Үмбетей жырау

Қандай да болмасын ақынды, я жазушыны зерттеу, тану үшін ең алдымен... оның атын білу керек. Ақынның не бары 5—6 әріптен құралған есімін дұрыстап оқи алмай тұрып, онын, творчествосы төқірегінде пікір қозғауға талпынсақ қайдан барып шықпақпыз? Біз еткен тарауда Шалкиіздің ғайыптан «Шәлгезге» айналып кеткені жайлы айтқан едік. Бұл — қазақ әдебиетінің тарихындағы жалқы оқиға емес. Шалкиізбен салыстырғанда күні кеше ғана өткен Үмбетей жырау да өзінің ұлы ұстазының кебін құшыпты; кейбір зерттеушілердің еркімен оның есімі Үмітай-га айналдырылды. Үмітай — әйел аты екенін еске ал-сақ, бұл «түзетудің» сорақылығы тіпті айқындала түседі. Үмбетейдің Үмітайға (кейбіреулер тіпті Үмітей деп жазады) қалай айналып кеткенін түсіндіру қиын: бізге белгілі мәліметтердің бәрінде де,— жыраудың Бөгембай өлімін Абылайға естірту жырының үзіндісі басылған «Таң» журналында да, әдебиет институтының қолжазба қорындағы шығармаларында да,— Үмбетей деп жазылған, орыстар айтпақшы, черным по белому...
Үмбетей мен Бұқар жырау екеуі жақын дос болыпты. Үмбетей Бұқарды қадір тұтып қатты сыйлайды екен.
Ел әңгімесі былай дейді: Үмбетей Бұқарды әлденеше рет қонақ етіп, өзінің ыкыласын білдірген екен, ақыры кезек Бүқарға да жетіпті. Алайда Бұқарекеңнің зайыбы қараулау адам болса керек. Үмбетей барғанда оң кабақ таныта қоймайды. Тіпті ауырған болып жатып қалады. Мұны аңғарған Үмбетей аялдамапты. Үйден шығып бара жатқанда Бұқарға қаратып айтқан сөз:
«Үй сыртында ақра тау, Панасы жок болса, Бұл шіркіннің несі тау. Кетеген болса түйең жау, Тебеген болса биең жау, Ұрысқақ болса ұлың жау, Керіскек болса келінің жау. Үйіңдегі ұлың жаман болса, Есіктегі құлмен тең, Қойныңдағы қатының жаман болса, Қаңтардағы мұзбен тең. Қай сорлынын, қатыны Күндіз ауру, түнде сау».