Алматы облысының ауыл шаруашылық картасын құрастыру
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3. б.
Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4.36б.
1. Алматы облысы Жамбыл ауданының физикалық.географиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4.5б.
1.1. Жер бедері мен геологиялық құрылымы, олардың ерекшелік.
тері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3.4б.
1.2. Ауданның климаты, оның ауыл шаруашылығын дамытуға әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4.6б.
1.3. Гидрографиясы: өзен сулары, жер асты сулары, су қоймалары мен көлдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6.8б.
1.4. Топырақ жамылғысы, өсімдіктер мен жануарлар дүние.
сі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8.11б.
2. Ландшафт туралы жалпы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11.13б.
2.1 .Ландшафттық карталардың түрлері, картографиялаудың негізгі бірліктері мен далалық түсірілімнің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ..13.16б.
3. Зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16.18б.
4. Алматы облысы Қарасай ауданының ландшафттық картасын құрастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31.34б.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36б.
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35б.
Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4.36б.
1. Алматы облысы Жамбыл ауданының физикалық.географиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4.5б.
1.1. Жер бедері мен геологиялық құрылымы, олардың ерекшелік.
тері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3.4б.
1.2. Ауданның климаты, оның ауыл шаруашылығын дамытуға әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4.6б.
1.3. Гидрографиясы: өзен сулары, жер асты сулары, су қоймалары мен көлдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6.8б.
1.4. Топырақ жамылғысы, өсімдіктер мен жануарлар дүние.
сі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8.11б.
2. Ландшафт туралы жалпы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11.13б.
2.1 .Ландшафттық карталардың түрлері, картографиялаудың негізгі бірліктері мен далалық түсірілімнің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ..13.16б.
3. Зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16.18б.
4. Алматы облысы Қарасай ауданының ландшафттық картасын құрастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31.34б.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36б.
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35б.
Тақырыптың өзектілігі. Әлемнің көптеген өркениетті елдерінде,әсіресе Ресей ғалымдарының белсенді ізденістерінің нәтижесінде, бүгінгі таңда, ландшафттарға бейімделген егіншілік жүйесінің ғылыми – теориялық тұғырнамасы және іс жүзіне асырудың әдіснамалық жолдары жасалып шықты. Кейінгі кезде, бұл бағыттағы ғылыми зерттеу жұмыстары Қазақстанда да қолға алынып, олардың нәтижелері баспа беттерінде де жарық көре бастады. Бұлардың басым көпшілігі айдалған жерлердегі егіншілік жүйесін жаңа тұрғыда қалыптастыруға арналғанын байқап жүрміз.
Жоғарыда баяндалған мәселелерді ландшафттану ғылымының тұрғысынан түсіндіру тақырыптың өзектілігі болып саналады. Мұны іс жүзінде көрсету үшін Алматы облысындағы Жомбыл ауданының таулы өңірінің ландшафттық карталары құрастырылды.
Тақырыптың жаңалығы:
- Қазақстан аумағындағы 1:100 000 масштабтағы ландшафттық карталар алғашқы (бірінші) рет құрастырылды;
- бұл карталардың қағаз бетіндегі және компютерлік ГАЖ технологиясын қолданып электрондық нұсұаларын жасау іске асырылды;
Жұмыстың мақсаты - Алматы облысындағы Жамбыл ауданы таулы өңіріндегі ланшафтардың иерархиялық жіктелу ұстанымдары негізінде, олардың карталарын құрастыру.
Бұл мақсатқа жету үшін келесі мәселелер шешілді:
- ландшафтар туралы түсініктерді баяндай келе, табиғи ландшафттық қорларды дұрыс пайдаланбау себептерін талдау;
- зерттеу нысандарына сәйкестелген әдістерге талдау жасап олардың оңтайлы нұсқаларын пайдалану;
- Жамбыл ауданының масштабтары 1: 100 000-дық ландшафттық карталарды құрастыру;
- жоғарыдағы мәләметтерді жүйелей келе жұмыстың мәтінін жазып, тұжырымдық- қорытындыларын шығару.
Жоғарыда баяндалған мәселелерді ландшафттану ғылымының тұрғысынан түсіндіру тақырыптың өзектілігі болып саналады. Мұны іс жүзінде көрсету үшін Алматы облысындағы Жомбыл ауданының таулы өңірінің ландшафттық карталары құрастырылды.
Тақырыптың жаңалығы:
- Қазақстан аумағындағы 1:100 000 масштабтағы ландшафттық карталар алғашқы (бірінші) рет құрастырылды;
- бұл карталардың қағаз бетіндегі және компютерлік ГАЖ технологиясын қолданып электрондық нұсұаларын жасау іске асырылды;
Жұмыстың мақсаты - Алматы облысындағы Жамбыл ауданы таулы өңіріндегі ланшафтардың иерархиялық жіктелу ұстанымдары негізінде, олардың карталарын құрастыру.
Бұл мақсатқа жету үшін келесі мәселелер шешілді:
- ландшафтар туралы түсініктерді баяндай келе, табиғи ландшафттық қорларды дұрыс пайдаланбау себептерін талдау;
- зерттеу нысандарына сәйкестелген әдістерге талдау жасап олардың оңтайлы нұсқаларын пайдалану;
- Жамбыл ауданының масштабтары 1: 100 000-дық ландшафттық карталарды құрастыру;
- жоғарыдағы мәләметтерді жүйелей келе жұмыстың мәтінін жазып, тұжырымдық- қорытындыларын шығару.
1. К.М.Джаналеева. Антропогенное ландшафтоведение. Алматы "Қазақ Университеті", 2001ж, -163бет
2. Перельман А.И. Геохимия природных зон. М: Наука,1982ж, -154 бет
3. Мұқашева Ж.Н., Ә.Ғ.Көшімова Антропогендік ландшафттану Оқу құралы Алматы "Қазақ Университеті", 2004ж, -119бет
4. Владимиров В.В. Микумин Е.М т.б город и ландшафт М: мысль 1987ж, --236бет
5. Тютюнник Ю.Г. К методологии антропогенного ландшафто-ведения География и природные ресурсы. Иркутск, 1989ж, -360бет
6. Коломыц Э.Г. Ландшафтные исследования в переходных зонах. М:Наука, 1987ж, -117бет
7. Ферсман А.Е. Геохимия ландшафтов. М.: Наука, 1996г.
8. Баландин Р.К.
9. Корлева Т.В 1995ж
10. Корлева Т.В 1994ж
11. Төреханов А.Ә. Табиғи жайлымдарды тиімді пайдалану. Алматы.: Ғылым, 2006ж.
12. Николаев В.А Основы ичения об агроландшафтах. Агроландшафтные исследования. Методология, методика,региональные проблемы М., 1992ж
13.Toulmin C., Quan J. Evolving Land Rights, Policy end Tenure in Africa. London, 2002. P. 64-69.
14. Pierper R.D. Is short-duration grasing the answer// Soil Water Conserv. 1988. T. 43, №2. P. 133-137.
15.While R., Murray S., Rohweder M. Pilot analysis ecosystems. Grassland ecosystems. Washington. DS: World Resources institute. 2002. P. 19-23.
16. Butler P.R. Revegetation of rangeland in south Australia // Rangelands: a resource under siede. 1986. P. 305-306.
17. Lain A. New patterns of Livestock mangement. London, 2003. P. 109-113.
18.Байрашев A.И. Экономические основы повышения продуктивности природных кормовых угодий. Алма-Ата: Кайнар, 1973. С. 8.
19.Тореханов А.А., Алимаев И.И. Результаты и пути научного обеспе¬чения использования пастбищных ресурсов в Казахстане // Кормопроиз¬водство. М., 2004. № 12. С. 6-13.
20. Алимаев И.И., ЖамбакинЖ.А., Прянишников С.Н. Улучшение и рацио¬нальное использование аридных пастбищ. Алма-Ата, 1985. С. 13-16.
2. Перельман А.И. Геохимия природных зон. М: Наука,1982ж, -154 бет
3. Мұқашева Ж.Н., Ә.Ғ.Көшімова Антропогендік ландшафттану Оқу құралы Алматы "Қазақ Университеті", 2004ж, -119бет
4. Владимиров В.В. Микумин Е.М т.б город и ландшафт М: мысль 1987ж, --236бет
5. Тютюнник Ю.Г. К методологии антропогенного ландшафто-ведения География и природные ресурсы. Иркутск, 1989ж, -360бет
6. Коломыц Э.Г. Ландшафтные исследования в переходных зонах. М:Наука, 1987ж, -117бет
7. Ферсман А.Е. Геохимия ландшафтов. М.: Наука, 1996г.
8. Баландин Р.К.
9. Корлева Т.В 1995ж
10. Корлева Т.В 1994ж
11. Төреханов А.Ә. Табиғи жайлымдарды тиімді пайдалану. Алматы.: Ғылым, 2006ж.
12. Николаев В.А Основы ичения об агроландшафтах. Агроландшафтные исследования. Методология, методика,региональные проблемы М., 1992ж
13.Toulmin C., Quan J. Evolving Land Rights, Policy end Tenure in Africa. London, 2002. P. 64-69.
14. Pierper R.D. Is short-duration grasing the answer// Soil Water Conserv. 1988. T. 43, №2. P. 133-137.
15.While R., Murray S., Rohweder M. Pilot analysis ecosystems. Grassland ecosystems. Washington. DS: World Resources institute. 2002. P. 19-23.
16. Butler P.R. Revegetation of rangeland in south Australia // Rangelands: a resource under siede. 1986. P. 305-306.
17. Lain A. New patterns of Livestock mangement. London, 2003. P. 109-113.
18.Байрашев A.И. Экономические основы повышения продуктивности природных кормовых угодий. Алма-Ата: Кайнар, 1973. С. 8.
19.Тореханов А.А., Алимаев И.И. Результаты и пути научного обеспе¬чения использования пастбищных ресурсов в Казахстане // Кормопроиз¬водство. М., 2004. № 12. С. 6-13.
20. Алимаев И.И., ЖамбакинЖ.А., Прянишников С.Н. Улучшение и рацио¬нальное использование аридных пастбищ. Алма-Ата, 1985. С. 13-16.
Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
География факультеті
Геоморфология және картография кафедрасы
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Алматы облысының ауыл шаруашылық картасын құрастыру.
Орындаған ____________________________ Ж.Усербаева
Ғылыми жетекшісі______________________С. Тұмажанова
оқытушы
Қорғалуға жіберілді_____________________Н.Н. Керімбай
кафедра меңгерушісі
г.ғ.к. доцент
Алматы 2009
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3- б.
Негізгі
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..4-36б.
1. Алматы облысы Жамбыл ауданының физикалық-географиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .4-5б.
1.1. Жер бедері мен геологиялық құрылымы, олардың ерекшелік-
тері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-4б.
1.2. Ауданның климаты, оның ауыл шаруашылығын дамытуға
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4-6б.
1.3. Гидрографиясы: өзен сулары, жер асты сулары, су
қоймалары мен
көлдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .6- 8б.
1.4. Топырақ жамылғысы, өсімдіктер мен жануарлар дүние-
сі ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8-11б.
2. Ландшафт туралы жалпы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11-13б.
2.1 .Ландшафттық карталардың түрлері, картографиялаудың
негізгі бірліктері мен далалық түсірілімнің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. 13-16б.
3. Зерттеу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..16-18б.
4. Алматы облысы Қарасай ауданының ландшафттық картасын
құрастыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31-34б.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...36б.
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.35б.
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Әлемнің көптеген өркениетті
елдерінде,әсіресе Ресей ғалымдарының белсенді ізденістерінің нәтижесінде,
бүгінгі таңда, ландшафттарға бейімделген егіншілік жүйесінің ғылыми –
теориялық тұғырнамасы және іс жүзіне асырудың әдіснамалық жолдары жасалып
шықты. Кейінгі кезде, бұл бағыттағы ғылыми зерттеу жұмыстары
Қазақстанда да қолға алынып, олардың нәтижелері баспа беттерінде де жарық
көре бастады. Бұлардың басым көпшілігі айдалған жерлердегі егіншілік
жүйесін жаңа тұрғыда қалыптастыруға арналғанын байқап жүрміз.
Жоғарыда баяндалған мәселелерді ландшафттану ғылымының тұрғысынан
түсіндіру тақырыптың өзектілігі болып саналады. Мұны іс жүзінде көрсету
үшін Алматы облысындағы Жомбыл ауданының таулы өңірінің ландшафттық
карталары құрастырылды.
Тақырыптың жаңалығы:
- Қазақстан аумағындағы 1:100 000 масштабтағы ландшафттық карталар
алғашқы (бірінші) рет құрастырылды;
- бұл карталардың қағаз бетіндегі және компютерлік ГАЖ технологиясын
қолданып электрондық нұсұаларын жасау іске асырылды;
Жұмыстың мақсаты - Алматы облысындағы Жамбыл ауданы таулы өңіріндегі
ланшафтардың иерархиялық жіктелу ұстанымдары негізінде, олардың карталарын
құрастыру.
Бұл мақсатқа жету үшін келесі мәселелер шешілді:
- ландшафтар туралы түсініктерді баяндай келе, табиғи ландшафттық
қорларды дұрыс пайдаланбау себептерін талдау;
- зерттеу нысандарына сәйкестелген әдістерге талдау жасап олардың
оңтайлы нұсқаларын пайдалану;
- Жамбыл ауданының масштабтары 1: 100 000-дық ландшафттық карталарды
құрастыру;
- жоғарыдағы мәләметтерді жүйелей келе жұмыстың мәтінін жазып,
тұжырымдық- қорытындыларын шығару.
1. Алматы облысы Жамбыл ауданының физикалық-географиялық
сипаттамасы
Алматы облысының аумағы солтүстігінде Балқаш көлі арқылы Сарыарқаның
оңтүстік сілемдерімен (Шолақ, Қызылтатар, Қаракеңгір, т.б.) солтүстік-
шығысында Тарбағатай жотасымен, Барлық Майлы тауларымен (Алакөл
қазаншұңқырымен бөлінген), шығысында Жетісу (Жоңғар) қақпасы, Борохоро,
Боротола жоталары арқылы Қытаймен, оңтүстік-шығысында солтүстік Тянь-Шанның
Кетпен (Ұзынқара) жотасымен және Күнгей Алатауымен, оңтстігінде Іле,
Теріскей Алатауларымен және оңтүстік-батысында Шу - Іле тауларының Жетіжол
және Кіндіктас тауларымен, батысында Жусандала үстірті арқылы Шу - Іле
тауының Айтау, т.б. аласа таулар мен тауаралық аңғарлар шектеседі.
Солтүстік-батысында Балқаш көлі арқылы Бетпақдаланың қиыршықтасты шөлді-
шөлейтті өңіріне толасады.
Енді біз Алматы облысының оңтүстік батысында орналасқан Жамбыл
ауданына тоқталып өтеміз.
Аудан 1928 жылы құрылған. Жерінің аумағы 19,3 мың км². Тұрғыны 107,2
мың адам (2003). Аудан жеріндегі 62 елді-мекен 1 кенттік және 23 ауылдық
әкімшілік аумақтарға біріктірілген. Орталығы – Ұзынағаш ауылы.
Жамбыл ауданының оңтүстігін Іле Алатауының батыс бөлігі алып жатыр, ал,
оңтүстік батысын Шу-Іле тауларының шығыс сілемдері алып жатыр. Солтүстікке
қарай ауданның жер бедері жазықтыққа ұласады. Мұнда Бозой үсті Сарытауқұм,
Қорғанқұм құмды алқаптарымен шектеседі.
Жамбыл ауданының 24 аймағында 62 елді-мекен орналасқан. Аудан 5 табиғи-
климаттық зонада оналасқан.
- құмдар,
- еңіс жазық,
- тауалды-жоталы қырлы жазық,
- ортатаулы және ұсақ таулы.
- таулар.
Жері оңтүстіктен солтүстікке қарай шалғынды қара топырақты, қызыл
қоңыр, қоңыр, сұр, құмдақты сұр, сортаң топырақты болып келеді. Оны,
көбінесе бетеге, боз, жусан, изен, ебелек және әртүрлі астық тұқымдасты
шөптесіндер көмкерген. Солтүстігіндегі құмды алқапта сексеуіл тоғайы, өзен
аңғарларында бұталы тоғай шоғырлары кездеседі.
Жабайы аңдардан: арқар, таутеке, елік, ақбөкен, қарақұйрық, қасқыр,
түлкі, қоян, суыр, борсық кездеседі.
Құстардан: бүркіт, лашын, бөктергі, бөдене, сулы жерде тырна, дуадақ,
қаз, үйрек мекендейді.
Ауданның жазық бөлігінде: жайран, сайғақ, қасқыр, түлкі, борсық,
кездеседі.
Құстардан: бөдене, сөр тырна, сексеуілді торғай, бүркіт,
қырғауыл, үйрек, қаз. Тауда: тау ешкі, қасқыр, борсық, түлкі және т.б.
Суларда: сазан, маринка, жайын, лақа және т.б.
Климаты континентті, оңтүстігінде қысы біршама жұмсақ және қысқа.
Қаңтар айының жылдық орташа температурасы оңтүстігінде – 80˚С,
солтүстігінде – 120˚С, шілдеде оңтүстігінде 200˚С, солтүстігінде – 250˚С.
Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері тау етегінде 500 мм, солтүстігінде 200-
300 мм шамасында. Таулардан Күрті өзенінің алабына кіретін бірнеше өзен
асады, олар: Қарғалы, Ұзынағаш, Қарақастек, Жаманты, Балажан, Ақтерек,
Ырғайты, Ұзынқарғалы, Шолаққарғалы, Ақсеңгір, Қарасу, Жиренайғыр, Самсы,
Тарғап, Қопа. Бұлардың кейбірі жазда тартылып қалады. Өзендердің егістік
жерлерді мал жайылымы жерлері мен суару, шабындықтарды суландыру және
электр қуатын өндіру үшін маңызы зор .
1.1. Жер бедері мен геологиялық құрылымы, олардың ерекшеліктері.
Ауданның жер бедері бір-бірінен айырмашылықтары бар геоморфологиялық
бірліктер – таулы, тауалды жєне жазықтық болып келеді. Іле Алатауы төменгі
батыстағы шетін қамтиды. Осының нәтижесінде орталық бөлікпен салыстырғанда
батыс бөліктегі тау жоталары әлдеқайда құрғақ климаттық зонада жатыр. Мұнда
қыс айларында температуралық инверсиялар болып тұрады. Жаз айларында
көкорай шалғын күңгірт түсті таулы-орманды зоналармен аралас кездеседі. Ал
Қастек өзенінің жағалауында ксероморфты шабындық жайылымдар бар. Таудың ең
биік нүктесі – 3266,9 метрге жетеді.
Басты жоталары солтүстікке қарай сытылап төмендейтін, жазықтау тауалды
жоталар Дегерес, Қазы - Басы, Үшқоңыр және т.б. Абсолютті көрсеткіші теңіз
деңгейінен 1200-ден 1800 м болатын таулар жатыр. Бұл таулар конус тәріздес
тау шлейфтеріне құятын тау өзендерінің арналары бар тау етегі жазығын тең
бөледі. Төбе конустары 750-1200 м биіктікте орналасқан. Төбе конусының
шекарасында және тау асты жазығында Қопа өзенінің жағалауын көрсететін
сазды жазық басталады. Жағалаудың шеттері солтүстік және оңтүстікке қарай
көтеріңкі. Бұндағы ерекше геоморфологиялық және гидрогеологиялық жағдай
арқасында жерасты сулары жоғарыға жылжу нәтижесінде ылғалдылық болады,
сондықтан қыртыс жартылайморфты және гидроморфты тұзды қыртыстар таралған.
Солтүстіктен Қопы жағалауына солтүстік-батыста ауданда ұсақ тауға айналатын
– Іле тау төбелері баяу жоталы үстірт қабысады.
Тағы солтүстікке қарай ұсақ төбелер одан әрі жазық бедерге айналады және
жайлап Жускен дала жазығынан кейін сары Тау көл құм массиві орналасады.
Іле Алатауының Солтүстік бөктері негізінен мезазой, үшінші және
қазіргі кездегі қалдықтар негізінде құралған. Ауданның бұл бөлігінде қыртыс
түзуші шикізат таудың кристалды түрлерінің сарытопырақты ауыр саздақтар,
тұзды үшінші қабатты саз балшық (орта таулы және төмен таулы) Ұзынағаш,
Шолақ-Қарғалы, Ақтерек, Ырғайты өзендерінің борпылдақ, тұрпайы валунды-
галечниктерімен және ұсақ тасты қабаттардан түзілген шошақ конусты төбе
көтермелері болып табылады .
Жирен-Айғыр, Самсы, Құтырған, Куруөзен өзендері бөліп жатқан тауалды
құлама етек жазықтар өзінің механикалық құрамы жағынан түрлі қайта
қабатталған проллювиальды және делювиальды түрлерден түзілген.
Қызылтүсті құмды-саз топырақты ұсақ тасты түрлерден түзілген үшінші
қабаттың күштілігі бірнеше метрден ондаған метрге дейін созылады. Ауданның
солтүстігі төртінші қабаттар – құмдар күштілігі 1,5-5 м. Олар жеңіл
механикалық құрамды ашық түсті сұртопыраққа арналған қыртыс түзуші түр
болып табылады. Жер өңдеуде ашық түсті сұртопырақ қыртыстың дефляциясында
кең таралады.
1.2. Ауданның климаты, оның ауыл шаруашылығын дамытуға әсері.
Жамбыл ауданының климаты әрқилы: ол мұнда таудың етегінде далалық
зонаға ұқсас болса құрғақ далада шөлдік климатқа ұқсас. Алматы облысысының
аумағында кездесетін агроклиматтық аудандар түгелдей кездеседі, себебі ауыл
шаруашылығында облыс бойынша айналысатын барлық салалар өріс алған. Сол
себепті Алматы облысының көптеген аудандарында жер шаруашылығын тиімді
пайдалануға бағытталған жұмыстардың мәселесін шешуді қажет етеді, өйткені
географиялық жағдайы континентальды климат.
Тік зоналылыққа орай мұнда келесі табиғи климаттық зоналар кездеседі:
салқын және дымқыл таулы, ыстық және өлшемді-ылғалды тауға жақын, шөлді-
далалы және құрғақ, ыстық тауасты шөлді. Таулы зонада жылдық жауын-шашын
түсімі 600 мм-ден жоғары, ал аязсыз кезең ұзақтығы әдетте 100 күннен
аспайды. 100 жоғары жылы температура мөлшері шамамен 2000 жетеді. Таулы
аудандарда жылдық жауын-шашын түсімі 400-ден 500 мм аралығында, олардыњ 330-
дан 360 мм-ге дейінгісі жылы кезенде түседі. Аязсыз кезең ұзақтығы 170-1800
және жайлы ауа температурасы бұнда 2700-3000.
Шөлді - далалы тауалды жазығында жылдық жауын-шашын түсімі 300-330 мм
аязсыз кезең ұзақтығы 135-175 күн аралығында, жайлы температура 2900 -
31000-қа тең. Ауданның шөлді бөлігінде климат өте құрғақ және ыстық. Жауын-
шашынның жылдық түсімі мұнда 120 - 170 мм ғана, оның көпшілігі көктем мен
күз кезінде түседі.
Қысқы кезең. Суық кезең ұзақтығы 4 - 4,5 айды құрайды. Ең суық ай
қаңтар болып табылады. Ең суық қыс ауданның қиыр солтүстігінде байқалады
(қаңтар айының орташа температурасы – 130). Қыс мезгілінде тауға жақын
аудандарда температура – 8-90-тан жоғары. Қысқы кезеңдегі ең жайлы табиғи
жағдай ауданның оңтүстік бөлігінде байқалады, онда континентальдылық аз.
Қарлы кезең ұзақтығы ауданның жазық бөлігінде 2 - 3 ай көлемінде, ауданның
биік таулы бөлігінде қарлы кезең 6 - 8 айға созылады. Ауданның солтүстік
бөлігінде қардың қалыңдығы жұқа болады, онда қыстың соңында небәрі 7 - 10
см болады. Тау етегі бөлігінде оның биіктігі 10 - 12 см, ал таулы бөлікте
40 - 60 см.
Массивтерде аздаған қармен су қоры қар еру кезіне дейін 30 - 40 мм
болады, сол кезде ауданның таулы бөлігі 150 - 180 мм, ал кей жалдары 300
-500 болады.
Көктемгі кезең. Жайлы температураның өтпелі айлары ақпан мен наурыз
айларында болды. Қардың еруі аудан аумағыныњ үлкен бөлігінде наурыз айының
басында аяқталады, тау етегі бөліктері – наурыздың екінші бөлігінде таулы
бөлікте қар сәуір-мамыр айларына дейін сақталады. Көктемгі температураның
интенсивті өсуі, сонымен қатар оның тәуліктік амплитудасының жоғарылауы
тән. Ауданның солтүстік бөлігінде наурыздан сәуірге қарай температура 10 -
130-қа дейін көтеріледі, тау етегінде 7 - 90, таулы бөлікте 5 - 60-қа
көтеріледі. Көктем мезгілінде температура 00 немесе 00 - тан төмен болуы да
сирек кездеспейді. Суық ауа орта есеппен сәуірдің ортасында аяқталады, кей
жылдары тіпті суық ауа мамыр айының аяғында да байқалады. Жауын-шашын
ауданда наурыз айында 6 - 9 мм солтүстікте 50 - 70 мм-ге дейін тау
етегінде, ал сәуірде 10 мм. Жауын-шашынның көп мөлшері мамыр айында түседі.
Көктемде жауын-шашын мөлшерінің көптігіне қарамастан, күн сәулесінің
интенсивті инсаляциясының арқасында айдан айға қарай ауа ылғалдылығының
түрлі деңгейде төмендеуі байқалады. Егер наурыз айында ауа ылғалдылығының
орта қатынасы ауданның жазық бөлігінде күндіз 50 - 60 % - ды құрайды.
Көктемде біраз мөлшерде жел байқалады. Желдің орташа жылдамдығыныњ ең
жоғарғы көрсеткіші сәуір мен мамыр айларында көрінеді. Бұл уақытта ауданның
солтүстік бөлігінде желдің орташа жылдамдығы 7 мсек, осының нәтижесінде
мұнда жер қыртысы дефляциясы кең төрінде жетіледі.
Жазғы кезең. Жылы кезең ұзақтығы орташа тәуліктік температура 00-тан
жоғары, ең жоғарысы ауданның орталық жєне солтүстік бөліктерінде
белгіленеді (8 айға дейін), ал ең төмені таулы бөлікте (5 - 6 ай). Ауданның
үлкен бөлігінде вегетациялық кезең (орташа температурасы +50 жоғары). 6 - 7
айға созылады. Жауын-шашын жаздың 3 айында жылдық мөлшердің 20 - 25 %
құрайды. Ең ыстық ай – шілде, орташа температурасы 20 - 240˚С. Ауа ылғалы
жетіспеуінің орташа көрсеткішінің шілдеде үлкен маңызы бар. Оның биіктігі
солтүстіктен оңтүстікке жылжығанда өзгереді, 15 - 25 м-ден 8 - 10 м дейін.
Күзгі кезең. Температураның төмендеуі бастапқыда баяу бола, келе-
келе күшейе түседі. Ауданның үлкен бөлігінде қарашадағы орташа температура
сияқты көрсетеді (1 - 3 жазықта және 3-5 тауда). Алғашқы ауа ауданның
солтүстігінде қыркүйектің үшінші жартысында байқалады.
Тәуліктік температураның +100˚С-тан ауысу кезеңі ауданның
солтүстігінде 15 - 20 қыркүйекте, ал тау етегі бөлігінде 10 - 15 қазанда
болады. Күзгі жауын-шашынның ең аз мөлшері ауданның қиыр солтүстік
бөлігінде 2 - 4 мм қыркүйекте және 6 - 8 мм қазанда, жазбен салыстырғанда
қыркүйек пен қараша айларында суық болады.
1.3. Гидрографиясы: өзен сулары, жер асты сулары, су қоймалары мен
көлдері
Ауданның гидрографиялық желісі біркелкі дамымаған. Өзендердің
көпшілігі ауданның оңтүстік және оңтүстік-шығыс бөлігіне тән. Батыс
бөлігінде шағын өзендер Ақтерек совхозында: Жаманты, Ақтерек және Ырғайты.
Солтүстік бөлігінде жер беті сулары жоқ. Аудандағы жер асты суларының
тереңдігі әркелкі жєне олардың минерализациясы өте түрлі - түсті
жасақталған және Шу, Іле тауларыныњ төбелерінде көптеген жерасты сулары
бастау күйінде шығыстан тұстары кездеседі, мұнда су тұщы. Ауданда 15
кішігірім өзендер бар.
Қопа өзенінің жағалауында жерасты суларының тереңдігі 1,5 метрден 4
метрге дейін болады: суы өте күшті минералданған, соның нәтижесінде мұнда
батпақты шабындықта жєне шабындықты сұртопырақты қыртыстар түзілген.
Ылғалды сорлары түрлі деңгейде тұзды. Сары-Тау-Құм құмдарында жерасты
сулары терењдегі 15-тен 20 метрге дейін, сулары тұщы болып келеді.
Ауданның кішігірім өзендерін өсімдік өсіруге пайдаланады. Қант
қызылшасының 1 гектарын өсіруге 6 - 8 мың м³ су қажет. Жүгері, көкөніс,
бақша өнімдерінің 1 гектарына жылына 4 - 7 мың м³ су керек.
2-кесте. Аудан аумағындағы су қоймалары
№ Су қоймалырының аттары Жоба бойынша Іс жүзінде
жиналатын судың жиналатын судың
көлемі (млн м³) көлемі (млн м³)
1 2 3 4
1 Ақсеңгір 3,6 3
2 Төменгі Қастек 1,3 0,9
3 Книж 1,0 0,8
4 Мыңбаев 0,8 0,6
5 Дегерес 0,7 0,5
6 Қопа 0,6 0,3
7 Тарғап 2 0,4
Аудандағы шағын өзендерден алынған судың жылдық көлемі:
Ұзын Қарғалы – 23,4 млн м³;
Ақсеңгір – 7,4 млн м³;
Қастек – 6,1 млн м³;
Ұзынағаш таулы - 8,5 млн м³;
Ұзынағаш – Қарасу – 2,5 млн м³;
Барлығы – 44,9 млн м³;
Ауданда 7 су қоймасы бар.
Ауданда суды тиімді пайдалану жолдары бірқалыпқа келтірілген:
орталықтанған су көздерін – пайдаланатын халық санын көбейту;
жергілікті сапалы ауызсу жоғары деңгейде пайдаланылады;
құрылыста, ауыз суды тазалау жүйесі мен дайындауда жаңа технологияларды
енгізу жолы арқылы сатылатын ауызсудың 1 м³ бағасы төмендеді.
Халықты ауыз сумен қамтудағы өзгеріс әлеуметтік-тұрмыста және санитарлық
эпидемиологиялық жағдайын қанағаттандырады, қорытындысында облыс халқының
физикалық жєне рухани денсаулығына оң әсерін тигізеді.
1.4. Топырақ жамылғысы, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі.
Іле Алатауының зоналық жоғарғы шекарасы мен белдеулер зоналық
құрылымын кезінде Р.Н.Аболин толығырақ жасап көрсеткен. Оның сызбасын
кейінірек ҚазССР Ғылым Академиясы институтының ғалымдары (С.И.Соколов, М.А.
Глазовская) құрастырды. Жамбыл ауданы үшін барлық қыртыс зоналарының
шекаралары орталық бөлшекке қарағанда біршама жоғары орналасқан. Үлкен
құрғақтық көріністе екі зона түгелімен жоқ – ортатаулы шабындық орманды
далалы және шабындықты орманды.
Қалған зоналар төмендегідей түрде болады.
І. Абсолют биіктігі 440 - ден 500 м - ге дейін жазық шөлді зона. Үлкен
алаңды батпақты адырлы құмдар алып жатыр, тақыр қыртыстар да кездеседі,
төменгі тұста сорлар.
ІІ. Тау етегі таумаңы шөлді-далалы зона (шөлейт-саванналар) 450 - 510
метрден 700 - 800 метрге дейін.
1) Ашық түсте ақ карбонатты сұртопырақты белдеу. Биіктігі 600 - 700
метрге дейінгі шөлейтті аласа шөпті жартылай саванналар. Эфемероидты,
эфемероидты - жусанды белдеулер (аќ жусан, пияз тектес жалбыз, шөлді шешек,
теріскен, ебелек т.б. кездеседі).
2) Қарапайым аз карбонатты сұр топырақ белдеуі. Биіктігі 750 - 1000 м.
Шөлейтті биікшөпті жартылай саванналар. Эфемероидты - жусанды (аќ жусан,
апиын, жалбыз, изен, ебелек жєне т.б. ассоциациямен келеді).
3) Тау маңы ашыққызғылт қыртыс белдеуі 800 - 1150 м биіктікке дейін.
Эфемероидты жусан тәрізді ассоциациялар.
ІІІ. Таулы жєне тау маңындаѓы далалы зона, 1200 - м-ден 1800 метрге
дейін.
1) Таулы жєне тау мањы тұйық-қызғылт, қыртыстар, биіктігі 1400 -
1500 м. Шымқыртысты – дәнді түрлі шабындық далалар және далалы бұталы (шие,
тобылғы, итмұрын).
2) Таулы қаратопырақ белдеуі (азқарашірікті және ортақарашірікті)
биіктігі 1600 - 1800м-ге дейін. Түрлі шөпті – дәнді шабындықты далалар,
бұталар бар (бидайық, арпабас, жалбыз, сүттіген, мия, итмұрын және т.б.).
ІV. Ортатаулы шабындықты зона биіктігі 1400 метрден 2300 метрге дейін.
Әртүрлі шөпті-дєнді шабындық дала (қазоты, қурай және т.б.) таулы –шабынлық
- қаратопырақты қыртыстар және жоғарғы қыртысты таулы қаратопырақтар .
V. Биік таулы шабындыќты зона, 2000 метрден 2600 метрге дейін.
1) Субальпілік шабындықты белдеу, ауданның батысын 2400 - ден
шығысына қарай 2800 м. Субальпілі таулы - шабындықты қыртыстар. Биікшөпті
субальпілі дәнді - түрлі шөпті шабындықтар (манжетка, пияз, қазоты,
жалбыз).
2) Альпі шабындық белдеуі. Биіктігі 3500 м дейін ауданның тек шығыс
жағында нивальды зоналарында айқындалады. Аласашөпті шабындықтар (жауқазын,
шегігүл, ботагөз және т.б.).
VІ. Биіктаулы нивальды зона. 3500 метрден жоғары. Биіктаулы флораның
бірді-екілі өкілдері кездеседі. Ауданда аз ғана алаңды алып жатыр (3933
га).
Келтірілген биік зоналы территорияда таулы белдеулерге бөлу негізінен
солтүстік баурайларға жєне оған жақын экспозицияларға және азды-көпті
ұсақтопырақты қыртыстүзуші төрлерге тән. Оңтүстік және оңтүстік - батыс
баурайлар, заңдылығында ерекше биогеоценоздарға ие. Олардың көпшілігі
жоғарғы құрғақ далалы ксероморфты таулы - далалы қыртыс зоналарында
таралған. Сондықтан аудан аумағында келесі қыртыс типтері жєне подтиптері
бөлінеді.
Тұзды жерлер (солонцы). Аудан аумағында көп таралмаған. Жіктелу
(классификациясы) белгісіне қарай тұзды жерлер Қырғыз жотасының тау алды
жазығы гидроморфты қатардағы шабындықты тұзды жерлер ұсақ бағанды сортаңға
жатады.
Тау етегі шлейфті облысында содалы-тұздардың пайда болуы қазіргі
тұздың жиналу кезіндегі тау түрлерінің желдетілгенін көрсетеді, олардың
ішінде гранит ерекше орын алады. Сондықтан тұзды шабындықты - сұртопырақты
шабындықты қыртыстарды және шабындықты тұзды жерлерді көптеген зерттеушілер
олардың қалыптасуында басты маңызды орынды граниттің қиыршықтар түрі алады
деп санап, оны сілтілі жерасты суларымен байланыстырады. Сонымен қатар
қыртыс түзуші түрлер, яғни құрамында гранит және оларды денудациялы
шикізаттармен байланыстырады. Дегенмен соңғы жылдардағы зерттеулер
(Баженов, Коваленко, 1968, 1969) сілтілі жерасты сулары мен бір кездегі
содалы тұздануы жєне гидроморфты қыртыстардыњ тұздануы ең бастысы
биохимиялық процесс негізінде болатынын дєлелдеді. Тұзды жер профилінде
құрғақ күйде біріккен және тығыз болып келетін, дымқыл күйде тұтқыр және
жабысқақ болатын тұзды горизонты бөлініп көрінеді. Тұзды горизонтта оның
құрамында көп мөлшерде тұз болады. Осындай жағдайда өзінің сулы-физикалық
құрамымен емес немесе химиялық түбірсіз мелиорациямен емес олар жер
шаруашылығына жарамсыз, аз өнімді жайылым ретінде пайдаланылады.
Сорлар. Ауданда аз ғана алапты алып жатыр. Негізінен көп алқабында
таралған, ол Қопы өзенінің арнасының бойында үлкен контур түзеген. Осы
алқаптағы сазды жолақта олар шабындықты, шабындық сұр топырақты сорлы
қыртыстармен және тұзды шабындықтармен кездеседі.
Сор қыртыстардың үстінде тұзды қабықтар байқалады, олар биік
учаскелерде тұзы горизонтпен ауысады. Өсімдікті жабында тұздықтар, ажрек,
кермек, тамарикс жєне т.б. кездеседі.
Құмдар. Ауданның ең солтүстік бөлігінде шөлді аймақтарда құмдар кең
тараған. Олар өсімдіктермен бекітілген, олардың құрамында үшкір эфедра,
жусан, изен, бұталардан – жүзген, құмды акация, теріскен, ақ сексеуіл бар.
Құмды қыртыс профилі баяу дифференцияцияланған механикалық құрамы біртекті.
Қабаттар өте борпылдақ жєне әлсіз тығыздалған.
Құрған - Құм, Сары – Тау - Құм құм массивтері аудан мал
шаруашылығыныњ дамуында үлкен маңызға ие. Жем-шөп сапасы мен саны
айтарлықтай жақсы жайылым болады.
Тақырлар мен тақыр тәріздес. Тақырлар мен тақыр тәріздес
сұртопырақтар құмалды зонада аз ғана таралымға ие. Тақыр тәріздес қыртыстар
мұнда ашық түсті сұр топырақпен саздақты механикалық құрамды тұздақтармен
кешен түзеді. Қыртыстың үсті тығыз. Өсімдіктер жоқ. Көктемде тақырларға
ағын сулар келеді, олар өздерімен ағызып түрлі бөлшектер мен тұздар ала
келеді. Тақырларда сулар көп уақыт тұрып қалуы және біртіндеп оныњ булануы,
үстіңгі горизонтының сілтіленуі соншалық, онда тұздар өсіп шығады. Жылдың
көп бөлігінде тақырлар қатты құрғақ күйде болады. Ал су тұрып қалған
кезеңде оларда жасыл түсті балдырдар пайда болады. Ауыр механикалық құрам,
ең аз мөлшердегі қарашірік, жоғары деңгейден сілтілік, қабықтың тығыздығы –
барлығы тақырға тән, ол өте жағымсыз, физикалық-химиялық ерекшелікке ие
топырақтың түрі ауыл шаруашылығына аз жарамды .
Әлеуметтік бағдарламаның бірқатары жүзеге асқаннан соң аудан халқы санының
өсуі туудың жоғарылауы өнімнің төмендеуі, басқа аймақтардан келгендер
әсерінен жүзеге асады (1).
2. Ландшафт туралы жалпы түсінік
Географиялық ландшафт – құрамындағы табиғат құраушы (жер бедері,
климат, су, топырақтың, өсімдік бірлестігі мен жануарлары) мен
морфологиялық бөліктері (фация, қоныс, жергілікті жер) өзара үйлескен,
өзіндік құрылымы бар, географиялық қабықтардың салыстырмалы түрдегі
біртектес бөлігі. Ландшафт (нем. Land – жер; schaft - өзара байланысты
білдіретін жұрнақ) терминін орыс ғалымы Л. С. Берг енгізген.
Географиялық ландшафқа тән негізгі көрсеткіштер қатарына аумақтардың
біртекті сипаты, құрастырушылардың кешенді сипаты мен біртұтастығы,
тұрақтылығы, зат және энергия алмасуының біртектілігі жатады.
Географиялық ландшафт терминінің тарихи қалыптасуы, біртұтастығын
сақтай отырып, ұдайы дамитын табиғат кешені немесе табиғи геожүйе деген
анықтамасы бар. Ландшафттар типке, тип тармағына және түрге жіктелінеді.
Ландшафттарды жіктеуде шығу және ылғалмен қамтамасыз етілу жағдайлары,
геоботоникалық белгілері ескеріледі. Жер шарындағы барлық ландшафттардың
жиынтығын сфера деп аталады. Ландшафтық түйірімдер нәтижесінде әртүрлі
масштабта ландшафтық карталар, қазіргі кезде географиялық ландшафтардың
математикалық моделі жасалынып, олар жайлы мәліметтер компьютерлік өңдеуден
өткізіледі. Адам әрекетінен өзгерген ландшафт антропагендік ландшафт деп
аталады (2).
Ландшафттық картографиялаудың көбісінің негізінде генетикалық тұтастық
қағидасы немесе біртектілік қағидалары орын алғандығын айта кеткен жөн.
Дегенмен типологиялық және генетикалық тәсілдер берілген территория үшін
табиғатың қандай да бір құбылыстарының дифференциациясы есепке алынған
кезде ғана нақты мәліметтерді алуға көмегі тиеді.
Ландшафттарды территория типі ретінде қарастырған кезде екі жол бар.
Біріншіден, берілген аймақты өзінің аумағы ішінде біркелкі аудандарға бөлу;
екіншіден, ұқсас үлескілерді бір-біріне кезектесіп қосу, ал ұқсас еместерін
бөліп, ерекшелеу. Бірінші жағдайда (жоғарыдан аудандастыру) табиғи
компоненттерді іріктеу іске асады және олардың қасиеттерінің градациясы
анықталады. Екінші жағдайда бұл тізбек келесідей оорналасады: нысандарды
анықтау – олардың қасиеттерін, сипаттарын анықтау – жіктеу
(класиффикациялау) – жеке кластар мен олардың жиынтығын таралу облыстарын
анықтау, табу. Нысандар ретінде жеке нүктелер, нақты бір пішінге ие емес
үлескілер мен тұтастай табиғи жүйе де саналады және олар зерттелетін
территорияда кездейсоқ та орналасуы мүмкін немесе бір тізбек бойынша да.
Осыдан кейін нысанның ең маңызды және тез өлшенетін нысандары анықталып,
таңдалған бір тәсіл арқылы сандық әдістемелерді пайдалану арқылы оларды
ұқсастықтарына байланысты топтастырады. Әрбір алынған класс үшін картада
арнайы белгі немесе түс беріледі.
Кеңістіктік мәліметтерді талдауда компьютерлік технгологиялардың
дамуына байланысты қазіргі кезде класиффикациялау нысандары ретінде
территорияны толықтай қамтитын торлар (матрицалар) ұяшықтарын
пайдаланылады. Бұл тордың әрбір ұяшығы нақты бір сызықтық өлшемдер мен
географиялық координаттарға ие. К.В.Зворыкиннің терминологиясына сәйкес
ұяшықтар ақпаратты территориялық жинақтаушылар деп атауға болады
(территрияльные носители информации – ТНИН). Дегенмен де, бұл бірліктің
бөлшектенбейтінін көрсету үшін біз элементарлы территориялық берлік деген
терминді пайдаланыламыз (ЭТБ).
Аудандарды генетикалық сипаттары арқылы анықтау (моно-, парагенездер)
қажетті нысандарды және оларға әсер ететін факторларды анықтаудан
басталады. Табиғатта әр түрлі факторлар арасында нақты бір тұтастық пен бір-
біріне бағыныштылық болмағандықтан топтастыру басқа да негіздерге сүйеніп
те жасалынады. Кешендік физикалық-географиялық зерттеулер жұмыстың 3
кезеңінен тұрады: дайындық кезеңі, далалық және камералдық.
Экспедициялардың техникалық қажеттіліктермен толықтай қамтамасыз етілуіне
және аналитикалық және далалық жұмыстардың әдістерінің жаңарып,
оңтайландырылуына байланысты бұл үшін кезеңдердің бір-бірімен қатынасы
кейінгі кездері далалық зерттеулерге дейінгі және камералдық жұмыстарға
уақыттың көп бөлінумен ерекшеленді. Салыстырмалы түрде қарастыратын болсақ
олардың қатынасы 2:1:3 тең болған, ал бұрынғы кездері бұл қатынас 1:1:2
болған.
Ландшафттың морфологиялық құрылымының генезисін және олардың
қасиеттерін сипаттайтын ландшафттық карта алдында жасалынған ландшафттық
карта мен далалық жұмыстар кезінде жиналған құнды ақпараттардың синтезі
болып табылады.
Ландшафттық картографиялаудың әдістемелік негіздерін қайта қарастырған
кезде оның негізгі, басты, маңызды мәселелерін айта кеткен жөн:
1. Ландшафттардың ұйымдасуының иерархиялылығын нақты мысалдармен дәлелдеу;
2. Әр түрлі иерархиялық деңгейде ұжымдасқан территориялық кешендердің
сызықтық өлшемдеріне баға беру;
3. Табиғи территориялық кешендерді мекендерде кез-келген деңгейдегі
территориялық бірліктер ретінде ерекшелеу;
4. Территориялық бірліктерді типологиялық сипаттау мен физиономиялық және
генетикалық сипатарға ие иерархиялық типологиялық класиффикацияны құру;
5. Ішкі құрылымының күрделіліген есепке ала отырып, бір үлгінің негізніде
бірнеше әр түрлі масштабты табиғи территориялық кешендерді ұйымдастыру,
біріктіру;
6. Сыртқы ауыспалылардың әр түрлі флюктуация нұсқаларында, соның ішінде
адамдардың шаруашылық іс-әрекеті нәтижесінде, әр түрлі уақыттық
шкалаларда әр түрлі иерархиялық деңгейдегі ТТК-лардың өзінше жеке даму
траеториясын картографиялық үлгіде бейнелеу және есепке алу.
Берілген мәселелердің шешімін формализациялау сандық талдау үшін қажетті,
нақты материалдарды пайдалану арқылы болады.
2.1. Ландшафттық карталардың түрлері, картографиялаудың негізгі
бірліктері мен далалық түсірілімнің ерекшеліктері.
Карта берілген территорияның табиғи ландшафттарын зерттеу үрдісін
сипаттайтын маңызды құжат болып табылады. Жерді игерушілермен пайдаланылған
тақырыптық табиғи карталардың (топырақтық, геоботаникалық, агроклиматтық
және т.б.) сапасы бойынша орындалатын жоба алдық зерттеу жұмыстарының
ғылыми деңгейі туралы болжауға болады. Өкінішке орай, жерді игеруге
байланысты қолданылатын табиғат жағдайларын қолданбалы картографиялау әлі
де онша дамымаған. Табиғи кешендердің жыртылған немесе жол салынған
кешендері табиғи кешен болып қалып, шаруашылықтық пайдалану емес, табиғи
қасиеттеріне байланысты негізделетін ландшафттық карталар қазіргі кездерге
дейін де әлі құрастырылмауда. Мұндай карталар компоненттік карталармен
бірге (топырақтық, ботаникалық, т.б.) шаруашылық ішілік және шаруашылық
аралық жерді игерудің толық кешендік табиғи негізін құрайды.
Ландшафттық карта жерді игеру кезінде пайдаланылатын көптеген
колданбалы жерді игерудің ландшафттық карталарының тізбегінің негізі бола
алады. Мысалы, механизация, құрғату мелиорациясы, ирригация, бақша
шаруашылығы, агроорманмелиорациялау және т.б. Бірақ жерді игеруге қатысты
әрбір мамандандандырылған ландшафттық карта табиғи қалпында сақталынуы
керек, яғни картографиялаудың нысаны болып табиғи кешендер саналады.
Басқаша айтсақ, ауыл шаруашылық мақсатындағы әртүрлі қолданбалы ландшафттық
карталардың түрлері нақты материалдардың интерпретациясымен және табиғи
кешендердің топтастырылуымен ерекшеленеді.
Жалпы ғылыми ландшафттық және қолданбалы ландшафттық-жерді игеру
карталары ұсақ масштабты, орта масштабты және ірі масштабты деп бөлінеді.
Ұсақ масштабты ландшафттық карталар (1:4 000 000, 1:2 500 000,
1:1 000 000) көбінесе бүкіл мемлекет территориясына немесе ірі экономикалық
аудандар үшін пайдаланылады. Оларда көрсетілетін негізгі бірліктер болып
класс, подкласс, типтер, типшелер және ландшафт түрлері жатады.
Класқа территорияның геологиялық-геоморфологиялық (таулық және
жазықтық ландшафттар) және орографиялық ерекшеліктеріне байланысты біріккен
ландшафттар жатады. Подкласс таулы және жазықтық ландшафттар кластары
ішіндегі (биік таулы, аласа таулы, ойпатты және т.б.) бөлшектенген
бөлімдерді қарастырады.
Ландшафт типі – нақты бір табиғи зонасына тән (орманды дала – орманды
далалық, дала – далалық және т.б.) зональдік бірігуін қамтиды. Ландшафттың
типшесі қандай да бір типтегі зонашалық-провинциялық бөлімшесі. Мысалы,
Қазақстанның жазықтық-далалық ландшафт типтерінде екі типше айқын
байқалады: әр түрлі шөптесінді-дақылдық (солтүстіктік) және құрғақ бетегелі-
жусанды (оңтүстіктік) далалар. Басқаша айтсақ, ландшафттың типі мен типшесі
өсімдік жамылғысының типі мен топырақ түзілу процестерін анықтайтын
ішіндегі ең маңызды ылғал мен жылудың қатынасы болып саналатынбиеклиматтық
көрсеткіштер арқылы анықталады.
Ландшафттар түрі – жер бедерінің, бедер түзуші жыныстар мен топырақ-
өсімдік жамылғысының ұқсас қасиеттеріне ие типшелер арасындағы табиғи
кешендердің бірігуі саналады. КСРО-ның барлық территориясы үшін және оның
ең ірі аймақтары үшін құрастырылған әр түрлі ұсақ масштабтағы ландшафттық
карталар тек қана ғылыми-мазмұндық маңызға ғана ие емес, сонымен қатар
тәжірибелік қолданбалы мағынасы да зор. КСРО территоиясының 1:2 500 000
масштабтағы жалпы ғылыми мазмұндағы ландшафттық картасы жер ресурстарын
болашақта тиімді пайдалану үшін қажетті басты сұлбаны құрастыру үшін де
негіз бола алады.
Облыстық, аудандық жерді игеру сұлбаларын құруға арналған табиғи-ауыл
шаруашылықтық шараларды жүргізуге жалпы ғылыми орта масштабты (1:600 000,
1:300 000, 1:200 000) карталар пайдаланылады. Оның негізінде ауыл
шаруашылығын жүргізуге мамандану мен табиғатты қорғау, мелиоративті және
т.б. шараларды жүргізуге қажетті сызбалар үшін кешендік табиғи
аудандастырудың сұлбалары құрастыруға болады. Мұндай масштаб ландшафттардың
ареалын түрлер рангісінде, қоныстар мен типологиялық жағынан ұқсас қоныстар
топтарын көрсетіп, оларды ерекшелеуге мүмкіндік жасайды.
Ландшафттың морфологиялық бірліктерін көрсететін (фациялар мен
қоныстар) ірі масштабтағы ландшафттық карталар шаруашылықтың ішінде жерді
дұрыс пайдалану үшін маңызы зор.
Ұсақ масштабты карталар камералды тәсілмен құрастырылуы мүмкін, ал
орташа және ірі масштабтағы карталар арнайы далалық ландшафттық
зерттеулерді, яғни далалық ландшафттық түсірілімдерді қажет етеді. Қазіргі
кездері қалыптасқан ландшафттық картографиялаудың технологиялары
аэрофотосуреттер мен ғарыштық түсірілімдерді пайдаланудың арқасында
өзгерістерге ұшарады.
Орта және ірі масштабтардағы ландшафттық карталарды құрастыруда негіз
болып сәйкес масштабтардағы топографиялық карталар, колхоздардың жерді
пайдалану сұлбалары және т.б. карталар мен сызбалар, сұлбалар
пайдаланылады. Аэрофотосуреттерді пайдалану жер бедерінің әр түрлі
пішіндерін (аңғарлар, террасалар, жондар, төбешіктер және т.б.), ауыл
шаруашылық жерлердің негізгі түрлерін (жайылымдар, шалғындар, ормандар және
т.б.), сулық нысандарын (көлдер, көлшіктер, т.б.) картаға түсіруге
мүмкіндік береді.
Топокартада алғашында далалық түсірілімнің масштабында алдын-ала
ландшафттық карта құрастырылады. Дайындық кезеңінде құрастырылатын бұл
карта аудан бойынша, территорияның толығымен зерттелуінен жиналған
материалдардан тұратын ол болашақ картаның барлық контурларын құрайды.
Сонымен қатар, оның үстінде аэрофотосуреттер арқылы бірнеше табиғи-ауыл
шаруашылықтық көрсеткіштер тізбегі (мезо және микрорельефтің көптеген
пішіндері, ауыл шаруашылық жерлері және т.б.) анықталып, түсірілуі мүмкін
(3).
Ландшафттық картографиялаудың далалық зерттелуі екі кезеңнен тұрады:
территорияның рекогносцировкалық зерттелуі мен далалық ландшафттық
түсірілмнің өзінен тұрады. Рекогносцировалық зерттеудің негізгі мақсаты:
территориямен танысу және оған тән ауыл шаруашылық өндірісті жүргізуге
кедергі келтіретін табиғи факторларға сүйенетін физикалық-географиялық
үрдістермен танысу; алдын-ала ландшафттық картаның легендасының дұрыстығын
нақтылау – тұжырымдар; нақты бір ландшафттар түрлерінің жер ресурстарын
пайдаланудың қазіргі жағдайы; нақты (эталондық) үлескілерді, маршруттық
түсірілімнің бағыттарын толығымен анықтау. Рекогносцировкалық маршруттар
берілген территорияда кездесетін ландшафттар түрлерінің барлығын толығымен
қамтуы өте маңызды. Оларды суайрықтардың өстік бөліктерінен ауданның
негізгі су көзлеріне қарай және суайрықты бойлай алдыңғы террасаға
перпендикуляр жүргізу арқылы жасаған дұрыс. Рекогносцировка кезінде
маршруттардың торына өзгермелі әсер ететін уақыт, яғни рекогносцировканы
кезеңінің ұзақтығы.
Негізгі үлескілерде топырақтанушы мен жерді зерттеуші беткі тау
жыныстарының литологиялық құрамын, жер бедерін, ылғалдану мен ағынның
жағдайлары, топырақ-өсімдік жабындысы, ландшафтты өзгеріске алып келетін
қазіргі табиғи үрдістер. Ауыл шаруашылық өндіріске кері немесе қолайлы әсер
ететін ландшафттың морфологиялық бірліктерінің қасиеттері мен табиғи
құбылыстарға ерекше көңіл бөлген дұрыс.
Картаға түсірілетін қоныстар, фациялар туралы ақпараттар далалық
зерттеулер жүргізген кезде арнайы блокноттарға, кітапшаларға жазылып,
қоныстарға қысқаша сипаттама беріліп, олардың шекаралары (таралу ареалы)
анықталады. Нақты қоныстар үлескілері мен оларды құраушы фацияларды анықтау
және зерттеу олардың шекараларын анықтаумен және картаға түсірілуімен іске
асады.
Маршруттық бақылаулар кезінде негізгі үлескілер арасындағы қандай да
бір ландшафт түрінің ерекше қасиеттеріне көңіл бөліп, маршруттың бағыты
бойынша кешендік физикалық-географиялық (ландшафттық) қималар және т.б.
түсірілуі керек. Маршруттық бақылаулар мен даладағы негізгі үлескілерде
жүргізілген зертеулерден алынған мәліметтерді экстраполяциялау кезінде
барлық территория үшін ландшафттардың түрлері анықталады, аранайы
картографиялық және әдеби қайнар көздерден алынған мәліметтер нақтыланып,
толықтырылады, яғни берілген территорияның ландшафттық картасы
құрастырылады.
Ландшафттық картографиялау кезінде қандай да бір табиғи кешеннің
қасиеттері мен сипатарын анықтайтын табиғи факторлар көңілге алынуы керек.
Ландшафттардың морфологиялық бірліктерінің кеңістіктік дифференциациясын
негізделетін басты сипаттар болып ТТК-лардың биогенді компоненттері
(топырақ, өсімдік, жануарлар әлемі) мен геологиялық-геоморфологиялық
негізінің қасиеттері және олардың құрылымы саналады. Екіншілері уақыт және
кеңістік бойынша өте ауыспалы. Ландшафттардың өзгермейтін қасиеттері
климаттық және гидроклиматтық факторлардың әсерімен (жергілікті жердің
климаты, ылғалдану және ағын режимі, т.б.) анықталады. Ауыл шаруашылық
жерлердің аумағын ландшафттардың морфологиялық бірліктерінің шекарасы деп
есептемеу керек. кең ауқымды жерлерде немесе ормандар, шабындық жерлерде,
үлескілерде ландшафттардың морфологиялық бірліктерінің (фациялар мен
қоныстар) шекаралары адамдардың шаруашылық іс-әрекеттеріне байланысты.
Сондықтан да бұл жерлерде жергілікті климаттық-гидрологиялық жағдайларға
төтеп берген және бұрынғы кездері топырақ жабындысы мен қарапайым өсімдік
қауымдастықтарының орналасуын геологиялық-геморфологиялық шекаралар
анықтаған.
Сонымен, далалық ландшафттық картографиялау – жер туралы толық
мәліметтер беретін және оны кәдімгі тарихи дене ретінде қабылдайтын
кешендік табиғатты тану зерттеулерінің күрделі түрі. Жерді игеру үшін жер
қорын зерттеу тәжірибелеріне ландшафттық картографиялауды ендіру үшін
арнайы әдістемелік ұсыныстарды құрастыру керек (4).
2.2 Зерттеу әдістері
Геоақпараттық жүйелердің (ГАЖ) даму тарихы. Ғылымдағы кез-келген
жаңалық алдында оның белгілі бір алғышарттарының болатындығы бізге мәлім,
сол себептен геоақпараттық жүйелердің (ГАЖ) дамуының алғышаттарына
тоқталған жөн. Олардың ішіндегі түпкіліктісі - Жер табиғатының
алуантүрлілігі болса, ғылыми-техникалық прогресс дамуына байланыстылары –
дистанциялық бақылау әдістері екені сөзсіз.
Географиялық зерттеулердің басты мақсаты - қоршаған ортадағы объектер
мен құбылыстардың кеңістікке байланысты сипаттамалары мен олардың табиғи
және қоғамдық процесстермен өзара байланысын анықтау.
Жоғарыда аталған дистанциялық бақылау көп жағдайда мұндай зерттеулерді
жеңілдетеді. Оның басты артықшылығы – үлкен аумақты қамтитын ақпарат алу
мүмкіндігі. Әуеден жер бетін бақылау әдістерінің дамуының бірнеше кезеңі
болаған екен.
• 1920-1950 жж. - аэрофотосъемканы бейбіт мақсатта қолданумен қатар
соғыс кезінде барлау мақсатында қолдану нәтижесінде аэрофотосуреттерді
дешифрлеу әдістері дамыды.
• 1945-1960 жж. - дистанциялық бақылау техникасы дамып, оны бейбіт
мақсатта пайдалану қолға алынды. Бұл кезеңнің екінші жартысында
аэрофотоматериалдарды география мақсаттарында дешифрлеуге ерекше көңіл
бөліне бастады.
• 1960-1980 жж. - дистанциялық бақылау әдістерін ақпарат мөлшерінің
артуына бейімдеу және электромагнит толқындары спектрінің көрінбейтін
жағындағы мәліметтерді талдаудың әдістерін жасау жүзеге асырылды.
• 1980 ж.-дан қазірге дейін. Уақыттың әртүрлі мезгілінде және түрлі
масштабта алынған ақпарат табиғи жүйелердің модельдерін құрудың
негізгі көзі болып табылады.
Техникалық деңгейіне байланысты алғашқы геоақпараттық жүйелер 60-
жылдардың соңында дами бастады, ал тұңғыш ГАЖ Канадада құрылған (CGIS).
Алайда 90-жылдарда бұл технология қарқынды түрде дами бастады. Осындай аз
уақыттың ішіндегі мұндай күрт өзгерудің негізгі себебі - есептеуіш
техниканың жетіле түсуі. Жүйелердегі тексттік және графикалық ақпараттың
қыруар мөлшері, модельдік есептеулер, жоғарғы сапалы графика - есептеуіш
машиналардың мүмкіндіктерінің жоғары болуын талап етеді. 80-жылдардың
соңында кішігірім Геоақпараттық жүйелердің құны 500 мыңдай АҚШ $ көлемінде
болған, ал көбінесе құрал-жабдыққа және программаға кететін орташа шығын 1
млн. АҚШ $ долларын құраған. Қазір мұның бағасы төмендеп, машинаның есептеу
жылдамдығының жоғарылауына байланысты жүйелерді қолданушылардың саны күннен
күнге көбеюде. Сонымен қатар бағдарламалық жабдықтаманы ұсынушылар саны да
көбеюде. Геоақпараттық жүйелердің жетілуі мен оны қолданушылар санының
артуына байланысты бұл тақырыпқа арналған конференциялар жиі өткізілуде.
Қорытындылай келсек, ГАЖ ақпараттық-ізденуші жүйелер мен
картографиялық мәлімет банктерінің негізінде дамыды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
География факультеті
Геоморфология және картография кафедрасы
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Алматы облысының ауыл шаруашылық картасын құрастыру.
Орындаған ____________________________ Ж.Усербаева
Ғылыми жетекшісі______________________С. Тұмажанова
оқытушы
Қорғалуға жіберілді_____________________Н.Н. Керімбай
кафедра меңгерушісі
г.ғ.к. доцент
Алматы 2009
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3- б.
Негізгі
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..4-36б.
1. Алматы облысы Жамбыл ауданының физикалық-географиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .4-5б.
1.1. Жер бедері мен геологиялық құрылымы, олардың ерекшелік-
тері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-4б.
1.2. Ауданның климаты, оның ауыл шаруашылығын дамытуға
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4-6б.
1.3. Гидрографиясы: өзен сулары, жер асты сулары, су
қоймалары мен
көлдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .6- 8б.
1.4. Топырақ жамылғысы, өсімдіктер мен жануарлар дүние-
сі ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8-11б.
2. Ландшафт туралы жалпы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11-13б.
2.1 .Ландшафттық карталардың түрлері, картографиялаудың
негізгі бірліктері мен далалық түсірілімнің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. 13-16б.
3. Зерттеу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..16-18б.
4. Алматы облысы Қарасай ауданының ландшафттық картасын
құрастыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31-34б.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...36б.
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.35б.
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Әлемнің көптеген өркениетті
елдерінде,әсіресе Ресей ғалымдарының белсенді ізденістерінің нәтижесінде,
бүгінгі таңда, ландшафттарға бейімделген егіншілік жүйесінің ғылыми –
теориялық тұғырнамасы және іс жүзіне асырудың әдіснамалық жолдары жасалып
шықты. Кейінгі кезде, бұл бағыттағы ғылыми зерттеу жұмыстары
Қазақстанда да қолға алынып, олардың нәтижелері баспа беттерінде де жарық
көре бастады. Бұлардың басым көпшілігі айдалған жерлердегі егіншілік
жүйесін жаңа тұрғыда қалыптастыруға арналғанын байқап жүрміз.
Жоғарыда баяндалған мәселелерді ландшафттану ғылымының тұрғысынан
түсіндіру тақырыптың өзектілігі болып саналады. Мұны іс жүзінде көрсету
үшін Алматы облысындағы Жомбыл ауданының таулы өңірінің ландшафттық
карталары құрастырылды.
Тақырыптың жаңалығы:
- Қазақстан аумағындағы 1:100 000 масштабтағы ландшафттық карталар
алғашқы (бірінші) рет құрастырылды;
- бұл карталардың қағаз бетіндегі және компютерлік ГАЖ технологиясын
қолданып электрондық нұсұаларын жасау іске асырылды;
Жұмыстың мақсаты - Алматы облысындағы Жамбыл ауданы таулы өңіріндегі
ланшафтардың иерархиялық жіктелу ұстанымдары негізінде, олардың карталарын
құрастыру.
Бұл мақсатқа жету үшін келесі мәселелер шешілді:
- ландшафтар туралы түсініктерді баяндай келе, табиғи ландшафттық
қорларды дұрыс пайдаланбау себептерін талдау;
- зерттеу нысандарына сәйкестелген әдістерге талдау жасап олардың
оңтайлы нұсқаларын пайдалану;
- Жамбыл ауданының масштабтары 1: 100 000-дық ландшафттық карталарды
құрастыру;
- жоғарыдағы мәләметтерді жүйелей келе жұмыстың мәтінін жазып,
тұжырымдық- қорытындыларын шығару.
1. Алматы облысы Жамбыл ауданының физикалық-географиялық
сипаттамасы
Алматы облысының аумағы солтүстігінде Балқаш көлі арқылы Сарыарқаның
оңтүстік сілемдерімен (Шолақ, Қызылтатар, Қаракеңгір, т.б.) солтүстік-
шығысында Тарбағатай жотасымен, Барлық Майлы тауларымен (Алакөл
қазаншұңқырымен бөлінген), шығысында Жетісу (Жоңғар) қақпасы, Борохоро,
Боротола жоталары арқылы Қытаймен, оңтүстік-шығысында солтүстік Тянь-Шанның
Кетпен (Ұзынқара) жотасымен және Күнгей Алатауымен, оңтстігінде Іле,
Теріскей Алатауларымен және оңтүстік-батысында Шу - Іле тауларының Жетіжол
және Кіндіктас тауларымен, батысында Жусандала үстірті арқылы Шу - Іле
тауының Айтау, т.б. аласа таулар мен тауаралық аңғарлар шектеседі.
Солтүстік-батысында Балқаш көлі арқылы Бетпақдаланың қиыршықтасты шөлді-
шөлейтті өңіріне толасады.
Енді біз Алматы облысының оңтүстік батысында орналасқан Жамбыл
ауданына тоқталып өтеміз.
Аудан 1928 жылы құрылған. Жерінің аумағы 19,3 мың км². Тұрғыны 107,2
мың адам (2003). Аудан жеріндегі 62 елді-мекен 1 кенттік және 23 ауылдық
әкімшілік аумақтарға біріктірілген. Орталығы – Ұзынағаш ауылы.
Жамбыл ауданының оңтүстігін Іле Алатауының батыс бөлігі алып жатыр, ал,
оңтүстік батысын Шу-Іле тауларының шығыс сілемдері алып жатыр. Солтүстікке
қарай ауданның жер бедері жазықтыққа ұласады. Мұнда Бозой үсті Сарытауқұм,
Қорғанқұм құмды алқаптарымен шектеседі.
Жамбыл ауданының 24 аймағында 62 елді-мекен орналасқан. Аудан 5 табиғи-
климаттық зонада оналасқан.
- құмдар,
- еңіс жазық,
- тауалды-жоталы қырлы жазық,
- ортатаулы және ұсақ таулы.
- таулар.
Жері оңтүстіктен солтүстікке қарай шалғынды қара топырақты, қызыл
қоңыр, қоңыр, сұр, құмдақты сұр, сортаң топырақты болып келеді. Оны,
көбінесе бетеге, боз, жусан, изен, ебелек және әртүрлі астық тұқымдасты
шөптесіндер көмкерген. Солтүстігіндегі құмды алқапта сексеуіл тоғайы, өзен
аңғарларында бұталы тоғай шоғырлары кездеседі.
Жабайы аңдардан: арқар, таутеке, елік, ақбөкен, қарақұйрық, қасқыр,
түлкі, қоян, суыр, борсық кездеседі.
Құстардан: бүркіт, лашын, бөктергі, бөдене, сулы жерде тырна, дуадақ,
қаз, үйрек мекендейді.
Ауданның жазық бөлігінде: жайран, сайғақ, қасқыр, түлкі, борсық,
кездеседі.
Құстардан: бөдене, сөр тырна, сексеуілді торғай, бүркіт,
қырғауыл, үйрек, қаз. Тауда: тау ешкі, қасқыр, борсық, түлкі және т.б.
Суларда: сазан, маринка, жайын, лақа және т.б.
Климаты континентті, оңтүстігінде қысы біршама жұмсақ және қысқа.
Қаңтар айының жылдық орташа температурасы оңтүстігінде – 80˚С,
солтүстігінде – 120˚С, шілдеде оңтүстігінде 200˚С, солтүстігінде – 250˚С.
Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері тау етегінде 500 мм, солтүстігінде 200-
300 мм шамасында. Таулардан Күрті өзенінің алабына кіретін бірнеше өзен
асады, олар: Қарғалы, Ұзынағаш, Қарақастек, Жаманты, Балажан, Ақтерек,
Ырғайты, Ұзынқарғалы, Шолаққарғалы, Ақсеңгір, Қарасу, Жиренайғыр, Самсы,
Тарғап, Қопа. Бұлардың кейбірі жазда тартылып қалады. Өзендердің егістік
жерлерді мал жайылымы жерлері мен суару, шабындықтарды суландыру және
электр қуатын өндіру үшін маңызы зор .
1.1. Жер бедері мен геологиялық құрылымы, олардың ерекшеліктері.
Ауданның жер бедері бір-бірінен айырмашылықтары бар геоморфологиялық
бірліктер – таулы, тауалды жєне жазықтық болып келеді. Іле Алатауы төменгі
батыстағы шетін қамтиды. Осының нәтижесінде орталық бөлікпен салыстырғанда
батыс бөліктегі тау жоталары әлдеқайда құрғақ климаттық зонада жатыр. Мұнда
қыс айларында температуралық инверсиялар болып тұрады. Жаз айларында
көкорай шалғын күңгірт түсті таулы-орманды зоналармен аралас кездеседі. Ал
Қастек өзенінің жағалауында ксероморфты шабындық жайылымдар бар. Таудың ең
биік нүктесі – 3266,9 метрге жетеді.
Басты жоталары солтүстікке қарай сытылап төмендейтін, жазықтау тауалды
жоталар Дегерес, Қазы - Басы, Үшқоңыр және т.б. Абсолютті көрсеткіші теңіз
деңгейінен 1200-ден 1800 м болатын таулар жатыр. Бұл таулар конус тәріздес
тау шлейфтеріне құятын тау өзендерінің арналары бар тау етегі жазығын тең
бөледі. Төбе конустары 750-1200 м биіктікте орналасқан. Төбе конусының
шекарасында және тау асты жазығында Қопа өзенінің жағалауын көрсететін
сазды жазық басталады. Жағалаудың шеттері солтүстік және оңтүстікке қарай
көтеріңкі. Бұндағы ерекше геоморфологиялық және гидрогеологиялық жағдай
арқасында жерасты сулары жоғарыға жылжу нәтижесінде ылғалдылық болады,
сондықтан қыртыс жартылайморфты және гидроморфты тұзды қыртыстар таралған.
Солтүстіктен Қопы жағалауына солтүстік-батыста ауданда ұсақ тауға айналатын
– Іле тау төбелері баяу жоталы үстірт қабысады.
Тағы солтүстікке қарай ұсақ төбелер одан әрі жазық бедерге айналады және
жайлап Жускен дала жазығынан кейін сары Тау көл құм массиві орналасады.
Іле Алатауының Солтүстік бөктері негізінен мезазой, үшінші және
қазіргі кездегі қалдықтар негізінде құралған. Ауданның бұл бөлігінде қыртыс
түзуші шикізат таудың кристалды түрлерінің сарытопырақты ауыр саздақтар,
тұзды үшінші қабатты саз балшық (орта таулы және төмен таулы) Ұзынағаш,
Шолақ-Қарғалы, Ақтерек, Ырғайты өзендерінің борпылдақ, тұрпайы валунды-
галечниктерімен және ұсақ тасты қабаттардан түзілген шошақ конусты төбе
көтермелері болып табылады .
Жирен-Айғыр, Самсы, Құтырған, Куруөзен өзендері бөліп жатқан тауалды
құлама етек жазықтар өзінің механикалық құрамы жағынан түрлі қайта
қабатталған проллювиальды және делювиальды түрлерден түзілген.
Қызылтүсті құмды-саз топырақты ұсақ тасты түрлерден түзілген үшінші
қабаттың күштілігі бірнеше метрден ондаған метрге дейін созылады. Ауданның
солтүстігі төртінші қабаттар – құмдар күштілігі 1,5-5 м. Олар жеңіл
механикалық құрамды ашық түсті сұртопыраққа арналған қыртыс түзуші түр
болып табылады. Жер өңдеуде ашық түсті сұртопырақ қыртыстың дефляциясында
кең таралады.
1.2. Ауданның климаты, оның ауыл шаруашылығын дамытуға әсері.
Жамбыл ауданының климаты әрқилы: ол мұнда таудың етегінде далалық
зонаға ұқсас болса құрғақ далада шөлдік климатқа ұқсас. Алматы облысысының
аумағында кездесетін агроклиматтық аудандар түгелдей кездеседі, себебі ауыл
шаруашылығында облыс бойынша айналысатын барлық салалар өріс алған. Сол
себепті Алматы облысының көптеген аудандарында жер шаруашылығын тиімді
пайдалануға бағытталған жұмыстардың мәселесін шешуді қажет етеді, өйткені
географиялық жағдайы континентальды климат.
Тік зоналылыққа орай мұнда келесі табиғи климаттық зоналар кездеседі:
салқын және дымқыл таулы, ыстық және өлшемді-ылғалды тауға жақын, шөлді-
далалы және құрғақ, ыстық тауасты шөлді. Таулы зонада жылдық жауын-шашын
түсімі 600 мм-ден жоғары, ал аязсыз кезең ұзақтығы әдетте 100 күннен
аспайды. 100 жоғары жылы температура мөлшері шамамен 2000 жетеді. Таулы
аудандарда жылдық жауын-шашын түсімі 400-ден 500 мм аралығында, олардыњ 330-
дан 360 мм-ге дейінгісі жылы кезенде түседі. Аязсыз кезең ұзақтығы 170-1800
және жайлы ауа температурасы бұнда 2700-3000.
Шөлді - далалы тауалды жазығында жылдық жауын-шашын түсімі 300-330 мм
аязсыз кезең ұзақтығы 135-175 күн аралығында, жайлы температура 2900 -
31000-қа тең. Ауданның шөлді бөлігінде климат өте құрғақ және ыстық. Жауын-
шашынның жылдық түсімі мұнда 120 - 170 мм ғана, оның көпшілігі көктем мен
күз кезінде түседі.
Қысқы кезең. Суық кезең ұзақтығы 4 - 4,5 айды құрайды. Ең суық ай
қаңтар болып табылады. Ең суық қыс ауданның қиыр солтүстігінде байқалады
(қаңтар айының орташа температурасы – 130). Қыс мезгілінде тауға жақын
аудандарда температура – 8-90-тан жоғары. Қысқы кезеңдегі ең жайлы табиғи
жағдай ауданның оңтүстік бөлігінде байқалады, онда континентальдылық аз.
Қарлы кезең ұзақтығы ауданның жазық бөлігінде 2 - 3 ай көлемінде, ауданның
биік таулы бөлігінде қарлы кезең 6 - 8 айға созылады. Ауданның солтүстік
бөлігінде қардың қалыңдығы жұқа болады, онда қыстың соңында небәрі 7 - 10
см болады. Тау етегі бөлігінде оның биіктігі 10 - 12 см, ал таулы бөлікте
40 - 60 см.
Массивтерде аздаған қармен су қоры қар еру кезіне дейін 30 - 40 мм
болады, сол кезде ауданның таулы бөлігі 150 - 180 мм, ал кей жалдары 300
-500 болады.
Көктемгі кезең. Жайлы температураның өтпелі айлары ақпан мен наурыз
айларында болды. Қардың еруі аудан аумағыныњ үлкен бөлігінде наурыз айының
басында аяқталады, тау етегі бөліктері – наурыздың екінші бөлігінде таулы
бөлікте қар сәуір-мамыр айларына дейін сақталады. Көктемгі температураның
интенсивті өсуі, сонымен қатар оның тәуліктік амплитудасының жоғарылауы
тән. Ауданның солтүстік бөлігінде наурыздан сәуірге қарай температура 10 -
130-қа дейін көтеріледі, тау етегінде 7 - 90, таулы бөлікте 5 - 60-қа
көтеріледі. Көктем мезгілінде температура 00 немесе 00 - тан төмен болуы да
сирек кездеспейді. Суық ауа орта есеппен сәуірдің ортасында аяқталады, кей
жылдары тіпті суық ауа мамыр айының аяғында да байқалады. Жауын-шашын
ауданда наурыз айында 6 - 9 мм солтүстікте 50 - 70 мм-ге дейін тау
етегінде, ал сәуірде 10 мм. Жауын-шашынның көп мөлшері мамыр айында түседі.
Көктемде жауын-шашын мөлшерінің көптігіне қарамастан, күн сәулесінің
интенсивті инсаляциясының арқасында айдан айға қарай ауа ылғалдылығының
түрлі деңгейде төмендеуі байқалады. Егер наурыз айында ауа ылғалдылығының
орта қатынасы ауданның жазық бөлігінде күндіз 50 - 60 % - ды құрайды.
Көктемде біраз мөлшерде жел байқалады. Желдің орташа жылдамдығыныњ ең
жоғарғы көрсеткіші сәуір мен мамыр айларында көрінеді. Бұл уақытта ауданның
солтүстік бөлігінде желдің орташа жылдамдығы 7 мсек, осының нәтижесінде
мұнда жер қыртысы дефляциясы кең төрінде жетіледі.
Жазғы кезең. Жылы кезең ұзақтығы орташа тәуліктік температура 00-тан
жоғары, ең жоғарысы ауданның орталық жєне солтүстік бөліктерінде
белгіленеді (8 айға дейін), ал ең төмені таулы бөлікте (5 - 6 ай). Ауданның
үлкен бөлігінде вегетациялық кезең (орташа температурасы +50 жоғары). 6 - 7
айға созылады. Жауын-шашын жаздың 3 айында жылдық мөлшердің 20 - 25 %
құрайды. Ең ыстық ай – шілде, орташа температурасы 20 - 240˚С. Ауа ылғалы
жетіспеуінің орташа көрсеткішінің шілдеде үлкен маңызы бар. Оның биіктігі
солтүстіктен оңтүстікке жылжығанда өзгереді, 15 - 25 м-ден 8 - 10 м дейін.
Күзгі кезең. Температураның төмендеуі бастапқыда баяу бола, келе-
келе күшейе түседі. Ауданның үлкен бөлігінде қарашадағы орташа температура
сияқты көрсетеді (1 - 3 жазықта және 3-5 тауда). Алғашқы ауа ауданның
солтүстігінде қыркүйектің үшінші жартысында байқалады.
Тәуліктік температураның +100˚С-тан ауысу кезеңі ауданның
солтүстігінде 15 - 20 қыркүйекте, ал тау етегі бөлігінде 10 - 15 қазанда
болады. Күзгі жауын-шашынның ең аз мөлшері ауданның қиыр солтүстік
бөлігінде 2 - 4 мм қыркүйекте және 6 - 8 мм қазанда, жазбен салыстырғанда
қыркүйек пен қараша айларында суық болады.
1.3. Гидрографиясы: өзен сулары, жер асты сулары, су қоймалары мен
көлдері
Ауданның гидрографиялық желісі біркелкі дамымаған. Өзендердің
көпшілігі ауданның оңтүстік және оңтүстік-шығыс бөлігіне тән. Батыс
бөлігінде шағын өзендер Ақтерек совхозында: Жаманты, Ақтерек және Ырғайты.
Солтүстік бөлігінде жер беті сулары жоқ. Аудандағы жер асты суларының
тереңдігі әркелкі жєне олардың минерализациясы өте түрлі - түсті
жасақталған және Шу, Іле тауларыныњ төбелерінде көптеген жерасты сулары
бастау күйінде шығыстан тұстары кездеседі, мұнда су тұщы. Ауданда 15
кішігірім өзендер бар.
Қопа өзенінің жағалауында жерасты суларының тереңдігі 1,5 метрден 4
метрге дейін болады: суы өте күшті минералданған, соның нәтижесінде мұнда
батпақты шабындықта жєне шабындықты сұртопырақты қыртыстар түзілген.
Ылғалды сорлары түрлі деңгейде тұзды. Сары-Тау-Құм құмдарында жерасты
сулары терењдегі 15-тен 20 метрге дейін, сулары тұщы болып келеді.
Ауданның кішігірім өзендерін өсімдік өсіруге пайдаланады. Қант
қызылшасының 1 гектарын өсіруге 6 - 8 мың м³ су қажет. Жүгері, көкөніс,
бақша өнімдерінің 1 гектарына жылына 4 - 7 мың м³ су керек.
2-кесте. Аудан аумағындағы су қоймалары
№ Су қоймалырының аттары Жоба бойынша Іс жүзінде
жиналатын судың жиналатын судың
көлемі (млн м³) көлемі (млн м³)
1 2 3 4
1 Ақсеңгір 3,6 3
2 Төменгі Қастек 1,3 0,9
3 Книж 1,0 0,8
4 Мыңбаев 0,8 0,6
5 Дегерес 0,7 0,5
6 Қопа 0,6 0,3
7 Тарғап 2 0,4
Аудандағы шағын өзендерден алынған судың жылдық көлемі:
Ұзын Қарғалы – 23,4 млн м³;
Ақсеңгір – 7,4 млн м³;
Қастек – 6,1 млн м³;
Ұзынағаш таулы - 8,5 млн м³;
Ұзынағаш – Қарасу – 2,5 млн м³;
Барлығы – 44,9 млн м³;
Ауданда 7 су қоймасы бар.
Ауданда суды тиімді пайдалану жолдары бірқалыпқа келтірілген:
орталықтанған су көздерін – пайдаланатын халық санын көбейту;
жергілікті сапалы ауызсу жоғары деңгейде пайдаланылады;
құрылыста, ауыз суды тазалау жүйесі мен дайындауда жаңа технологияларды
енгізу жолы арқылы сатылатын ауызсудың 1 м³ бағасы төмендеді.
Халықты ауыз сумен қамтудағы өзгеріс әлеуметтік-тұрмыста және санитарлық
эпидемиологиялық жағдайын қанағаттандырады, қорытындысында облыс халқының
физикалық жєне рухани денсаулығына оң әсерін тигізеді.
1.4. Топырақ жамылғысы, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі.
Іле Алатауының зоналық жоғарғы шекарасы мен белдеулер зоналық
құрылымын кезінде Р.Н.Аболин толығырақ жасап көрсеткен. Оның сызбасын
кейінірек ҚазССР Ғылым Академиясы институтының ғалымдары (С.И.Соколов, М.А.
Глазовская) құрастырды. Жамбыл ауданы үшін барлық қыртыс зоналарының
шекаралары орталық бөлшекке қарағанда біршама жоғары орналасқан. Үлкен
құрғақтық көріністе екі зона түгелімен жоқ – ортатаулы шабындық орманды
далалы және шабындықты орманды.
Қалған зоналар төмендегідей түрде болады.
І. Абсолют биіктігі 440 - ден 500 м - ге дейін жазық шөлді зона. Үлкен
алаңды батпақты адырлы құмдар алып жатыр, тақыр қыртыстар да кездеседі,
төменгі тұста сорлар.
ІІ. Тау етегі таумаңы шөлді-далалы зона (шөлейт-саванналар) 450 - 510
метрден 700 - 800 метрге дейін.
1) Ашық түсте ақ карбонатты сұртопырақты белдеу. Биіктігі 600 - 700
метрге дейінгі шөлейтті аласа шөпті жартылай саванналар. Эфемероидты,
эфемероидты - жусанды белдеулер (аќ жусан, пияз тектес жалбыз, шөлді шешек,
теріскен, ебелек т.б. кездеседі).
2) Қарапайым аз карбонатты сұр топырақ белдеуі. Биіктігі 750 - 1000 м.
Шөлейтті биікшөпті жартылай саванналар. Эфемероидты - жусанды (аќ жусан,
апиын, жалбыз, изен, ебелек жєне т.б. ассоциациямен келеді).
3) Тау маңы ашыққызғылт қыртыс белдеуі 800 - 1150 м биіктікке дейін.
Эфемероидты жусан тәрізді ассоциациялар.
ІІІ. Таулы жєне тау маңындаѓы далалы зона, 1200 - м-ден 1800 метрге
дейін.
1) Таулы жєне тау мањы тұйық-қызғылт, қыртыстар, биіктігі 1400 -
1500 м. Шымқыртысты – дәнді түрлі шабындық далалар және далалы бұталы (шие,
тобылғы, итмұрын).
2) Таулы қаратопырақ белдеуі (азқарашірікті және ортақарашірікті)
биіктігі 1600 - 1800м-ге дейін. Түрлі шөпті – дәнді шабындықты далалар,
бұталар бар (бидайық, арпабас, жалбыз, сүттіген, мия, итмұрын және т.б.).
ІV. Ортатаулы шабындықты зона биіктігі 1400 метрден 2300 метрге дейін.
Әртүрлі шөпті-дєнді шабындық дала (қазоты, қурай және т.б.) таулы –шабынлық
- қаратопырақты қыртыстар және жоғарғы қыртысты таулы қаратопырақтар .
V. Биік таулы шабындыќты зона, 2000 метрден 2600 метрге дейін.
1) Субальпілік шабындықты белдеу, ауданның батысын 2400 - ден
шығысына қарай 2800 м. Субальпілі таулы - шабындықты қыртыстар. Биікшөпті
субальпілі дәнді - түрлі шөпті шабындықтар (манжетка, пияз, қазоты,
жалбыз).
2) Альпі шабындық белдеуі. Биіктігі 3500 м дейін ауданның тек шығыс
жағында нивальды зоналарында айқындалады. Аласашөпті шабындықтар (жауқазын,
шегігүл, ботагөз және т.б.).
VІ. Биіктаулы нивальды зона. 3500 метрден жоғары. Биіктаулы флораның
бірді-екілі өкілдері кездеседі. Ауданда аз ғана алаңды алып жатыр (3933
га).
Келтірілген биік зоналы территорияда таулы белдеулерге бөлу негізінен
солтүстік баурайларға жєне оған жақын экспозицияларға және азды-көпті
ұсақтопырақты қыртыстүзуші төрлерге тән. Оңтүстік және оңтүстік - батыс
баурайлар, заңдылығында ерекше биогеоценоздарға ие. Олардың көпшілігі
жоғарғы құрғақ далалы ксероморфты таулы - далалы қыртыс зоналарында
таралған. Сондықтан аудан аумағында келесі қыртыс типтері жєне подтиптері
бөлінеді.
Тұзды жерлер (солонцы). Аудан аумағында көп таралмаған. Жіктелу
(классификациясы) белгісіне қарай тұзды жерлер Қырғыз жотасының тау алды
жазығы гидроморфты қатардағы шабындықты тұзды жерлер ұсақ бағанды сортаңға
жатады.
Тау етегі шлейфті облысында содалы-тұздардың пайда болуы қазіргі
тұздың жиналу кезіндегі тау түрлерінің желдетілгенін көрсетеді, олардың
ішінде гранит ерекше орын алады. Сондықтан тұзды шабындықты - сұртопырақты
шабындықты қыртыстарды және шабындықты тұзды жерлерді көптеген зерттеушілер
олардың қалыптасуында басты маңызды орынды граниттің қиыршықтар түрі алады
деп санап, оны сілтілі жерасты суларымен байланыстырады. Сонымен қатар
қыртыс түзуші түрлер, яғни құрамында гранит және оларды денудациялы
шикізаттармен байланыстырады. Дегенмен соңғы жылдардағы зерттеулер
(Баженов, Коваленко, 1968, 1969) сілтілі жерасты сулары мен бір кездегі
содалы тұздануы жєне гидроморфты қыртыстардыњ тұздануы ең бастысы
биохимиялық процесс негізінде болатынын дєлелдеді. Тұзды жер профилінде
құрғақ күйде біріккен және тығыз болып келетін, дымқыл күйде тұтқыр және
жабысқақ болатын тұзды горизонты бөлініп көрінеді. Тұзды горизонтта оның
құрамында көп мөлшерде тұз болады. Осындай жағдайда өзінің сулы-физикалық
құрамымен емес немесе химиялық түбірсіз мелиорациямен емес олар жер
шаруашылығына жарамсыз, аз өнімді жайылым ретінде пайдаланылады.
Сорлар. Ауданда аз ғана алапты алып жатыр. Негізінен көп алқабында
таралған, ол Қопы өзенінің арнасының бойында үлкен контур түзеген. Осы
алқаптағы сазды жолақта олар шабындықты, шабындық сұр топырақты сорлы
қыртыстармен және тұзды шабындықтармен кездеседі.
Сор қыртыстардың үстінде тұзды қабықтар байқалады, олар биік
учаскелерде тұзы горизонтпен ауысады. Өсімдікті жабында тұздықтар, ажрек,
кермек, тамарикс жєне т.б. кездеседі.
Құмдар. Ауданның ең солтүстік бөлігінде шөлді аймақтарда құмдар кең
тараған. Олар өсімдіктермен бекітілген, олардың құрамында үшкір эфедра,
жусан, изен, бұталардан – жүзген, құмды акация, теріскен, ақ сексеуіл бар.
Құмды қыртыс профилі баяу дифференцияцияланған механикалық құрамы біртекті.
Қабаттар өте борпылдақ жєне әлсіз тығыздалған.
Құрған - Құм, Сары – Тау - Құм құм массивтері аудан мал
шаруашылығыныњ дамуында үлкен маңызға ие. Жем-шөп сапасы мен саны
айтарлықтай жақсы жайылым болады.
Тақырлар мен тақыр тәріздес. Тақырлар мен тақыр тәріздес
сұртопырақтар құмалды зонада аз ғана таралымға ие. Тақыр тәріздес қыртыстар
мұнда ашық түсті сұр топырақпен саздақты механикалық құрамды тұздақтармен
кешен түзеді. Қыртыстың үсті тығыз. Өсімдіктер жоқ. Көктемде тақырларға
ағын сулар келеді, олар өздерімен ағызып түрлі бөлшектер мен тұздар ала
келеді. Тақырларда сулар көп уақыт тұрып қалуы және біртіндеп оныњ булануы,
үстіңгі горизонтының сілтіленуі соншалық, онда тұздар өсіп шығады. Жылдың
көп бөлігінде тақырлар қатты құрғақ күйде болады. Ал су тұрып қалған
кезеңде оларда жасыл түсті балдырдар пайда болады. Ауыр механикалық құрам,
ең аз мөлшердегі қарашірік, жоғары деңгейден сілтілік, қабықтың тығыздығы –
барлығы тақырға тән, ол өте жағымсыз, физикалық-химиялық ерекшелікке ие
топырақтың түрі ауыл шаруашылығына аз жарамды .
Әлеуметтік бағдарламаның бірқатары жүзеге асқаннан соң аудан халқы санының
өсуі туудың жоғарылауы өнімнің төмендеуі, басқа аймақтардан келгендер
әсерінен жүзеге асады (1).
2. Ландшафт туралы жалпы түсінік
Географиялық ландшафт – құрамындағы табиғат құраушы (жер бедері,
климат, су, топырақтың, өсімдік бірлестігі мен жануарлары) мен
морфологиялық бөліктері (фация, қоныс, жергілікті жер) өзара үйлескен,
өзіндік құрылымы бар, географиялық қабықтардың салыстырмалы түрдегі
біртектес бөлігі. Ландшафт (нем. Land – жер; schaft - өзара байланысты
білдіретін жұрнақ) терминін орыс ғалымы Л. С. Берг енгізген.
Географиялық ландшафқа тән негізгі көрсеткіштер қатарына аумақтардың
біртекті сипаты, құрастырушылардың кешенді сипаты мен біртұтастығы,
тұрақтылығы, зат және энергия алмасуының біртектілігі жатады.
Географиялық ландшафт терминінің тарихи қалыптасуы, біртұтастығын
сақтай отырып, ұдайы дамитын табиғат кешені немесе табиғи геожүйе деген
анықтамасы бар. Ландшафттар типке, тип тармағына және түрге жіктелінеді.
Ландшафттарды жіктеуде шығу және ылғалмен қамтамасыз етілу жағдайлары,
геоботоникалық белгілері ескеріледі. Жер шарындағы барлық ландшафттардың
жиынтығын сфера деп аталады. Ландшафтық түйірімдер нәтижесінде әртүрлі
масштабта ландшафтық карталар, қазіргі кезде географиялық ландшафтардың
математикалық моделі жасалынып, олар жайлы мәліметтер компьютерлік өңдеуден
өткізіледі. Адам әрекетінен өзгерген ландшафт антропагендік ландшафт деп
аталады (2).
Ландшафттық картографиялаудың көбісінің негізінде генетикалық тұтастық
қағидасы немесе біртектілік қағидалары орын алғандығын айта кеткен жөн.
Дегенмен типологиялық және генетикалық тәсілдер берілген территория үшін
табиғатың қандай да бір құбылыстарының дифференциациясы есепке алынған
кезде ғана нақты мәліметтерді алуға көмегі тиеді.
Ландшафттарды территория типі ретінде қарастырған кезде екі жол бар.
Біріншіден, берілген аймақты өзінің аумағы ішінде біркелкі аудандарға бөлу;
екіншіден, ұқсас үлескілерді бір-біріне кезектесіп қосу, ал ұқсас еместерін
бөліп, ерекшелеу. Бірінші жағдайда (жоғарыдан аудандастыру) табиғи
компоненттерді іріктеу іске асады және олардың қасиеттерінің градациясы
анықталады. Екінші жағдайда бұл тізбек келесідей оорналасады: нысандарды
анықтау – олардың қасиеттерін, сипаттарын анықтау – жіктеу
(класиффикациялау) – жеке кластар мен олардың жиынтығын таралу облыстарын
анықтау, табу. Нысандар ретінде жеке нүктелер, нақты бір пішінге ие емес
үлескілер мен тұтастай табиғи жүйе де саналады және олар зерттелетін
территорияда кездейсоқ та орналасуы мүмкін немесе бір тізбек бойынша да.
Осыдан кейін нысанның ең маңызды және тез өлшенетін нысандары анықталып,
таңдалған бір тәсіл арқылы сандық әдістемелерді пайдалану арқылы оларды
ұқсастықтарына байланысты топтастырады. Әрбір алынған класс үшін картада
арнайы белгі немесе түс беріледі.
Кеңістіктік мәліметтерді талдауда компьютерлік технгологиялардың
дамуына байланысты қазіргі кезде класиффикациялау нысандары ретінде
территорияны толықтай қамтитын торлар (матрицалар) ұяшықтарын
пайдаланылады. Бұл тордың әрбір ұяшығы нақты бір сызықтық өлшемдер мен
географиялық координаттарға ие. К.В.Зворыкиннің терминологиясына сәйкес
ұяшықтар ақпаратты территориялық жинақтаушылар деп атауға болады
(территрияльные носители информации – ТНИН). Дегенмен де, бұл бірліктің
бөлшектенбейтінін көрсету үшін біз элементарлы территориялық берлік деген
терминді пайдаланыламыз (ЭТБ).
Аудандарды генетикалық сипаттары арқылы анықтау (моно-, парагенездер)
қажетті нысандарды және оларға әсер ететін факторларды анықтаудан
басталады. Табиғатта әр түрлі факторлар арасында нақты бір тұтастық пен бір-
біріне бағыныштылық болмағандықтан топтастыру басқа да негіздерге сүйеніп
те жасалынады. Кешендік физикалық-географиялық зерттеулер жұмыстың 3
кезеңінен тұрады: дайындық кезеңі, далалық және камералдық.
Экспедициялардың техникалық қажеттіліктермен толықтай қамтамасыз етілуіне
және аналитикалық және далалық жұмыстардың әдістерінің жаңарып,
оңтайландырылуына байланысты бұл үшін кезеңдердің бір-бірімен қатынасы
кейінгі кездері далалық зерттеулерге дейінгі және камералдық жұмыстарға
уақыттың көп бөлінумен ерекшеленді. Салыстырмалы түрде қарастыратын болсақ
олардың қатынасы 2:1:3 тең болған, ал бұрынғы кездері бұл қатынас 1:1:2
болған.
Ландшафттың морфологиялық құрылымының генезисін және олардың
қасиеттерін сипаттайтын ландшафттық карта алдында жасалынған ландшафттық
карта мен далалық жұмыстар кезінде жиналған құнды ақпараттардың синтезі
болып табылады.
Ландшафттық картографиялаудың әдістемелік негіздерін қайта қарастырған
кезде оның негізгі, басты, маңызды мәселелерін айта кеткен жөн:
1. Ландшафттардың ұйымдасуының иерархиялылығын нақты мысалдармен дәлелдеу;
2. Әр түрлі иерархиялық деңгейде ұжымдасқан территориялық кешендердің
сызықтық өлшемдеріне баға беру;
3. Табиғи территориялық кешендерді мекендерде кез-келген деңгейдегі
территориялық бірліктер ретінде ерекшелеу;
4. Территориялық бірліктерді типологиялық сипаттау мен физиономиялық және
генетикалық сипатарға ие иерархиялық типологиялық класиффикацияны құру;
5. Ішкі құрылымының күрделіліген есепке ала отырып, бір үлгінің негізніде
бірнеше әр түрлі масштабты табиғи территориялық кешендерді ұйымдастыру,
біріктіру;
6. Сыртқы ауыспалылардың әр түрлі флюктуация нұсқаларында, соның ішінде
адамдардың шаруашылық іс-әрекеті нәтижесінде, әр түрлі уақыттық
шкалаларда әр түрлі иерархиялық деңгейдегі ТТК-лардың өзінше жеке даму
траеториясын картографиялық үлгіде бейнелеу және есепке алу.
Берілген мәселелердің шешімін формализациялау сандық талдау үшін қажетті,
нақты материалдарды пайдалану арқылы болады.
2.1. Ландшафттық карталардың түрлері, картографиялаудың негізгі
бірліктері мен далалық түсірілімнің ерекшеліктері.
Карта берілген территорияның табиғи ландшафттарын зерттеу үрдісін
сипаттайтын маңызды құжат болып табылады. Жерді игерушілермен пайдаланылған
тақырыптық табиғи карталардың (топырақтық, геоботаникалық, агроклиматтық
және т.б.) сапасы бойынша орындалатын жоба алдық зерттеу жұмыстарының
ғылыми деңгейі туралы болжауға болады. Өкінішке орай, жерді игеруге
байланысты қолданылатын табиғат жағдайларын қолданбалы картографиялау әлі
де онша дамымаған. Табиғи кешендердің жыртылған немесе жол салынған
кешендері табиғи кешен болып қалып, шаруашылықтық пайдалану емес, табиғи
қасиеттеріне байланысты негізделетін ландшафттық карталар қазіргі кездерге
дейін де әлі құрастырылмауда. Мұндай карталар компоненттік карталармен
бірге (топырақтық, ботаникалық, т.б.) шаруашылық ішілік және шаруашылық
аралық жерді игерудің толық кешендік табиғи негізін құрайды.
Ландшафттық карта жерді игеру кезінде пайдаланылатын көптеген
колданбалы жерді игерудің ландшафттық карталарының тізбегінің негізі бола
алады. Мысалы, механизация, құрғату мелиорациясы, ирригация, бақша
шаруашылығы, агроорманмелиорациялау және т.б. Бірақ жерді игеруге қатысты
әрбір мамандандандырылған ландшафттық карта табиғи қалпында сақталынуы
керек, яғни картографиялаудың нысаны болып табиғи кешендер саналады.
Басқаша айтсақ, ауыл шаруашылық мақсатындағы әртүрлі қолданбалы ландшафттық
карталардың түрлері нақты материалдардың интерпретациясымен және табиғи
кешендердің топтастырылуымен ерекшеленеді.
Жалпы ғылыми ландшафттық және қолданбалы ландшафттық-жерді игеру
карталары ұсақ масштабты, орта масштабты және ірі масштабты деп бөлінеді.
Ұсақ масштабты ландшафттық карталар (1:4 000 000, 1:2 500 000,
1:1 000 000) көбінесе бүкіл мемлекет территориясына немесе ірі экономикалық
аудандар үшін пайдаланылады. Оларда көрсетілетін негізгі бірліктер болып
класс, подкласс, типтер, типшелер және ландшафт түрлері жатады.
Класқа территорияның геологиялық-геоморфологиялық (таулық және
жазықтық ландшафттар) және орографиялық ерекшеліктеріне байланысты біріккен
ландшафттар жатады. Подкласс таулы және жазықтық ландшафттар кластары
ішіндегі (биік таулы, аласа таулы, ойпатты және т.б.) бөлшектенген
бөлімдерді қарастырады.
Ландшафт типі – нақты бір табиғи зонасына тән (орманды дала – орманды
далалық, дала – далалық және т.б.) зональдік бірігуін қамтиды. Ландшафттың
типшесі қандай да бір типтегі зонашалық-провинциялық бөлімшесі. Мысалы,
Қазақстанның жазықтық-далалық ландшафт типтерінде екі типше айқын
байқалады: әр түрлі шөптесінді-дақылдық (солтүстіктік) және құрғақ бетегелі-
жусанды (оңтүстіктік) далалар. Басқаша айтсақ, ландшафттың типі мен типшесі
өсімдік жамылғысының типі мен топырақ түзілу процестерін анықтайтын
ішіндегі ең маңызды ылғал мен жылудың қатынасы болып саналатынбиеклиматтық
көрсеткіштер арқылы анықталады.
Ландшафттар түрі – жер бедерінің, бедер түзуші жыныстар мен топырақ-
өсімдік жамылғысының ұқсас қасиеттеріне ие типшелер арасындағы табиғи
кешендердің бірігуі саналады. КСРО-ның барлық территориясы үшін және оның
ең ірі аймақтары үшін құрастырылған әр түрлі ұсақ масштабтағы ландшафттық
карталар тек қана ғылыми-мазмұндық маңызға ғана ие емес, сонымен қатар
тәжірибелік қолданбалы мағынасы да зор. КСРО территоиясының 1:2 500 000
масштабтағы жалпы ғылыми мазмұндағы ландшафттық картасы жер ресурстарын
болашақта тиімді пайдалану үшін қажетті басты сұлбаны құрастыру үшін де
негіз бола алады.
Облыстық, аудандық жерді игеру сұлбаларын құруға арналған табиғи-ауыл
шаруашылықтық шараларды жүргізуге жалпы ғылыми орта масштабты (1:600 000,
1:300 000, 1:200 000) карталар пайдаланылады. Оның негізінде ауыл
шаруашылығын жүргізуге мамандану мен табиғатты қорғау, мелиоративті және
т.б. шараларды жүргізуге қажетті сызбалар үшін кешендік табиғи
аудандастырудың сұлбалары құрастыруға болады. Мұндай масштаб ландшафттардың
ареалын түрлер рангісінде, қоныстар мен типологиялық жағынан ұқсас қоныстар
топтарын көрсетіп, оларды ерекшелеуге мүмкіндік жасайды.
Ландшафттың морфологиялық бірліктерін көрсететін (фациялар мен
қоныстар) ірі масштабтағы ландшафттық карталар шаруашылықтың ішінде жерді
дұрыс пайдалану үшін маңызы зор.
Ұсақ масштабты карталар камералды тәсілмен құрастырылуы мүмкін, ал
орташа және ірі масштабтағы карталар арнайы далалық ландшафттық
зерттеулерді, яғни далалық ландшафттық түсірілімдерді қажет етеді. Қазіргі
кездері қалыптасқан ландшафттық картографиялаудың технологиялары
аэрофотосуреттер мен ғарыштық түсірілімдерді пайдаланудың арқасында
өзгерістерге ұшарады.
Орта және ірі масштабтардағы ландшафттық карталарды құрастыруда негіз
болып сәйкес масштабтардағы топографиялық карталар, колхоздардың жерді
пайдалану сұлбалары және т.б. карталар мен сызбалар, сұлбалар
пайдаланылады. Аэрофотосуреттерді пайдалану жер бедерінің әр түрлі
пішіндерін (аңғарлар, террасалар, жондар, төбешіктер және т.б.), ауыл
шаруашылық жерлердің негізгі түрлерін (жайылымдар, шалғындар, ормандар және
т.б.), сулық нысандарын (көлдер, көлшіктер, т.б.) картаға түсіруге
мүмкіндік береді.
Топокартада алғашында далалық түсірілімнің масштабында алдын-ала
ландшафттық карта құрастырылады. Дайындық кезеңінде құрастырылатын бұл
карта аудан бойынша, территорияның толығымен зерттелуінен жиналған
материалдардан тұратын ол болашақ картаның барлық контурларын құрайды.
Сонымен қатар, оның үстінде аэрофотосуреттер арқылы бірнеше табиғи-ауыл
шаруашылықтық көрсеткіштер тізбегі (мезо және микрорельефтің көптеген
пішіндері, ауыл шаруашылық жерлері және т.б.) анықталып, түсірілуі мүмкін
(3).
Ландшафттық картографиялаудың далалық зерттелуі екі кезеңнен тұрады:
территорияның рекогносцировкалық зерттелуі мен далалық ландшафттық
түсірілмнің өзінен тұрады. Рекогносцировалық зерттеудің негізгі мақсаты:
территориямен танысу және оған тән ауыл шаруашылық өндірісті жүргізуге
кедергі келтіретін табиғи факторларға сүйенетін физикалық-географиялық
үрдістермен танысу; алдын-ала ландшафттық картаның легендасының дұрыстығын
нақтылау – тұжырымдар; нақты бір ландшафттар түрлерінің жер ресурстарын
пайдаланудың қазіргі жағдайы; нақты (эталондық) үлескілерді, маршруттық
түсірілімнің бағыттарын толығымен анықтау. Рекогносцировкалық маршруттар
берілген территорияда кездесетін ландшафттар түрлерінің барлығын толығымен
қамтуы өте маңызды. Оларды суайрықтардың өстік бөліктерінен ауданның
негізгі су көзлеріне қарай және суайрықты бойлай алдыңғы террасаға
перпендикуляр жүргізу арқылы жасаған дұрыс. Рекогносцировка кезінде
маршруттардың торына өзгермелі әсер ететін уақыт, яғни рекогносцировканы
кезеңінің ұзақтығы.
Негізгі үлескілерде топырақтанушы мен жерді зерттеуші беткі тау
жыныстарының литологиялық құрамын, жер бедерін, ылғалдану мен ағынның
жағдайлары, топырақ-өсімдік жабындысы, ландшафтты өзгеріске алып келетін
қазіргі табиғи үрдістер. Ауыл шаруашылық өндіріске кері немесе қолайлы әсер
ететін ландшафттың морфологиялық бірліктерінің қасиеттері мен табиғи
құбылыстарға ерекше көңіл бөлген дұрыс.
Картаға түсірілетін қоныстар, фациялар туралы ақпараттар далалық
зерттеулер жүргізген кезде арнайы блокноттарға, кітапшаларға жазылып,
қоныстарға қысқаша сипаттама беріліп, олардың шекаралары (таралу ареалы)
анықталады. Нақты қоныстар үлескілері мен оларды құраушы фацияларды анықтау
және зерттеу олардың шекараларын анықтаумен және картаға түсірілуімен іске
асады.
Маршруттық бақылаулар кезінде негізгі үлескілер арасындағы қандай да
бір ландшафт түрінің ерекше қасиеттеріне көңіл бөліп, маршруттың бағыты
бойынша кешендік физикалық-географиялық (ландшафттық) қималар және т.б.
түсірілуі керек. Маршруттық бақылаулар мен даладағы негізгі үлескілерде
жүргізілген зертеулерден алынған мәліметтерді экстраполяциялау кезінде
барлық территория үшін ландшафттардың түрлері анықталады, аранайы
картографиялық және әдеби қайнар көздерден алынған мәліметтер нақтыланып,
толықтырылады, яғни берілген территорияның ландшафттық картасы
құрастырылады.
Ландшафттық картографиялау кезінде қандай да бір табиғи кешеннің
қасиеттері мен сипатарын анықтайтын табиғи факторлар көңілге алынуы керек.
Ландшафттардың морфологиялық бірліктерінің кеңістіктік дифференциациясын
негізделетін басты сипаттар болып ТТК-лардың биогенді компоненттері
(топырақ, өсімдік, жануарлар әлемі) мен геологиялық-геоморфологиялық
негізінің қасиеттері және олардың құрылымы саналады. Екіншілері уақыт және
кеңістік бойынша өте ауыспалы. Ландшафттардың өзгермейтін қасиеттері
климаттық және гидроклиматтық факторлардың әсерімен (жергілікті жердің
климаты, ылғалдану және ағын режимі, т.б.) анықталады. Ауыл шаруашылық
жерлердің аумағын ландшафттардың морфологиялық бірліктерінің шекарасы деп
есептемеу керек. кең ауқымды жерлерде немесе ормандар, шабындық жерлерде,
үлескілерде ландшафттардың морфологиялық бірліктерінің (фациялар мен
қоныстар) шекаралары адамдардың шаруашылық іс-әрекеттеріне байланысты.
Сондықтан да бұл жерлерде жергілікті климаттық-гидрологиялық жағдайларға
төтеп берген және бұрынғы кездері топырақ жабындысы мен қарапайым өсімдік
қауымдастықтарының орналасуын геологиялық-геморфологиялық шекаралар
анықтаған.
Сонымен, далалық ландшафттық картографиялау – жер туралы толық
мәліметтер беретін және оны кәдімгі тарихи дене ретінде қабылдайтын
кешендік табиғатты тану зерттеулерінің күрделі түрі. Жерді игеру үшін жер
қорын зерттеу тәжірибелеріне ландшафттық картографиялауды ендіру үшін
арнайы әдістемелік ұсыныстарды құрастыру керек (4).
2.2 Зерттеу әдістері
Геоақпараттық жүйелердің (ГАЖ) даму тарихы. Ғылымдағы кез-келген
жаңалық алдында оның белгілі бір алғышарттарының болатындығы бізге мәлім,
сол себептен геоақпараттық жүйелердің (ГАЖ) дамуының алғышаттарына
тоқталған жөн. Олардың ішіндегі түпкіліктісі - Жер табиғатының
алуантүрлілігі болса, ғылыми-техникалық прогресс дамуына байланыстылары –
дистанциялық бақылау әдістері екені сөзсіз.
Географиялық зерттеулердің басты мақсаты - қоршаған ортадағы объектер
мен құбылыстардың кеңістікке байланысты сипаттамалары мен олардың табиғи
және қоғамдық процесстермен өзара байланысын анықтау.
Жоғарыда аталған дистанциялық бақылау көп жағдайда мұндай зерттеулерді
жеңілдетеді. Оның басты артықшылығы – үлкен аумақты қамтитын ақпарат алу
мүмкіндігі. Әуеден жер бетін бақылау әдістерінің дамуының бірнеше кезеңі
болаған екен.
• 1920-1950 жж. - аэрофотосъемканы бейбіт мақсатта қолданумен қатар
соғыс кезінде барлау мақсатында қолдану нәтижесінде аэрофотосуреттерді
дешифрлеу әдістері дамыды.
• 1945-1960 жж. - дистанциялық бақылау техникасы дамып, оны бейбіт
мақсатта пайдалану қолға алынды. Бұл кезеңнің екінші жартысында
аэрофотоматериалдарды география мақсаттарында дешифрлеуге ерекше көңіл
бөліне бастады.
• 1960-1980 жж. - дистанциялық бақылау әдістерін ақпарат мөлшерінің
артуына бейімдеу және электромагнит толқындары спектрінің көрінбейтін
жағындағы мәліметтерді талдаудың әдістерін жасау жүзеге асырылды.
• 1980 ж.-дан қазірге дейін. Уақыттың әртүрлі мезгілінде және түрлі
масштабта алынған ақпарат табиғи жүйелердің модельдерін құрудың
негізгі көзі болып табылады.
Техникалық деңгейіне байланысты алғашқы геоақпараттық жүйелер 60-
жылдардың соңында дами бастады, ал тұңғыш ГАЖ Канадада құрылған (CGIS).
Алайда 90-жылдарда бұл технология қарқынды түрде дами бастады. Осындай аз
уақыттың ішіндегі мұндай күрт өзгерудің негізгі себебі - есептеуіш
техниканың жетіле түсуі. Жүйелердегі тексттік және графикалық ақпараттың
қыруар мөлшері, модельдік есептеулер, жоғарғы сапалы графика - есептеуіш
машиналардың мүмкіндіктерінің жоғары болуын талап етеді. 80-жылдардың
соңында кішігірім Геоақпараттық жүйелердің құны 500 мыңдай АҚШ $ көлемінде
болған, ал көбінесе құрал-жабдыққа және программаға кететін орташа шығын 1
млн. АҚШ $ долларын құраған. Қазір мұның бағасы төмендеп, машинаның есептеу
жылдамдығының жоғарылауына байланысты жүйелерді қолданушылардың саны күннен
күнге көбеюде. Сонымен қатар бағдарламалық жабдықтаманы ұсынушылар саны да
көбеюде. Геоақпараттық жүйелердің жетілуі мен оны қолданушылар санының
артуына байланысты бұл тақырыпқа арналған конференциялар жиі өткізілуде.
Қорытындылай келсек, ГАЖ ақпараттық-ізденуші жүйелер мен
картографиялық мәлімет банктерінің негізінде дамыды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz