дәлірек айтқанда оның орнын басады.
Ақша ұсынысы экономикалық белсенділілікте шешуші рөл атқарады деген
өзінің іргелі тезисін негізге ала отырып, дұрыс ақша-несие саясатын
жүргізуді табысты тұрақтандырудың басты шарты деп санайды. Алайда, дұрыс
ақша-несие саясатын жүргізу күрделі қиындықтарға толы. Біріншіден, ақша
ұсынысының өзгеруі мен оның атаулы NVP әсері арасында жеткілікті ұзақ уақыт
немесе уақытша лаг өтеді. Осы лаг едәуір қысқа (6-дан бастап 8 айға дейін)
немесе ұзақ (екі жылға дейін) орын алуы мүмкін. Ақша ұсынысы атаулы ТЖӨ
әсер ететін сәтті дәл анықтау ықтималдығы мардымсыз. Егер кейбір белгілер
экономиканың құлдырау процесін көрсетсе, онда әдетте арзан ақша, яғни,
төмен пайыздық мөлшерлеме саясатын қолдана бастайды. Алайда, жарты жылдан
кейін экономиканың инфляция деңгейіне жетуі мүмкін, осының салдарынан
қолданылған саясат тұрақсыздандыруды әлсіретпей керісінше күшейтіп,
инфляцияның одан әрі өсуіне әкеп соқтыруы мүмкін.
Екіншіден, пайыздық мөлшерлемені реттеумен қиындықтар туындайды. Несие
мекемелері тұрақтандыру мақсатында, оларды арттырудың орнына осы
мөлшерлемелерді төмендетіп және осымен инфляцияның одан әрі өсуін туындатуы
мүмкін. Монетаристердің пікірінше ұзақ мерзімді уақыт аралықтарында
өндірістің нақты мөлшерінің өсуінің үшпайыздық деңгейіне тең ақша жиынының
тұрақты өсуіне негізделген саясат оңтайлы болып табылады. Бұл жағдайда
артатқан ақша ұсынысы жиынтық шығындарға және тиісінше өндіріс мөлшерінің
артуына ықпал етеді.
Экономикалық жүйеде толық жұмыспен қамтылған жағдайда ғана
кейнсиандықтар мен монетаристер арасында ымыраға қол жеткізуге болады.
Алайда жеке кәсіпкерлік жағдайында толық жұмыспен қамту қол жеткізбейтін
шарт екені белгілі.
Кейнсиандық үлгі керісінше, экономикалық жүйені сыртқы, яғни,
мемлекеттің кірісу қажеттілігін атап өтеді.
Осылайша, осы үлгілер экономикалық дамудың түрлі құбылыстарын
білдіреді және сондықтан бірін-бірі жоққа шығарудан гөрі бірін-бірі
толықтыруға тиіс.
1.3 Шетел елдерінің ақша-несие саясатын жүргізудегі тәжірибесі
Орталық Банк экономиканы тікелей емес, ақша-несие жүйесі арқылы
реттейді. Несие құралдарына ықпал ете отырып, ол олардың жұмыс істеуі үшін
белгіленген жағдайлар жасайды. Осы жағдайлардан белгіленген шамада екінші
деңгейлі банктер мен басқа да қаржы институттарының қызметінің бағыты
тәуелді, бұл жағдай елдің экономикалық даму барысына әсер етеді. Сондықтан
несие жүйесінің ұлттық ерекшеліктері орталық банктің ақша-несие реттеу
жолдары мен әдістерін таңдауына, оның ақша қайсы бір құралдарына артықшылық
көрсетуіне едәуір шамада ықпал етеді.
Ақша-несие саласында бақылаушы органдардың функциялары жиі тоғысады.
Мысалы, АҚШ-да банк секторының қызметін бақылаушы Федералдық резерв
жүйесімен (ФРЖ) қатар Ақша айналымын бақылаушы маңызды орган болып
табылады. Бұл орган ФРЖ пайда болғаннан бұрын, 1863 жылы, “Ұлттық ақша
бірлігі туралы” Заңына сәйкес құрылған. Ақша айналымын бақылаушы федералдық
деңгейдегі ұйымдардың иелігіндегі барлық несие құралдарының қызметін
қадағалайды.
АҚШ-да бұл органнан басқа банк қадағалау жөніндегі құқықтар штаттардың
банк департаментері, сондай-ақ депозиттерді сақтандыру жөніндегі Федералдық
корпорацияға берілген, ол несие институттарына федералдық деңгейде банк
операцияларын жасауға арналған құқықтарға лицензия береді. Лицензия беру
кезінде ең алдымен жаңадан құрылған банкінің “қаржы тылдары”, капиталды
пайдалану жөніндегі нормативтерді сақтауы, басшылықтың құзыреттілігі,
сондай-ақ осы жердегі маркетингтік зерттеулердің нақтылығы тексеріледі.
Федералдық лицензия берілген банкілерге ФРЖ міндетті түрде қатысу
міндеттеледі; оларға федералдық несие институты мәртебесі беріледі және
олар ұлттық деп аталады. Штат үкіметінен лицензия алған банкілердің
штатттың несие институты деген мәртебесі болады және оларға ФРЖ мүше болу
немесе болмауды таңдау мүмкіндігі беріледі. Түрлі штаттар өздерінің банк
заңдарын шығаруға құқылы болуына байланысты, АҚШ несие институттарының
жағдайлары әртүрлі, бұл ФРЖ әкімшілік емес нарықтық реттеу тетіктерін
пайдалануға жетелейді.
Ұлыбританияның ақша-несие жүйесінде ерекше жағдайлар қалыптасқан.
Англияның банкі қарым-қатынастарды арнайы мамандандырылған несие
институттар топтары -дисконттық үйлер арқылы ұйымдастыруды артық көреді.
Соңғылар Англия Банкінің ақша саясатын жүзеге асыруда маңызды рөл атқаруына
байланысты, ағылшын банк жүйесінің елеулі институттық ерекшелігін
білдіреді. Оларға орталық банк пен өзге несие институттары арасында аралық
орын алатын сегіз институт жатады. Мұндай ерекше жағдай ағылшын банк
жүйесінде тек қана осы несие институттары ғана орталық банкте қайта
қаржыландыру артықшылығына ие болуымен түсіндіріледі. Осы үшін дисконттық
үйлер Англия Банкінен қазынашылық вексельдерді толық мөлшерде қабылдауға
мәжбүр, Ұлыбританияда қазынашылық құнды қағаздарды орналастыру орталық
банкке жүктелдіктен, бұл соңғыға өте пайдалы.
Басқа елдердегідей, басқа несие институттары орталық банктің қайта
қаржыландыруына тікелей қол жеткізе алмағандықтан, дисконттық үйлер Англия
банкі мен орталық банкі тікелей ықпал ете алмайтын банк жүйесі арасында
делдал ретінде болады.
Елдің банк жүйесі мен орталық банкі арасындағы іскерлік
ынтымақтастықтың мысалы болып орталық банк пен ұлттық несие институттарының
басшылығымен байланыстар дамып келе жатқан Нидерландының банк жүйесінің екі
деңгейі арасындағы қарым-қатынастар бола алады. Ел заңнамасымен орталық
банкке орталық банк саясатының негізгі бағыттарын түсіндіру, сондай-ақ
күштерді біріктіріп, тұрақтандыру, инфляцияға қарсы шаралар әзірлеу
мақсатында несие-қаржы мекемелерінің өкілдерімен ұдайы консультациялар
өткізу көзделген.
Мұндай тәжірибе несие жүйесінің екі деңгейінің арасында жақсы қарым-
қатыастар мен өзара түсіністік орнатуға ықпал етеді. Нидерландының орталық
банкісі сияқты Австриялық ұлттық банк те несие жүйесімен тығыз қарым-
қатынастарды қолдауға ұмтылады.
Неміс федералдық банкі ұлттық несие жүйесімен өзінің қарым-
қатынастарын филиалдық жүйе ғана емес, сондай-ақ ірі неміс банкілері арқылы
да құрады. Неміс федералдық банкі филиалдарының негізгі мақсаты –екінші
деңгейлі банктердің ең төмен резевтер жөніндегі белгіленген талаптардың
сақталуын бақылау, тиісті аумақта орналасқан несие институттарын қолма-қол
ақшамен, сондай-ақ ұлттық клирингтік кеңселердің функцияларын атқарады.
Неміс федералдық банкісінің филиалдары несие инстититуттары мен орталық
банк арасындағы аралық буын ретінде болады.
Ресей Федерациясының Орталық банкі банк секторына нарықтық талаптарда
Ресей Федерациясының Үкіметі мен Орталық Банк ақша-несие саясатының
шеңберінде орталықтандырылған несиелер береді. 1992 жылға дейін дамыған
елдерде қабылданған несие институттарын қайта қаржыландыру тетігі Ресей
Банкінің экономикалық реттеу тәжірибесінде болмаған. Ресей Федерациясының
Орталық банкі инфляцияға қарсы реттеу жөніндегі қойылған міндеттерінің
талаптарына жауап беретін орталықтандырылған несиелердің мөлшері мен
бағаларын реттеу жолымен екінші деңгейлі банктердің пайыздық мөлшерлемесіне
ықпал етуге әрекеттенді. Алайда, мөлшерлемелерді қарапайым көтеру жолымен
инфляцияға қарсы реттеудегі қойылған мақсаттарға қол жеткізілмеді. Ресей
Банкісінің экономикалық реттеудің нарықтық тетіктерін дамыту бағытында
несие аукциондарын ұйымдастырды, олар енгізілгеннен кейін орталық банктің
пайыздық мөлшерлеме мен несие мөлшерлерін әкімшілік белгілеу шектелді.
Бельгияда, Германияда және Нидерландыда несие институттары орталық
банктен нарықтан төмен мөлшерлемелер бойынша шектеулі мөлшерде қайта
қаржыландыруға мүмкіндікпен пайдаланады. Германия мен Данияда несие
институттары нарықтық мөлшерлемелер бойынша орталық банктен қосымша іс
жүзінде шектелмеген несие алуы мүмкін, бұл басқа еуропалық елдердің
коммерциялық банктерімен салыстырғанда олардың өтімділігі мен бәсекеге
қабілеттілігін арттырады.
Дүниежүзінің көптеген жетекші елдерінің банктері банк жүйесінің
ұйтқысы болып табылатын бірқатар ірі институттармен тығыз ынтымақтастық
жасайды.
Дамыған елдердің банктерінің қазіргі заманғы стратегияларын ақша
саясатының дәстүрлі тұжырымдамаларына жатқызу монетаризм де, мемлекеттік
реттеу де ел экономикасына ықпал ету практикасында сол қалпында
қолданылмайды деуге болады. Келешекте орталық банк стратегиясын таңдауда
ымыра нұсқасына иек артуға болады. Мұның өзінде қазіргі уақытта әкімшілік
реттеу әдістерімен салыстырғанда, көптеген жағдайларда нарықтық тетіктерге
басымдық беріледі. 90 жылдардың басында бірқатар еуропалық елдерде
(Австрия, Италия, Франция және т.б.) банк заңнамасын ырықтандыру осының
дәлелі болып табылады.
Орталық банктердің стратегиясын анықтаудың негізгі қағидаларының бірі
ұлттық экономикада ақша жиының өсу қарқынының реттеуге бағдарлау немесе
қандай да болмасын бір тұрақты шетел валютасына қатысты ұлттық ақша
бірлігінің валюта бағамын реттеу, яғни, ішкі немесе сыртқы көрсеткіштер
болып табылады.
Кесте 2 - Орталық банктің стратегиясы
Ішкі көрсеткшітерге Ақша жиынының өсу қарқынын
бағдар реттеу
Сыртқы көрсеткіштерге Ұлттық ақша бірлігінің
бағдар валюта бағамын реттеу
Орталық банктің қандай да болмасын бір стратегияны таңдауы ел
экономикасының бағдарына байланысты. Мұның өзінде мына үрдіс байқалуда.
Ішкі нарық мықты дамыған елдердің орталық банктері есептік индекс
шектеріндегі ақша жиынының өсу қарқынын реттеуге бағдарланады. Мұндай
стратегияны мысалы, Неміс федералдық банкі, Англияның банкі, АҚШ ФРЖ
ұстанады. Ұлттық ақша бірлігінің ішкі және сыртқы тұрақтылығы ерекшеленеді
(ішкі деп инфляциясыз даму), сыртқы деп- басқа валюталар қатысында ұлттық
ақша бірлігінің валюта бағамының тұрақтылығы түсініледі. [5, 128б.]
Ақша жиынының мөлшерін реттеу мақсатында, ақша жиынының өсуін
ынталандыру (экспансиялық несие саясаты), не оның өсуін кідірту жөніндегі
(несие шектеу және инфляцияға қарсы саясат) шаралар жүргізіледі. Алайда,
құлдырау жағдайында орталық банк қазіргі уақытта бірқатар Шығыс Еуропа
елдерінде, Ресейде және жақын шетелдер орын алғандай, экономикалық реттеу
құралдарының ымыралық ұштасуына жол беруге мәжбүр.
Экономикасы дамыған, экспортқа бағытталған еуропалық елдерде ұлттық
ақша бірлігінің валюта бағамын реттеу қолға алынған. Осындай бағытты
Австрия, Бельгия, Нидерланды ұстанады.
Бір уақытта ұштастырып қолданылатын ақша-несие саясаты құралдарының
тиімділігі әртүрлі мерзімдерде мақсаттар бойынша оларды дұрыс ұштастуға
байланысты. Ұзақ мерзімді реттеудің құралы болып, мысалы, ақша саясатының
дәстүрлі құралдары (мысалы, ең төмен резервтер саясаты, қайта қаржыландыру
саясаты және т.б.) табылады. Дәстүрлі емес құралдар, мысалы, валюталық
саясат шеңберіндегі свопң операциялары, ашық нарық саясаты шеңберіндегі
арбитраж, сондай-ақ кейбір дәстүрлі құралдар (Германияда-федералдық құнды
қағаздармен жүргізілетін операциялар) қысқамерзімді мақсаттарды жүзеге
асырады.
ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҰЛТТЫҚ
БАНКІНІҢ АҚША-НЕСИЕ САЯСАТЫНА ТАЛДАУ
2.1. Қазақстан Республикасы банк жүйесінің даму эволюциясы
Банк жүйесі- нарықтық экономикасының аса бір маңызды және ажырамас
құрылымы болып табылады. Банктердің және тауарлық өндіріс пен айналымның
дамуы тарихи түрде қатар жүріп тығыз байланысты болды. Мұның өзінде банктер
ақшалай есеп айырысып, шаруашылықты несиелей отырып, капиталды қайта бөлуде
делдал бола білді, өндірістің жалпы тиімділігін елеулі арттырып қоғамдық
еңбек өнімділігінің өсуіне ықпал етеді. Тауарлық және қаржы нарықтары
дамыған бүгінгі күні банк жүйесінің құрылымы күрт күрделенді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz