Қазақ антропонимдерінің лингвомәдени және әлеуметтік мәні
І тарау. Қазақ антропонимдерінің лингвомәдени және әлеуметтік мәні
Лингвомәдениеттану мен этномәдениеттану.
1.1. Антропонимдердің қалыптасуының әлуметтік.мәдени негізі.
1.1.Қазақ, орыс лақап есімдері.
Лақап аттар (прозвища)
Бүркеншек аттар (псивдонимдер)
Фамилиялар мен әке аттары.
1.2. Антропонимиканың қалыптасуының лингвомәдени негізі.
1.1. Қазақ антропонимдердің мәдени.тақырыптық жүйесі
1.1.1.Соматикаға қатысты сатиралық.юморлық поэтнонимдер.
1.1.2. Қазақ эпосындағы кісі аттары.
1.1.2. Қазақ эпосындағы кісі аттары.
1.1.4. Араб парсы тілінен енген антропонимдер.
1.1.5. Сакральді (киелі) антропонимдер.
1.1.7. Қазақ тілінде эпионимдік есімдер.
1.1.8. Кісі атарындағы эфемизмдер мен табу
1.1.9. Прецедентті есімдердің қолданысы
1.1.10.Генотопонимдердің топонимиялық аймақтағы тарихи әлеуметтік жайларға қатысты.
Лингвомәдениеттану мен этномәдениеттану.
1.1. Антропонимдердің қалыптасуының әлуметтік.мәдени негізі.
1.1.Қазақ, орыс лақап есімдері.
Лақап аттар (прозвища)
Бүркеншек аттар (псивдонимдер)
Фамилиялар мен әке аттары.
1.2. Антропонимиканың қалыптасуының лингвомәдени негізі.
1.1. Қазақ антропонимдердің мәдени.тақырыптық жүйесі
1.1.1.Соматикаға қатысты сатиралық.юморлық поэтнонимдер.
1.1.2. Қазақ эпосындағы кісі аттары.
1.1.2. Қазақ эпосындағы кісі аттары.
1.1.4. Араб парсы тілінен енген антропонимдер.
1.1.5. Сакральді (киелі) антропонимдер.
1.1.7. Қазақ тілінде эпионимдік есімдер.
1.1.8. Кісі атарындағы эфемизмдер мен табу
1.1.9. Прецедентті есімдердің қолданысы
1.1.10.Генотопонимдердің топонимиялық аймақтағы тарихи әлеуметтік жайларға қатысты.
Қазақстанда социолингвистика ғылымы кейінгі кезде қалыптасқаны белгілі, бірақ оның қазақ тілінде негізгі тұнғыш рет Ахмет Байтұрсынұлы еңбектерінде қаланды. Бүгінгі таңда социолингвистика, қазақша әлеуметтік лингвистика (қысқаша: социолингвистика) – тіл білімі, әлеуметтану (социология), әлеуметтік психология және этнография ғылымдарының қиылысқан жерінде дамитын, тілдің әлеуметтік табиғаты мен қоғамдық қызметін, әлеуметтік фактордың тілге әсер ету тетігін және қоғам өміріндегі тілдің атқаратын қызметін зерттейтін ғылым. Қазіргі әлемдік социолингвистика тілді негізгі қызметіне қарай, коммуникация, яғниқарым-қатынас құралы деп сипаттайды. Аханның осыдан 85 жыл бұрын тілде берген анықтамасы социодлингвистикалық сиппаты анықтама болды: «Тіл – адамның адамдық белгісінің зоры, жұмсайтын қаруының бірі», - деді [1.141]
Себебі, Ахмет Байтұрсынұлы социолингвистикалық мәселелерді сезім (интуиция) арқылы қабылдаған, түйісінген. Бұл әбден заңды, өйткені социолингвистика тіл мен қоғамның өзара байланысын зерттейді. Ахаң қоғамның тілдік қажеттілігін өмірден байқаған, сезе білген.
Әлемдік социолингвистика ғылымы тілдің даму сипатын үш бағытта анықтайды. Ол тілдің таңбалауы (графизация) тілдің жаңаруы (модернизация) және тілдің қалыпқа түсуі, нормалануы (стандартизация). Ахмет Байтұрсынұлы тіл дамытарлық осы үш бағытта бірдей қалам тартты.
Ономастикалық лингвокультуремалардың ұлттық мәдени ерекшеліктерді танытуда атқаратын қызметі ерекше. Себебі ономастика өзінің бойына лингвистикалық, тарихи, өркениеттік және мәдени деректерді жинаған ерекше лингвомәдени бірліктер болып табылады. Олар халықтың бітім болмысымен өмірге қөзқарасынан хабар береді. Айтылған мәселе Т.Жанұзақов, Қ.Рысбергенова т.б. еңбектерінде арнайы зерттелген. Қазақтың кең даласы - мәдениет пен тіл бірлігі, әдет- ғұрып, салт-сана тұтастығының негізі. Бұл қөзқарас қазақтардың балаға ат қоюында өзіндік ерекшеліктерінің бар екендігін көрсетеді. Себебі олар бұл рәсімде ырымды басшылыққа алып отырған.
Тіл мен сөздің магиялық күшіне сенген олар әдетте қарғыстан, балаларын мақтаудан қорыққан. Соның нәтижесінде Kүшікбай, Жаманбала, Салбыр, Қасым, Сағал, Kенесары сынды жалқы есімдер дүниеге келген. Олар «көз тимесін», «балам аман болсын» деген ырымнан туған болуы керек. Артықбай, Несібелі, Бекенбай Мырзагелді сияқты дүниеге келген балаға ат қою арқылы оған белгілі бір қасиеттерді дарытуды көздеген мақсата туған жақсы есімдер. Ал, Тілеміс, Тұрлыбек, Сағындық, Есенгелді лингвокультуремалары ұл куту, бала тілеу, балалары тұрақталмаған себебінен туған антропонимдер.
Осымен байланыст, тіл білімнің ерекше бір саласы -- ономастика. Жалқы есімдердің жинақтық атауын лингвистикада ономастика дейді де, оны зерттейтін ғылымды ономасиология деп аталады.
Себебі, Ахмет Байтұрсынұлы социолингвистикалық мәселелерді сезім (интуиция) арқылы қабылдаған, түйісінген. Бұл әбден заңды, өйткені социолингвистика тіл мен қоғамның өзара байланысын зерттейді. Ахаң қоғамның тілдік қажеттілігін өмірден байқаған, сезе білген.
Әлемдік социолингвистика ғылымы тілдің даму сипатын үш бағытта анықтайды. Ол тілдің таңбалауы (графизация) тілдің жаңаруы (модернизация) және тілдің қалыпқа түсуі, нормалануы (стандартизация). Ахмет Байтұрсынұлы тіл дамытарлық осы үш бағытта бірдей қалам тартты.
Ономастикалық лингвокультуремалардың ұлттық мәдени ерекшеліктерді танытуда атқаратын қызметі ерекше. Себебі ономастика өзінің бойына лингвистикалық, тарихи, өркениеттік және мәдени деректерді жинаған ерекше лингвомәдени бірліктер болып табылады. Олар халықтың бітім болмысымен өмірге қөзқарасынан хабар береді. Айтылған мәселе Т.Жанұзақов, Қ.Рысбергенова т.б. еңбектерінде арнайы зерттелген. Қазақтың кең даласы - мәдениет пен тіл бірлігі, әдет- ғұрып, салт-сана тұтастығының негізі. Бұл қөзқарас қазақтардың балаға ат қоюында өзіндік ерекшеліктерінің бар екендігін көрсетеді. Себебі олар бұл рәсімде ырымды басшылыққа алып отырған.
Тіл мен сөздің магиялық күшіне сенген олар әдетте қарғыстан, балаларын мақтаудан қорыққан. Соның нәтижесінде Kүшікбай, Жаманбала, Салбыр, Қасым, Сағал, Kенесары сынды жалқы есімдер дүниеге келген. Олар «көз тимесін», «балам аман болсын» деген ырымнан туған болуы керек. Артықбай, Несібелі, Бекенбай Мырзагелді сияқты дүниеге келген балаға ат қою арқылы оған белгілі бір қасиеттерді дарытуды көздеген мақсата туған жақсы есімдер. Ал, Тілеміс, Тұрлыбек, Сағындық, Есенгелді лингвокультуремалары ұл куту, бала тілеу, балалары тұрақталмаған себебінен туған антропонимдер.
Осымен байланыст, тіл білімнің ерекше бір саласы -- ономастика. Жалқы есімдердің жинақтық атауын лингвистикада ономастика дейді де, оны зерттейтін ғылымды ономасиология деп аталады.
І тарау. Қазақ антропонимдерінің лингвомәдени және әлеуметтік мәні
Қазақстанда социолингвистика ғылымы кейінгі кезде қалыптасқаны
белгілі, бірақ оның қазақ тілінде негізгі тұнғыш рет Ахмет Байтұрсынұлы
еңбектерінде қаланды. Бүгінгі таңда социолингвистика, қазақша әлеуметтік
лингвистика (қысқаша: социолингвистика) – тіл білімі, әлеуметтану
(социология), әлеуметтік психология және этнография ғылымдарының қиылысқан
жерінде дамитын, тілдің әлеуметтік табиғаты мен қоғамдық қызметін,
әлеуметтік фактордың тілге әсер ету тетігін және қоғам өміріндегі тілдің
атқаратын қызметін зерттейтін ғылым. Қазіргі әлемдік социолингвистика тілді
негізгі қызметіне қарай, коммуникация, яғниқарым-қатынас құралы деп
сипаттайды. Аханның осыдан 85 жыл бұрын тілде берген анықтамасы
социодлингвистикалық сиппаты анықтама болды: Тіл – адамның адамдық
белгісінің зоры, жұмсайтын қаруының бірі, - деді [1.141]
Себебі, Ахмет Байтұрсынұлы социолингвистикалық мәселелерді сезім
(интуиция) арқылы қабылдаған, түйісінген. Бұл әбден заңды, өйткені
социолингвистика тіл мен қоғамның өзара байланысын зерттейді. Ахаң
қоғамның тілдік қажеттілігін өмірден байқаған, сезе білген.
Әлемдік социолингвистика ғылымы тілдің даму сипатын үш бағытта
анықтайды. Ол тілдің таңбалауы (графизация) тілдің жаңаруы (модернизация)
және тілдің қалыпқа түсуі, нормалануы (стандартизация). Ахмет Байтұрсынұлы
тіл дамытарлық осы үш бағытта бірдей қалам тартты.
Ономастикалық лингвокультуремалардың ұлттық мәдени ерекшеліктерді
танытуда атқаратын қызметі ерекше. Себебі ономастика өзінің бойына
лингвистикалық, тарихи, өркениеттік және мәдени деректерді жинаған ерекше
лингвомәдени бірліктер болып табылады. Олар халықтың бітім болмысымен
өмірге қөзқарасынан хабар береді. Айтылған мәселе Т.Жанұзақов,
Қ.Рысбергенова т.б. еңбектерінде арнайы зерттелген. Қазақтың кең даласы -
мәдениет пен тіл бірлігі, әдет- ғұрып, салт-сана тұтастығының негізі. Бұл
қөзқарас қазақтардың балаға ат қоюында өзіндік ерекшеліктерінің бар
екендігін көрсетеді. Себебі олар бұл рәсімде ырымды басшылыққа алып
отырған.
Тіл мен сөздің магиялық күшіне сенген олар әдетте қарғыстан, балаларын
мақтаудан қорыққан. Соның нәтижесінде Kүшікбай, Жаманбала, Салбыр, Қасым,
Сағал, Kенесары сынды жалқы есімдер дүниеге келген. Олар көз тимесін,
балам аман болсын деген ырымнан туған болуы керек. Артықбай, Несібелі,
Бекенбай Мырзагелді сияқты дүниеге келген балаға ат қою арқылы оған белгілі
бір қасиеттерді дарытуды көздеген мақсата туған жақсы есімдер. Ал, Тілеміс,
Тұрлыбек, Сағындық, Есенгелді лингвокультуремалары ұл куту, бала тілеу,
балалары тұрақталмаған себебінен туған антропонимдер.
Осымен байланыст, тіл білімнің ерекше бір саласы -- ономастика. Жалқы
есімдердің жинақтық атауын лингвистикада ономастика дейді де, оны
зерттейтін ғылымды ономасиология деп аталады. Ономастика – кез келген жанды
және жансыз заттарды не құбылыстардың есімін зерттейді. Ономастика грек
сөзі ономия (грек тілінде оnomа есім, ат) onomastika - ат қою өнері
яғни атауларды зерттейтін ғылыми сала, терминдермен белгіленеді.
Ономастиканы (кісі аттарын, жер, су, ру, тайпа аттары т.б.) зерттеудің
қажеттігін көрнекті ғалымдар: В.В.Радлов, В.В.Бартольд, Н.Катанов,
А.Н.Самойлович, С.Е.Малов, Н.К.Дмитриев, А.Н.Кононов, Н.А.Баскаков,
Қ.Жұбанов, І.К.Кеңесбаев, С.Аманжолов, Т.Жанұзақов, Ә.Абдрахманов т.б.
ғалымдар өздерінің еңбектерінде көрсетеді. Ономастика бірнеше салаға
бөлінеді топонимика (жер, су, қала атауларын зерттейтін ғылым),
антропонимика (адам аттарын зерттейтін ғылым), этнонимика (ру, ел, халық
аттарын зерттейтін ғылым), зоонимика (хайуандар аттары), гидронимия
(теңіз,өзен, су, көл атауларын зерттейді) т.б.
Қазақ тіл білімінде жан-жақты зерттеліп ғылыми негізі қаланған
ономастиканың күрделі бір саласы – антропонимика. Аптропонимика (гректің
anthropos адам және onoma ат, есім деген сөзі) деп бір тілдегі яки
бір облыстағы кісі аттарының жиынтығын айтады. Антропонимика кісі аттары,
әке аты patronim (очество), фамилиялар, лақап аттар (прозвища), бүркеншек
аттар (псевдонимы) зерттейтін ономастиканың бір саласы.
Антропонимика (кісі аттары) - тіл тарихын зерттеуде құнды да бағалы
мұра. Антропонимдер адамдардың өткендегі тұрмысын, қоғамдық-әлеуметтік
құрылысын және материалдық әрі мәдени өмірдің құбылыстардың да көрсете
алады. Олардың кейбір топтары қазақ ауылының ертедегі тіршілік, іс-
әрекетінен және шаруашылық күйінен мағұлұмат береді. Мәселен, төрт түлік
малға, шаруашылық, тұрмыстық сөздерге байланысты есімдер. Өз дәуірінде
ардақталып ата-бабадан әулетке мұра болып ауысып, рудан-руға, ұрпақтан-
ұрпаққа жеткен дәстүрдің бірі осы ат қоюмен байланысты.
Халықтың әдет-ғұрып, тарихи, дәстүрлері мен кісі аттарының арасында
байланыс бар екені ономастикада дәлелденген. Ал оның этномәдени мәні
ерекше. Балаға ат қоюда ерте кездің өзінен-ақ ырым мен әдет-ғұрыпты
сақтаушылық болған. Осы ырым жөнінде Ш.Уәлиханов былай жазады: Ырым мен
әдет-ғұрып, сал-санаға тән [2.176]. Мысалы: ұлы жоқ үйлерде қыз туатын
болса, онда ол қызға Ұлтуған немесе Ұлболсын деп ат қояды. Ондағысы кейінгі
бала ұл болса деген сенім. Қазақ халқының ұлттық әдеті бойынша жас келіндер
күйеуінің жақын туыстарының, ата-енесінің аттарын атамайтын. Сөйтіп жас
келін күйеуіннің ағасын, інісін я қарындасын тура атымен атай алмай, жанама
ат қойып алатын. Қайынсіңілерін – шырайлым, бикеш, бойжеткен, әке қыз,
еркем, ержеткен, ерке қыз, ал ер адамдарды төрем, шырақ, мырза жігіт, молда
жігіт т.б. Сонымен, қазақ халқында ат қою ұлттық тарихымен, рухани мәдени
өмірімен, әдет-ғұрыпы, салт-дәстүрмен тығыз байланысты. Ал, ұлттық тарих,
әдет-ғұрып, салт-дәстүр деген ұғымдар мәдиниетпен байланысты. Мәдениет
дегеніміз адамдардың өмірі мен іс-әрекетін ұйымдастыру тәсілінен, сондай-ақ
олардың материалдық және рухани байлықты жасауынан көрінетін қоғам мен
адамның белгілі тарихи даму дәрежесі. Осы мәселені арнайы зерттеуші ғалым
Э.С. Маркарьян: Мәдениет дегеніміз адамзат жасаған материалдық және рухани
мұралардың жиынтығы деген түсінік берген. [3. ] Тіл мен мәдениет сабақтас
зерттейтін ғалымдар соның ішінде қазақ ғалымдары Ә.Қайдаров, Е.Жанпейісов,
Ж.Манкеева, Г.Смағұлова т.б. Ал мәдениет оны тілден бөліп алып қарамайды.
