Әйтеке бидің қоғамдық-саяси көзқарасы

Қазақтың үш биінің бірі Әйтеке Байбекұлы (1667.1723ж)
Қазақ жеріндегі қоғамдық.саяси пікір

ұлағатты сөз, пәтуәлі іс қалдырған ірі тұлғаның бірі. Оның саяси-құқықтық ой иірімдері өзінің терең философиялық түйінділігімен ерекшеленеді. Ол өзінің тұғырлы ой-әуендерін шешендік сөзбен айқындап, өте дәлдікпен бере білген. Әйтекенің қоғамдық-саяси көзқарасының астарына терең бойлау үшін жалпы қазақи санада билік нені білдіреді, қазақи дүниетаным оны қалай түйсінуге ұмтылады, т. б. Осындай келелі мәселелердің бетін ашуға тырысу қажет. Бұл жөнінде белгілі заңгер-ғалым З. Ж. Кенжалиев былай дейді: “Көшпелі қазақ қоғамындағы билікке, оның ішінде мемлекеттік биліке деген көзқарас өзінің дүниетанымдық мөлдірлігімен және пәктігімен ерекшеленеді. Билік те, байлық та қолдың кірі, олар адам басында мәңгі тұрмайды. Уақытша ғана тұрақтайды деп есептейтін сахара жұрты”. Шын мәнінде бұл көзқарас дала елінде билікті ұйымдастырудың басты қағидасына айналғандай еді. Көшпелі жұрт билікті қалай түйсінсе, сол танымға сәйкес билік тетіктерін өмірге алып келіп, одан қия баспай елді басқаруды жүзеге асырып отырған. Мысалы, көне Қытайдың хан кітабында ғұндар туралы: “Олардың патшалары әкімдерімен терезесі тең адамша сөйлеседі, сондықтан мемлекетті бәрі бір адамдай басқарады” дейді. Шындыққа жүгінсек, осы уақытқы дейін көшпелі (жартылай көшпелі) елдегі биліктің ұйымдастырылу механизмдері, оның даму заңдылықтары, осы билікке деген көзқарастар бүгінгі күннің талабы деңгейінде өркениетті ғылыми танымның тезіне салынып, бір жақты бағасын ала қойған жоқ. Міне, осындай теорилық тұғырнаманың жоқтығынан көшпелі елдегі қоғамдық-саяси, құқықтық ой-пікірлер өгейсуді бастан кешіруде.
Қазақ жеріндегі қоғамдық-саяси пікірдің өзіндік өткен жолы және заңдылығы бар. Бұл батыс елдеріндегі қоғамдық ойдың дамуымен жалпы тұтастықта болғанмен, оған біржақты бағына бермеген. Яғни, өзіндік даму жолын бастан кешкен. Көшпелі жұртта рухани өрелілік жалпы билікке, оның ішінде саяси билікке баға берудегі басты критериге жатқызылған. Жалпы, билікті ұйымдастыруда, оны жүзеге асыруда, бағалауда осы рухани өрелілікке көңіл бөлу, оны биліктің өзегі ретінде тану тым әріден келе жатқандай. Оны біз Скиф Анархистің, Ғұн патшасы Моденің реформаларынан, одан кейінгі Түрік дәуіріндегі қоғамдық-саяси көзқарастардан толық аңғарамыз. Міне, осындай келелі ой-пікірлер Төле, Қазыбек, Әйтеке заманнда рухани демеуге, шынайы қолдауға ие болып, нақты механизмдері айқындалған қағида, нормаға айналады. Ол туралы белгілі ғалым С.Өзбекұлы былай дейді: “Осы күні де өзінің мәнін жоймаған тәуелсіздік институттарын пайдалану, мемлекеттік аппараттың, басқару жүйесінің қызметтерін жақсарту сияқты ұғымдардың негіздері мен принциптері сол кезде қағида, норма ретінде қалыптасқанын айта кеткен жөн”.