Тіл - мәдениеттің бір көрінісі. Ол екеуінің арақатынасы ерекше де маңызды.
Кез келген мәдениеттің түрлері, атаулары тіл арқылы бейнелеп көрінетіні,
ұрпақтан-ұрпаққа жеткізілетіні белгілі. В.Гумбольдт айтқандай Ұлттың өзіне
тән, іштей дамитын рухы бар, сол рухтың ерекшелігін сыртқа шығарып, сақтап,
ұрпақтан-ұрпаққа беруші күш – тіл. [4.349]
Осы тектес XX ғасыр басында В.Вундт ілімінің пікірі де ұлттық
мәдениеттің, дәстүрлердің дамуын, қалыптасуын түсіндіруде, ерекшеліктерін
бағалауда ескеріледі. Әсіресе, ұлттық рухымыз жаңғырып, салт-дәстүрлеріміз
қайта жанданып жатқан қазіргі қазақ қоғамындағы рухани-әлеуметтік құбылысты
дұрыс бағалап, негізін түсіну үшін осындай тілдің дамуының ішкі формасынан
туындайтын жалпы заңдылықтарды адам рухымен байланысты түсіне білудің
маңызы зор. [5.282] Себебі, дәстүр әркімнің жеке басының жағдайына
байланысты емес, ол халықтың әлеуметтік-психологиялық, мәдени, тұрмыстық,
дүниетанымдық жағдайына байланысты қалыптасқан – жалпыхалықтық құбылыс.
Екіншіден дәстүрдің тағы бір сипаты – оның тұрақтылығы. Ол оңайлықпен
өзгере салмайды, тіл арқылы ол ұрпақтан-ұрпаққа беріледі. Сол арқылы ұлт
өмірінің желісі үзілмей, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіледі. Сол себепті әр түрлі
ұрпақ болғанмен, бірін-бірі түсініп бір ұлтқа жатады. Сөйтіп, тіл мен
мәдениетті біріктіріп қарастыратын сала - лингвомәдениеттану
(лингвокультурология). В.Воробьев лингвомәдениеттануға мынандай ғылыми
анықтама береді: Лингвокультурология это комплексная научная дисциплина
синтизирующего типа, изучающая взаимосвязь и взаимодействие культуры и
языка в его функционировании и отражающая этот процес как целостную
структуру еденицу в единстве их языкового и внеязыкового (культурного)
содержания при помощи системных методов с ориентацией на современные
приоритеты и культурные устоновления (система норм и общечеловеческих
ценностей). [6.37] Ғалым В.А.Масловa бұл пәнді халық мәдениетін танутышы
ғылым деп санап, былайша анықтайды: Лингвокультурология – это наука,
возникшая на стыке лингвистики и культурологии и иследующая проявления
культуры народа, которые отразились и закрепились в языке. ) [7.8]
Тіл ғылымында лингвомәдениеттану – лингвистика мен мәдениеттанудың,
әрі антропонимдерді ортақтастыратын жаңа ғылым. Сонымен, лингвомәдениеттану
– ұлттық сипаты бар деп танылатын әлеуметтік, танымдық, этникалық,
эстетикалық, саяси, адамгершілік, руханилық, тұрмыстық қағидалармен
заңдылықтарды тілдік құралдар арқылы жеткізуді зерттейтін тіл білімнің
бағыты. Лингвомәдениеттанудың ең негізгі мақсаты – ұлттық болмыстың тілдегі
көрністерін, тіл фактілері мен халықтық танымдық, этника-эстетикалық
категориялары арқылы рухани мәдениетін танытып, олардың қызметі мен орнын
анықтау деп түйіндеуге болады. Лингвомәдениеттану пәнінің зерттеу деректері
мен дәйектері ұлттық мәдениеттің және рухани құндылықтардың тілдегі
көрінісі әдебиет, фольклорда т.б. Қазақ тіл білімінде лингвомәдениеттану
ғылымы пәніне қатысты Ш.Уәлиханов, М.Әуезов еңбектерінен бастап,
Ә.Марғұлан, І.Кеңесбаев, Ә.Қайдар, Р.Сыздық, Е.Жұбанов, Е.Жанпейісов,
Т.Жанұзақов, Н.Уәлиев, Ж.Манкеева, А.Жылқыбаева, Қ.Рысбергенова,
Р.Шойбеков т.б. ғалымдар еңбектерінде көрсетіледі.
Бүгінде лингвомәдениеттану ұлттық тілді танудың да негізі екені соңғы
кездегі біраз зерттеулерде Г.Смағұлова, А.Алдашева, А.Сейсенова,
Г.Қажығалиева, А.Сейілхан, Қ.Қайырбаева лингвомәдениеттану ғылымның пән
ретінде қалыптасуынан көрінеді.
Г.Смағұлова өз еңбегінде лингвомәдениеттану пәнінің ерекшелігін
былайша көрсетеді: Лингвомәдениеттану бұл тіл-ұлт-мәдениет дейтін үштік
(триада лингвомәдениеттану пәнің зерттеу нысаны болмақ). [8.196]
А.Салқынбайдың пікірі, бойынша тілдік деректерді лингвомәдени
аспектіде зерттеу – ең әуелі тілдер арасындағы жалпыадами, гуманитарлық,
мәдени, өркенеттік қырларды айқындау болып табылады. Табиғаттағы әлемдегі
құбылыстар, қоғамдағы сана мен салт, әрі де тілде өз көрінісін
табатындықтан, атау мен оның жасалу сипаты лингвомәдени аспектіде
қарастырылады. [9.309]
А.Алдашева бұл пәннің зерттеу қөздерін ғылыми тұрғыдан анықтап әрі
лингвистика ғылымымен ортақтығын лингвомәдениеттанудың ауқымы өте кең, ол
әрбір тілдік единицаның белгілі бір халықтың төл элементі, халық тілімен
бірге жасасып келе жатқан ұлттық бет-пішіні бар деп есептелген сөз ұлттық
әлеуметтік, этнткалық, адамгершілік, мәдени, тұрмыстық нормаларға сай деп
тұжырымдайды. [10.215]
А.Сейсенова лингвомәдениеттану мәдениеттің тілдік жүйеге қалай әсер
ететінін, яғни фактор мен адам бойындағы тілдік факторлардың байланысын
қарастырады. [11.22]
Сол сияқты тіл мен мәдениеттің сабақтастығын көркем мәтіндегі
көріністері Г.Снасапова, Ш.Елемесова, Г.Абдрахманова, Ф.Қожахметова, А
Әмірбекова, т.б. зерттеулеріне арнап болған.
Қазақ тіл білімінде лингвомәдениеттану пәні басқа халықтардың өмірінен
де мәдени ақпарат береді Бір ұлттық көршілес ұлтпен туыстығын немесе дәстүр
ұқсасастығын салыстыруды да мақсат етеді.
Лингвомәдениеттану мен этномәдениеттану.
Тіл мен мәдениет зерттейтін пәндердің қатарына лингвоелтану,
лингвоөлкетану, лингвогмәдениеттану, этнолингвистика,
этномәдениеттану. Аталған пәндердің зерттеу нысаны ортақ болып қоймай,
кей жағдайда олардың зерттеу әдіс-тәсілдері , кейбір теориялық принциптері
мен негіздері ұқсас болып келеді. Жалпы тіл арқылы мәдениеттанудың ғылыми
үлгілері: этнолингвистиканың, этномәдениеттанудың, елтанудың,
лингвомәдениеттанудың пән ретіндегі жалпы және ұқсас мақсаттары мен
міндеттері – ұлт тілі арқылы ұлтты тану, ойлау жүйесінің ерекшеліктерін
анықтау, қысқаша айтқанда, ұлттық менталитетті айқындау, басқалардың
айрмашылығын көрсету.
Қазақ ақын, жазушыларының шығармалары бойынша қазақ тілінің рухани
мәдениет лексикасына талдау жасаған С.Жанпейісованың мақсаты – рухани
мәдениет лексикасының негізгі тақырыптық топтарын және олардың қалыптасу
көздерін анықтау, лексиканың бұл аталмыш қабатын, этнолингвистикалық
аспектілерін халқымыздың этномәдени өміріне қатысы тұрғысынан алып
қарастыру, рухани мәдениетпен байланысты түрлі тілдік номинациялардың жасау
тәсілдерімен даму жолдарын айқындап көрсету болып табылады.
Тіл мен мәдениет мәселесі төңірегіндегі қазақ тіл білімінде
А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, Ә.Қайдаров, Е.Жанпейісов, Р.Сыздық,
О.Нақысбеков, Ш.Сарыбаев, Т.Жанұзақов, Н.Уәлиев, Ж.Манкеева,
Қ.Рысбергенова, жалпы тіл білімі мен орыс тіл біліміндегі В.Фон Гумбольдт,
А.Потебня, Э.Сепир, Б.Уорф, К.Леви-Стросс, Е.Верещагин, В.Воробьев,
В.Маслова, И.Толстой, С.Толстая т.б. ғалымдардың теориялық ой-пікірлерін
басшылыққа алып сүйенеміз.
Жер бетінде 3 мыңнан астам тіл бар. Әрбір халықтың тілі арқылы сол
халықтың өмірінің рухани қазынасын, мәдениетін білуге болады. Бұл жөнінде
академик Ә.Қайдаров: Әрбір халықтың тілі-тек қатынас құралы ғана емес
сонымен қатар рухани болмысы мен мәдени байлығының күзгері барлық болмысы
мен өмір тіршілігін, дүние танымы мен әдет-ғұрпын бойына сіңіріп, ата
мұрасын, асыл қазынасы ретінде ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп, отыратын қасиеті
бар деп тілге анықтама береді. [12.34] Сондықтан да халықтың тілі рухани
болмысы және мәдени байлығы бірмен-бірі тығыз байланысты. Бұл жөнінде
көптеген зерттеуші ғалымдардың пікірлері бір ізделік табады. [13.15]
Лингвистика тарихында тіл мәселелерін, сол тілді қолданушы қауымның
мәдени өмірімен, салт-сана әдет-ғұрыпымен байланыстыра зерттеу жөнінде
алғашқы пікір ХVII ғасырдың соңғы жартысында өмір сүрген неміс жазушысы
және әдебиетшісі Иоганн Бердердің поэзияға байланысты зерттеулерінде, одан
кейінгі кезде В.Гумбольд еңбегінде кездеседі. Бірақ тіл мәселесін мәдениет,
әдет-ғұрып, салт-санамен байланыстыра зерттеуге ерекше көңіл бөлу, оған тіл
білімінің күрделі проблемасы ретінде қарау ХХ ғасырдың 20-30 жылдарда белең
алды. В.Гумбольдт дүниені тану, білу процесінде тілдің атқаратын рөлін
түсіндіре келе, тілге мынандай түсініктеме береді: Язык и духовная сила
народа развиваются не отдельно друг от друга и не последовательно одни за
другим, а составляют исключительно не раздельно одно и тоже действие
интеллектуальной способности. Хотя мы разграничиваем интеллектуальную
деятельность и язык, в действительности такого разделения не существует
[14.10]
И.А.Бодуэн де Куртенэ өзінің зерттеулерінде тіл білімнің маңызды
міндеттерінің бірі грамматика мәліметтерін жалпы мәдениет тарихымен,
байланыстыра келесі еңбегінде былайша жеткізеді: ... Продолжение
национальной традиции, а также возможность понимания предков и передачи их
мыслей потомкам осуществляется только при помощи научного литературного
языка, требует конечно знания одной из важных частей языкознания т.е
грамотности [15.220]
Орыс ғалымы М.К.Азадовский өзінің еңбектерінде фольклорлық,
этнографиялық және тарихи-мәдени мәліметтерді пайдалану тіл үшін нәтижелер
беретінін дәлелдеп береді. Ол бір еңбегінде тіл мен мифологияның байланысы
мен өзіндік ерекшеліктеріне мынадай анықтама береді: ... язык это основной
слой народности, мифология народная словестность в которой и выражена вся
совокупность верований, преданий нравов и обычаев народа. [16.60]
Американдық ғалым Э.Сепир, В.Гумбольдтың концепцияларын басшылыққа ала
отырып, оны одан әрі дамытып мынандай тұжырымды жасайды: тіл әлеуметтік
шындықты түсіндірудің құралы адамдар белгілі мөлшерде, өз тілінің ықпалында
болады, тіл мінез-құлық нормасына да әсер етеді, халықтың мәдени дәрежесін,
оның тілін зерттемей тұрып түсіні мүмкін емес, тіл әлеуметтік шындықты
түсіндірудің жетекші құралы дейді. [] Бұл мәселе өткен ғасырдың ІІ
жартысында орыс ғалымдары Н.Буслаев, А.Н.Афанасьевтердің еңбектерінде
алғашқы рет сөз болды. Олар тіл ерекшеліктерін пайдалана отырып, орыс
халықтағы табиғи құбылыстарға байланысты пайда болған әртүрлі наным-
сенімдерді зерттеу негізінде көптеген мифтеріне талдау жасады. []
1.1. Антропонимдердің қалыптасуының әлуметтік-мәдени негізі.
Антропонимдер адамдардың өткендегі тұрмысын, қоғамдық, әлеуметтік
құрлысын және материалдық әрі мәдени өмірдің құбылыстарын да көрсете алды.
Біз зерттеу нысанымызда тікелей қатысы бар профессор Т.Жанұзақов
зерттеулеріне ерекше назар аудардық. Профессор Т.Жанұзаков зерттеулерінен
бастап, кейінгі Қ.Рысбергенова, С.Онайбаева, Ұ.Ержанова, М.Мұсабаева,
Б.Бияров, З.Жанғабылова, А.Арысбаев, Г.Мадиева т.с.с. жас ғалымдардың
зерттейтінің негізінде қазақ антропонимиясына тән бір ерекшелік оның
тақырыптық шеңберінің өте кен екенің көрсетті.
Қазақ есімдерінің де өзіне тән тарихы, шығу пайда болу жолы бар. Кісі
есімдерінің шығу, қойылу тарихы өте көне замандарға, алғашқы рулық қоғамға
барып тіреледі. Әуелде ру, тайпа аттарының, содан кейін кісі атттарын
шыққаны күні бүгінде ғылымда белгілі болып отыр.
К.Маркс, Ф.Энгельс алғашқы қоғамдағы рулардың шығуын, олардың
есімдерінің койылу тарихын ғылыми түрде кенінен сипаттады.
Әрбір рудың белгілі бір есімдері немесе бірнеше ұқсас есімдері
болады, ол есімдермен бүкіл тайпа ішінде сол рудың өзі ғана пайдалана
алады, ендеше әрбір мүшесінің есімі де оның қай рудың адамы екенін
көрсетеді - дейді Ф.Энгельс. [19.47] Осымен бірге, ертедегі рулар
аттарының хайуандар аттарымен байланысты болғанаң көреміз. Ол туралы
Ф.Энгельс: Кейбір рулардың аттары хайуандар аттарымен де аталатын болған.
Сенеке тайпасында қасқыр, аю, тасбақа, құндыз, бұғы, балықшы, көкқұтан,
бүркіт деген сегіз ру бар екен. Халық аузындағы аңыз бойынша, басқа рулар
аю мен бұғы атты рулардан тараған көрінеді. [20.49] Бұл хайуандар аттары
әрі сол ру басының есімдері ретінде жұмсалған. Кейінгі этаптарда осы ру
аттары адам аттарына ауысып отырған.
Кейіннен адамдарды бір-бірінен ажырату үшін арнай ат беріледі. Ол ат
бала туғаннан соң жеті күнненен кейін қойылатын. Бастапқы кездегі аттардың
ана тіліміздің төл сөздерінен қойылғандығы байқалады. Мысалы: Бөрібай,
Қойлыбай, Жетібай, Алтын, Kүміс, Kүмісбек, Бектай, Барыс, Құтжан, Темірбек,
Kүнбек т.б.
Ай мен күнге, тау мен өзен, көлге табынып сыйыну нәтижесінде шыққан
есімдер мыналар еді: Айсұлу, Айхан, Айдай, Kүнай, Айкүн, Таутай, Таубай,
Kөлбай, Kөлтай. Кейінрек бұндай пікірді түрікмен ономастикасын зерттеуші
З.Б.Мұхаммедова: древнейшими, на наш взгляд, следует считать имена,
восхадяшие к названиям атмосферных осадков, солнце, луны, растений, и
животных деп жазса [21.45], өзбек антропонимикасы туралы Э.Бегметов:
Имена, Тангриберген, Тангриберди, Тангриқүл, Қуанышбек, Ойзада, Ойкон
связаны с культом неба, солнца, и луны, являются ярким свидетельством
поклонения и почетания людьми этих небесных и наземных божеств,- дейді.
[22 .18]
Қазақ ономастикасының негізін салушы ғалым-маман Т.Жанұзақовтың
зерттеуінде қазақ есімдері туралы мақалалар ХІХ ғасырдың екінші жартысынан
шыға бастағаны, ондай алғашқы мақалаларға А.Е.Алекторовтың, А.Диваевтың
көлемі жағынан тым шағын мақалалары жататыны көрсетілген.
Кісі аттары мен фамилиялары туралы алғашқы мақалалардың бірі проф.
І.Кеңесбаев қаламынан туған. Бұл мақалада қазақ есімдерінің дара, біріккен
тұлғалары, араб-иран тілдерінен енгендер, фамилиялардың қосымшалары және
олардың жазылуы, орфографиясы сөз болады. Профессор С.Аманжоловтың мақаласы
кісі аттарының сөздік қорға тәндігі, жеке зерттеу объектісі болатыны және
оларды шығу, қойылу ретіне қарай топтастыру, жіктеу мәселелеріне арналған.
Профессор Ғ.Мұсабаев, Ғ. Айдаров еңбектерінде көне түркі есімдері, тілдегі
сөздер мен кісі аттарының жасалу заңдылықтарындағы ұқсастық, ондағы
кішірейткіш, еркелеткіш, ұлғайтқыш жұрнақтардың қызметі, өзіндік ерекшелік
сипаттары берілген. Тілдегі осы өзекті мәселеге проф. Ғ.Мұсабаевтың Қазақ
тіліндегі кейбір кішірейткіш жұрнақтар атты мақаласы арналған. Автор кісі
аттарындағы еркелеткіш ш, қан, жан, тай тәрізді жұрнақтардың семантикасы
мен функциясын саралайды.
Қазақстан картасындағы көптеген елді мекендер, оронимия (тау, шың,
шоқы, төбе атаулары), гидронимия (өзен, су, көл, құдық, бастау атаулары),
микротопонимия (сай-сала, жайлау, шабындық, қыстау атаулары) кісі аттары
мен фамилиялардан қойылған атаулар. Бұл екі ғылым арасындағы ұқсастықпен
тығыз байланысты топонимистер: А.Әбдірахманов, Ғ.Қоңқашбаев, Е.Қойшыбаев,
В.Н.Попова, О.Султаньяев еңбектерінен анық көрінетіні қазақ ономастикасында
атап көрсетілген. Мысалы, А.Әбдірахмановтың еңбегінде көптеген ортақ
есімдердің этимологиясы талданып, мағынасы айтылады. Әсіресе бүкілодақтық,
региональдық конференцияларда жасаған баяндамаларында бұл мәселелердің сыры
жете толық шешімін табады.
Профессор Т.Жаұзақовтың қазақ антропонимдерінің құрылысы жаңарып,
көбейе түсуіне әсер еткен деп көрсеткен әлеуметтік мәдени факторының бірі
ислам дінінің тарауымен де байланысты болады. Х ғасырдан бастап ислам діні
қазақ даласының түкпір-түкпіріне тарап, мүмкіндігінше сіңісе бастайды.
Сөйтіп, мұсылман дінінің ықпалы күшті болып, тұрмыстық, қоғамдық жағдаяттың
барлық саласына әсерін тигізді.
Қолданудан әлдеқашан шығып қалған тілімізге тән жалпы есім сөздер
антропонимияда сақталып отыр. Мәселен, Ардақ, Байсал, Ораз, Жора, Жекен
т.б. Антропонимдер арқылы берілетін ақпарата өзіндік ерекшелік болады.
Балаға ат қою әр халықтың өзіндік дүниетанымымен, салт-дәстүрі мен наным-
сенімдерімен тығыз байланысты. Мысалы қазақ халықымызда: Абзал, Мақсат,
Айбек, Дәулет, Дархан, Бексұлтан, Айнұр, Күнсұлу, Гүлім, Сұлушаш, Гүлнар,
Назгүл, Айдана т.б. көптеген атаулардың игі мақсатымен қойылған. Бұл
атаулардың астарында ата-анасының, ат қойған адамның баланың бойында осы
сөздердің мағынасында бар жақсы қасиеттері мол азамат болсын деген арман-
тілегі, ниеті жатыр. Ал кейбір есімдер баланың туған уақыт пен нақты
жағдайы оның есімен байланыстырып жатады. Мәселен: Наурызбай, Майгүл,
Маусымжан, Маусымбай, Қазанбек, Қаңтарбай сияқты есімдер баланың туған
(уақтысымен) тікелей байланыстырып қойылған. Наурыз мейрамы, Жеңіс күні
мерекесі күндері туылған балаларға да Наурызбай, Жеңіс, Жеңісхан, Жеңісбек
сияқты ат қойлады. Ал Меңгүл, Меңсұлу, Қалдыгүл, Қалдыбек сияқты
есімдерінің меңі, қалы бар нышанды балаларға қойылатыны белгілі.[27]
Тілші ғалым Т.Жанұзақов қазақ есімдерін табиғат құбылыстармен
байланысты есімдер, мал шаруашылығына байланысты есімдер, асыл металдарға
байланысты атаулар, жеміс-жидек атаулары байланысты есімдер, туыстық
атаулармен байланысты есімдер, жер-су аттарына қойылған есімдер, түрлі
тағам аттарына байланысты есімдер, тағы аңдар мен үй хайуандары және
құстарға байланысты есімдер деп он лексика- семантикалық топқа жіктейді.
[16]
1. Қазақ антропонимиясын байытудағы фольклордың орны ерекше. Кейбір
фольклорлық жалқы есімдер жоғары обрыздылығымен, жоғары дәрежеде типтене
отырып, жалпыұлттық символдарға айналады. Мұндай фольклорлық есімдер
жалпыұлтқа танымал болады, ұлттық мәдениеттің негізгі тұжырымын білдіреді.
Мысалы: Қобыланды батыр батырлық эпосы, Қыз Жібек ғашықтық жыры т.б.
ертегілер мен аңыз-әңгімелер. [24 11]
Қазақ ертегілеріндегі антропонимика құрамын шығыс фольклоры мен
мәдениетінің ықпал еткендігін байқауға болады. Сондықтан мұнда Ескендір,
Рүстем, Фархад, Шырын, Сүлеймен, Дәуіт т.б. шығыстық реңктегі есімдер
қолданыс табады. Қазақ қиссалары мен дастандарында араб-парсы тектес
антропонимдер көптен кездеседі.
2. Қазақтың кең байтақ даласы, оның әр тасымен бұлағы белгіленіп ат
коюы ата-бабамыздан келе жатқан ұлттық дәстүрінің бірі. Осы жер, су, тау,
өзен, қала аттарын зерттейтің ғылым топонимика. Томонимдердің құрамында
жеке есімдер мен фамилиялар өте көп кездеседі Мысалы: Аяқөз, Жамбул, Нияз,
Абай т.б. Көптеген кісі аттары мен фамилиялардың гидрономиялық (көл, өзен,
су, құдық) аттаулардан жасалған мысалы: орыс тілінде Донской, Невский,
Азерин, Прудников, Волгин т.б. қазақ тілінде; Еділ, Есіл, Ертіс, Kөлбай,
Ілебай, Kегенбай, Орал т.б. [25 18]
3. Қай тілдің болсын антропонимиялық қазына байлығы тек төл есімдер
ғана емес, басқа тілден енген антропонимдер де құрайды және олардың жалпы
антропонимиялық қордағы үлесі мол болады. Қазақ тіліндегі араб текті
есімдер арабтардың мәдениениетінің, салт дәстүрінің және дінің енуімен
байланысты. Жалпы араб текті қазақ есімдерінің қазақ антропонимия қорындағы
жалпы саны – 2000 деп алсақ оның 1000-нан астамы ерлер, 900-дейі әйелдер
есімін құрайды. Алланың көркем есімдері мен пайғамбарлар аттарына
байланысты есімдер Мысалы: Аллаберген, Абдулла, Али, Мұқаммет, Kәрім т.б.
[26 8]
4. Жабай андардың, құс аттауларын кісі аты ретінде қойылып отырған.
Жабай хайуандарын еркіндікте, бостандықта жүретін, қарулы әрі жүйрік
санаған. Сондықтан бала күшті, қарулы болсын және солардай еркін өмір
сүрсін деп ат қойған мысалы: Арыстан, Бүркіт, Жолбарыс, Қарақат т.б. Ата-
бабамыздың негізгі кәсібі мал шаруашылығы болғандықтан да төрт түлік малға
байланысты кісі есімдері жиі кездеседі. Түйеге, қойға, немесе жылқыға бай
болсын деген мақсатпен төрт түлік малға байланысты балаға ат қойған.
Мысалы: Қойшыбай, Жылқыбек, Нартай, Малбағар, Жылқыайдар, Ақбота, Жанбота,
Түйебай, Бурабай т.б. [277]
5. Қазақ халқы ерте кезден-ақ аспан жұлдыздарын бір-бірінен ажырата
білген. Аспандағы жұлдыздар сияқты жарық болсын деген мағынада кісі есімдер
қойылған: Шолпан, Есекқырған, Үркер дел атаған Табиғат құбылысына
байланысты атаулары табынып сыйыну нәтижесінде шыққан есімдер мысалы:
Нұрсұлу, Нұржан, Айсұлу, Күнай, Айжарық т.б. Осы құбылыстың болуына бастама
болсын деген мағынаға байланысты: Таусоғар, Айтуар, Күнтуар т.б. [2816]
6. Тарихи қайраткерлердің, хандарды, белгілі ақын-жазушылардың, атақты
батырлардың есімдері қазақ тілінде қолданыста. Осы әйігілі, беделді
тұлғалар сияқты ақылды, парасатты, қайраты болсын деп ат койған. Шынғысхан,
Махамбет, Қазыбек, Сәкен, Жамбыл т.б. Сол батырлардың ақылшысы, өмірлік
сүйген жарлырының аттарының қыз балаға қояды: Назым, Айман, Жібек, Гүлдана
т.б. [29 15]
7. Көшпелі халықтың тұрмысы мен өмір тіршілігіне қажет заттарына
байланысты есімдер: Kиізбай, Тоқаш, Сүттібай т.б. Сондай-ақ материалдық
игіліктер, үй бұйымдарына байланысты қойылған аттар да көп кездеседі.
Ертеде байлық негізгі болғандықтан, бала бай, хан, мырза, бек, сұлтан
болсын деген мағынада койылған аттар: Баймырза, Бексұлтан, Асылхан,
Сұлтанбек т.б. [309]
8. Ал қымбат металдарға байланысты қойылған аттар қазақ халқының өте
ертеден-ақ алтын, күміс, болатпен таныстығын көрсетеді Қымбат металдардың
атаулары, зергелік істер мен шеберлік өнерге байланысты кісі аттары: Алтын,
Kүміс, Моншақ, Маржан, Әшекей, Сырғабай т.б. Қазақтың дәстүрлі қару-жараққа
байланысты кісі аттары: Қылыш, Садақ, Айбалта, Найза т.б. [312]
9. Әр түрлі ырымға байланысты қойылған аттар. Бала сұлу, көрікті,
сүйкімді, бойшаң, мінезі ашық, жомарт болсын деп Жамал, Сәуле, Ақылжан,
Жомартбек т.б. Бала тұрақтасын, көз тимей өлімнен аман болсын, өмір жасы
ұзақ болса екен деген мағынадағы аттар: Тұрар, Өмірзақ, Жанұзақ, Мыңжасар
т.б. Көптен баласы болмай жүрген отбасында немесе көп бала болсын деген
тілекпен қойылатын есімдер: Қуандық, Сағынды, Сүйіндік, Жалғас, Ілес, Ұлас
т.б. [32 19]
10. Ру, ел, халық, ұлт атаулары негізінде жасалған есімдер: Дулат,
Ноғай, Арғынбай, Қырғызбай т.б. Қазақ есімдерінің біразы көрші туыстас
халықтар аттарының да жасалып отырған. Олар: Орысбай, Ойрат, адамға
бұлайша ат қоюдың басты себебі – қазақ халқының аты аталып отырған
халықтармен ұзақ ғасырлар мәдени байланыс, қарым-қатынас жасап, достық,
туыстық ынтымақта болғанында. [33 23]
Осымен байланысты антропонимия мәселесін тіл мен ұлт, тіл мен мәдениет
сабақтастығында зерттейтін жаңа бағыт, жаңа сала этноантропонимика. Оның
алғашқы ғылыми негіздері профессор Ә.Қайдар, Е.Жұбанов, Қ.Өміралиев,
Е.Жанпейісов ғалымдардың еңбектерінен басталады. Нақты айтқанда, этнонимдер
(ру, тайпа аттары) мен антропонимдермен жасалған есімдерді ғылымда
этноантропонимия деп атайды. Бұл термин антропонимияның бір тармағы болып
саналады. Тіліміздегі ру, тайпа, халық аттары мен кісі аттарының өз ара
байланысы ауысу процесі тарихи дәуірлермен ұштасып келе жатқан құбылыс.
Алайда, қазақ дәстүрінде адамның жалқы есімнен басқа да толып жатқан
(жанама, бүркеме лақап, балама т. б.) қосымша аттары болады. Қосымша аттар
адамдар арасындағы өзара қарым-қатынастардың ыңғайына қарай өзгеріп, әр
алуан морфологиялық тұлғалармен түрленіп, сұхбаттасушы субъектілердің бір-
біріне деген ізет-құрметін, көңіл-күйін, ішкі сезімін, дәстүрлі әдептілік
пен жол-жоралғыны таныту үшін, жан дүниесін паш ету мақсатында жұмсалады.
1.1.Қазақ, орыс лақап есімдері.
Лақап атаулардың ерекшелігін зерттеген Т.Жаұзақов, Т.Абдрахманова,
А.Бахамова, Г.Байғосынова т.б. Ономастиканың антропонимика саласының
негізгі мәселелерінің бірі - бейресми жалқы есімдер (лақап ат). Бейресми
жалқы есімдер барлық халықтарда бар. Орыс тілінде лақап атқа - прозвище -
назване, данное человеку в насмешку, в шутку и.т.п обычно содержащее в
себе указание на какую-либо заметную черту его характера, наружности,
деятельности и.тд. деп анықталған. [156] Сонымен, қазақ, орыс т.б.
халықтарында да лақап ат қою адамның бет-пішіне, мінез-құлқына, істейтін
қәсібіне немесе бір ерекшелігіне байланысты қойылады. Кейбір тура тауып
қойылған есімдер, сол адамға өмір бойы қосалқы ат болып қалады. Зерттеуші
пікірі бойынша жалпы лақап есімдер өзіндей белгілері бойынша мынандай
лексика семантикалық топтарға бөлінеді:
Адамның бет пішіні, дене бітіміне байланысты қазақ тілінде: Бауырсақ, Қоян,
Таз бас, Қаракөз, Ақбала т.б. орыс тілінде: Толстый, Сухарь, Кудря, Белый
т.б.
2. Адамның жүрісі, тұлғасы мүсіне байланысты: Жорға, Жұмабай, ұзын Ахмет,
орыс тілінде: Фифочка, Буратино, Ромашка т.б.
3. Адамның дене-мүшесінің кемдігіне байланысты: Бүкір, Сақау, Шолақ, Kекеш.
Орыс тілінде: Немой, Kосой, Горбатый т.б.
4. Мінез-құлық, бейімділік әрекетке, ерекшелік қасиеттерге байланысты:
Найзағай, т.б орыс тілінде: Скользкий, Стукач. Мальбро.
5. Негізгі кәсібі, қызмет бабына байланысты етікші Ахмед, мұғалім Оспан,
қойшы Аман орыс тілінде: Шеф, Бос т.б.
Тіл білімінде жалқы есімдерді зерттеу барсында тіл білімінің
гендерологиялық саласын, негізінен, мынадай бағыттардыа қарастыру қажет:
1)Семантикада бір тілді басқа тілдермен салстырғанда ер адамдар және
әйел есімдерінің ұқсастықтары мен айырмашылықтары.
2)Ер және әйел адамдар есімдерін статистикалық тұрғыда талдау.
3)Бейресми есімдерді жынысқа қатысты зерттеу.
Гедрология мәселесі тіл білмінде жанадан зерттеліп жатқан сала. Бұл
туралы И.Г.Ольшинский, А.В.Кирилина Гендер: лингвистические аспекты атты
мақаласында: Гендерные исследования это новое направление в гуманитарной
науке, находящийся сейчас в процессе становления. В центре еге внимания -
культурные и социальные, а также языковые факторы, определяющие отнощение
общества к мужчинам и женщинам, поведение индивидов в связи с
пренадлежностью к тому или иному полу, стереотипные представления о мужских
и женских качествах - все то, что переводит проблематику пола из области
биологии в сферу социальной жизни и культуры деп жазады [34133]
Т.М.Абдрахманованың зерттеуіне қарағанда лақап есімдері қазақ, орыс,
неміс тілдері бойынша олардың көбі ер адамдарға қойылады. Бұл әр тілдің
өзіне тән ерекшелігін бар екнін көрсетеді. Неміс және орыс тілдеріндегі
лақап атаулар жынысқа байланысты өзгешеленеді, ал қазақ тілінде бұл
ерекшелік байқалмайды, себебі род категориясы тек орыс, неміс тілдеріне
тән. Бұл ерекшелік дейді автор: ер адамдар мен әйел адамдардың мінез
құлқына байланысты болуы тиіс. Кез келген елде әйел адамдар ер адамдармен
салыстырғанда жұмсақ мінезді, нәзік жанды, инабатты болады, сондықтан да
әйел адамдарға көп лақап аттар қойылмауы керек Осы зерттеуде қазақ, орыс,
неміс есімдері қарастырылған, соның нәтижесінде ер адамдардың бейресми
есімі 70- пайыз, ал әйел адамдардың бейресми атты 30 - пайыз. Сонымен,
қарастылып отырған тілдерде лақап аттарының саны әйел адамдарға қарағанда
ер адамдарға біршама көп қойылады. Қорыта келгенде, бұл ерекшелік тек
биресми есімдерге ғана тән емес, ер адамдар мен әйел адамдардың ресми
есімдеріне де тән
Лақап аттар (прозвища)
Тілімізде ресми шын аттармен қатар, лақап аттар да бар. Ондай лақап
аттардың тым ерте кездерде-ақ қолданғаны байқаймыз. V-VIII ғасырларда тән
түрік халқының жазба ескерткіштеріндегі Күлтегін, Яш Ак Баш, Джагий Шад
сияқты есімдер лақап аттар. Халық ертектеріндегі Шіңкілдек, Желаяқ т.б.
халық ойынан шексіз қиялынан қойылған лақап аттар. Ерте кезде лақап атқа
тек адамдар ғана емес тіпті кейбір рулардың да лақап аттарының болғаны
байқалады. Бұл құбылыс түркі халықтары арасында көбірек кездеседі. Руға
байланысты лақаптар, қазақ рулары арасында да біраз кездеседі. Мысалы:
Қаракесек, Қарақыпшақ, Ақ найман т.б.
Лақап ат адамның екінші би ресми аты ретінде қоғамның белгілі бір
ортасында адамның өз атымен қатар қолданып, жеке адамның қадір қасиетін,
оның объективті шындыққа қарым қатынасын сипаттайды. Лақап ат (жалған ат
араб.) жеке адамның екінші, қосымша аты қызметін атқарады. [35.26]
Лақап аттар адамның дене бітім, пішін тұлғасына және психологиялық
ерекшелігіне қарай, кейде істейтін кәсібіне лайықты қойылып отырады.
Баланың сәби кезінде қойылған лақап аты оның есейгенде де сақталуы мүмкін.
Тілдегі жалқы есімдер дегеніміз жекелеген заттардың бейнелеу қызметін
атқаратын, заттық мағынаны беретін арнайы аттаулар тобы. Лақап ат адамның
екінші бір ресми аты, жеке адамның екінші, қосымша аты қызметін атқарады.
Мәселен, І.Есенберлиннің Алтын құс романында кейіпкер өзінің сүйікті
әжесі туралы: Бірақ мен есі білгелі осы қарт әжемнің қолынан газет, журнал
түскенін көрген емеспін. Сондықтан болу керек, келіндері, қыздары оны
Газет - апа деп атап кеткен. Газет - апа деген лақап ат әженің
оқымыстылығынан қойылған ат емес, адамдардың аталушы объектіге деген жылы
да мейірбанды қарым қатнасын білдіреді. [36.218]
Лақап аттар ресми түрде (әке аты, фамилия болып қалыптасады). Өйткені
олар ресми паспорттың есімдеріемес. Баланың өңі қара болса оны Қарабала,
Қарақыз немесе көзі қара болса Қаракөз деп атап кету болған. Лақап ат
әдетте халық тарапынан қойылады. Өйткені халық өз арасындағы, өз
қоғамындағы адамға сыншы, кемшілігін байқағыш мінші болған.
Лақап аттарды лексикалық мағынасына қарай мынандай топтарға бөлінеді:
1 Адамның бет-әлпет түріне, көзі, шашына байланысты: Қаракөз, Ақбала,
Айша, Қарақыз т.б.
2. Адамның жүрісі, тұлғасы мүсіне байланысты: Жорға, Жұмабай, ұзын
Ахмет, Құлагер т.б.
3. Адамның дене-мүшесінің кемдігіне байланысты: Бүкір, Сақау, Шолақ,
Kекеш.
4. Мінез-құлық, бейімділік әрекетке, ерекшелік қасиеттерге байланысты:
Найзағай, Асан т.б.
5. Негізгі кәсібі, қызмет бабына байланысты етікші Ахмед, мұғалім
Оспан, қойшы Аман, дәрігер Нұржан т.б. [37. 45]
Бүркеншек аттар (псивдонимдер)
Бүреншек ат (псевдоним) деп шын аттан бөлек, ойдан шығарылған, көп
реттерде фамилия мен есімдер орнына жүретін атауларды айтады. Ол гректің
псивдонимес сөзден жалған аталған, жасырын деген ұғымды білдіреді.
Бүркеншек аттарды әлеуметтік саяси өмірге қатысушы қоғам қайраткерлерді,
ақындар мен жазушылар, журналистер мен көркем өнер мамандары пайдаланған.
Қазақстан тарихында белгілі саяси қоғам қайраткердің, жазушылардың
бүркеншек аттарды пайдалану Қазақстанда Совет өкіметі орнағанан кейінгі
кездерде (елді коллективтендіру) күрес жылдарында қолданған. Бүркеншек
аттар құрылысына қарай әр түрлі болып келеді. Ол кезде пайдаланған
бүрекеншек аттар көбіне төл есімдердін немесе фамилияладың қысқартылған бас
әріпінен, болмаса бас буынынан жасалған. Кейбір авторлар туған жердің атын
не шыққан руын, кейде өз атын бүркеншек атпен жазады Ж.Б. Матай.
Б.Кенжебаев бүркеншек аттарды кою әдісті былай жіктейді:
Бүркеншек атардың жасау, туу жайымен байланысты немесе географиялық
принцип бойынша (туған жер ру атымен қою.) Мысалы:
Ақмола, Омбылық, Қоңыр, Семей т.б.
Криптомимдік әдіс бойынша (өз атының немесе фамилиясын бас әріпін
қысқартып қою) Мысалы: М.Ә. - Мұхтар Әуезов, М.Ж. - Мағжан Жұмабаев, С.С. -
Сәкен Сейфуллин
Лақап аттармен атау (дене пішіні, психологиялық ерекшелігіне
байланысты) Мысалы: Қараша бала - Б.Майлин, Зайсан жігіті, Жаны ашыған -
Ж.Байболов, Семинарист Әуезов - М.Әуезов т.б.
С.Талжановтын, Б.Кенжебаевтың, Е.Байболовтың материалдар бойынша
С.Сейфуллин, Манап, Дүйсенбі, М.Әуезов Арқа, Арғын мынандай
бүркеншек аттарды қолданған.
Фамилиялар мен әке аттары.
Антропонимика ғылымында фамилиялар мен әке атының (отчество)
шығыуы, дамып қалыптасуы - өзекті мәселелердің бірі. Қазіргі кездегі біздің
фамилиялар нұсқасы орыс тілінің әсерімен қалыптасып отырғаны тарихтан
белгілі. Бұл күдегі фамилия орыс тілінен қабылданған ев, ева, ов, ова, ин,
ина қосымша арқылы жасалнады. Мысалы: Ахметова, Оспанов т.б.
Орта ғасырда өмір сүрген ғалымдар туған жерінің я қаласының атымен
аталғанан көпке дейін фамилия рөлін атқарған. Орта Азия және қазіргі
Қазахстан территориясындағы ғалымдардың фамилиялары Махмуд Қашқари, Юсуп
Баласагуни, Абунасыр Фараби. Қазіргі кезде бұл фамилиялар архаизмді
факторға айналып отыр. Фамилиялар негізінде адамның бір семьяға немесе
белгілі жерге тәндігін білдіреді. Д.Ушаков редакциясымен жарық көрген
Түсіндірме сөздікте - фамилия это наследственное семейное наименование
деп анықтама берген.
Әке атымен аталу ғылым тілінде патронимия деген термин мен айтады.
Ол грек pater (patros) әке және onoma ат деген сөзі. Орыс тілінде отчество
десе қазақ тілінде әке ата деген термин. Әке атымен аталуы барлық
халықтарда бар және болған дәстүр. Осы ұлы, қызы сөздері мен арқылы
патроним жасалуы XV ғасырда кеңінен дамыған. Мысалы: Қуынышұлы,
Насипбекқызы. Қазіргі кезде қазақ тілінде әке аты ұлы, қызы сөздері мен
немесе орыс тілінен қабылданған евич, овна қосымша арқылы жасалып отыр. Бұл
екі формада екеуі де бізге қолайлы.
Қазақтың фамилия туралы ұғымының әр түрлі болуы себепті оны айту
мен қағазға түсіру көрінісі де ғасырлар бойы әр түрлі болып келеді. Бұл
ыңғайда бірізділіктің сақталмауы әр кезде әр алуан пікірталасын туғызып
жүр. Мәселен, өткен ғасырдың бас кезінде Ахмет Байтұрсынұлы, Мұхтар
Әуезұлы, Қаныш Сәтбайұлы тұлғалы фамилиялар да зиялы қауымның келісімімен
қолданылып жүрген болуы керек. Өткен ғасырдың 80-90 жылдары мерзімді
баспасөз беттерінде, әр түрлі басқосуларда ұсыныстар айтылып, пікірлер
ортаға салынып жүрді. Сондай пікірталастарынан кейін арнайы тұжырымдама
бойынша мемлекет басшысының бұл мәселе жөнінде 90-жылдардың екінші
жартысында тұрақты шешім қабылдағаны белгілі. Ол шешім негізінде қазақтың
аты-жөні бұрынғы -ов,-ев және -ин қосымшаларын алып (қалағандар болса, сол
күйінде қалдырып) немесе ұлы сөзін біріктіріп (Аман Жақсыбайұлы Алдаберген
немесе Аман Алдабергенұлы) жазып айту дағдыға айнала бастады.
Біршама тұрақталған фамилияның бұлай жазылуына қарамастан, Қазақ
әдебиеті газеті биылғы 24-қаңтарда Атың қайсы, фамилияң қайсы? деген
сұрау арқылы айтулы мәселені тағы көтерді. 14-ақпанда сол газетте осы
мәселелерді сөз еткен материалдар топтамасы жарияланды.
Қазіргі кезде қазақтардың өз фамилиясын әр түрлі жазып жүргендігі
көзге түседі. Демек, түрлі-түрлі ұстанымдарды алға тартады. Біреулердің
пайымдауынша, ұлы, қызы үлгісінен артық (Асылханұлы, Әзімбайқызы)
ештеңе жоқ; енді біреулер ұрпағы, немересі, келіні, шөбересі (Болатбай
ұрпағы, Батырбек немересі, Тілеген келіні, Айтбай шөбересі) деген
тұлғаларды ұнатады. Біздіңше, бұлар фамилияның реальды көрсеткіші емес,
өйткені фамилияның көрсеткіші жеке тұрғанда бүгінгі күн тұрғысынан ешқандай
мағынасы жоқ, тек кісі есіміне қосылғанда ғана мағына туғызатын сөздер
болуы керек.
1.2. Антропонимиканың қалыптасуының лингвомәдени негізі.
Осы салада зерттеу жүргізуші ғалымдардың пікірінше, соңғы жылдары
қазақ тіл білімінде де тіл мен мәдениет сабақтастығына негізделген
зерттеулер қарқынды жүргізіле бастады. Рухани мәдениет негіздері, халықтың
танымы, этнографиялық, заттық мәдениетке қатысты атаулар, этнолексика,
қазақ ұлтына тән мәдени-дүниетанымдық ерекшеліктер Ә.Қайдаров, Р.Сыздықова,
Е.Жанпейісов, Е.Жұбанов, Н.Уәлиұлы, Ж.Манкеева, С.Сәтенова, Г.Смағұлова,
Қ.Рысберген, А.Сейілхан, Қ.Қайырбаев т.б. еңбектерінде арнайы зерттелді.
Жалпы және орыс тіл білімінде лингвомәдениеттану жеке сала ретінде
зерттеліп В.Н Телия, Ю.С.Степанов, Н.Д.Арутюнова, В.В.Воробьеев, В.Шаклеин,
В.А.Маслова т.б. сияқты ғалымдар теориялық тұрғыдан дәлелдеді.
Лингвомәдениеттану тіл білмінің арнайы саласы ретінде этнолингвистикамен
тығыз байланысты. Кейбір ғалымдар В.Н.Телия лингвомәдениеттануды
этнолингвистиканың бір тармағы деп санайды. Дегенмен, бұл тіл білімінің екі
бөлек салалары. Өйткені этнолингвистикалық зерттеу нысаны фольклорлық және
мифтік мәтіндер, діни және тұрмыстық салт-дәстүрлер, әдет-ғұрыптар болып
табылады. Ал лингвомәдениеттанымның этнолингвистикадан айырмашылығы мен
ерекшелігін ғалым И.Г.Ольшанский былай түсіндіреді: В отличии от
этнолингвистики лингвокультурология орентирована на современное состояние и
функционирование языка и культуры. Лингвокультурология исследует прежде
всего живые коммуникативные процессы и связь используемых в них языковых
выражений с синхронно действующим менталитетом народа [] Яғни
этнолингвистика мен лингвомәдениеттану ең бастысы диахрония мен синхрония
тұрғысынан ажыратылады.
Невербальные компоненты коммуникации в казахском языке тақырыбында
С.Бейсембаеваның авторефератында: лингвомәдениеттанымның зерттеу нысаны
мен аясы кең, ауқымды болып келеді де бірнеше лингвомәдени бірліктерден
құралады:
1) Елтану салаласының зерттеу нысанасы болып табылатын тілдік
бірліктер;
2) Мифтік мәдени-тілдік бірліктер: наным-сенімге, салт-дәстүрге
байланысты фразиологизмдер, мәдениеттің әдет-ғұрып, салтық болмысын
білдіретін метафорлық бірліктер;
3) Символдар, стереотиптер, эталондар;
4) Сөз бен мәдениет сабақтастығы жайлы негізгі ақпаратты беруші ең
маңызды тілдік көріністер - образдар;
5) Тілдің стилистикалық қабаты: әдеби тіл және оның басқа түрлерімен
арақатысы (ауызекі сөйлеу тілі диалект);
6) Сөйлеу әрекеті;
7) Қарым-қатынас жасаудың негізгі компоненті - сөйлеу этикеті;
8) Дін мен тілдің әрекеттестігі.
Әр бір жаңа ғылымның саласының өзіндік метатілі мен терминологиялық
аппараты болатыны белгілі. Орыс ғалымдары (В.Воробьев, В.Телия, В.Маслова
т.б.) лингвомәдениеттанымның мынадай негізгі терминдері мен ұғымдарын
ұсынады: концепт, констант, мәдени коннотация, мәдени семалар, мәдени
кеңістік, мәдени интерпретация, лингвокультурема, лингвомәдени универсум
т.б. Жоғарыда аталған терминдер тіл мен мәдениет даму барысындағы
лингвомәдениеттанымның категориалдық аппаратын құрайды.
Осымен байланысты жалқы есімдер қызметі тіл мен мәдениеттің озара
байланысын көрсететін негізгі маңызды лингвомәдиниеттанымдық аспект болып
саналады. Т.Жанұзақов, Е.Ә. Керімбаев: Қазақ халқының этникалық
психологиясы мен этникалық әдеп нормаларының дәстүрлі классикалық
қасиеттерінің бірі болып жасы үлкендерді құрметеу және аға ұрпақ өкілдері,
қартттар мен егде адамдарға сый құрмет, ізет көрсету танылады. Қазақ
антропонимиясы саласында қазақ халқының осы этнопсихологиялық қасиеті
өзіндік пішіндегі айтылымға ие және ол аға- іні, үлкен-кіші түріндегі қарым
қатынастың әлеуметік жағдайында көрінеді, мұндай құрмет көрсету, сыйлауға
-ка, -ке, -әке, -еке аффикстері қолданылады деп көрсетеді. [109] Мысалы:
Жәке-(Жамбыл), Секе- (Серғазы), Гүлтай-(Гүлсім) т.б. Қазақ тілінде жалқы
есімдерге -жан, -тай қосымшалардың жалғануының нәтижесінде экспресивтік
эмоциональдік реңк беріледі. Мысалы: Айжан, Берікжан, Асылтай т.б. Осындай
қазақ антропонимдердің қызметтік ерекшеліктеріне жасалған
лингвомәдениеттанымдық талдау бойынша, антропонимдердің қызметтік және
тұрмыстық лексикасы мәдени маңыздылыққа ие екендігін дәлелдейді. Оны
тақырыптық жүйеде көрсетуге болады.
1. Қазақ антропонимдердің мәдени-тақырыптық жүйесі
1.1.1.Соматикаға қатысты сатиралық-юморлық поэтнонимдер.
Г.Қортабаеваның Сомантикаға қатысты сатиралық юморлық поэтнонимдердің
тілдік табиғаты атты мақаласындағы топтау жүйесі біздің зерттеу
нысанымыздың этноантропонимиялық бір саласына сәйкес келеді. Автордың
көрсеткендей, соңғы жылдары кеңестік тіл білімі көлемінде поэтикалық
антропонимия немесе ономопоэтика - әдеби көркем туындылардағы жалқы
есімдерді (поэтнонимдерді) зерттейтін ономастиканың бір тармағы. Қазақ тіл
білімінде адам есімдерін зерттеу С.Аманжолов, Қ.Жұбанов, І.Кеңесбаев,
Т.Жанұзақов, Ә.Қайдардың еңбектерінен бастам алады.
Ономопоэтика жалқы есімдердің құрылым принциптерін, мәтіндегі
қолданыс, сондай-ақ автордың стилін, дүниетанымын, мақсатын айқындайды.
Поэтикалық ономастика нысаны сатиралық шығармалардағы кейіпкер аттары
арқылы бейнеленген каһармандар мен кейіпкерлердің тарихи дәуірдің даму мен
әлеуметтік мәнін ашуда қаншалықты рөл атқаратын зерттейді.
Жекелеген шығармалардағы персонаж аттардың сөз төркінін ашуға көңіл
бөлген ғалымдар Р.Әміров, Е.Жұбанов, Х.Нұрмұханов, Ф.Мұсабаева,
А.Мұқатаева т.б. Сондай-ақ профессор М.Балақаевтың газет-журнал беттеріне
сатира мен юмор жанрында қолданылатын кейіпкер атттары туралы жарияланған
мақалалалары бар.
Cатира (мысал, мысқыл, өлең, сықақ әңгіме, повесть, романдар,
фельетон) мен юмор (пародия, эпиграмма, юморесека) жанрында ұшырасатын
кейіпкер табиғаты, әдетте өзінің образдылығы, мәнерлігі және ылғи ауыс
мағынада қолданылатындығымен ерекшеленеді. Өйткені сатира, юмор - әрі
көңілді, жеңіл, қуаныш, ренішке бейім өнер болғандықтан, оның әрбір
кейіпкерлерінде эстетикалық, эмоциялық т.б. ақпарат болады. Біз үшін оның
маңыздысы оның ұлттық сипатында, арнайы зерттеуінде құрамында дене
мүшелерінің атаулары (соматика) бар кейіпкер аттары талданған.Яғни осы бас-
қөз, бет-ауыз, тіл-жақ мұрын, қол-аяқ т.б. атаулардан Г.Қортабаеваның
зерттеу нәтижесінде 250-астам сатиралық юморлық поэтнонимдер жасалған.
І Бас және бас аймағынан жасалған СЮП-тер:
Алабас, Асабас, Алтыбас, Бұзаубас, Дарабас, Ешкібас, Жайбас, Итбас,
Kиізбас, Kөкебас, Кірбас, Қабанбас, Қазанбас, Қиысықбас, Масбас, Маубас,
Ожаубас, Сарыбас, Майбас, Тасбас, Тесікбас, Топырақбас, Шаштыбас, Шалабасов
т.б. әр кейіпкер атының астарында ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық
дүниетанымы мен болмысы, ұлттық мінезі, ұлттық дәстүр ұлттық наным сенімнен
туындайтын құбылыстарды сипаттайтын этнолингвистикалық деректер
белгіленген.
ІІ Бет пен бет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстанда социолингвистика ғылымы кейінгі кезде қалыптасқаны
белгілі, бірақ оның қазақ тілінде негізгі тұнғыш рет Ахмет Байтұрсынұлы
еңбектерінде қаланды. Бүгінгі таңда социолингвистика, қазақша әлеуметтік
лингвистика (қысқаша: социолингвистика) – тіл білімі, әлеуметтану
(социология), әлеуметтік психология және этнография ғылымдарының қиылысқан
жерінде дамитын, тілдің әлеуметтік табиғаты мен қоғамдық қызметін,
әлеуметтік фактордың тілге әсер ету тетігін және қоғам өміріндегі тілдің
атқаратын қызметін зерттейтін ғылым. Қазіргі әлемдік социолингвистика тілді
негізгі қызметіне қарай, коммуникация, яғниқарым-қатынас құралы деп
сипаттайды. Аханның осыдан 85 жыл бұрын тілде берген анықтамасы
социодлингвистикалық сиппаты анықтама болды: Тіл – адамның адамдық
белгісінің зоры, жұмсайтын қаруының бірі, - деді [1.141]
Себебі, Ахмет Байтұрсынұлы социолингвистикалық мәселелерді сезім
(интуиция) арқылы қабылдаған, түйісінген. Бұл әбден заңды, өйткені
социолингвистика тіл мен қоғамның өзара байланысын зерттейді. Ахаң
қоғамның тілдік қажеттілігін өмірден байқаған, сезе білген.
Әлемдік социолингвистика ғылымы тілдің даму сипатын үш бағытта
анықтайды. Ол тілдің таңбалауы (графизация) тілдің жаңаруы (модернизация)
және тілдің қалыпқа түсуі, нормалануы (стандартизация). Ахмет Байтұрсынұлы
тіл дамытарлық осы үш бағытта бірдей қалам тартты.
Ономастикалық лингвокультуремалардың ұлттық мәдени ерекшеліктерді
танытуда атқаратын қызметі ерекше. Себебі ономастика өзінің бойына
лингвистикалық, тарихи, өркениеттік және мәдени деректерді жинаған ерекше
лингвомәдени бірліктер болып табылады. Олар халықтың бітім болмысымен
өмірге қөзқарасынан хабар береді. Айтылған мәселе Т.Жанұзақов,
Қ.Рысбергенова т.б. еңбектерінде арнайы зерттелген. Қазақтың кең даласы -
мәдениет пен тіл бірлігі, әдет- ғұрып, салт-сана тұтастығының негізі. Бұл
қөзқарас қазақтардың балаға ат қоюында өзіндік ерекшеліктерінің бар
екендігін көрсетеді. Себебі олар бұл рәсімде ырымды басшылыққа алып
отырған.
Тіл мен сөздің магиялық күшіне сенген олар әдетте қарғыстан, балаларын
мақтаудан қорыққан. Соның нәтижесінде Kүшікбай, Жаманбала, Салбыр, Қасым,
Сағал, Kенесары сынды жалқы есімдер дүниеге келген. Олар көз тимесін,
балам аман болсын деген ырымнан туған болуы керек. Артықбай, Несібелі,
Бекенбай Мырзагелді сияқты дүниеге келген балаға ат қою арқылы оған белгілі
бір қасиеттерді дарытуды көздеген мақсата туған жақсы есімдер. Ал, Тілеміс,
Тұрлыбек, Сағындық, Есенгелді лингвокультуремалары ұл куту, бала тілеу,
балалары тұрақталмаған себебінен туған антропонимдер.
Осымен байланыст, тіл білімнің ерекше бір саласы -- ономастика. Жалқы
есімдердің жинақтық атауын лингвистикада ономастика дейді де, оны
зерттейтін ғылымды ономасиология деп аталады. Ономастика – кез келген жанды
және жансыз заттарды не құбылыстардың есімін зерттейді. Ономастика грек
сөзі ономия (грек тілінде оnomа есім, ат) onomastika - ат қою өнері
яғни атауларды зерттейтін ғылыми сала, терминдермен белгіленеді.
Ономастиканы (кісі аттарын, жер, су, ру, тайпа аттары т.б.) зерттеудің
қажеттігін көрнекті ғалымдар: В.В.Радлов, В.В.Бартольд, Н.Катанов,
А.Н.Самойлович, С.Е.Малов, Н.К.Дмитриев, А.Н.Кононов, Н.А.Баскаков,
Қ.Жұбанов, І.К.Кеңесбаев, С.Аманжолов, Т.Жанұзақов, Ә.Абдрахманов т.б.
ғалымдар өздерінің еңбектерінде көрсетеді. Ономастика бірнеше салаға
бөлінеді топонимика (жер, су, қала атауларын зерттейтін ғылым),
антропонимика (адам аттарын зерттейтін ғылым), этнонимика (ру, ел, халық
аттарын зерттейтін ғылым), зоонимика (хайуандар аттары), гидронимия
(теңіз,өзен, су, көл атауларын зерттейді) т.б.
Қазақ тіл білімінде жан-жақты зерттеліп ғылыми негізі қаланған
ономастиканың күрделі бір саласы – антропонимика. Аптропонимика (гректің
anthropos адам және onoma ат, есім деген сөзі) деп бір тілдегі яки
бір облыстағы кісі аттарының жиынтығын айтады. Антропонимика кісі аттары,
әке аты patronim (очество), фамилиялар, лақап аттар (прозвища), бүркеншек
аттар (псевдонимы) зерттейтін ономастиканың бір саласы.
Антропонимика (кісі аттары) - тіл тарихын зерттеуде құнды да бағалы
мұра. Антропонимдер адамдардың өткендегі тұрмысын, қоғамдық-әлеуметтік
құрылысын және материалдық әрі мәдени өмірдің құбылыстардың да көрсете
алады. Олардың кейбір топтары қазақ ауылының ертедегі тіршілік, іс-
әрекетінен және шаруашылық күйінен мағұлұмат береді. Мәселен, төрт түлік
малға, шаруашылық, тұрмыстық сөздерге байланысты есімдер. Өз дәуірінде
ардақталып ата-бабадан әулетке мұра болып ауысып, рудан-руға, ұрпақтан-
ұрпаққа жеткен дәстүрдің бірі осы ат қоюмен байланысты.
Халықтың әдет-ғұрып, тарихи, дәстүрлері мен кісі аттарының арасында
байланыс бар екені ономастикада дәлелденген. Ал оның этномәдени мәні
ерекше. Балаға ат қоюда ерте кездің өзінен-ақ ырым мен әдет-ғұрыпты
сақтаушылық болған. Осы ырым жөнінде Ш.Уәлиханов былай жазады: Ырым мен
әдет-ғұрып, сал-санаға тән [2.176]. Мысалы: ұлы жоқ үйлерде қыз туатын
болса, онда ол қызға Ұлтуған немесе Ұлболсын деп ат қояды. Ондағысы кейінгі
бала ұл болса деген сенім. Қазақ халқының ұлттық әдеті бойынша жас келіндер
күйеуінің жақын туыстарының, ата-енесінің аттарын атамайтын. Сөйтіп жас
келін күйеуіннің ағасын, інісін я қарындасын тура атымен атай алмай, жанама
ат қойып алатын. Қайынсіңілерін – шырайлым, бикеш, бойжеткен, әке қыз,
еркем, ержеткен, ерке қыз, ал ер адамдарды төрем, шырақ, мырза жігіт, молда
жігіт т.б. Сонымен, қазақ халқында ат қою ұлттық тарихымен, рухани мәдени
өмірімен, әдет-ғұрыпы, салт-дәстүрмен тығыз байланысты. Ал, ұлттық тарих,
әдет-ғұрып, салт-дәстүр деген ұғымдар мәдиниетпен байланысты. Мәдениет
дегеніміз адамдардың өмірі мен іс-әрекетін ұйымдастыру тәсілінен, сондай-ақ
олардың материалдық және рухани байлықты жасауынан көрінетін қоғам мен
адамның белгілі тарихи даму дәрежесі. Осы мәселені арнайы зерттеуші ғалым
Э.С. Маркарьян: Мәдениет дегеніміз адамзат жасаған материалдық және рухани
мұралардың жиынтығы деген түсінік берген. [3. ] Тіл мен мәдениет сабақтас
зерттейтін ғалымдар соның ішінде қазақ ғалымдары Ә.Қайдаров, Е.Жанпейісов,
Ж.Манкеева, Г.Смағұлова т.б. Ал мәдениет оны тілден бөліп алып қарамайды.
Тіл - мәдениеттің бір көрінісі. Ол екеуінің арақатынасы ерекше де маңызды.
Кез келген мәдениеттің түрлері, атаулары тіл арқылы бейнелеп көрінетіні,
ұрпақтан-ұрпаққа жеткізілетіні белгілі. В.Гумбольдт айтқандай Ұлттың өзіне
тән, іштей дамитын рухы бар, сол рухтың ерекшелігін сыртқа шығарып, сақтап,
ұрпақтан-ұрпаққа беруші күш – тіл. [4.349]
Осы тектес XX ғасыр басында В.Вундт ілімінің пікірі де ұлттық
мәдениеттің, дәстүрлердің дамуын, қалыптасуын түсіндіруде, ерекшеліктерін
бағалауда ескеріледі. Әсіресе, ұлттық рухымыз жаңғырып, салт-дәстүрлеріміз
қайта жанданып жатқан қазіргі қазақ қоғамындағы рухани-әлеуметтік құбылысты
дұрыс бағалап, негізін түсіну үшін осындай тілдің дамуының ішкі формасынан
туындайтын жалпы заңдылықтарды адам рухымен байланысты түсіне білудің
маңызы зор. [5.282] Себебі, дәстүр әркімнің жеке басының жағдайына
байланысты емес, ол халықтың әлеуметтік-психологиялық, мәдени, тұрмыстық,
дүниетанымдық жағдайына байланысты қалыптасқан – жалпыхалықтық құбылыс.
Екіншіден дәстүрдің тағы бір сипаты – оның тұрақтылығы. Ол оңайлықпен
өзгере салмайды, тіл арқылы ол ұрпақтан-ұрпаққа беріледі. Сол арқылы ұлт
өмірінің желісі үзілмей, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіледі. Сол себепті әр түрлі
ұрпақ болғанмен, бірін-бірі түсініп бір ұлтқа жатады. Сөйтіп, тіл мен
мәдениетті біріктіріп қарастыратын сала - лингвомәдениеттану
(лингвокультурология). В.Воробьев лингвомәдениеттануға мынандай ғылыми
анықтама береді: Лингвокультурология это комплексная научная дисциплина
синтизирующего типа, изучающая взаимосвязь и взаимодействие культуры и
языка в его функционировании и отражающая этот процес как целостную
структуру еденицу в единстве их языкового и внеязыкового (культурного)
содержания при помощи системных методов с ориентацией на современные
приоритеты и культурные устоновления (система норм и общечеловеческих
ценностей). [6.37] Ғалым В.А.Масловa бұл пәнді халық мәдениетін танутышы
ғылым деп санап, былайша анықтайды: Лингвокультурология – это наука,
возникшая на стыке лингвистики и культурологии и иследующая проявления
культуры народа, которые отразились и закрепились в языке. ) [7.8]
Тіл ғылымында лингвомәдениеттану – лингвистика мен мәдениеттанудың,
әрі антропонимдерді ортақтастыратын жаңа ғылым. Сонымен, лингвомәдениеттану
– ұлттық сипаты бар деп танылатын әлеуметтік, танымдық, этникалық,
эстетикалық, саяси, адамгершілік, руханилық, тұрмыстық қағидалармен
заңдылықтарды тілдік құралдар арқылы жеткізуді зерттейтін тіл білімнің
бағыты. Лингвомәдениеттанудың ең негізгі мақсаты – ұлттық болмыстың тілдегі
көрністерін, тіл фактілері мен халықтық танымдық, этника-эстетикалық
категориялары арқылы рухани мәдениетін танытып, олардың қызметі мен орнын
анықтау деп түйіндеуге болады. Лингвомәдениеттану пәнінің зерттеу деректері
мен дәйектері ұлттық мәдениеттің және рухани құндылықтардың тілдегі
көрінісі әдебиет, фольклорда т.б. Қазақ тіл білімінде лингвомәдениеттану
ғылымы пәніне қатысты Ш.Уәлиханов, М.Әуезов еңбектерінен бастап,
Ә.Марғұлан, І.Кеңесбаев, Ә.Қайдар, Р.Сыздық, Е.Жұбанов, Е.Жанпейісов,
Т.Жанұзақов, Н.Уәлиев, Ж.Манкеева, А.Жылқыбаева, Қ.Рысбергенова,
Р.Шойбеков т.б. ғалымдар еңбектерінде көрсетіледі.
Бүгінде лингвомәдениеттану ұлттық тілді танудың да негізі екені соңғы
кездегі біраз зерттеулерде Г.Смағұлова, А.Алдашева, А.Сейсенова,
Г.Қажығалиева, А.Сейілхан, Қ.Қайырбаева лингвомәдениеттану ғылымның пән
ретінде қалыптасуынан көрінеді.
Г.Смағұлова өз еңбегінде лингвомәдениеттану пәнінің ерекшелігін
былайша көрсетеді: Лингвомәдениеттану бұл тіл-ұлт-мәдениет дейтін үштік
(триада лингвомәдениеттану пәнің зерттеу нысаны болмақ). [8.196]
А.Салқынбайдың пікірі, бойынша тілдік деректерді лингвомәдени
аспектіде зерттеу – ең әуелі тілдер арасындағы жалпыадами, гуманитарлық,
мәдени, өркенеттік қырларды айқындау болып табылады. Табиғаттағы әлемдегі
құбылыстар, қоғамдағы сана мен салт, әрі де тілде өз көрінісін
табатындықтан, атау мен оның жасалу сипаты лингвомәдени аспектіде
қарастырылады. [9.309]
А.Алдашева бұл пәннің зерттеу қөздерін ғылыми тұрғыдан анықтап әрі
лингвистика ғылымымен ортақтығын лингвомәдениеттанудың ауқымы өте кең, ол
әрбір тілдік единицаның белгілі бір халықтың төл элементі, халық тілімен
бірге жасасып келе жатқан ұлттық бет-пішіні бар деп есептелген сөз ұлттық
әлеуметтік, этнткалық, адамгершілік, мәдени, тұрмыстық нормаларға сай деп
тұжырымдайды. [10.215]
А.Сейсенова лингвомәдениеттану мәдениеттің тілдік жүйеге қалай әсер
ететінін, яғни фактор мен адам бойындағы тілдік факторлардың байланысын
қарастырады. [11.22]
Сол сияқты тіл мен мәдениеттің сабақтастығын көркем мәтіндегі
көріністері Г.Снасапова, Ш.Елемесова, Г.Абдрахманова, Ф.Қожахметова, А
Әмірбекова, т.б. зерттеулеріне арнап болған.
Қазақ тіл білімінде лингвомәдениеттану пәні басқа халықтардың өмірінен
де мәдени ақпарат береді Бір ұлттық көршілес ұлтпен туыстығын немесе дәстүр
ұқсасастығын салыстыруды да мақсат етеді.
Лингвомәдениеттану мен этномәдениеттану.
Тіл мен мәдениет зерттейтін пәндердің қатарына лингвоелтану,
лингвоөлкетану, лингвогмәдениеттану, этнолингвистика,
этномәдениеттану. Аталған пәндердің зерттеу нысаны ортақ болып қоймай,
кей жағдайда олардың зерттеу әдіс-тәсілдері , кейбір теориялық принциптері
мен негіздері ұқсас болып келеді. Жалпы тіл арқылы мәдениеттанудың ғылыми
үлгілері: этнолингвистиканың, этномәдениеттанудың, елтанудың,
лингвомәдениеттанудың пән ретіндегі жалпы және ұқсас мақсаттары мен
міндеттері – ұлт тілі арқылы ұлтты тану, ойлау жүйесінің ерекшеліктерін
анықтау, қысқаша айтқанда, ұлттық менталитетті айқындау, басқалардың
айрмашылығын көрсету.
Қазақ ақын, жазушыларының шығармалары бойынша қазақ тілінің рухани
мәдениет лексикасына талдау жасаған С.Жанпейісованың мақсаты – рухани
мәдениет лексикасының негізгі тақырыптық топтарын және олардың қалыптасу
көздерін анықтау, лексиканың бұл аталмыш қабатын, этнолингвистикалық
аспектілерін халқымыздың этномәдени өміріне қатысы тұрғысынан алып
қарастыру, рухани мәдениетпен байланысты түрлі тілдік номинациялардың жасау
тәсілдерімен даму жолдарын айқындап көрсету болып табылады.
Тіл мен мәдениет мәселесі төңірегіндегі қазақ тіл білімінде
А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, Ә.Қайдаров, Е.Жанпейісов, Р.Сыздық,
О.Нақысбеков, Ш.Сарыбаев, Т.Жанұзақов, Н.Уәлиев, Ж.Манкеева,
Қ.Рысбергенова, жалпы тіл білімі мен орыс тіл біліміндегі В.Фон Гумбольдт,
А.Потебня, Э.Сепир, Б.Уорф, К.Леви-Стросс, Е.Верещагин, В.Воробьев,
В.Маслова, И.Толстой, С.Толстая т.б. ғалымдардың теориялық ой-пікірлерін
басшылыққа алып сүйенеміз.
Жер бетінде 3 мыңнан астам тіл бар. Әрбір халықтың тілі арқылы сол
халықтың өмірінің рухани қазынасын, мәдениетін білуге болады. Бұл жөнінде
академик Ә.Қайдаров: Әрбір халықтың тілі-тек қатынас құралы ғана емес
сонымен қатар рухани болмысы мен мәдени байлығының күзгері барлық болмысы
мен өмір тіршілігін, дүние танымы мен әдет-ғұрпын бойына сіңіріп, ата
мұрасын, асыл қазынасы ретінде ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп, отыратын қасиеті
бар деп тілге анықтама береді. [12.34] Сондықтан да халықтың тілі рухани
болмысы және мәдени байлығы бірмен-бірі тығыз байланысты. Бұл жөнінде
көптеген зерттеуші ғалымдардың пікірлері бір ізделік табады. [13.15]
Лингвистика тарихында тіл мәселелерін, сол тілді қолданушы қауымның
мәдени өмірімен, салт-сана әдет-ғұрыпымен байланыстыра зерттеу жөнінде
алғашқы пікір ХVII ғасырдың соңғы жартысында өмір сүрген неміс жазушысы
және әдебиетшісі Иоганн Бердердің поэзияға байланысты зерттеулерінде, одан
кейінгі кезде В.Гумбольд еңбегінде кездеседі. Бірақ тіл мәселесін мәдениет,
әдет-ғұрып, салт-санамен байланыстыра зерттеуге ерекше көңіл бөлу, оған тіл
білімінің күрделі проблемасы ретінде қарау ХХ ғасырдың 20-30 жылдарда белең
алды. В.Гумбольдт дүниені тану, білу процесінде тілдің атқаратын рөлін
түсіндіре келе, тілге мынандай түсініктеме береді: Язык и духовная сила
народа развиваются не отдельно друг от друга и не последовательно одни за
другим, а составляют исключительно не раздельно одно и тоже действие
интеллектуальной способности. Хотя мы разграничиваем интеллектуальную
деятельность и язык, в действительности такого разделения не существует
[14.10]
И.А.Бодуэн де Куртенэ өзінің зерттеулерінде тіл білімнің маңызды
міндеттерінің бірі грамматика мәліметтерін жалпы мәдениет тарихымен,
байланыстыра келесі еңбегінде былайша жеткізеді: ... Продолжение
национальной традиции, а также возможность понимания предков и передачи их
мыслей потомкам осуществляется только при помощи научного литературного
языка, требует конечно знания одной из важных частей языкознания т.е
грамотности [15.220]
Орыс ғалымы М.К.Азадовский өзінің еңбектерінде фольклорлық,
этнографиялық және тарихи-мәдени мәліметтерді пайдалану тіл үшін нәтижелер
беретінін дәлелдеп береді. Ол бір еңбегінде тіл мен мифологияның байланысы
мен өзіндік ерекшеліктеріне мынадай анықтама береді: ... язык это основной
слой народности, мифология народная словестность в которой и выражена вся
совокупность верований, преданий нравов и обычаев народа. [16.60]
Американдық ғалым Э.Сепир, В.Гумбольдтың концепцияларын басшылыққа ала
отырып, оны одан әрі дамытып мынандай тұжырымды жасайды: тіл әлеуметтік
шындықты түсіндірудің құралы адамдар белгілі мөлшерде, өз тілінің ықпалында
болады, тіл мінез-құлық нормасына да әсер етеді, халықтың мәдени дәрежесін,
оның тілін зерттемей тұрып түсіні мүмкін емес, тіл әлеуметтік шындықты
түсіндірудің жетекші құралы дейді. [] Бұл мәселе өткен ғасырдың ІІ
жартысында орыс ғалымдары Н.Буслаев, А.Н.Афанасьевтердің еңбектерінде
алғашқы рет сөз болды. Олар тіл ерекшеліктерін пайдалана отырып, орыс
халықтағы табиғи құбылыстарға байланысты пайда болған әртүрлі наным-
сенімдерді зерттеу негізінде көптеген мифтеріне талдау жасады. []
1.1. Антропонимдердің қалыптасуының әлуметтік-мәдени негізі.
Антропонимдер адамдардың өткендегі тұрмысын, қоғамдық, әлеуметтік
құрлысын және материалдық әрі мәдени өмірдің құбылыстарын да көрсете алды.
Біз зерттеу нысанымызда тікелей қатысы бар профессор Т.Жанұзақов
зерттеулеріне ерекше назар аудардық. Профессор Т.Жанұзаков зерттеулерінен
бастап, кейінгі Қ.Рысбергенова, С.Онайбаева, Ұ.Ержанова, М.Мұсабаева,
Б.Бияров, З.Жанғабылова, А.Арысбаев, Г.Мадиева т.с.с. жас ғалымдардың
зерттейтінің негізінде қазақ антропонимиясына тән бір ерекшелік оның
тақырыптық шеңберінің өте кен екенің көрсетті.
Қазақ есімдерінің де өзіне тән тарихы, шығу пайда болу жолы бар. Кісі
есімдерінің шығу, қойылу тарихы өте көне замандарға, алғашқы рулық қоғамға
барып тіреледі. Әуелде ру, тайпа аттарының, содан кейін кісі атттарын
шыққаны күні бүгінде ғылымда белгілі болып отыр.
К.Маркс, Ф.Энгельс алғашқы қоғамдағы рулардың шығуын, олардың
есімдерінің койылу тарихын ғылыми түрде кенінен сипаттады.
Әрбір рудың белгілі бір есімдері немесе бірнеше ұқсас есімдері
болады, ол есімдермен бүкіл тайпа ішінде сол рудың өзі ғана пайдалана
алады, ендеше әрбір мүшесінің есімі де оның қай рудың адамы екенін
көрсетеді - дейді Ф.Энгельс. [19.47] Осымен бірге, ертедегі рулар
аттарының хайуандар аттарымен байланысты болғанаң көреміз. Ол туралы
Ф.Энгельс: Кейбір рулардың аттары хайуандар аттарымен де аталатын болған.
Сенеке тайпасында қасқыр, аю, тасбақа, құндыз, бұғы, балықшы, көкқұтан,
бүркіт деген сегіз ру бар екен. Халық аузындағы аңыз бойынша, басқа рулар
аю мен бұғы атты рулардан тараған көрінеді. [20.49] Бұл хайуандар аттары
әрі сол ру басының есімдері ретінде жұмсалған. Кейінгі этаптарда осы ру
аттары адам аттарына ауысып отырған.
Кейіннен адамдарды бір-бірінен ажырату үшін арнай ат беріледі. Ол ат
бала туғаннан соң жеті күнненен кейін қойылатын. Бастапқы кездегі аттардың
ана тіліміздің төл сөздерінен қойылғандығы байқалады. Мысалы: Бөрібай,
Қойлыбай, Жетібай, Алтын, Kүміс, Kүмісбек, Бектай, Барыс, Құтжан, Темірбек,
Kүнбек т.б.
Ай мен күнге, тау мен өзен, көлге табынып сыйыну нәтижесінде шыққан
есімдер мыналар еді: Айсұлу, Айхан, Айдай, Kүнай, Айкүн, Таутай, Таубай,
Kөлбай, Kөлтай. Кейінрек бұндай пікірді түрікмен ономастикасын зерттеуші
З.Б.Мұхаммедова: древнейшими, на наш взгляд, следует считать имена,
восхадяшие к названиям атмосферных осадков, солнце, луны, растений, и
животных деп жазса [21.45], өзбек антропонимикасы туралы Э.Бегметов:
Имена, Тангриберген, Тангриберди, Тангриқүл, Қуанышбек, Ойзада, Ойкон
связаны с культом неба, солнца, и луны, являются ярким свидетельством
поклонения и почетания людьми этих небесных и наземных божеств,- дейді.
[22 .18]
Қазақ ономастикасының негізін салушы ғалым-маман Т.Жанұзақовтың
зерттеуінде қазақ есімдері туралы мақалалар ХІХ ғасырдың екінші жартысынан
шыға бастағаны, ондай алғашқы мақалаларға А.Е.Алекторовтың, А.Диваевтың
көлемі жағынан тым шағын мақалалары жататыны көрсетілген.
Кісі аттары мен фамилиялары туралы алғашқы мақалалардың бірі проф.
І.Кеңесбаев қаламынан туған. Бұл мақалада қазақ есімдерінің дара, біріккен
тұлғалары, араб-иран тілдерінен енгендер, фамилиялардың қосымшалары және
олардың жазылуы, орфографиясы сөз болады. Профессор С.Аманжоловтың мақаласы
кісі аттарының сөздік қорға тәндігі, жеке зерттеу объектісі болатыны және
оларды шығу, қойылу ретіне қарай топтастыру, жіктеу мәселелеріне арналған.
Профессор Ғ.Мұсабаев, Ғ. Айдаров еңбектерінде көне түркі есімдері, тілдегі
сөздер мен кісі аттарының жасалу заңдылықтарындағы ұқсастық, ондағы
кішірейткіш, еркелеткіш, ұлғайтқыш жұрнақтардың қызметі, өзіндік ерекшелік
сипаттары берілген. Тілдегі осы өзекті мәселеге проф. Ғ.Мұсабаевтың Қазақ
тіліндегі кейбір кішірейткіш жұрнақтар атты мақаласы арналған. Автор кісі
аттарындағы еркелеткіш ш, қан, жан, тай тәрізді жұрнақтардың семантикасы
мен функциясын саралайды.
Қазақстан картасындағы көптеген елді мекендер, оронимия (тау, шың,
шоқы, төбе атаулары), гидронимия (өзен, су, көл, құдық, бастау атаулары),
микротопонимия (сай-сала, жайлау, шабындық, қыстау атаулары) кісі аттары
мен фамилиялардан қойылған атаулар. Бұл екі ғылым арасындағы ұқсастықпен
тығыз байланысты топонимистер: А.Әбдірахманов, Ғ.Қоңқашбаев, Е.Қойшыбаев,
В.Н.Попова, О.Султаньяев еңбектерінен анық көрінетіні қазақ ономастикасында
атап көрсетілген. Мысалы, А.Әбдірахмановтың еңбегінде көптеген ортақ
есімдердің этимологиясы талданып, мағынасы айтылады. Әсіресе бүкілодақтық,
региональдық конференцияларда жасаған баяндамаларында бұл мәселелердің сыры
жете толық шешімін табады.
Профессор Т.Жаұзақовтың қазақ антропонимдерінің құрылысы жаңарып,
көбейе түсуіне әсер еткен деп көрсеткен әлеуметтік мәдени факторының бірі
ислам дінінің тарауымен де байланысты болады. Х ғасырдан бастап ислам діні
қазақ даласының түкпір-түкпіріне тарап, мүмкіндігінше сіңісе бастайды.
Сөйтіп, мұсылман дінінің ықпалы күшті болып, тұрмыстық, қоғамдық жағдаяттың
барлық саласына әсерін тигізді.
Қолданудан әлдеқашан шығып қалған тілімізге тән жалпы есім сөздер
антропонимияда сақталып отыр. Мәселен, Ардақ, Байсал, Ораз, Жора, Жекен
т.б. Антропонимдер арқылы берілетін ақпарата өзіндік ерекшелік болады.
Балаға ат қою әр халықтың өзіндік дүниетанымымен, салт-дәстүрі мен наным-
сенімдерімен тығыз байланысты. Мысалы қазақ халықымызда: Абзал, Мақсат,
Айбек, Дәулет, Дархан, Бексұлтан, Айнұр, Күнсұлу, Гүлім, Сұлушаш, Гүлнар,
Назгүл, Айдана т.б. көптеген атаулардың игі мақсатымен қойылған. Бұл
атаулардың астарында ата-анасының, ат қойған адамның баланың бойында осы
сөздердің мағынасында бар жақсы қасиеттері мол азамат болсын деген арман-
тілегі, ниеті жатыр. Ал кейбір есімдер баланың туған уақыт пен нақты
жағдайы оның есімен байланыстырып жатады. Мәселен: Наурызбай, Майгүл,
Маусымжан, Маусымбай, Қазанбек, Қаңтарбай сияқты есімдер баланың туған
(уақтысымен) тікелей байланыстырып қойылған. Наурыз мейрамы, Жеңіс күні
мерекесі күндері туылған балаларға да Наурызбай, Жеңіс, Жеңісхан, Жеңісбек
сияқты ат қойлады. Ал Меңгүл, Меңсұлу, Қалдыгүл, Қалдыбек сияқты
есімдерінің меңі, қалы бар нышанды балаларға қойылатыны белгілі.[27]
Тілші ғалым Т.Жанұзақов қазақ есімдерін табиғат құбылыстармен
байланысты есімдер, мал шаруашылығына байланысты есімдер, асыл металдарға
байланысты атаулар, жеміс-жидек атаулары байланысты есімдер, туыстық
атаулармен байланысты есімдер, жер-су аттарына қойылған есімдер, түрлі
тағам аттарына байланысты есімдер, тағы аңдар мен үй хайуандары және
құстарға байланысты есімдер деп он лексика- семантикалық топқа жіктейді.
[16]
1. Қазақ антропонимиясын байытудағы фольклордың орны ерекше. Кейбір
фольклорлық жалқы есімдер жоғары обрыздылығымен, жоғары дәрежеде типтене
отырып, жалпыұлттық символдарға айналады. Мұндай фольклорлық есімдер
жалпыұлтқа танымал болады, ұлттық мәдениеттің негізгі тұжырымын білдіреді.
Мысалы: Қобыланды батыр батырлық эпосы, Қыз Жібек ғашықтық жыры т.б.
ертегілер мен аңыз-әңгімелер. [24 11]
Қазақ ертегілеріндегі антропонимика құрамын шығыс фольклоры мен
мәдениетінің ықпал еткендігін байқауға болады. Сондықтан мұнда Ескендір,
Рүстем, Фархад, Шырын, Сүлеймен, Дәуіт т.б. шығыстық реңктегі есімдер
қолданыс табады. Қазақ қиссалары мен дастандарында араб-парсы тектес
антропонимдер көптен кездеседі.
2. Қазақтың кең байтақ даласы, оның әр тасымен бұлағы белгіленіп ат
коюы ата-бабамыздан келе жатқан ұлттық дәстүрінің бірі. Осы жер, су, тау,
өзен, қала аттарын зерттейтің ғылым топонимика. Томонимдердің құрамында
жеке есімдер мен фамилиялар өте көп кездеседі Мысалы: Аяқөз, Жамбул, Нияз,
Абай т.б. Көптеген кісі аттары мен фамилиялардың гидрономиялық (көл, өзен,
су, құдық) аттаулардан жасалған мысалы: орыс тілінде Донской, Невский,
Азерин, Прудников, Волгин т.б. қазақ тілінде; Еділ, Есіл, Ертіс, Kөлбай,
Ілебай, Kегенбай, Орал т.б. [25 18]
3. Қай тілдің болсын антропонимиялық қазына байлығы тек төл есімдер
ғана емес, басқа тілден енген антропонимдер де құрайды және олардың жалпы
антропонимиялық қордағы үлесі мол болады. Қазақ тіліндегі араб текті
есімдер арабтардың мәдениениетінің, салт дәстүрінің және дінің енуімен
байланысты. Жалпы араб текті қазақ есімдерінің қазақ антропонимия қорындағы
жалпы саны – 2000 деп алсақ оның 1000-нан астамы ерлер, 900-дейі әйелдер
есімін құрайды. Алланың көркем есімдері мен пайғамбарлар аттарына
байланысты есімдер Мысалы: Аллаберген, Абдулла, Али, Мұқаммет, Kәрім т.б.
[26 8]
4. Жабай андардың, құс аттауларын кісі аты ретінде қойылып отырған.
Жабай хайуандарын еркіндікте, бостандықта жүретін, қарулы әрі жүйрік
санаған. Сондықтан бала күшті, қарулы болсын және солардай еркін өмір
сүрсін деп ат қойған мысалы: Арыстан, Бүркіт, Жолбарыс, Қарақат т.б. Ата-
бабамыздың негізгі кәсібі мал шаруашылығы болғандықтан да төрт түлік малға
байланысты кісі есімдері жиі кездеседі. Түйеге, қойға, немесе жылқыға бай
болсын деген мақсатпен төрт түлік малға байланысты балаға ат қойған.
Мысалы: Қойшыбай, Жылқыбек, Нартай, Малбағар, Жылқыайдар, Ақбота, Жанбота,
Түйебай, Бурабай т.б. [277]
5. Қазақ халқы ерте кезден-ақ аспан жұлдыздарын бір-бірінен ажырата
білген. Аспандағы жұлдыздар сияқты жарық болсын деген мағынада кісі есімдер
қойылған: Шолпан, Есекқырған, Үркер дел атаған Табиғат құбылысына
байланысты атаулары табынып сыйыну нәтижесінде шыққан есімдер мысалы:
Нұрсұлу, Нұржан, Айсұлу, Күнай, Айжарық т.б. Осы құбылыстың болуына бастама
болсын деген мағынаға байланысты: Таусоғар, Айтуар, Күнтуар т.б. [2816]
6. Тарихи қайраткерлердің, хандарды, белгілі ақын-жазушылардың, атақты
батырлардың есімдері қазақ тілінде қолданыста. Осы әйігілі, беделді
тұлғалар сияқты ақылды, парасатты, қайраты болсын деп ат койған. Шынғысхан,
Махамбет, Қазыбек, Сәкен, Жамбыл т.б. Сол батырлардың ақылшысы, өмірлік
сүйген жарлырының аттарының қыз балаға қояды: Назым, Айман, Жібек, Гүлдана
т.б. [29 15]
7. Көшпелі халықтың тұрмысы мен өмір тіршілігіне қажет заттарына
байланысты есімдер: Kиізбай, Тоқаш, Сүттібай т.б. Сондай-ақ материалдық
игіліктер, үй бұйымдарына байланысты қойылған аттар да көп кездеседі.
Ертеде байлық негізгі болғандықтан, бала бай, хан, мырза, бек, сұлтан
болсын деген мағынада койылған аттар: Баймырза, Бексұлтан, Асылхан,
Сұлтанбек т.б. [309]
8. Ал қымбат металдарға байланысты қойылған аттар қазақ халқының өте
ертеден-ақ алтын, күміс, болатпен таныстығын көрсетеді Қымбат металдардың
атаулары, зергелік істер мен шеберлік өнерге байланысты кісі аттары: Алтын,
Kүміс, Моншақ, Маржан, Әшекей, Сырғабай т.б. Қазақтың дәстүрлі қару-жараққа
байланысты кісі аттары: Қылыш, Садақ, Айбалта, Найза т.б. [312]
9. Әр түрлі ырымға байланысты қойылған аттар. Бала сұлу, көрікті,
сүйкімді, бойшаң, мінезі ашық, жомарт болсын деп Жамал, Сәуле, Ақылжан,
Жомартбек т.б. Бала тұрақтасын, көз тимей өлімнен аман болсын, өмір жасы
ұзақ болса екен деген мағынадағы аттар: Тұрар, Өмірзақ, Жанұзақ, Мыңжасар
т.б. Көптен баласы болмай жүрген отбасында немесе көп бала болсын деген
тілекпен қойылатын есімдер: Қуандық, Сағынды, Сүйіндік, Жалғас, Ілес, Ұлас
т.б. [32 19]
10. Ру, ел, халық, ұлт атаулары негізінде жасалған есімдер: Дулат,
Ноғай, Арғынбай, Қырғызбай т.б. Қазақ есімдерінің біразы көрші туыстас
халықтар аттарының да жасалып отырған. Олар: Орысбай, Ойрат, адамға
бұлайша ат қоюдың басты себебі – қазақ халқының аты аталып отырған
халықтармен ұзақ ғасырлар мәдени байланыс, қарым-қатынас жасап, достық,
туыстық ынтымақта болғанында. [33 23]
Осымен байланысты антропонимия мәселесін тіл мен ұлт, тіл мен мәдениет
сабақтастығында зерттейтін жаңа бағыт, жаңа сала этноантропонимика. Оның
алғашқы ғылыми негіздері профессор Ә.Қайдар, Е.Жұбанов, Қ.Өміралиев,
Е.Жанпейісов ғалымдардың еңбектерінен басталады. Нақты айтқанда, этнонимдер
(ру, тайпа аттары) мен антропонимдермен жасалған есімдерді ғылымда
этноантропонимия деп атайды. Бұл термин антропонимияның бір тармағы болып
саналады. Тіліміздегі ру, тайпа, халық аттары мен кісі аттарының өз ара
байланысы ауысу процесі тарихи дәуірлермен ұштасып келе жатқан құбылыс.
Алайда, қазақ дәстүрінде адамның жалқы есімнен басқа да толып жатқан
(жанама, бүркеме лақап, балама т. б.) қосымша аттары болады. Қосымша аттар
адамдар арасындағы өзара қарым-қатынастардың ыңғайына қарай өзгеріп, әр
алуан морфологиялық тұлғалармен түрленіп, сұхбаттасушы субъектілердің бір-
біріне деген ізет-құрметін, көңіл-күйін, ішкі сезімін, дәстүрлі әдептілік
пен жол-жоралғыны таныту үшін, жан дүниесін паш ету мақсатында жұмсалады.
1.1.Қазақ, орыс лақап есімдері.
Лақап атаулардың ерекшелігін зерттеген Т.Жаұзақов, Т.Абдрахманова,
А.Бахамова, Г.Байғосынова т.б. Ономастиканың антропонимика саласының
негізгі мәселелерінің бірі - бейресми жалқы есімдер (лақап ат). Бейресми
жалқы есімдер барлық халықтарда бар. Орыс тілінде лақап атқа - прозвище -
назване, данное человеку в насмешку, в шутку и.т.п обычно содержащее в
себе указание на какую-либо заметную черту его характера, наружности,
деятельности и.тд. деп анықталған. [156] Сонымен, қазақ, орыс т.б.
халықтарында да лақап ат қою адамның бет-пішіне, мінез-құлқына, істейтін
қәсібіне немесе бір ерекшелігіне байланысты қойылады. Кейбір тура тауып
қойылған есімдер, сол адамға өмір бойы қосалқы ат болып қалады. Зерттеуші
пікірі бойынша жалпы лақап есімдер өзіндей белгілері бойынша мынандай
лексика семантикалық топтарға бөлінеді:
Адамның бет пішіні, дене бітіміне байланысты қазақ тілінде: Бауырсақ, Қоян,
Таз бас, Қаракөз, Ақбала т.б. орыс тілінде: Толстый, Сухарь, Кудря, Белый
т.б.
2. Адамның жүрісі, тұлғасы мүсіне байланысты: Жорға, Жұмабай, ұзын Ахмет,
орыс тілінде: Фифочка, Буратино, Ромашка т.б.
3. Адамның дене-мүшесінің кемдігіне байланысты: Бүкір, Сақау, Шолақ, Kекеш.
Орыс тілінде: Немой, Kосой, Горбатый т.б.
4. Мінез-құлық, бейімділік әрекетке, ерекшелік қасиеттерге байланысты:
Найзағай, т.б орыс тілінде: Скользкий, Стукач. Мальбро.
5. Негізгі кәсібі, қызмет бабына байланысты етікші Ахмед, мұғалім Оспан,
қойшы Аман орыс тілінде: Шеф, Бос т.б.
Тіл білімінде жалқы есімдерді зерттеу барсында тіл білімінің
гендерологиялық саласын, негізінен, мынадай бағыттардыа қарастыру қажет:
1)Семантикада бір тілді басқа тілдермен салстырғанда ер адамдар және
әйел есімдерінің ұқсастықтары мен айырмашылықтары.
2)Ер және әйел адамдар есімдерін статистикалық тұрғыда талдау.
3)Бейресми есімдерді жынысқа қатысты зерттеу.
Гедрология мәселесі тіл білмінде жанадан зерттеліп жатқан сала. Бұл
туралы И.Г.Ольшинский, А.В.Кирилина Гендер: лингвистические аспекты атты
мақаласында: Гендерные исследования это новое направление в гуманитарной
науке, находящийся сейчас в процессе становления. В центре еге внимания -
культурные и социальные, а также языковые факторы, определяющие отнощение
общества к мужчинам и женщинам, поведение индивидов в связи с
пренадлежностью к тому или иному полу, стереотипные представления о мужских
и женских качествах - все то, что переводит проблематику пола из области
биологии в сферу социальной жизни и культуры деп жазады [34133]
Т.М.Абдрахманованың зерттеуіне қарағанда лақап есімдері қазақ, орыс,
неміс тілдері бойынша олардың көбі ер адамдарға қойылады. Бұл әр тілдің
өзіне тән ерекшелігін бар екнін көрсетеді. Неміс және орыс тілдеріндегі
лақап атаулар жынысқа байланысты өзгешеленеді, ал қазақ тілінде бұл
ерекшелік байқалмайды, себебі род категориясы тек орыс, неміс тілдеріне
тән. Бұл ерекшелік дейді автор: ер адамдар мен әйел адамдардың мінез
құлқына байланысты болуы тиіс. Кез келген елде әйел адамдар ер адамдармен
салыстырғанда жұмсақ мінезді, нәзік жанды, инабатты болады, сондықтан да
әйел адамдарға көп лақап аттар қойылмауы керек Осы зерттеуде қазақ, орыс,
неміс есімдері қарастырылған, соның нәтижесінде ер адамдардың бейресми
есімі 70- пайыз, ал әйел адамдардың бейресми атты 30 - пайыз. Сонымен,
қарастылып отырған тілдерде лақап аттарының саны әйел адамдарға қарағанда
ер адамдарға біршама көп қойылады. Қорыта келгенде, бұл ерекшелік тек
биресми есімдерге ғана тән емес, ер адамдар мен әйел адамдардың ресми
есімдеріне де тән
Лақап аттар (прозвища)
Тілімізде ресми шын аттармен қатар, лақап аттар да бар. Ондай лақап
аттардың тым ерте кездерде-ақ қолданғаны байқаймыз. V-VIII ғасырларда тән
түрік халқының жазба ескерткіштеріндегі Күлтегін, Яш Ак Баш, Джагий Шад
сияқты есімдер лақап аттар. Халық ертектеріндегі Шіңкілдек, Желаяқ т.б.
халық ойынан шексіз қиялынан қойылған лақап аттар. Ерте кезде лақап атқа
тек адамдар ғана емес тіпті кейбір рулардың да лақап аттарының болғаны
байқалады. Бұл құбылыс түркі халықтары арасында көбірек кездеседі. Руға
байланысты лақаптар, қазақ рулары арасында да біраз кездеседі. Мысалы:
Қаракесек, Қарақыпшақ, Ақ найман т.б.
Лақап ат адамның екінші би ресми аты ретінде қоғамның белгілі бір
ортасында адамның өз атымен қатар қолданып, жеке адамның қадір қасиетін,
оның объективті шындыққа қарым қатынасын сипаттайды. Лақап ат (жалған ат
араб.) жеке адамның екінші, қосымша аты қызметін атқарады. [35.26]
Лақап аттар адамның дене бітім, пішін тұлғасына және психологиялық
ерекшелігіне қарай, кейде істейтін кәсібіне лайықты қойылып отырады.
Баланың сәби кезінде қойылған лақап аты оның есейгенде де сақталуы мүмкін.
Тілдегі жалқы есімдер дегеніміз жекелеген заттардың бейнелеу қызметін
атқаратын, заттық мағынаны беретін арнайы аттаулар тобы. Лақап ат адамның
екінші бір ресми аты, жеке адамның екінші, қосымша аты қызметін атқарады.
Мәселен, І.Есенберлиннің Алтын құс романында кейіпкер өзінің сүйікті
әжесі туралы: Бірақ мен есі білгелі осы қарт әжемнің қолынан газет, журнал
түскенін көрген емеспін. Сондықтан болу керек, келіндері, қыздары оны
Газет - апа деп атап кеткен. Газет - апа деген лақап ат әженің
оқымыстылығынан қойылған ат емес, адамдардың аталушы объектіге деген жылы
да мейірбанды қарым қатнасын білдіреді. [36.218]
Лақап аттар ресми түрде (әке аты, фамилия болып қалыптасады). Өйткені
олар ресми паспорттың есімдеріемес. Баланың өңі қара болса оны Қарабала,
Қарақыз немесе көзі қара болса Қаракөз деп атап кету болған. Лақап ат
әдетте халық тарапынан қойылады. Өйткені халық өз арасындағы, өз
қоғамындағы адамға сыншы, кемшілігін байқағыш мінші болған.
Лақап аттарды лексикалық мағынасына қарай мынандай топтарға бөлінеді:
1 Адамның бет-әлпет түріне, көзі, шашына байланысты: Қаракөз, Ақбала,
Айша, Қарақыз т.б.
2. Адамның жүрісі, тұлғасы мүсіне байланысты: Жорға, Жұмабай, ұзын
Ахмет, Құлагер т.б.
3. Адамның дене-мүшесінің кемдігіне байланысты: Бүкір, Сақау, Шолақ,
Kекеш.
4. Мінез-құлық, бейімділік әрекетке, ерекшелік қасиеттерге байланысты:
Найзағай, Асан т.б.
5. Негізгі кәсібі, қызмет бабына байланысты етікші Ахмед, мұғалім
Оспан, қойшы Аман, дәрігер Нұржан т.б. [37. 45]
Бүркеншек аттар (псивдонимдер)
Бүреншек ат (псевдоним) деп шын аттан бөлек, ойдан шығарылған, көп
реттерде фамилия мен есімдер орнына жүретін атауларды айтады. Ол гректің
псивдонимес сөзден жалған аталған, жасырын деген ұғымды білдіреді.
Бүркеншек аттарды әлеуметтік саяси өмірге қатысушы қоғам қайраткерлерді,
ақындар мен жазушылар, журналистер мен көркем өнер мамандары пайдаланған.
Қазақстан тарихында белгілі саяси қоғам қайраткердің, жазушылардың
бүркеншек аттарды пайдалану Қазақстанда Совет өкіметі орнағанан кейінгі
кездерде (елді коллективтендіру) күрес жылдарында қолданған. Бүркеншек
аттар құрылысына қарай әр түрлі болып келеді. Ол кезде пайдаланған
бүрекеншек аттар көбіне төл есімдердін немесе фамилияладың қысқартылған бас
әріпінен, болмаса бас буынынан жасалған. Кейбір авторлар туған жердің атын
не шыққан руын, кейде өз атын бүркеншек атпен жазады Ж.Б. Матай.
Б.Кенжебаев бүркеншек аттарды кою әдісті былай жіктейді:
Бүркеншек атардың жасау, туу жайымен байланысты немесе географиялық
принцип бойынша (туған жер ру атымен қою.) Мысалы:
Ақмола, Омбылық, Қоңыр, Семей т.б.
Криптомимдік әдіс бойынша (өз атының немесе фамилиясын бас әріпін
қысқартып қою) Мысалы: М.Ә. - Мұхтар Әуезов, М.Ж. - Мағжан Жұмабаев, С.С. -
Сәкен Сейфуллин
Лақап аттармен атау (дене пішіні, психологиялық ерекшелігіне
байланысты) Мысалы: Қараша бала - Б.Майлин, Зайсан жігіті, Жаны ашыған -
Ж.Байболов, Семинарист Әуезов - М.Әуезов т.б.
С.Талжановтын, Б.Кенжебаевтың, Е.Байболовтың материалдар бойынша
С.Сейфуллин, Манап, Дүйсенбі, М.Әуезов Арқа, Арғын мынандай
бүркеншек аттарды қолданған.
Фамилиялар мен әке аттары.
Антропонимика ғылымында фамилиялар мен әке атының (отчество)
шығыуы, дамып қалыптасуы - өзекті мәселелердің бірі. Қазіргі кездегі біздің
фамилиялар нұсқасы орыс тілінің әсерімен қалыптасып отырғаны тарихтан
белгілі. Бұл күдегі фамилия орыс тілінен қабылданған ев, ева, ов, ова, ин,
ина қосымша арқылы жасалнады. Мысалы: Ахметова, Оспанов т.б.
Орта ғасырда өмір сүрген ғалымдар туған жерінің я қаласының атымен
аталғанан көпке дейін фамилия рөлін атқарған. Орта Азия және қазіргі
Қазахстан территориясындағы ғалымдардың фамилиялары Махмуд Қашқари, Юсуп
Баласагуни, Абунасыр Фараби. Қазіргі кезде бұл фамилиялар архаизмді
факторға айналып отыр. Фамилиялар негізінде адамның бір семьяға немесе
белгілі жерге тәндігін білдіреді. Д.Ушаков редакциясымен жарық көрген
Түсіндірме сөздікте - фамилия это наследственное семейное наименование
деп анықтама берген.
Әке атымен аталу ғылым тілінде патронимия деген термин мен айтады.
Ол грек pater (patros) әке және onoma ат деген сөзі. Орыс тілінде отчество
десе қазақ тілінде әке ата деген термин. Әке атымен аталуы барлық
халықтарда бар және болған дәстүр. Осы ұлы, қызы сөздері мен арқылы
патроним жасалуы XV ғасырда кеңінен дамыған. Мысалы: Қуынышұлы,
Насипбекқызы. Қазіргі кезде қазақ тілінде әке аты ұлы, қызы сөздері мен
немесе орыс тілінен қабылданған евич, овна қосымша арқылы жасалып отыр. Бұл
екі формада екеуі де бізге қолайлы.
Қазақтың фамилия туралы ұғымының әр түрлі болуы себепті оны айту
мен қағазға түсіру көрінісі де ғасырлар бойы әр түрлі болып келеді. Бұл
ыңғайда бірізділіктің сақталмауы әр кезде әр алуан пікірталасын туғызып
жүр. Мәселен, өткен ғасырдың бас кезінде Ахмет Байтұрсынұлы, Мұхтар
Әуезұлы, Қаныш Сәтбайұлы тұлғалы фамилиялар да зиялы қауымның келісімімен
қолданылып жүрген болуы керек. Өткен ғасырдың 80-90 жылдары мерзімді
баспасөз беттерінде, әр түрлі басқосуларда ұсыныстар айтылып, пікірлер
ортаға салынып жүрді. Сондай пікірталастарынан кейін арнайы тұжырымдама
бойынша мемлекет басшысының бұл мәселе жөнінде 90-жылдардың екінші
жартысында тұрақты шешім қабылдағаны белгілі. Ол шешім негізінде қазақтың
аты-жөні бұрынғы -ов,-ев және -ин қосымшаларын алып (қалағандар болса, сол
күйінде қалдырып) немесе ұлы сөзін біріктіріп (Аман Жақсыбайұлы Алдаберген
немесе Аман Алдабергенұлы) жазып айту дағдыға айнала бастады.
Біршама тұрақталған фамилияның бұлай жазылуына қарамастан, Қазақ
әдебиеті газеті биылғы 24-қаңтарда Атың қайсы, фамилияң қайсы? деген
сұрау арқылы айтулы мәселені тағы көтерді. 14-ақпанда сол газетте осы
мәселелерді сөз еткен материалдар топтамасы жарияланды.
Қазіргі кезде қазақтардың өз фамилиясын әр түрлі жазып жүргендігі
көзге түседі. Демек, түрлі-түрлі ұстанымдарды алға тартады. Біреулердің
пайымдауынша, ұлы, қызы үлгісінен артық (Асылханұлы, Әзімбайқызы)
ештеңе жоқ; енді біреулер ұрпағы, немересі, келіні, шөбересі (Болатбай
ұрпағы, Батырбек немересі, Тілеген келіні, Айтбай шөбересі) деген
тұлғаларды ұнатады. Біздіңше, бұлар фамилияның реальды көрсеткіші емес,
өйткені фамилияның көрсеткіші жеке тұрғанда бүгінгі күн тұрғысынан ешқандай
мағынасы жоқ, тек кісі есіміне қосылғанда ғана мағына туғызатын сөздер
болуы керек.
1.2. Антропонимиканың қалыптасуының лингвомәдени негізі.
Осы салада зерттеу жүргізуші ғалымдардың пікірінше, соңғы жылдары
қазақ тіл білімінде де тіл мен мәдениет сабақтастығына негізделген
зерттеулер қарқынды жүргізіле бастады. Рухани мәдениет негіздері, халықтың
танымы, этнографиялық, заттық мәдениетке қатысты атаулар, этнолексика,
қазақ ұлтына тән мәдени-дүниетанымдық ерекшеліктер Ә.Қайдаров, Р.Сыздықова,
Е.Жанпейісов, Е.Жұбанов, Н.Уәлиұлы, Ж.Манкеева, С.Сәтенова, Г.Смағұлова,
Қ.Рысберген, А.Сейілхан, Қ.Қайырбаев т.б. еңбектерінде арнайы зерттелді.
Жалпы және орыс тіл білімінде лингвомәдениеттану жеке сала ретінде
зерттеліп В.Н Телия, Ю.С.Степанов, Н.Д.Арутюнова, В.В.Воробьеев, В.Шаклеин,
В.А.Маслова т.б. сияқты ғалымдар теориялық тұрғыдан дәлелдеді.
Лингвомәдениеттану тіл білмінің арнайы саласы ретінде этнолингвистикамен
тығыз байланысты. Кейбір ғалымдар В.Н.Телия лингвомәдениеттануды
этнолингвистиканың бір тармағы деп санайды. Дегенмен, бұл тіл білімінің екі
бөлек салалары. Өйткені этнолингвистикалық зерттеу нысаны фольклорлық және
мифтік мәтіндер, діни және тұрмыстық салт-дәстүрлер, әдет-ғұрыптар болып
табылады. Ал лингвомәдениеттанымның этнолингвистикадан айырмашылығы мен
ерекшелігін ғалым И.Г.Ольшанский былай түсіндіреді: В отличии от
этнолингвистики лингвокультурология орентирована на современное состояние и
функционирование языка и культуры. Лингвокультурология исследует прежде
всего живые коммуникативные процессы и связь используемых в них языковых
выражений с синхронно действующим менталитетом народа [] Яғни
этнолингвистика мен лингвомәдениеттану ең бастысы диахрония мен синхрония
тұрғысынан ажыратылады.
Невербальные компоненты коммуникации в казахском языке тақырыбында
С.Бейсембаеваның авторефератында: лингвомәдениеттанымның зерттеу нысаны
мен аясы кең, ауқымды болып келеді де бірнеше лингвомәдени бірліктерден
құралады:
1) Елтану салаласының зерттеу нысанасы болып табылатын тілдік
бірліктер;
2) Мифтік мәдени-тілдік бірліктер: наным-сенімге, салт-дәстүрге
байланысты фразиологизмдер, мәдениеттің әдет-ғұрып, салтық болмысын
білдіретін метафорлық бірліктер;
3) Символдар, стереотиптер, эталондар;
4) Сөз бен мәдениет сабақтастығы жайлы негізгі ақпаратты беруші ең
маңызды тілдік көріністер - образдар;
5) Тілдің стилистикалық қабаты: әдеби тіл және оның басқа түрлерімен
арақатысы (ауызекі сөйлеу тілі диалект);
6) Сөйлеу әрекеті;
7) Қарым-қатынас жасаудың негізгі компоненті - сөйлеу этикеті;
8) Дін мен тілдің әрекеттестігі.
Әр бір жаңа ғылымның саласының өзіндік метатілі мен терминологиялық
аппараты болатыны белгілі. Орыс ғалымдары (В.Воробьев, В.Телия, В.Маслова
т.б.) лингвомәдениеттанымның мынадай негізгі терминдері мен ұғымдарын
ұсынады: концепт, констант, мәдени коннотация, мәдени семалар, мәдени
кеңістік, мәдени интерпретация, лингвокультурема, лингвомәдени универсум
т.б. Жоғарыда аталған терминдер тіл мен мәдениет даму барысындағы
лингвомәдениеттанымның категориалдық аппаратын құрайды.
Осымен байланысты жалқы есімдер қызметі тіл мен мәдениеттің озара
байланысын көрсететін негізгі маңызды лингвомәдиниеттанымдық аспект болып
саналады. Т.Жанұзақов, Е.Ә. Керімбаев: Қазақ халқының этникалық
психологиясы мен этникалық әдеп нормаларының дәстүрлі классикалық
қасиеттерінің бірі болып жасы үлкендерді құрметеу және аға ұрпақ өкілдері,
қартттар мен егде адамдарға сый құрмет, ізет көрсету танылады. Қазақ
антропонимиясы саласында қазақ халқының осы этнопсихологиялық қасиеті
өзіндік пішіндегі айтылымға ие және ол аға- іні, үлкен-кіші түріндегі қарым
қатынастың әлеуметік жағдайында көрінеді, мұндай құрмет көрсету, сыйлауға
-ка, -ке, -әке, -еке аффикстері қолданылады деп көрсетеді. [109] Мысалы:
Жәке-(Жамбыл), Секе- (Серғазы), Гүлтай-(Гүлсім) т.б. Қазақ тілінде жалқы
есімдерге -жан, -тай қосымшалардың жалғануының нәтижесінде экспресивтік
эмоциональдік реңк беріледі. Мысалы: Айжан, Берікжан, Асылтай т.б. Осындай
қазақ антропонимдердің қызметтік ерекшеліктеріне жасалған
лингвомәдениеттанымдық талдау бойынша, антропонимдердің қызметтік және
тұрмыстық лексикасы мәдени маңыздылыққа ие екендігін дәлелдейді. Оны
тақырыптық жүйеде көрсетуге болады.
1. Қазақ антропонимдердің мәдени-тақырыптық жүйесі
1.1.1.Соматикаға қатысты сатиралық-юморлық поэтнонимдер.
Г.Қортабаеваның Сомантикаға қатысты сатиралық юморлық поэтнонимдердің
тілдік табиғаты атты мақаласындағы топтау жүйесі біздің зерттеу
нысанымыздың этноантропонимиялық бір саласына сәйкес келеді. Автордың
көрсеткендей, соңғы жылдары кеңестік тіл білімі көлемінде поэтикалық
антропонимия немесе ономопоэтика - әдеби көркем туындылардағы жалқы
есімдерді (поэтнонимдерді) зерттейтін ономастиканың бір тармағы. Қазақ тіл
білімінде адам есімдерін зерттеу С.Аманжолов, Қ.Жұбанов, І.Кеңесбаев,
Т.Жанұзақов, Ә.Қайдардың еңбектерінен бастам алады.
Ономопоэтика жалқы есімдердің құрылым принциптерін, мәтіндегі
қолданыс, сондай-ақ автордың стилін, дүниетанымын, мақсатын айқындайды.
Поэтикалық ономастика нысаны сатиралық шығармалардағы кейіпкер аттары
арқылы бейнеленген каһармандар мен кейіпкерлердің тарихи дәуірдің даму мен
әлеуметтік мәнін ашуда қаншалықты рөл атқаратын зерттейді.
Жекелеген шығармалардағы персонаж аттардың сөз төркінін ашуға көңіл
бөлген ғалымдар Р.Әміров, Е.Жұбанов, Х.Нұрмұханов, Ф.Мұсабаева,
А.Мұқатаева т.б. Сондай-ақ профессор М.Балақаевтың газет-журнал беттеріне
сатира мен юмор жанрында қолданылатын кейіпкер атттары туралы жарияланған
мақалалалары бар.
Cатира (мысал, мысқыл, өлең, сықақ әңгіме, повесть, романдар,
фельетон) мен юмор (пародия, эпиграмма, юморесека) жанрында ұшырасатын
кейіпкер табиғаты, әдетте өзінің образдылығы, мәнерлігі және ылғи ауыс
мағынада қолданылатындығымен ерекшеленеді. Өйткені сатира, юмор - әрі
көңілді, жеңіл, қуаныш, ренішке бейім өнер болғандықтан, оның әрбір
кейіпкерлерінде эстетикалық, эмоциялық т.б. ақпарат болады. Біз үшін оның
маңыздысы оның ұлттық сипатында, арнайы зерттеуінде құрамында дене
мүшелерінің атаулары (соматика) бар кейіпкер аттары талданған.Яғни осы бас-
қөз, бет-ауыз, тіл-жақ мұрын, қол-аяқ т.б. атаулардан Г.Қортабаеваның
зерттеу нәтижесінде 250-астам сатиралық юморлық поэтнонимдер жасалған.
І Бас және бас аймағынан жасалған СЮП-тер:
Алабас, Асабас, Алтыбас, Бұзаубас, Дарабас, Ешкібас, Жайбас, Итбас,
Kиізбас, Kөкебас, Кірбас, Қабанбас, Қазанбас, Қиысықбас, Масбас, Маубас,
Ожаубас, Сарыбас, Майбас, Тасбас, Тесікбас, Топырақбас, Шаштыбас, Шалабасов
т.б. әр кейіпкер атының астарында ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық
дүниетанымы мен болмысы, ұлттық мінезі, ұлттық дәстүр ұлттық наным сенімнен
туындайтын құбылыстарды сипаттайтын этнолингвистикалық деректер
белгіленген.
ІІ Бет пен бет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz