Азық - түлік проблемасын тұжырымдылық бағдарлама арқылы шешу және оны жүзеге асыру
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2.3
I ТАРАУ. ХАЛЫҚТЫ АЗЫҚ.ТҮЛІКПЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІ ЖАҚСАРТУ.
1.1. Қазақстан Республикасындағы азық . түлік проблемасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5.14
1.2. Егіншілік салаларын дамыту ... ... ... ... ...15.21
II ТАРАУ. АЗЫҚ . ТҮЛІК ПРОБЛЕМАСЫН ТҰЖЫРЫМДЫЛЫҚ БАҒДАРЛАМА АРҚЫЛЫ ШЕШУ ЖӘНЕ ОНЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ.
2.1. Жем.шөп өндіру ... ... ... ... ... ... ... ..22.23
2.2. Мал шаруашылығын дамыту ... ... ... ... ...23.28
“АГРОВЕТОРТАЛЫҚ” серіктестіктері туралы мағлұмат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29.43
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: ... ... ... 45
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2.3
I ТАРАУ. ХАЛЫҚТЫ АЗЫҚ.ТҮЛІКПЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІ ЖАҚСАРТУ.
1.1. Қазақстан Республикасындағы азық . түлік проблемасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5.14
1.2. Егіншілік салаларын дамыту ... ... ... ... ...15.21
II ТАРАУ. АЗЫҚ . ТҮЛІК ПРОБЛЕМАСЫН ТҰЖЫРЫМДЫЛЫҚ БАҒДАРЛАМА АРҚЫЛЫ ШЕШУ ЖӘНЕ ОНЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ.
2.1. Жем.шөп өндіру ... ... ... ... ... ... ... ..22.23
2.2. Мал шаруашылығын дамыту ... ... ... ... ...23.28
“АГРОВЕТОРТАЛЫҚ” серіктестіктері туралы мағлұмат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29.43
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: ... ... ... 45
КІРІСПЕ
Азық-түлік проблемасы адамзат тарихында әлімсақтан келе жатыр. Адам баласы ғасырлар бойы өмір сүре отырып, азық-түлік молшылығын жасау жолдарын нәтижелі шешуді армандап келеді. Ғылым мен техника дамуымен таң қаларлық әр түрлі жобалар пайда бола бастады. Олардың көбісі бір жаңалықпен немесе өнер тапқыштықпен бүкіл адамзатты азық-түлікпен қамтамасыз етуді мақсат етіп қойды.
Жер шаруашылығы мен мал шаруашылығын, сонымен қоса олардың жетекші салаларын, агроөнеркәсіп өндірісі саласындағы жалпы ғылыми техникалық өркениетті дамыту әлі ұзақ жылдарға, жүз жылдықтарға жалғаса береді. Адамзаттың азық-түлік проблемасын табысты шешу тек осы жолмен ғана айқындалмақ.
Дүние жүзінің жетекші елдері ауыл шаруашылығы көлемінің 55 проценттен астамын, оның ішінде АҚШ 20,5 процентін, Еуропа экономикалық қауымдастығы елдері 18,5 процентке жуығын және Жапония 4 процетке жуығын өндіреді.
Қазіргі уақытта жер шарында ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру үшін бар-жоғы бір миллиардқа жуық гектар жер аумағы пайдаланылады. Ал, ауыл шаруашылығы қажеттілігіне жарамды жердің жалпы әлемдік қоры 10,5 миллиардқа жуық гектарды құрайды. Өз кезінде К. А. Тимирязев айтып кеткендей, егер планета бойынша адамдардың саны мұхит кеңістігіне ағаш салып өмір сүретіндей жағдайға жетсе де, біздің жеріміз соның барлық адамдарын қоректендіруге қауқары жетеді.
Бұл үшін тиісті әлеуметтік-эканомикалық және саяси жағдай керек. Жаппай қарулануды тоқтату, көптеген елдердің экономикалық және техникалық артта қалуын жою, аграрлық экономиканы реформалау және басқа жаңғыруларды жүргізу мәселені шешуде ерекше рөл атқарады.
Азық-түлік жағдайын түпкілікті жақсартпай, нарықтық тегерішті игеру жөніндегі жұмыстарды бір арнаға түсіру тіпті мүмкін емес. Егер өмір барған сайын қиындай берсе, ал халық қарны тойып тамақ ішпей, қайыршылығын қоймаса, ең тартымды және көңілге қуаныш ұялатады деген бағдарламаның өзі қолдау таппай құрдымға кетеді.
Азық-түлік проблемасы адамзат тарихында әлімсақтан келе жатыр. Адам баласы ғасырлар бойы өмір сүре отырып, азық-түлік молшылығын жасау жолдарын нәтижелі шешуді армандап келеді. Ғылым мен техника дамуымен таң қаларлық әр түрлі жобалар пайда бола бастады. Олардың көбісі бір жаңалықпен немесе өнер тапқыштықпен бүкіл адамзатты азық-түлікпен қамтамасыз етуді мақсат етіп қойды.
Жер шаруашылығы мен мал шаруашылығын, сонымен қоса олардың жетекші салаларын, агроөнеркәсіп өндірісі саласындағы жалпы ғылыми техникалық өркениетті дамыту әлі ұзақ жылдарға, жүз жылдықтарға жалғаса береді. Адамзаттың азық-түлік проблемасын табысты шешу тек осы жолмен ғана айқындалмақ.
Дүние жүзінің жетекші елдері ауыл шаруашылығы көлемінің 55 проценттен астамын, оның ішінде АҚШ 20,5 процентін, Еуропа экономикалық қауымдастығы елдері 18,5 процентке жуығын және Жапония 4 процетке жуығын өндіреді.
Қазіргі уақытта жер шарында ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру үшін бар-жоғы бір миллиардқа жуық гектар жер аумағы пайдаланылады. Ал, ауыл шаруашылығы қажеттілігіне жарамды жердің жалпы әлемдік қоры 10,5 миллиардқа жуық гектарды құрайды. Өз кезінде К. А. Тимирязев айтып кеткендей, егер планета бойынша адамдардың саны мұхит кеңістігіне ағаш салып өмір сүретіндей жағдайға жетсе де, біздің жеріміз соның барлық адамдарын қоректендіруге қауқары жетеді.
Бұл үшін тиісті әлеуметтік-эканомикалық және саяси жағдай керек. Жаппай қарулануды тоқтату, көптеген елдердің экономикалық және техникалық артта қалуын жою, аграрлық экономиканы реформалау және басқа жаңғыруларды жүргізу мәселені шешуде ерекше рөл атқарады.
Азық-түлік жағдайын түпкілікті жақсартпай, нарықтық тегерішті игеру жөніндегі жұмыстарды бір арнаға түсіру тіпті мүмкін емес. Егер өмір барған сайын қиындай берсе, ал халық қарны тойып тамақ ішпей, қайыршылығын қоймаса, ең тартымды және көңілге қуаныш ұялатады деген бағдарламаның өзі қолдау таппай құрдымға кетеді.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
1. Назарбаев Н.Ә. "Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасуының және дамуының стратегиясы". Алматы: "Дәуір" баспасы, 1992.
2. Радугин Н. "Селолық өмір" 28 тамыз 1992 жыл.
3. Қалиев Ғ. А. , Сатыбалдин А. А. "Ауылшарушылығының дамуы"
"Егемен Қазақстан" 1999, №8 8-16
4. Сүндетов Ж. К. "Аграрлық қайта құрулардың қиындықтары. Ауыл шаруашылық экономика" 1992, №3 12-17 беттер
5. Калашников А. В. Особенности перехода к рыночным отношениям при организации материально-технического снабжения АПК. Техника в сельском хозяйстве, 1990, №4, с. 6-7
6. М.Т. Оспанов, Р.Р. Аутов, Х. Ергазин "Агробизнес. Теориясы мен тәжірибесі". Алматы, 1997. "Білім". 55-65 беттер
7. Проблемы повышения эффективности агропромышленного производства Казахстана в условиях перехода к рынку (Сборник научных трудов). Под редакцией Балапанова Ж.Б. Алматы, 1992, с.93
8. Тұрсынов С. Т. "Қазақстан: аграрлық рынокта" "Қайнар" редакциясы, 1994 жыл
9. Балабанов И. Т."Шаруа қожалықтары. Қалыптасуы, қаржыландыру" Алматы "Қазақстан" 1996жыл
10. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Ә.Н.-тың қатысуымен өткен тікелей эфир. Бірлік бар жерде, тірлік бар. Астана -2005 "Елорда" 24 тамыз. 9 бет
1. Назарбаев Н.Ә. "Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасуының және дамуының стратегиясы". Алматы: "Дәуір" баспасы, 1992.
2. Радугин Н. "Селолық өмір" 28 тамыз 1992 жыл.
3. Қалиев Ғ. А. , Сатыбалдин А. А. "Ауылшарушылығының дамуы"
"Егемен Қазақстан" 1999, №8 8-16
4. Сүндетов Ж. К. "Аграрлық қайта құрулардың қиындықтары. Ауыл шаруашылық экономика" 1992, №3 12-17 беттер
5. Калашников А. В. Особенности перехода к рыночным отношениям при организации материально-технического снабжения АПК. Техника в сельском хозяйстве, 1990, №4, с. 6-7
6. М.Т. Оспанов, Р.Р. Аутов, Х. Ергазин "Агробизнес. Теориясы мен тәжірибесі". Алматы, 1997. "Білім". 55-65 беттер
7. Проблемы повышения эффективности агропромышленного производства Казахстана в условиях перехода к рынку (Сборник научных трудов). Под редакцией Балапанова Ж.Б. Алматы, 1992, с.93
8. Тұрсынов С. Т. "Қазақстан: аграрлық рынокта" "Қайнар" редакциясы, 1994 жыл
9. Балабанов И. Т."Шаруа қожалықтары. Қалыптасуы, қаржыландыру" Алматы "Қазақстан" 1996жыл
10. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Ә.Н.-тың қатысуымен өткен тікелей эфир. Бірлік бар жерде, тірлік бар. Астана -2005 "Елорда" 24 тамыз. 9 бет
МАЗМҰНЫ
Кіріспе____________________________ _____________2-3
I ТАРАУ. Халықты азық-түлікпен қамтамасыз етуді жақсарту.
1.1. Қазақстан Республикасындағы азық – түлік
проблемасы_________________________ _________________5-14
1.2. Егіншілік салаларын дамыту___________________15-21
II ТАРАУ. Азық – түлік проблемасын тұжырымдылық бағдарлама арқылы шешу
және оны жүзеге асыру.
2.1. Жем-шөп өндіру_____________________________ _22-23
2.2. Мал шаруашылығын дамыту___________________23-28
“АГРОВЕТОРТАЛЫҚ” серіктестіктері туралы
мағлұмат___________________________ ___________29-43
Қорытынды__________________________ _____________44
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:____________45
Кіріспе
Азық-түлік проблемасы адамзат тарихында әлімсақтан келе жатыр. Адам
баласы ғасырлар бойы өмір сүре отырып, азық-түлік молшылығын жасау жолдарын
нәтижелі шешуді армандап келеді. Ғылым мен техника дамуымен таң қаларлық әр
түрлі жобалар пайда бола бастады. Олардың көбісі бір жаңалықпен немесе өнер
тапқыштықпен бүкіл адамзатты азық-түлікпен қамтамасыз етуді мақсат етіп
қойды.
Жер шаруашылығы мен мал шаруашылығын, сонымен қоса
олардың жетекші салаларын, агроөнеркәсіп өндірісі саласындағы жалпы ғылыми
техникалық өркениетті дамыту әлі ұзақ жылдарға, жүз жылдықтарға жалғаса
береді. Адамзаттың азық-түлік проблемасын табысты шешу тек осы жолмен ғана
айқындалмақ.
Дүние жүзінің жетекші елдері ауыл шаруашылығы көлемінің 55
проценттен астамын, оның ішінде АҚШ 20,5 процентін, Еуропа экономикалық
қауымдастығы елдері 18,5 процентке жуығын және Жапония 4 процетке жуығын
өндіреді.
Қазіргі уақытта жер шарында ауыл шаруашылығы өнімдерін
өндіру үшін бар-жоғы бір миллиардқа жуық гектар жер аумағы пайдаланылады.
Ал, ауыл шаруашылығы қажеттілігіне жарамды жердің жалпы әлемдік қоры 10,5
миллиардқа жуық гектарды құрайды. Өз кезінде К. А. Тимирязев айтып
кеткендей, егер планета бойынша адамдардың саны мұхит кеңістігіне ағаш
салып өмір сүретіндей жағдайға жетсе де, біздің жеріміз соның барлық
адамдарын қоректендіруге қауқары жетеді.
Бұл үшін тиісті әлеуметтік-эканомикалық және саяси жағдай
керек. Жаппай қарулануды тоқтату, көптеген елдердің экономикалық және
техникалық артта қалуын жою, аграрлық экономиканы реформалау және басқа
жаңғыруларды жүргізу мәселені шешуде ерекше рөл атқарады.
Азық-түлік жағдайын түпкілікті жақсартпай, нарықтық
тегерішті игеру жөніндегі жұмыстарды бір арнаға түсіру тіпті мүмкін емес.
Егер өмір барған сайын қиындай берсе, ал халық қарны тойып тамақ ішпей,
қайыршылығын қоймаса, ең тартымды және көңілге қуаныш ұялатады деген
бағдарламаның өзі қолдау таппай құрдымға кетеді.
I ТАРАУ. Халықты азық-түлікпен қамтамасыз етуді жақсарту.
1.1. Қазақстан Республикасындағы азық – түлік проблемасы.
Әлеуметтік абыржуды тоқтатуға немесе барынша байыпты арнаға түсіруге
мүмкіндік беріп, этностық проблемаларды шешуде толқуларды басып, мұнай, газ
және басқа орны толмас табиғи ресурстарды сыртқа шығаруды қысқартып,
инфляцияны ауыздықтап, қаржылық және ақша жүйелерін сауықтырады.
Агроөнеркәсіптік өндірісі дамыған елдердегі эволюция меншікке
құқық пен жерді шаруашылық жүргізу құқығын бір-бірінен бөліп тастау
болмайтын іс екенін дәлелдеп берді. Міне, дәл осындай себептен аграрлық
өндірістің кеңшар-ұжымшар моделі көпшіліктен қолдау таппай, бұрынғы Кеңес
Одағының елдерінде дами алмады.
Өткен жылдар ішінде біздер соншалықты ұмтылған қоғамдастырудың
деңгейін арттыру жұмысшының меншіктен аластатылу масштабын одан сайын
арттыра түсті. Өндірістің көлемін қалай дегенде де көбейтуге тырысушылық
аграрлық өндірістің ішкі табиғатына қарама-қарсы қайшылықта болатынын кеш
ұқтық.
Бір қарағанда қарапайым көрінетін ауыл шаруашылығы өндірісі- өте
нәзік, жеңіл үзілетін және көп аялауды қажет ететін жүйе, ол қатаң қалыпқа
салғанды көтермейді. Ауыл шаруашылығы өндірісі басшылықтың білікті
болғанына, жұмысшылардың белсенді күш-жігеріне қарамастан көптеген
факторлардың әсерінен азапқа түскен адамдай ауыр халды басынан кешіреді.
Мысалы, әзірге адамның бақылауына аз көрінетін табиғи фактор, оның ішінде
ауа райының жағдайын алайық. Қуаңшылық, бұршақ жауу және басқа қолайсыз
құбылыстар жұмысшылардың барлық ұмтылысына айтарлықтай зиян әкеледі немесе
тіпті жоққа шығарып тынады.
Аграрлық өндірістің тағы бір ерекшелігі дұрыс пайдаланған
жағдайда тозбайтын, қайта керісінше құнарлана түсетін, өндірістің
айырбастауға келмейтін ең басты мәңгілік қоры--жердің алабөтен орны болып
табылады. Жердің құнарлығындағы айырмашылық еңбек пен капиталды бірдей
жұмсағанның өзінде де өндіріс пен табыстың көлеміндегі айырмашылықты
туғызады. Осыдан барып жер рентасы және табысты реттеу, сондай-ақ жақсы
ауыл шаруашылық жерлерінің шектелу проблемалары туады.Қазіргі заманғы ауыл
шаруашылығының осындағы экономикалық процестерге және ауыл шаруашылығы
өнімдерінің рыногіне үлкен бизнестің әсері күшейген шақтағы аралас
салалармен тығыз топтасып кетуі ауыл шаруашылығындағы экономикалық
бағыттарды аралас салалардың әсерінен бөлек қарастыру терең зерттеуге
мүмкіндік бермейтіндіктен, агробизнесті жүзеге асырудың теориялық-
әдістемелік негіздерін дамыту және практикалық әдістерді оқып үйрену
қажеттілігі туады.
Агробизнестің салалары да төрт негізгі сфераға бөлінеді.
Агробизнес кешені
1сфера. Ресурстар
техника, жем, тұқым,
тыңайтқыш, улы химикаттар,
несиелік ресурстар
4 сфера. Агросервис:
мемлекеттік,
кооперативтік,
жеке
Агробизнес комплексінің басқа сфераларды байланыстырып тұратын ұйытқысы
ауыл шаруашылығы болып табылады. Бірінші сфераға ауыл шаруашылығын
техникамен, жем-шөппен, тұқыммен, тыңайтқышпен, өсімдіктер және малды
қорғайтын дәрі-дәрмекпен, яғни өндірістің материалдық факторымен қамтамасыз
ететін салалар жатады.
Сфералардың үшінші тобы егіс даласынан өнімдерді тұтынушыға жеткізумен
айналысатын салалардың жұмысын қамтамасыз ететін маркетингтік сфераны
құрайды.
Төртінші сфера агробизнесті толықтай және оның жекелеген салаларының
қызметін жақсартуды қамтамасыз ететін агросервистен тұрады.
Агроөнеркәсіптік кешен құрылымы агробизнес кешені құрамымен өте ұқсас және
ол үш сфераның басын құрайды.
Агроөнеркәсіптік кешен
1 2 3
Қор шығаратын
салалар
Ауыл шауашылығы
өндірісі
Бірінші сфераға трактор және ауыл шаруашылығы машиналарын
жасау, минералдық тыңайтқыштар және өсімдік пен малды қорғаудың химиялық
құралдары, сондай-ақ суландыру құрылысы сияқты қорды қажет ететін салалар
кіреді.
Екінші сфераға таза ауыл шаруашылық өндірісінің салалары - егін
шаруашылығы, мал шаруашылығы және ауыл шаруашылық мал азығын өндіру жатады.
Үшінші сфера әдетте ауыл шаруашылығы шикізаттарын дайындау,
тасымалдау, сақтау және өңдеуді қамтамасыз ететін салалар мен өндірістің
жиынтығы болып табылады.
Агроөнеркәсіп кешенінің құрылымын ретке келтіру мақсатында Азық-түлік
бағдарламасы қабылданып, агроөнеркәсіптік өндірісті басқару қайта құрылды.
Бірақ, шамадан тыс орталықтандыру мен әміршіл-әкімшіл экономика шеңгелінде
бұл міндетті орындау мүмкін емес еді.Экономика сферасында, оның ішінде
аграрлық секторда бірдей бастау алғанына қарамастан, бұрынғы одақтық
республикаларда көзге ілмей кетуге болайтын өзіндік ерекшеліктер бар.
Мұның өзі КСРО тарағаннан кейін пайда болған барлық жаңа мемлекеттерге,
оның ішіде Қазақстанға да теңдей қатысты.
Нарықтық экономикаға барар жолдағы Қазақстан республикасы агроөнеркәсіп
кешені дамуының жай-күйі, негізгі проблемалар мен бағыттарын
қарастырайық. Қазақстан- 16,5 миллион адам тұратын Орталық Азиядағы ірі ел,
ол өзінің көлемі жағынан дүние жүзінде сегізінші орын алады.
Көмір қара және түсті металл, мұнай, газ өндіру жөніндегі дамыған
өнеркәсібі, металлургия және металл өңдеу, машина жасау, химия және жеңіл
өнеркәсібімен қатар республиканың мықты агроөнеркәсіптік потенциалы да бар.
Ауыл шаруашылық жерінің жалпы көлемі 222,3 миллион гектар, оның
ішінде егістік жер 36 миллион гектар, жайылымдық жер 182 миллионнан астам
гектар және шабындық жер 5 миллионға жуық гектар құрайды. Әрбір жан басына
шаққанда шамамен 2,2 гектар жерден келеді. Бұл дүние жүзіндегі ауыл
шаруашылығы жағынан дамыған көптеген елдердегіден әлдеқайда көп. Соңғы
жиырма жылдың ішінде жыл сайын орташа есеппен 24 миллион тоннаға жуық
астық, 1,5 миллион тоннаға жететін ет, 3,5 миллион тоннадан астам сүт және
100 мың тоннаға жуық жүн өндірілді.
Қазақстанда ауыл шаруашылығы дақылдарының 60-қа жуық түрі өсіріледі,
сүтті және етті ірі қара, жүнді, етті-майлы және қаракөл қойлар, жылқы,
түйе, шошқа, құстың бірнеше түрлері, марал, сондай-ақ ара мен балық, мамық
жүнді аң шаруашылығы бар. Республиканың агроөнеркәсіп кешенінің бірінші
сферасы машина жасау, микробиологиялық және химиялық өнеркәсіппен
айналысады.
Агроөнеркәсіп үшін машина жасаумен Павлодар трактор зауыты, Ақмола
эрозияға қарсы техника шығару өндірістік бірлестігі және "Манкетживмаш",
"Актюбсельмаш" пен Мамлют машина жасау зауыттары мал шаруашылығы үшін
машина жасаумен айналысады. Бұдан басқа, бөтен саладағы, оның ішінде
қорғаныс зауыттарында да ауыл шаруашылық машиналарының кейбір түрлері және
қосымша бөлшектер шығарылады.
Қазақстан агроөнеркәсіп кешенінің үшінші сферасында тамақ, ет-сүт
және ұнжарма өнеркәсібі кәсіпорындарынан, дайындау, сақтау,сондай-ақ
ауылшаруышылығын өндірістік-техникалық, транспорттық, агрохимиялық, мал
дәрігерлік-санитарлық және суландыру жөнінен қызмет ететін кәсіпорындар мен
ұжымшардың жүйесінен және агроөнеркәсіп кешенінің басқа да салаларынан
тұрады.
Қазақстан агроөнеркәсіп өндірісі дамуының маңызды ерекшелігі алабөтен
- топырақтық-климаттық жағдайы мен өсімдік өсіретін топырақ бетінің әр
түрлілігі, олардың көлденеңнен және тігінен аймақтануын анықтайтын кең
байтақ жер аумағы алып жатқандығы болып табылады. Температураның (100оС)
тиімді жиынтығы солтүстіктегі 25000-нан оңтүстік және оңтүстік-шығыста
45000-ға дейін аралықта құбылып отырады. Мұның өзі суптропикалық және
тропикалық дақылдардан басқа, ауыл шаруашылығының барлық дақылдарын, дәнді
дақылдардан бастап жүзім мен мақта өсіруге дейін мүмкіндік береді.
Қазақстан жер аумағының көп бөлігі егіншілікпен айналысуға болатындай
аймақта орналасқан. Республиканың солтүстігі мен орталығында жауын-шашын
140-350 мм-ден оңтүстіктің, оңтүстік-шығыстың және шығыстың таулы және биік
таулы аймақтарында 450-900 мм-ге дейін жетеді.
Жер аумағының топырақ беті де қатты ерекшеленеді- республиканың
солтүстігінде кәдімгі, қою қоңыр топырақ, қоңыр топырақ және ашық қоңыр
топырақ және таулы сілтілі қара топырақты болып келеді. Қара топырақты жер
көлемі бар-жоғы 15 миллион гектарға жуық жерді құрайды. Бұдан басқа,
Қазақстанда 77 миллионға жуық гектар топырақтың эрозияға ұшырауына бейім
жер, 50 миллион гектарға жуық эрозияға қауіпті жер, оның ішінде 17,7
миллион гектарға жуығы егістік жер, 74 миллион гектардан астам сортаң және
кейбір топырақты жер, оның 8 миллионға жуығы өңделген жер бар.
Республика агроөнеркәсіп кешенінің тағы бір ерекшелігі - өндірістің
мамандандырылуы мен шоғырландырылуының жоғары деңгейде болуы. Қазақстанның
ауыл шаруашылығы кәсіпорындары егістік жер көлемі жағынан кеңестік
кезеңінде ТМД елдері бойынша орташа есеппен алғанда 6 есеге жуық артық
болды. Жалпы өнім өндіру көлемі бойынша 2-3, одан да көп есе болды.
Қазақстан агроөнеркәсіп өндірісінің келесі ерекшеліктері - мұнда
жақын шетелдерге қарағанда агроөнеркәсіп кешеніндегі салалық
сәйкессіздіктер көзге бірден түседі, ауыл шаруашылығы өнімдері мен
шикізатын өңдеумен, оларды сақтау және тасымалдаумен айналысатын қор
шығарған сфералар мен салалар, сондай-ақ жалпы агроөнеркәсіп инфроқұрылымы
нашар дамыған.
90-жылдардың басында агроөнеркәсіп кешені құрылымында ауыл
шаруашылығының үлес салмағы 64%-ке жуық, 1-сферада 8%-ке жуық және 3-
сферада 28%-тен астамырақ болды. Республикада автомашина және комбайн жасау
өнеркәсібі мүлдем жоқ. Қолда бар элеваторлық қуаттар астықты өңдеуді, ал ет
комбинаттары етті өңдеуді толық қамтамасыз ете алмайды. Осының салдарынан
өндіріс өнімі көлемінің 30%-і ысырапқа ұшырайды. Бұрынғы КСРО кезінде
Қазақстан кооператорлары шикізатты республикадан тыс жерге шығарып, оны
сонда өңдеп, дайын өнімді қайта алып келетін.
Республикадан тыс жерге екі жақты тасымалдауға кететін шығыннан басқа
бірқатар өнім алу үшін бастапқы шикізат болып табылатын өнім қалдықтары да
өнім өңделген жерде қалып қоятын. Сондай-ақ Қазақстан еңбеккерлері өндірген
үстеме өнімнің бір бөлігі де сол ауыл шаруашылық өнімдерімен бірге сыртқа
шығарылып тұратын.
Қазіргі жағдайда Қазақстандағы экономикалық жаңғырулар өзінің шешуші
кезеңіне енді. Қазірдің өзінде нарықтық қатынастардың жұмыс істеуінің
негізі және тиісті ұйымдық құрылым қаланып, бірте-бірте өндіріс құлдырау
тоқтатылып және алға қарай жылжу мүмкіндігі пайда болып, үлкен мақсаттар
мен агроөнеркәсіптік өндіріс дамуының стратегиясы мен тактикасын анықтау
қажеттілігі туды.
Республика Президенті Н. Ә. Назарбаев "Қазақстанның егемен мемлекет
ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы" деген еңбегінде былай деп
атап көрсетті: "... барлық стратегиялық жоспарлардың алдында агроөнеркәсіп
кешенінің дамуы, оны жүйелі және батыл реформалау керек..." . "Ауыл, селоны
және агроөнеркәсіптік кешенді дамытудың артықшылықтары туралы" Заң қабылдау
да осы мақсаттарға арналды.
Мемлекет басшысының идеяларын, қабылдаған заңдар мен Республика
үкіметінің қабылдаған қаулыларын іс жүзіне асыра отырып, Қазақ
Ауылшаруашылығы ғылымдары академиясыныңғалымдары "Қазақстан Республикасы
агроөнеркәсіптік кешенін дамытудың 2004 жылғы тұжырымдық бағдарламасын"
жасады.Оны жасау барысында мынадай көптеген объективтік факторлар еске
алынды:
- егемен мемлекетті өркенду;
- материалдықөндіріс сферасындағы нарықтық қатынас
заңдары;
- аграрлық ғылым мен техника жетістіктері;
- ауыл шаруашылық өнім өндірісінің тиімділігі.
Дүниежүзілік сауданың құрылымы. Дүниежүзілік сауданың қарқынды және
өскелең дамып келе жатқан секторы-өңдеуші өнеркәсіп саласының тауарлары,
оның ішінде ғылыми сыйымды тауарлар. Өнеркәсібі дамыған елдерде ғылыми
сыйымды тауарлар экспорты жылына -500 млрд доллар құрайды, ал жоғарғы
технологиялық өнімнің үлесі 40%-ке жақын. Машиналар мен жабдықтар
саудасының да ролі артып келеді. Осымен байланысты ғылыми-техникалық,
өндірістік, коммерциялық, қаржы-несие қызметтерінің айырбасы кең қанат
жаюда. Машиналар мен жабдықтар саудасының қарқыны бірқатар жаңа қызметтер
түрлерін өмірге алып келді. Оларға: инжиниринг, лизинг, консалтинг,
ақпаратты есептеу қызметтері жатады.
Инжиниринг - клиентке көрсетілетін инженерлік қызметтердің жиынтығы.
Оның түпкі мақсаты өндіріске жұмсалған күрделі қаржыны, немесе басқа
шығындарды өтеуде жоғарғы нәтижеге жету. Ондай нәтижеге жету үшін
инжиниринг материалдық, технологиялық, еңбек және қаржы ресурстарын тиімді
пайдаланудың әдістерін іздестіреді.
Лизинг - машиналар мен жабдықтарды белгілі бір мерзімге арендаға беру
туралы келісім. Лизинг халықаралық және ұлттық деңгейде өнеркәсіп – банк
монополияларының жалғасып кетуінің жаңа нысаны.
Консалтинг - жобаларды дайындау және жүзеге асыру кезіндегі кеңес беру
қызметі.
Соңғы онжылдықта (1985-1996ж.ж.) өнеркәсібі дамыған елдердің машиналар
мен жабдықтар экспорты үш есе өсті. әсіресе электротехникалық және
электронды жабдықтарды экспорттау жедел қарқынмен дамып келеді, олардың
үлесіне машинатехникалық өнімдері экспортының 25%-і тиеді.
Халықаралық сауда жедел дамып келе жатқан саланың бірі – химиялық
өнімдеу саудасы. Энергоресурстар мен шикізатқа сұраныстың көбейгенімен,
шикізат саудасының қарқынды дүниежүзілік сауда қарқынынан едәуір төмен.
Мұның себебі: біріншіден, шикізатты алмастыратын жасанды өнімдерді өндіруді
ұлғайтуды; екіншіден, шикізаттың өзін ұтымды пайдалану арқылы қалдықсыз,
терең өңдеу процесін қолдану.
Дүниежүзілік азық-түлік саудасының оған деген сұраныстың біршама
азайғандығы байқалады. Бұл белгілі дәрежеде өнеркәсібі дамыған елдерде азық-
түлікпен қамтамасыз ету деңгейінің жоғарылауымен байланысты.
Халықаралық ұйымдардың мәліметтері бойынша, соңғы онжылдықта (1985-
1996ж.ж.) халықаралық сауда жыл сайын орта есеппен 5,2%-ке өскен. Бірақ
мұншалықты өсу барлық уақытта бірдей емес. Мысалы, 1989 жылы халықаралық
сауданың өсуі 8,2% болса, 1993 жылы 4%-ке дейін төмендеген. Мұның басты
себебі: өнеркәсібі дамыған елдерде байқалған экономикалық тоқырау. Ал, дәл
осы кезеңде азиялық жаңа индустриалды елдерде сыртқы сауда қарқыны 10%-н
асқан. 1994 жылы халықаралық сауданың көлемі 9,5%-ке жоғарылап, осы
жылдардың басындағы төмендеу тенденциясы тоқтаған.
Дүниежүзілік сауданың 90-шы жылдардың орта шенінде жедел өсуі , АҚШ-
тың, Италияның, Канаданың, Испанияның импортының қарқынды өсуімен
байланысты. Сонымен қатар бұл процеске Қиыр Шығыс, Латын Америкасы
елдерінің шаруашылық коньюнктурасының жақсарғаны да әсер етті. Егер сауда
саласындағы кедергілер біртіндеп жойыла берсе, онда халықаралық тауарлар
нарығы жыл сайын орта есеппен 6%-ке өсері анық.
Дүниежүзілік саудада жүріп жатқан процестерді талдасақ, оның басты
тенденциясы сыртқы сауданы ырықтандыру дер едік. Бұл орайда бірқатар
проблемелар да көрсетер еді. Оның негізгісі – мемлекетарлық экономикалық
топтар, сауда-экономикалық одақтар деңгейіндегі протекционистік
тенденциялардың ұлғаюы. Дүниежүзілік банктық есептеулерге қарасақ бұл
одақтардың шеңберіндегі 90-шы жылдары дүниежүзілік сауданың 42%-ы жүзеге
асырылған.
1.2. Егіншілік салаларын дамыту.
Республикадағы егіншіліктің негізгі саласы астық өндіру болып
табылады. Тың және тыңайған жерлерді игеру Қазақстанды астықты ірі
өндірушілердің қатарына қосты. Қазақстан жан басына астық өндіру жөнінен
де дүние жүзінде күні кешеге дейін Канададан кейінгі екінші орынды иеленіп
келеді.
Қазақстандағы егіс көлемінің, астық өнімділігі мен жалпы түсімнің өсу
қозғалысы
Жылдары Егіс Топы- Өнімділік Өнімділік Жалпы Жалпы
алқабы рақты ц га өсуі цга өнім өнімнің
млн. га өңдеу млн. т өсуі
млн. га млн. т
1946-1955 7,0 - 5,6 - 3,9 -
1956-1965 24,6 6,9 7,0 1,4 17,2 13,3
1966-1975 23,8 15,3 8,9 1,9 21,2 4,0
1976-1985 25,3 22,0 9,6 0,7 24,3 3,1
1986-1990 24,1 22,0 10,0 0,6 24,1 0,2
1991-2005 28,2 23,5 11,6 0,4 25,0 0,9
Қазақстанның солтүстік облыстарындағы көптеген аудандардың топырақтық-
климаттық жағдайы тұрақты астық өндіруді қамтамасыз етеді. 60-жылдардың
ортасында топырақтың эрозияға ұшырауы егіншілік топырақ қорғаудың ғылыми
негізделген жүйесін қолдану арқылы тоқтатылды. Алайда, Республиканың кейбір
облыстарында дәнді дақылдар ішінара ашық қоңыр және сұр құба топырақты шөл
далалық аймақта орналастырылған. Бұл жерлерде өнімділік гектарына 5-6
центнерден аспайды. Ақмола, Ақтөбе, Павлодар және басқа кейбір облыстарда
жеңіл механикалық құрылымдағы топырақты жерлерді жырту да басы артық дүние
болып шықты. Сондықтан да тұжырымдық бағдарламада құнарсыз жерлердегі
дәнді дақылдар егістігі көлемін бірте-бірте қысқартып, гектарына 8
центнерден өнім беретін жерлердің өзін-өзі ақтауы мен шығынын жабу
мақсатында астық өндірісі экономикасының қазіргі заманғы жай-күйіне
жақындастырылу қарастырылған.
Астық қажеттілігінің балансы мен егістік көлемінің, өнімділіктің және
жалпы түсімнің есебі Республика астық өндірісінің мүмкін нұсқаларын
көрсетеді. Күш-жігер мен қаржылық-материалдық көздері барынша қолайлы
аудандарда астық өндіруге шоғырландыру арқылы дәнді дақылдар егістігінің
көлемін қысқарту ішкі қажеттіктерді толық қамтамасыз етуге, нарықтық
экономика жағдайында анықтаушы күш болып табылатын саланың өзін-өзі жалпы
ақтауы арқылы астықты шетелге шығаруға да мүмкіндік береді.
Дәнді Өнім Жалпы Шығындар, млн. Т
Нұсқалар дақыл ділік өнім
алқабы цга млн. т
мың га
тұқым Азық-түлік Нақты ақы
жем Сақ қоры
экспорт
Бастапқы өнім: Алқап өнімділігі:
1.5 цга кем
1.6 цга кем
3.7 цга кем
облыстар ойынша алқап өнімділігі 6 же 7 цга-дан төмен болғанда
22,7
18,3
16,3
13,1
17,0
9,2
14,2
14,9
16,2
14,4
20,9
26,0
24,2
21,2
24,5
3,0
2,8
2,4
2,0
2,6
3,0
3,4
3,4
3,4
3,4
1,0
1,1
1,2
1,3
1,3
6,0
7,5
7,5
7,5
7,5
2,0
2,1
2,0
2,1
2,1
5,9
9,1
7,7
4,9
7,6
Кестеде талдау көрсетіліп тұрғандай, ең алдымен гектарына 5 центнер, одан
кейін гектарына тиісінше 6 және 7 центнерден өнім беретін егістік
алқаптарын бірте-бірте өндірісін үдету есебінен дәнді дақылдар егістігінің
басқа бөліктерінде жалпы өнімді көбейтуге мүмкіндік береді. Мұның өзі де
кезегінде өнімділікті арттыру және тұқымға кететін шығынды азайту есебінен
азық-түлікке, жем-шөпке, қамсыздандыру қорына және өнімді шетелге шығаруға
кететін қаржыны көбейтуге жағдай жасайды. Бірақ,
басты жетістік ретінде осы саланың бәсекелестік қабілетін әлдеқайда
арттыра түсуге септігін тигізетін астық өндірісінің тиімділігін арттыру мен
оның рентабельдігі 34-52% -ға өсуін айту керек.
Дәнді дақылдар алқабын теңдестірілген қысқартудың тиімділігі мұнымен
шектелмейді. Біріншіден, өнімді аз беретін 6,5 миллион гектар жерді 7-8
жыл ішінде бірте-бірте қысқарту жердің желдік эрозияға ұшырамауына
мүмкіндік беріп, топырақтың құнарлығын қалпына келтіреді. Екіншіден,
жайылымдар мен шабындықтарда мал азығын көбірек өндіруге мүмкіндік береді.
Үшіншіден, құрамында 14-18% және одан да көп белок бар, жай астыққа
қарағанда бағасы 30-50% қымбат жоғары түрдегі бидайдың бағалы сорттарын
кепілдікпен өсіруге объективті жағдайлар пайда болады.
Жаңғыру егіншіліктің басқа салаларында да қарастырылған. Халықтың жан
басына шаққанда 10,2 килограм орнына бар-жоғы 3 килограмм өсімдік майын
өндіретін Қазақстанда бұл өнімнің тапшылығы май дақылдары тұқымы
өндірісінің арттырылу қажеттілігін тудырып отыр. Тұрғындардың қажеттілігін
толық қамтамасыз ету үшін май дақылдарының жалпы түсімін 792 мың тоннаға
жеткізіп және 170 мың тоннадан астам май шығару керек болды Бұл үшін 2000
жылғы 606 мың гектар май дақылдары егістігін 2005 жылы 702 мың гектарқа
дейін кеңейтті.
Мақта шаруашылығында өзіндік қиын жағдай қалыптасты. Мақта алқабын
негізсіз көбейту бұл аймақтағы экологиялық жағдайдың біраз бұзылуына әкеліп
соқты. Осы жағдайды және сондай-ақ көрші елдердің әлдеқайда сапалы мақта
өндіріп, әлемдік рынокке шығаруға мүмкіндіктері бар екенін ескере отырып,
бұл дақылды екі кезеңде- алдымен 73,1 мың гектарға, одан соң 52,1 мың
гектарға қысқарту тиімді.
Күріш алқабын Қызылорда облысында 82,0 мың гектардан 70,8 мың
гектарға, Оңтүстік Қазақстан облысында 19,9 мың гектардан 12,8 мың
гектарға, Талдықорған облысында 4,2 мың гектардан 3,3 мың гектарға дейін
қысқарту көзделуде. Тек Алматы облысындағы 12 мың гектар күріш алқабы
қысқартылмайды. Қазіргі жағдайда 520-600 мың тонна өңделмеген күріш дәнінің
жалпы түсімінен 260-300 мың тонна жарма шығады. Ал, біздің
қажеттілігіміздің - 120мың тонна. Сондықтан да күріш алқабын қысқарту бізге
әлдеқайда тиімді. Өйткені, күріш сапасының соншалықты жақсы болмауы бұл
өнімді дүниежүзілік рынокке шығаруға мүмкіндік бермейді, ал бұл дақылдың
егістік көлемін азайту Республиканың күріш өсірумен айналысатын
аудандарындағы экологиялық жағдайдың жақсаруына түрткі болады.
Ерекше қиын жағдай халықты қантпен қамтамасыз етуде қалыптасып отыр.
Егер тамақтану нормасы бойынша 544 мың тонна қант керек болса, біздің
Республикамызда бар-жоғы 10 мың тонна қызылша өндіріледі, 210 мың қызылша
өсірумен айналысатын негізгі аймақтарда топырақты сауықтыру қажеттілігі бұл
дақыл егістік көлемін қысқартуды талап етеді. Жалпы бұл жұмыс 1986 жылдан
қолға алынды Егістік көлемі 60 мың гектарға дейін жеткізіліп, гектарына 300-
350 центнер өнім алу 180-210 мың тонна қант шығаруға болатын 1,8-2,1
миллион тонна тәтті түбір жинауға мүмкіндік береді.
Қазақстанның топырақты-климаттық жағдайы халықтың картоп өнімдеріне
деген қажеттілігін жергілікті өндіру есебінен қамтамасыз етуге мүмкіндік
береді. Жылына бір адамға 90 килограмм норма десек, тұқым қорын есепке
алғанда, картоп өндіру 2005 жылы 2597,8 мың тоннаға жетті.
Бір адамға жылына 110 килограмм көкөніс қажет болса, бұл көрсеткіш
Қазақстан бойынша 1,80-1,95 миллион құрайды. Тұжырымдық бағдарламада 2000
жылғы 83,3 мың гектар көкөніс алқабын өнімділік өсуін тиісінше гектарына
114 центнерінен 375 центнерге жеткізу арқылы 60,6 мың гектарға
қысқартып,жалпы түсімді 2272,8 мың тоннаға жеткізу көзделіп отыр.
Бір адамға норма бойынша 20-25 килограмм бақша дақылдарының өнімін
өндіру керек болса, 2005 жылы шамамен алғанда 389 мың тонна бақша өнімдері
өндірілді. Көкеністің қажетті мөлшерін өндіру негізінен ғылыми-зерттеу
мекемелерінің ұсыныстарымен негізделген өнімділікті арттыру және аймақтық
технологияны енгізу есебінен жүзеге асырылмақ. Қазіргі жағдайда жеміс-жидек
өнімдерінің жылдық өндірісі қажетті 1,4 миллион тонна орнына 400 мың
тоннадан аспайды. Бұл - қажеттілікті тек 30% қана қамтамасыз ету деген
сөз.
Республикадағы бақ көлемі де мардымсыз - бар-жоғы 83,2 мың гектар.
Жүзім алқабы- 21,9, жидек алқабы- 8,3 мың гектар. Соңғы 15 жылдың ішінде
бақ 12 мың гектарға, жүзімдіктер 5 мың гектарға азайып, тек жидек алқабы аз
ғана өсті. Бұл дақылдардың өнімділігі де өте төмен: жеміс- гектарына 40
центнер, жүзім- 62-67 және жидек 30 центнерге жуық өнім береді.
Тұжырымдық бағдарламада Алматы және Жамбыл облыстарына қарағанда
өте қолайлы жағдайы бар Оңтүстік Қазақстан облысында негізінен мақта
егістігін қысқарту есебінен жеміс-жидек дақылдары мен жүзім алқаптарын
күрт көбейту қарастырылған. Мұнда өнімділік аталмыш екі облысқа қарағанда
1,5-2 есе жоғары. 2007 жылға дейін Оңтүстік Қазақстан облысында 9,9 мың
гектар бақ, 5,8 мың гектар жүзімдік отырғызылмақшы, сондай-ақ тиісінше
бұрынғы 5,4 және 2,0 мың гектар жаңғыртылмақшы. Толық жеміс беретін шағына
жеткенде бұл бақтан қосымша 100-130 мың тонна өнім және жүзімдіктен 30-100
тонна өнім алуға болады.
Жалпы Республика бойынша 2007 жылға дейін 39 мың гектар жаңа
көпжылдық көшеттер отырғызылып және қолда бар 35 мың гектар алқап
жаңғыртылады.
II ТАРАУ. Азық – түлік проблемасын тұжырымдылық бағдарлама арқылы шешу және
оны жүзеге асыру.
2.1. Жем-шөп өндіру.
Республиканың жем-шөп базасын дамыту жайылымдылық шаруашылықтың,
шабындық жерлердің, екпе жем дайындаудың, сондай-ақ астық алқаптарынан
шығарылған жерлердің жем өндіруге тартылуының жай-күйімен байланысты. Мал
азығының шағырсыз барлық түрлерін өндіруді 2007 жылы 43,3 миллион тонна
азық бірлігіне жеткізу көзделіп отыр. Бұл- 1991 жылға қарағанда 12%-ға
артық. Бұдан басқа жыл сайын мал азығы үшін 7,5 миллион тоннаға жуық астық
бөлінеді.
Жем-шөптің жартысынан көбін 182 миллион гектардан астам жайылымдық
жерлер береді. Олардың123,1 миллион гектары суландырылған. Суландырылған
жайылымдықтардың мал азықтық қоры шамамен алғанда 17,9 миллион тонна азық
бірлігін құрайды. Алайда, жайылымдықтардың жай-күйі дабыл қағарлықтай
жағдайда тұр.
Тұжырымдық бағдараламада оларды жақсарту жолымен жайылымдықтың
азықтық сыйымдылығын арттыру қарастырылған. 2007 жылға дейін 2150 мың
гектар алқапқа екпелі шөп өсіріліп, 834,9 мың тонна азық бірлігі қосымша
енгізілмекші.
Бұған қосымша 8 жыл бойы жайылымдықтардың жылдық тыныстауы
ұйымдастырылмақшы. Бұл олардың өнімділігін 20%-ға арттырып, 2005 жылы
қосымша 3,5 миллион тонна азық бірлігін алуға мүмкіндік береді. Басты
резерв жайылымдылықтың 58,9 миллион гектар жер аумағы қосымша суладыру
болып табылады. Бұл жағдайда 2007 жылы тағы да 7,4 миллион тонна азық
бірлігін алуға болады. Экологиялық қызметтер олардың пайдалану
мүмкіндіктерін бекіткен жағдайда жабық сынақ алаңдарынан босаған жерлер де
қосымша резерв болатыны сөзсіз.
5 миллион гектардан астам табиғи шабындықтар Республикада
дайындалатын шөптің бар-жоғы 30%-ға жуығын береді, ал қалғандарын егістік
азық дайындау және жайылымдықтарды шабу арқылы жасалынады. Сондықтан да
астық дақылдары егістігін қысқарту есебінен екпелі шабындықтарды кеңейту
қажеттілігі туып отыр. 2007 жылға дейін тағы да 4,3 миллионгектар екпелі
шабындық жасалады. Сондықтан да астық дақылдары егістігін қысқартуесебінен
екпелі шабындықтарды кеңейту қажеттілігі туып отыр. 2007 жылға дейін тағы
да 4,3 миллион гектар екпелі шабындық жасалады. Тұтастай алғанда
шабындықжерлердің барлық түрінен шөп дайындау 4,8 миллион тонна азық
бірлігіне жеткізіледі. Шөптің өнімділігі мен сапасын арттырудың қосымша
резерві минералдық тыңайтқыштарды пайдалану, көлтабандап суару жүйесін
салу, шөп шабу, престеу, белсенді желдету технологияларын жетілдіру болып
табылады.
Мал азығы дақылдарының жалпы көлемі 2007 жылға дейін сол 11,3 миллион
гектар деңгейінде өзгеріссіз қалады. Оның 7,1 миллион гектары бір жылғы
және көп жылғы шөп, 2,0 миллион гектары шырынды мал азығы. Өнімділікті
арттыру есебінен егістік жерлерден мал азығы. Өнімділікті арттыру есебінен
егістік жерлерден мал азығын дайындаудың жалпы көлемі 2007 жылы 13,7
миллион тонна азық бірлігін құрайды. Бұл 1986-1990 жылдар аралығындағы
орташа деңгейден 10% артық.
2.2. Мал шаруашылығын дамыту.
Қазақстан- мал шаруашылығы дәстүрлі дамыған ел. Жергілікті халықтың
әдет-ғұрпы мен ғасырлар бойғы тәжірибесі, жайылымдық және шабындық
жерлердің кең байтақ көлемі, қар аз жауатын қысы және ұзақ уақыт аязсыз
кезеңімен ерекшеленетін қолайлы климаттық жағдайы мал шаруашылығының барлық
салаларын табыспен дамытуға мүмкіндік береді.
Республикада 2003 жылдың басында 9,5 миллионнан астам мүйізді ірі
қара, оныңішінде 3,5 миллионға жуық сиыр, 36 миллонға жуық қой мен ешкі, 3
миллионға жуық шошқа, 1,6 миллион жылқы, 146 мық түйе және 60 миллионға
жуық құс болды.
Осы факторларды есепке ала отырып, 2007 жылы сүт беретін ірі қара
санын 5,719 мың басқа дейін, оның ішінде сиырды 2,309 мың басқа дейін
азайту көзделіп отыр. Бұл жағдайда жем-шөппен қамтамасыз етілу қазіргі 66%
орнына 100% құрайтын болады. Басқаша айтқанда, бұл құрылымдық басқа
берілетін азық 2005 жылғы 22,1 центнер орнына 37,5 центнер азық бірлігін
құрады. Мұндай азықтандырылу жағдайында әр сиырдан жылдық орташа есеппен
3818 килограмм сүт сауылып, сүт өндіру 8815 мың тоннаға жетіп, әр жан
басына шаққанда 474 килограммнан келеді. Ал 2005 жылы 5.555,1 мың тонна
сүт өндіріліп, нормадағы 369 килогрмм орнына әр жан басына шаққанда 326
килогрммнан айналған еді.
Есептеулер көрсетіп отырғанындай, сүт өнімдері өндірісін арттырудың
қосымша резерві қымыз, шұбат дайындау және қой мен ешкі сүтін, яғни қосымша
184 мың тонна сүт және сүт өнімдерін өндіру көзделген. Сүт өнімдерінің бір
бөлігін шетелге шығарудың мүмкіндігі пайда болады.
Жүн және тері шикізатын өндіруге ерекше назар аударылады. Республика
есепке сәйкес 2007 жылға шамамен алғанда 30 мың
тонна жүн, сондай-ақ 165 тонна ешкі түбітін шетелге шығара алады. 2007
жылы 1 миллион 760 мың дана қаракөл елтірісін өндіру жыл сайын шетелдерге
460 мың жоғары сапалы тері өткізуге мүмкіндік береді. Мұның өзі қомақты
валюта түсірудің көзі болмақ.
Тұжырымдық бағдарламада сондай-ақ орман және балық шаруашылығы, бал
және дәрілік шикізаттар шығару, өнімдерді мал дәрігерлік жағынан қамтамасыз
ету, сақтау және өңдеу, техникалық қызмет көрсетуді ұйымдастыру,
агроөнеркәсіп кешені дамуын ғылыми қамтамасыз ету, кадрларды дайындау және
қайта дайындау жәнінде нақты шаралар қарастырылған.
Қазақстан агроөнеркәсіп кешені дамуының басты бағыттары негізінен
алғанда ұйымдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе____________________________ _____________2-3
I ТАРАУ. Халықты азық-түлікпен қамтамасыз етуді жақсарту.
1.1. Қазақстан Республикасындағы азық – түлік
проблемасы_________________________ _________________5-14
1.2. Егіншілік салаларын дамыту___________________15-21
II ТАРАУ. Азық – түлік проблемасын тұжырымдылық бағдарлама арқылы шешу
және оны жүзеге асыру.
2.1. Жем-шөп өндіру_____________________________ _22-23
2.2. Мал шаруашылығын дамыту___________________23-28
“АГРОВЕТОРТАЛЫҚ” серіктестіктері туралы
мағлұмат___________________________ ___________29-43
Қорытынды__________________________ _____________44
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:____________45
Кіріспе
Азық-түлік проблемасы адамзат тарихында әлімсақтан келе жатыр. Адам
баласы ғасырлар бойы өмір сүре отырып, азық-түлік молшылығын жасау жолдарын
нәтижелі шешуді армандап келеді. Ғылым мен техника дамуымен таң қаларлық әр
түрлі жобалар пайда бола бастады. Олардың көбісі бір жаңалықпен немесе өнер
тапқыштықпен бүкіл адамзатты азық-түлікпен қамтамасыз етуді мақсат етіп
қойды.
Жер шаруашылығы мен мал шаруашылығын, сонымен қоса
олардың жетекші салаларын, агроөнеркәсіп өндірісі саласындағы жалпы ғылыми
техникалық өркениетті дамыту әлі ұзақ жылдарға, жүз жылдықтарға жалғаса
береді. Адамзаттың азық-түлік проблемасын табысты шешу тек осы жолмен ғана
айқындалмақ.
Дүние жүзінің жетекші елдері ауыл шаруашылығы көлемінің 55
проценттен астамын, оның ішінде АҚШ 20,5 процентін, Еуропа экономикалық
қауымдастығы елдері 18,5 процентке жуығын және Жапония 4 процетке жуығын
өндіреді.
Қазіргі уақытта жер шарында ауыл шаруашылығы өнімдерін
өндіру үшін бар-жоғы бір миллиардқа жуық гектар жер аумағы пайдаланылады.
Ал, ауыл шаруашылығы қажеттілігіне жарамды жердің жалпы әлемдік қоры 10,5
миллиардқа жуық гектарды құрайды. Өз кезінде К. А. Тимирязев айтып
кеткендей, егер планета бойынша адамдардың саны мұхит кеңістігіне ағаш
салып өмір сүретіндей жағдайға жетсе де, біздің жеріміз соның барлық
адамдарын қоректендіруге қауқары жетеді.
Бұл үшін тиісті әлеуметтік-эканомикалық және саяси жағдай
керек. Жаппай қарулануды тоқтату, көптеген елдердің экономикалық және
техникалық артта қалуын жою, аграрлық экономиканы реформалау және басқа
жаңғыруларды жүргізу мәселені шешуде ерекше рөл атқарады.
Азық-түлік жағдайын түпкілікті жақсартпай, нарықтық
тегерішті игеру жөніндегі жұмыстарды бір арнаға түсіру тіпті мүмкін емес.
Егер өмір барған сайын қиындай берсе, ал халық қарны тойып тамақ ішпей,
қайыршылығын қоймаса, ең тартымды және көңілге қуаныш ұялатады деген
бағдарламаның өзі қолдау таппай құрдымға кетеді.
I ТАРАУ. Халықты азық-түлікпен қамтамасыз етуді жақсарту.
1.1. Қазақстан Республикасындағы азық – түлік проблемасы.
Әлеуметтік абыржуды тоқтатуға немесе барынша байыпты арнаға түсіруге
мүмкіндік беріп, этностық проблемаларды шешуде толқуларды басып, мұнай, газ
және басқа орны толмас табиғи ресурстарды сыртқа шығаруды қысқартып,
инфляцияны ауыздықтап, қаржылық және ақша жүйелерін сауықтырады.
Агроөнеркәсіптік өндірісі дамыған елдердегі эволюция меншікке
құқық пен жерді шаруашылық жүргізу құқығын бір-бірінен бөліп тастау
болмайтын іс екенін дәлелдеп берді. Міне, дәл осындай себептен аграрлық
өндірістің кеңшар-ұжымшар моделі көпшіліктен қолдау таппай, бұрынғы Кеңес
Одағының елдерінде дами алмады.
Өткен жылдар ішінде біздер соншалықты ұмтылған қоғамдастырудың
деңгейін арттыру жұмысшының меншіктен аластатылу масштабын одан сайын
арттыра түсті. Өндірістің көлемін қалай дегенде де көбейтуге тырысушылық
аграрлық өндірістің ішкі табиғатына қарама-қарсы қайшылықта болатынын кеш
ұқтық.
Бір қарағанда қарапайым көрінетін ауыл шаруашылығы өндірісі- өте
нәзік, жеңіл үзілетін және көп аялауды қажет ететін жүйе, ол қатаң қалыпқа
салғанды көтермейді. Ауыл шаруашылығы өндірісі басшылықтың білікті
болғанына, жұмысшылардың белсенді күш-жігеріне қарамастан көптеген
факторлардың әсерінен азапқа түскен адамдай ауыр халды басынан кешіреді.
Мысалы, әзірге адамның бақылауына аз көрінетін табиғи фактор, оның ішінде
ауа райының жағдайын алайық. Қуаңшылық, бұршақ жауу және басқа қолайсыз
құбылыстар жұмысшылардың барлық ұмтылысына айтарлықтай зиян әкеледі немесе
тіпті жоққа шығарып тынады.
Аграрлық өндірістің тағы бір ерекшелігі дұрыс пайдаланған
жағдайда тозбайтын, қайта керісінше құнарлана түсетін, өндірістің
айырбастауға келмейтін ең басты мәңгілік қоры--жердің алабөтен орны болып
табылады. Жердің құнарлығындағы айырмашылық еңбек пен капиталды бірдей
жұмсағанның өзінде де өндіріс пен табыстың көлеміндегі айырмашылықты
туғызады. Осыдан барып жер рентасы және табысты реттеу, сондай-ақ жақсы
ауыл шаруашылық жерлерінің шектелу проблемалары туады.Қазіргі заманғы ауыл
шаруашылығының осындағы экономикалық процестерге және ауыл шаруашылығы
өнімдерінің рыногіне үлкен бизнестің әсері күшейген шақтағы аралас
салалармен тығыз топтасып кетуі ауыл шаруашылығындағы экономикалық
бағыттарды аралас салалардың әсерінен бөлек қарастыру терең зерттеуге
мүмкіндік бермейтіндіктен, агробизнесті жүзеге асырудың теориялық-
әдістемелік негіздерін дамыту және практикалық әдістерді оқып үйрену
қажеттілігі туады.
Агробизнестің салалары да төрт негізгі сфераға бөлінеді.
Агробизнес кешені
1сфера. Ресурстар
техника, жем, тұқым,
тыңайтқыш, улы химикаттар,
несиелік ресурстар
4 сфера. Агросервис:
мемлекеттік,
кооперативтік,
жеке
Агробизнес комплексінің басқа сфераларды байланыстырып тұратын ұйытқысы
ауыл шаруашылығы болып табылады. Бірінші сфераға ауыл шаруашылығын
техникамен, жем-шөппен, тұқыммен, тыңайтқышпен, өсімдіктер және малды
қорғайтын дәрі-дәрмекпен, яғни өндірістің материалдық факторымен қамтамасыз
ететін салалар жатады.
Сфералардың үшінші тобы егіс даласынан өнімдерді тұтынушыға жеткізумен
айналысатын салалардың жұмысын қамтамасыз ететін маркетингтік сфераны
құрайды.
Төртінші сфера агробизнесті толықтай және оның жекелеген салаларының
қызметін жақсартуды қамтамасыз ететін агросервистен тұрады.
Агроөнеркәсіптік кешен құрылымы агробизнес кешені құрамымен өте ұқсас және
ол үш сфераның басын құрайды.
Агроөнеркәсіптік кешен
1 2 3
Қор шығаратын
салалар
Ауыл шауашылығы
өндірісі
Бірінші сфераға трактор және ауыл шаруашылығы машиналарын
жасау, минералдық тыңайтқыштар және өсімдік пен малды қорғаудың химиялық
құралдары, сондай-ақ суландыру құрылысы сияқты қорды қажет ететін салалар
кіреді.
Екінші сфераға таза ауыл шаруашылық өндірісінің салалары - егін
шаруашылығы, мал шаруашылығы және ауыл шаруашылық мал азығын өндіру жатады.
Үшінші сфера әдетте ауыл шаруашылығы шикізаттарын дайындау,
тасымалдау, сақтау және өңдеуді қамтамасыз ететін салалар мен өндірістің
жиынтығы болып табылады.
Агроөнеркәсіп кешенінің құрылымын ретке келтіру мақсатында Азық-түлік
бағдарламасы қабылданып, агроөнеркәсіптік өндірісті басқару қайта құрылды.
Бірақ, шамадан тыс орталықтандыру мен әміршіл-әкімшіл экономика шеңгелінде
бұл міндетті орындау мүмкін емес еді.Экономика сферасында, оның ішінде
аграрлық секторда бірдей бастау алғанына қарамастан, бұрынғы одақтық
республикаларда көзге ілмей кетуге болайтын өзіндік ерекшеліктер бар.
Мұның өзі КСРО тарағаннан кейін пайда болған барлық жаңа мемлекеттерге,
оның ішіде Қазақстанға да теңдей қатысты.
Нарықтық экономикаға барар жолдағы Қазақстан республикасы агроөнеркәсіп
кешені дамуының жай-күйі, негізгі проблемалар мен бағыттарын
қарастырайық. Қазақстан- 16,5 миллион адам тұратын Орталық Азиядағы ірі ел,
ол өзінің көлемі жағынан дүние жүзінде сегізінші орын алады.
Көмір қара және түсті металл, мұнай, газ өндіру жөніндегі дамыған
өнеркәсібі, металлургия және металл өңдеу, машина жасау, химия және жеңіл
өнеркәсібімен қатар республиканың мықты агроөнеркәсіптік потенциалы да бар.
Ауыл шаруашылық жерінің жалпы көлемі 222,3 миллион гектар, оның
ішінде егістік жер 36 миллион гектар, жайылымдық жер 182 миллионнан астам
гектар және шабындық жер 5 миллионға жуық гектар құрайды. Әрбір жан басына
шаққанда шамамен 2,2 гектар жерден келеді. Бұл дүние жүзіндегі ауыл
шаруашылығы жағынан дамыған көптеген елдердегіден әлдеқайда көп. Соңғы
жиырма жылдың ішінде жыл сайын орташа есеппен 24 миллион тоннаға жуық
астық, 1,5 миллион тоннаға жететін ет, 3,5 миллион тоннадан астам сүт және
100 мың тоннаға жуық жүн өндірілді.
Қазақстанда ауыл шаруашылығы дақылдарының 60-қа жуық түрі өсіріледі,
сүтті және етті ірі қара, жүнді, етті-майлы және қаракөл қойлар, жылқы,
түйе, шошқа, құстың бірнеше түрлері, марал, сондай-ақ ара мен балық, мамық
жүнді аң шаруашылығы бар. Республиканың агроөнеркәсіп кешенінің бірінші
сферасы машина жасау, микробиологиялық және химиялық өнеркәсіппен
айналысады.
Агроөнеркәсіп үшін машина жасаумен Павлодар трактор зауыты, Ақмола
эрозияға қарсы техника шығару өндірістік бірлестігі және "Манкетживмаш",
"Актюбсельмаш" пен Мамлют машина жасау зауыттары мал шаруашылығы үшін
машина жасаумен айналысады. Бұдан басқа, бөтен саладағы, оның ішінде
қорғаныс зауыттарында да ауыл шаруашылық машиналарының кейбір түрлері және
қосымша бөлшектер шығарылады.
Қазақстан агроөнеркәсіп кешенінің үшінші сферасында тамақ, ет-сүт
және ұнжарма өнеркәсібі кәсіпорындарынан, дайындау, сақтау,сондай-ақ
ауылшаруышылығын өндірістік-техникалық, транспорттық, агрохимиялық, мал
дәрігерлік-санитарлық және суландыру жөнінен қызмет ететін кәсіпорындар мен
ұжымшардың жүйесінен және агроөнеркәсіп кешенінің басқа да салаларынан
тұрады.
Қазақстан агроөнеркәсіп өндірісі дамуының маңызды ерекшелігі алабөтен
- топырақтық-климаттық жағдайы мен өсімдік өсіретін топырақ бетінің әр
түрлілігі, олардың көлденеңнен және тігінен аймақтануын анықтайтын кең
байтақ жер аумағы алып жатқандығы болып табылады. Температураның (100оС)
тиімді жиынтығы солтүстіктегі 25000-нан оңтүстік және оңтүстік-шығыста
45000-ға дейін аралықта құбылып отырады. Мұның өзі суптропикалық және
тропикалық дақылдардан басқа, ауыл шаруашылығының барлық дақылдарын, дәнді
дақылдардан бастап жүзім мен мақта өсіруге дейін мүмкіндік береді.
Қазақстан жер аумағының көп бөлігі егіншілікпен айналысуға болатындай
аймақта орналасқан. Республиканың солтүстігі мен орталығында жауын-шашын
140-350 мм-ден оңтүстіктің, оңтүстік-шығыстың және шығыстың таулы және биік
таулы аймақтарында 450-900 мм-ге дейін жетеді.
Жер аумағының топырақ беті де қатты ерекшеленеді- республиканың
солтүстігінде кәдімгі, қою қоңыр топырақ, қоңыр топырақ және ашық қоңыр
топырақ және таулы сілтілі қара топырақты болып келеді. Қара топырақты жер
көлемі бар-жоғы 15 миллион гектарға жуық жерді құрайды. Бұдан басқа,
Қазақстанда 77 миллионға жуық гектар топырақтың эрозияға ұшырауына бейім
жер, 50 миллион гектарға жуық эрозияға қауіпті жер, оның ішінде 17,7
миллион гектарға жуығы егістік жер, 74 миллион гектардан астам сортаң және
кейбір топырақты жер, оның 8 миллионға жуығы өңделген жер бар.
Республика агроөнеркәсіп кешенінің тағы бір ерекшелігі - өндірістің
мамандандырылуы мен шоғырландырылуының жоғары деңгейде болуы. Қазақстанның
ауыл шаруашылығы кәсіпорындары егістік жер көлемі жағынан кеңестік
кезеңінде ТМД елдері бойынша орташа есеппен алғанда 6 есеге жуық артық
болды. Жалпы өнім өндіру көлемі бойынша 2-3, одан да көп есе болды.
Қазақстан агроөнеркәсіп өндірісінің келесі ерекшеліктері - мұнда
жақын шетелдерге қарағанда агроөнеркәсіп кешеніндегі салалық
сәйкессіздіктер көзге бірден түседі, ауыл шаруашылығы өнімдері мен
шикізатын өңдеумен, оларды сақтау және тасымалдаумен айналысатын қор
шығарған сфералар мен салалар, сондай-ақ жалпы агроөнеркәсіп инфроқұрылымы
нашар дамыған.
90-жылдардың басында агроөнеркәсіп кешені құрылымында ауыл
шаруашылығының үлес салмағы 64%-ке жуық, 1-сферада 8%-ке жуық және 3-
сферада 28%-тен астамырақ болды. Республикада автомашина және комбайн жасау
өнеркәсібі мүлдем жоқ. Қолда бар элеваторлық қуаттар астықты өңдеуді, ал ет
комбинаттары етті өңдеуді толық қамтамасыз ете алмайды. Осының салдарынан
өндіріс өнімі көлемінің 30%-і ысырапқа ұшырайды. Бұрынғы КСРО кезінде
Қазақстан кооператорлары шикізатты республикадан тыс жерге шығарып, оны
сонда өңдеп, дайын өнімді қайта алып келетін.
Республикадан тыс жерге екі жақты тасымалдауға кететін шығыннан басқа
бірқатар өнім алу үшін бастапқы шикізат болып табылатын өнім қалдықтары да
өнім өңделген жерде қалып қоятын. Сондай-ақ Қазақстан еңбеккерлері өндірген
үстеме өнімнің бір бөлігі де сол ауыл шаруашылық өнімдерімен бірге сыртқа
шығарылып тұратын.
Қазіргі жағдайда Қазақстандағы экономикалық жаңғырулар өзінің шешуші
кезеңіне енді. Қазірдің өзінде нарықтық қатынастардың жұмыс істеуінің
негізі және тиісті ұйымдық құрылым қаланып, бірте-бірте өндіріс құлдырау
тоқтатылып және алға қарай жылжу мүмкіндігі пайда болып, үлкен мақсаттар
мен агроөнеркәсіптік өндіріс дамуының стратегиясы мен тактикасын анықтау
қажеттілігі туды.
Республика Президенті Н. Ә. Назарбаев "Қазақстанның егемен мемлекет
ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы" деген еңбегінде былай деп
атап көрсетті: "... барлық стратегиялық жоспарлардың алдында агроөнеркәсіп
кешенінің дамуы, оны жүйелі және батыл реформалау керек..." . "Ауыл, селоны
және агроөнеркәсіптік кешенді дамытудың артықшылықтары туралы" Заң қабылдау
да осы мақсаттарға арналды.
Мемлекет басшысының идеяларын, қабылдаған заңдар мен Республика
үкіметінің қабылдаған қаулыларын іс жүзіне асыра отырып, Қазақ
Ауылшаруашылығы ғылымдары академиясыныңғалымдары "Қазақстан Республикасы
агроөнеркәсіптік кешенін дамытудың 2004 жылғы тұжырымдық бағдарламасын"
жасады.Оны жасау барысында мынадай көптеген объективтік факторлар еске
алынды:
- егемен мемлекетті өркенду;
- материалдықөндіріс сферасындағы нарықтық қатынас
заңдары;
- аграрлық ғылым мен техника жетістіктері;
- ауыл шаруашылық өнім өндірісінің тиімділігі.
Дүниежүзілік сауданың құрылымы. Дүниежүзілік сауданың қарқынды және
өскелең дамып келе жатқан секторы-өңдеуші өнеркәсіп саласының тауарлары,
оның ішінде ғылыми сыйымды тауарлар. Өнеркәсібі дамыған елдерде ғылыми
сыйымды тауарлар экспорты жылына -500 млрд доллар құрайды, ал жоғарғы
технологиялық өнімнің үлесі 40%-ке жақын. Машиналар мен жабдықтар
саудасының да ролі артып келеді. Осымен байланысты ғылыми-техникалық,
өндірістік, коммерциялық, қаржы-несие қызметтерінің айырбасы кең қанат
жаюда. Машиналар мен жабдықтар саудасының қарқыны бірқатар жаңа қызметтер
түрлерін өмірге алып келді. Оларға: инжиниринг, лизинг, консалтинг,
ақпаратты есептеу қызметтері жатады.
Инжиниринг - клиентке көрсетілетін инженерлік қызметтердің жиынтығы.
Оның түпкі мақсаты өндіріске жұмсалған күрделі қаржыны, немесе басқа
шығындарды өтеуде жоғарғы нәтижеге жету. Ондай нәтижеге жету үшін
инжиниринг материалдық, технологиялық, еңбек және қаржы ресурстарын тиімді
пайдаланудың әдістерін іздестіреді.
Лизинг - машиналар мен жабдықтарды белгілі бір мерзімге арендаға беру
туралы келісім. Лизинг халықаралық және ұлттық деңгейде өнеркәсіп – банк
монополияларының жалғасып кетуінің жаңа нысаны.
Консалтинг - жобаларды дайындау және жүзеге асыру кезіндегі кеңес беру
қызметі.
Соңғы онжылдықта (1985-1996ж.ж.) өнеркәсібі дамыған елдердің машиналар
мен жабдықтар экспорты үш есе өсті. әсіресе электротехникалық және
электронды жабдықтарды экспорттау жедел қарқынмен дамып келеді, олардың
үлесіне машинатехникалық өнімдері экспортының 25%-і тиеді.
Халықаралық сауда жедел дамып келе жатқан саланың бірі – химиялық
өнімдеу саудасы. Энергоресурстар мен шикізатқа сұраныстың көбейгенімен,
шикізат саудасының қарқынды дүниежүзілік сауда қарқынынан едәуір төмен.
Мұның себебі: біріншіден, шикізатты алмастыратын жасанды өнімдерді өндіруді
ұлғайтуды; екіншіден, шикізаттың өзін ұтымды пайдалану арқылы қалдықсыз,
терең өңдеу процесін қолдану.
Дүниежүзілік азық-түлік саудасының оған деген сұраныстың біршама
азайғандығы байқалады. Бұл белгілі дәрежеде өнеркәсібі дамыған елдерде азық-
түлікпен қамтамасыз ету деңгейінің жоғарылауымен байланысты.
Халықаралық ұйымдардың мәліметтері бойынша, соңғы онжылдықта (1985-
1996ж.ж.) халықаралық сауда жыл сайын орта есеппен 5,2%-ке өскен. Бірақ
мұншалықты өсу барлық уақытта бірдей емес. Мысалы, 1989 жылы халықаралық
сауданың өсуі 8,2% болса, 1993 жылы 4%-ке дейін төмендеген. Мұның басты
себебі: өнеркәсібі дамыған елдерде байқалған экономикалық тоқырау. Ал, дәл
осы кезеңде азиялық жаңа индустриалды елдерде сыртқы сауда қарқыны 10%-н
асқан. 1994 жылы халықаралық сауданың көлемі 9,5%-ке жоғарылап, осы
жылдардың басындағы төмендеу тенденциясы тоқтаған.
Дүниежүзілік сауданың 90-шы жылдардың орта шенінде жедел өсуі , АҚШ-
тың, Италияның, Канаданың, Испанияның импортының қарқынды өсуімен
байланысты. Сонымен қатар бұл процеске Қиыр Шығыс, Латын Америкасы
елдерінің шаруашылық коньюнктурасының жақсарғаны да әсер етті. Егер сауда
саласындағы кедергілер біртіндеп жойыла берсе, онда халықаралық тауарлар
нарығы жыл сайын орта есеппен 6%-ке өсері анық.
Дүниежүзілік саудада жүріп жатқан процестерді талдасақ, оның басты
тенденциясы сыртқы сауданы ырықтандыру дер едік. Бұл орайда бірқатар
проблемелар да көрсетер еді. Оның негізгісі – мемлекетарлық экономикалық
топтар, сауда-экономикалық одақтар деңгейіндегі протекционистік
тенденциялардың ұлғаюы. Дүниежүзілік банктық есептеулерге қарасақ бұл
одақтардың шеңберіндегі 90-шы жылдары дүниежүзілік сауданың 42%-ы жүзеге
асырылған.
1.2. Егіншілік салаларын дамыту.
Республикадағы егіншіліктің негізгі саласы астық өндіру болып
табылады. Тың және тыңайған жерлерді игеру Қазақстанды астықты ірі
өндірушілердің қатарына қосты. Қазақстан жан басына астық өндіру жөнінен
де дүние жүзінде күні кешеге дейін Канададан кейінгі екінші орынды иеленіп
келеді.
Қазақстандағы егіс көлемінің, астық өнімділігі мен жалпы түсімнің өсу
қозғалысы
Жылдары Егіс Топы- Өнімділік Өнімділік Жалпы Жалпы
алқабы рақты ц га өсуі цга өнім өнімнің
млн. га өңдеу млн. т өсуі
млн. га млн. т
1946-1955 7,0 - 5,6 - 3,9 -
1956-1965 24,6 6,9 7,0 1,4 17,2 13,3
1966-1975 23,8 15,3 8,9 1,9 21,2 4,0
1976-1985 25,3 22,0 9,6 0,7 24,3 3,1
1986-1990 24,1 22,0 10,0 0,6 24,1 0,2
1991-2005 28,2 23,5 11,6 0,4 25,0 0,9
Қазақстанның солтүстік облыстарындағы көптеген аудандардың топырақтық-
климаттық жағдайы тұрақты астық өндіруді қамтамасыз етеді. 60-жылдардың
ортасында топырақтың эрозияға ұшырауы егіншілік топырақ қорғаудың ғылыми
негізделген жүйесін қолдану арқылы тоқтатылды. Алайда, Республиканың кейбір
облыстарында дәнді дақылдар ішінара ашық қоңыр және сұр құба топырақты шөл
далалық аймақта орналастырылған. Бұл жерлерде өнімділік гектарына 5-6
центнерден аспайды. Ақмола, Ақтөбе, Павлодар және басқа кейбір облыстарда
жеңіл механикалық құрылымдағы топырақты жерлерді жырту да басы артық дүние
болып шықты. Сондықтан да тұжырымдық бағдарламада құнарсыз жерлердегі
дәнді дақылдар егістігі көлемін бірте-бірте қысқартып, гектарына 8
центнерден өнім беретін жерлердің өзін-өзі ақтауы мен шығынын жабу
мақсатында астық өндірісі экономикасының қазіргі заманғы жай-күйіне
жақындастырылу қарастырылған.
Астық қажеттілігінің балансы мен егістік көлемінің, өнімділіктің және
жалпы түсімнің есебі Республика астық өндірісінің мүмкін нұсқаларын
көрсетеді. Күш-жігер мен қаржылық-материалдық көздері барынша қолайлы
аудандарда астық өндіруге шоғырландыру арқылы дәнді дақылдар егістігінің
көлемін қысқарту ішкі қажеттіктерді толық қамтамасыз етуге, нарықтық
экономика жағдайында анықтаушы күш болып табылатын саланың өзін-өзі жалпы
ақтауы арқылы астықты шетелге шығаруға да мүмкіндік береді.
Дәнді Өнім Жалпы Шығындар, млн. Т
Нұсқалар дақыл ділік өнім
алқабы цга млн. т
мың га
тұқым Азық-түлік Нақты ақы
жем Сақ қоры
экспорт
Бастапқы өнім: Алқап өнімділігі:
1.5 цга кем
1.6 цга кем
3.7 цга кем
облыстар ойынша алқап өнімділігі 6 же 7 цга-дан төмен болғанда
22,7
18,3
16,3
13,1
17,0
9,2
14,2
14,9
16,2
14,4
20,9
26,0
24,2
21,2
24,5
3,0
2,8
2,4
2,0
2,6
3,0
3,4
3,4
3,4
3,4
1,0
1,1
1,2
1,3
1,3
6,0
7,5
7,5
7,5
7,5
2,0
2,1
2,0
2,1
2,1
5,9
9,1
7,7
4,9
7,6
Кестеде талдау көрсетіліп тұрғандай, ең алдымен гектарына 5 центнер, одан
кейін гектарына тиісінше 6 және 7 центнерден өнім беретін егістік
алқаптарын бірте-бірте өндірісін үдету есебінен дәнді дақылдар егістігінің
басқа бөліктерінде жалпы өнімді көбейтуге мүмкіндік береді. Мұның өзі де
кезегінде өнімділікті арттыру және тұқымға кететін шығынды азайту есебінен
азық-түлікке, жем-шөпке, қамсыздандыру қорына және өнімді шетелге шығаруға
кететін қаржыны көбейтуге жағдай жасайды. Бірақ,
басты жетістік ретінде осы саланың бәсекелестік қабілетін әлдеқайда
арттыра түсуге септігін тигізетін астық өндірісінің тиімділігін арттыру мен
оның рентабельдігі 34-52% -ға өсуін айту керек.
Дәнді дақылдар алқабын теңдестірілген қысқартудың тиімділігі мұнымен
шектелмейді. Біріншіден, өнімді аз беретін 6,5 миллион гектар жерді 7-8
жыл ішінде бірте-бірте қысқарту жердің желдік эрозияға ұшырамауына
мүмкіндік беріп, топырақтың құнарлығын қалпына келтіреді. Екіншіден,
жайылымдар мен шабындықтарда мал азығын көбірек өндіруге мүмкіндік береді.
Үшіншіден, құрамында 14-18% және одан да көп белок бар, жай астыққа
қарағанда бағасы 30-50% қымбат жоғары түрдегі бидайдың бағалы сорттарын
кепілдікпен өсіруге объективті жағдайлар пайда болады.
Жаңғыру егіншіліктің басқа салаларында да қарастырылған. Халықтың жан
басына шаққанда 10,2 килограм орнына бар-жоғы 3 килограмм өсімдік майын
өндіретін Қазақстанда бұл өнімнің тапшылығы май дақылдары тұқымы
өндірісінің арттырылу қажеттілігін тудырып отыр. Тұрғындардың қажеттілігін
толық қамтамасыз ету үшін май дақылдарының жалпы түсімін 792 мың тоннаға
жеткізіп және 170 мың тоннадан астам май шығару керек болды Бұл үшін 2000
жылғы 606 мың гектар май дақылдары егістігін 2005 жылы 702 мың гектарқа
дейін кеңейтті.
Мақта шаруашылығында өзіндік қиын жағдай қалыптасты. Мақта алқабын
негізсіз көбейту бұл аймақтағы экологиялық жағдайдың біраз бұзылуына әкеліп
соқты. Осы жағдайды және сондай-ақ көрші елдердің әлдеқайда сапалы мақта
өндіріп, әлемдік рынокке шығаруға мүмкіндіктері бар екенін ескере отырып,
бұл дақылды екі кезеңде- алдымен 73,1 мың гектарға, одан соң 52,1 мың
гектарға қысқарту тиімді.
Күріш алқабын Қызылорда облысында 82,0 мың гектардан 70,8 мың
гектарға, Оңтүстік Қазақстан облысында 19,9 мың гектардан 12,8 мың
гектарға, Талдықорған облысында 4,2 мың гектардан 3,3 мың гектарға дейін
қысқарту көзделуде. Тек Алматы облысындағы 12 мың гектар күріш алқабы
қысқартылмайды. Қазіргі жағдайда 520-600 мың тонна өңделмеген күріш дәнінің
жалпы түсімінен 260-300 мың тонна жарма шығады. Ал, біздің
қажеттілігіміздің - 120мың тонна. Сондықтан да күріш алқабын қысқарту бізге
әлдеқайда тиімді. Өйткені, күріш сапасының соншалықты жақсы болмауы бұл
өнімді дүниежүзілік рынокке шығаруға мүмкіндік бермейді, ал бұл дақылдың
егістік көлемін азайту Республиканың күріш өсірумен айналысатын
аудандарындағы экологиялық жағдайдың жақсаруына түрткі болады.
Ерекше қиын жағдай халықты қантпен қамтамасыз етуде қалыптасып отыр.
Егер тамақтану нормасы бойынша 544 мың тонна қант керек болса, біздің
Республикамызда бар-жоғы 10 мың тонна қызылша өндіріледі, 210 мың қызылша
өсірумен айналысатын негізгі аймақтарда топырақты сауықтыру қажеттілігі бұл
дақыл егістік көлемін қысқартуды талап етеді. Жалпы бұл жұмыс 1986 жылдан
қолға алынды Егістік көлемі 60 мың гектарға дейін жеткізіліп, гектарына 300-
350 центнер өнім алу 180-210 мың тонна қант шығаруға болатын 1,8-2,1
миллион тонна тәтті түбір жинауға мүмкіндік береді.
Қазақстанның топырақты-климаттық жағдайы халықтың картоп өнімдеріне
деген қажеттілігін жергілікті өндіру есебінен қамтамасыз етуге мүмкіндік
береді. Жылына бір адамға 90 килограмм норма десек, тұқым қорын есепке
алғанда, картоп өндіру 2005 жылы 2597,8 мың тоннаға жетті.
Бір адамға жылына 110 килограмм көкөніс қажет болса, бұл көрсеткіш
Қазақстан бойынша 1,80-1,95 миллион құрайды. Тұжырымдық бағдарламада 2000
жылғы 83,3 мың гектар көкөніс алқабын өнімділік өсуін тиісінше гектарына
114 центнерінен 375 центнерге жеткізу арқылы 60,6 мың гектарға
қысқартып,жалпы түсімді 2272,8 мың тоннаға жеткізу көзделіп отыр.
Бір адамға норма бойынша 20-25 килограмм бақша дақылдарының өнімін
өндіру керек болса, 2005 жылы шамамен алғанда 389 мың тонна бақша өнімдері
өндірілді. Көкеністің қажетті мөлшерін өндіру негізінен ғылыми-зерттеу
мекемелерінің ұсыныстарымен негізделген өнімділікті арттыру және аймақтық
технологияны енгізу есебінен жүзеге асырылмақ. Қазіргі жағдайда жеміс-жидек
өнімдерінің жылдық өндірісі қажетті 1,4 миллион тонна орнына 400 мың
тоннадан аспайды. Бұл - қажеттілікті тек 30% қана қамтамасыз ету деген
сөз.
Республикадағы бақ көлемі де мардымсыз - бар-жоғы 83,2 мың гектар.
Жүзім алқабы- 21,9, жидек алқабы- 8,3 мың гектар. Соңғы 15 жылдың ішінде
бақ 12 мың гектарға, жүзімдіктер 5 мың гектарға азайып, тек жидек алқабы аз
ғана өсті. Бұл дақылдардың өнімділігі де өте төмен: жеміс- гектарына 40
центнер, жүзім- 62-67 және жидек 30 центнерге жуық өнім береді.
Тұжырымдық бағдарламада Алматы және Жамбыл облыстарына қарағанда
өте қолайлы жағдайы бар Оңтүстік Қазақстан облысында негізінен мақта
егістігін қысқарту есебінен жеміс-жидек дақылдары мен жүзім алқаптарын
күрт көбейту қарастырылған. Мұнда өнімділік аталмыш екі облысқа қарағанда
1,5-2 есе жоғары. 2007 жылға дейін Оңтүстік Қазақстан облысында 9,9 мың
гектар бақ, 5,8 мың гектар жүзімдік отырғызылмақшы, сондай-ақ тиісінше
бұрынғы 5,4 және 2,0 мың гектар жаңғыртылмақшы. Толық жеміс беретін шағына
жеткенде бұл бақтан қосымша 100-130 мың тонна өнім және жүзімдіктен 30-100
тонна өнім алуға болады.
Жалпы Республика бойынша 2007 жылға дейін 39 мың гектар жаңа
көпжылдық көшеттер отырғызылып және қолда бар 35 мың гектар алқап
жаңғыртылады.
II ТАРАУ. Азық – түлік проблемасын тұжырымдылық бағдарлама арқылы шешу және
оны жүзеге асыру.
2.1. Жем-шөп өндіру.
Республиканың жем-шөп базасын дамыту жайылымдылық шаруашылықтың,
шабындық жерлердің, екпе жем дайындаудың, сондай-ақ астық алқаптарынан
шығарылған жерлердің жем өндіруге тартылуының жай-күйімен байланысты. Мал
азығының шағырсыз барлық түрлерін өндіруді 2007 жылы 43,3 миллион тонна
азық бірлігіне жеткізу көзделіп отыр. Бұл- 1991 жылға қарағанда 12%-ға
артық. Бұдан басқа жыл сайын мал азығы үшін 7,5 миллион тоннаға жуық астық
бөлінеді.
Жем-шөптің жартысынан көбін 182 миллион гектардан астам жайылымдық
жерлер береді. Олардың123,1 миллион гектары суландырылған. Суландырылған
жайылымдықтардың мал азықтық қоры шамамен алғанда 17,9 миллион тонна азық
бірлігін құрайды. Алайда, жайылымдықтардың жай-күйі дабыл қағарлықтай
жағдайда тұр.
Тұжырымдық бағдараламада оларды жақсарту жолымен жайылымдықтың
азықтық сыйымдылығын арттыру қарастырылған. 2007 жылға дейін 2150 мың
гектар алқапқа екпелі шөп өсіріліп, 834,9 мың тонна азық бірлігі қосымша
енгізілмекші.
Бұған қосымша 8 жыл бойы жайылымдықтардың жылдық тыныстауы
ұйымдастырылмақшы. Бұл олардың өнімділігін 20%-ға арттырып, 2005 жылы
қосымша 3,5 миллион тонна азық бірлігін алуға мүмкіндік береді. Басты
резерв жайылымдылықтың 58,9 миллион гектар жер аумағы қосымша суладыру
болып табылады. Бұл жағдайда 2007 жылы тағы да 7,4 миллион тонна азық
бірлігін алуға болады. Экологиялық қызметтер олардың пайдалану
мүмкіндіктерін бекіткен жағдайда жабық сынақ алаңдарынан босаған жерлер де
қосымша резерв болатыны сөзсіз.
5 миллион гектардан астам табиғи шабындықтар Республикада
дайындалатын шөптің бар-жоғы 30%-ға жуығын береді, ал қалғандарын егістік
азық дайындау және жайылымдықтарды шабу арқылы жасалынады. Сондықтан да
астық дақылдары егістігін қысқарту есебінен екпелі шабындықтарды кеңейту
қажеттілігі туып отыр. 2007 жылға дейін тағы да 4,3 миллионгектар екпелі
шабындық жасалады. Сондықтан да астық дақылдары егістігін қысқартуесебінен
екпелі шабындықтарды кеңейту қажеттілігі туып отыр. 2007 жылға дейін тағы
да 4,3 миллион гектар екпелі шабындық жасалады. Тұтастай алғанда
шабындықжерлердің барлық түрінен шөп дайындау 4,8 миллион тонна азық
бірлігіне жеткізіледі. Шөптің өнімділігі мен сапасын арттырудың қосымша
резерві минералдық тыңайтқыштарды пайдалану, көлтабандап суару жүйесін
салу, шөп шабу, престеу, белсенді желдету технологияларын жетілдіру болып
табылады.
Мал азығы дақылдарының жалпы көлемі 2007 жылға дейін сол 11,3 миллион
гектар деңгейінде өзгеріссіз қалады. Оның 7,1 миллион гектары бір жылғы
және көп жылғы шөп, 2,0 миллион гектары шырынды мал азығы. Өнімділікті
арттыру есебінен егістік жерлерден мал азығы. Өнімділікті арттыру есебінен
егістік жерлерден мал азығын дайындаудың жалпы көлемі 2007 жылы 13,7
миллион тонна азық бірлігін құрайды. Бұл 1986-1990 жылдар аралығындағы
орташа деңгейден 10% артық.
2.2. Мал шаруашылығын дамыту.
Қазақстан- мал шаруашылығы дәстүрлі дамыған ел. Жергілікті халықтың
әдет-ғұрпы мен ғасырлар бойғы тәжірибесі, жайылымдық және шабындық
жерлердің кең байтақ көлемі, қар аз жауатын қысы және ұзақ уақыт аязсыз
кезеңімен ерекшеленетін қолайлы климаттық жағдайы мал шаруашылығының барлық
салаларын табыспен дамытуға мүмкіндік береді.
Республикада 2003 жылдың басында 9,5 миллионнан астам мүйізді ірі
қара, оныңішінде 3,5 миллионға жуық сиыр, 36 миллонға жуық қой мен ешкі, 3
миллионға жуық шошқа, 1,6 миллион жылқы, 146 мық түйе және 60 миллионға
жуық құс болды.
Осы факторларды есепке ала отырып, 2007 жылы сүт беретін ірі қара
санын 5,719 мың басқа дейін, оның ішінде сиырды 2,309 мың басқа дейін
азайту көзделіп отыр. Бұл жағдайда жем-шөппен қамтамасыз етілу қазіргі 66%
орнына 100% құрайтын болады. Басқаша айтқанда, бұл құрылымдық басқа
берілетін азық 2005 жылғы 22,1 центнер орнына 37,5 центнер азық бірлігін
құрады. Мұндай азықтандырылу жағдайында әр сиырдан жылдық орташа есеппен
3818 килограмм сүт сауылып, сүт өндіру 8815 мың тоннаға жетіп, әр жан
басына шаққанда 474 килограммнан келеді. Ал 2005 жылы 5.555,1 мың тонна
сүт өндіріліп, нормадағы 369 килогрмм орнына әр жан басына шаққанда 326
килогрммнан айналған еді.
Есептеулер көрсетіп отырғанындай, сүт өнімдері өндірісін арттырудың
қосымша резерві қымыз, шұбат дайындау және қой мен ешкі сүтін, яғни қосымша
184 мың тонна сүт және сүт өнімдерін өндіру көзделген. Сүт өнімдерінің бір
бөлігін шетелге шығарудың мүмкіндігі пайда болады.
Жүн және тері шикізатын өндіруге ерекше назар аударылады. Республика
есепке сәйкес 2007 жылға шамамен алғанда 30 мың
тонна жүн, сондай-ақ 165 тонна ешкі түбітін шетелге шығара алады. 2007
жылы 1 миллион 760 мың дана қаракөл елтірісін өндіру жыл сайын шетелдерге
460 мың жоғары сапалы тері өткізуге мүмкіндік береді. Мұның өзі қомақты
валюта түсірудің көзі болмақ.
Тұжырымдық бағдарламада сондай-ақ орман және балық шаруашылығы, бал
және дәрілік шикізаттар шығару, өнімдерді мал дәрігерлік жағынан қамтамасыз
ету, сақтау және өңдеу, техникалық қызмет көрсетуді ұйымдастыру,
агроөнеркәсіп кешені дамуын ғылыми қамтамасыз ету, кадрларды дайындау және
қайта дайындау жәнінде нақты шаралар қарастырылған.
Қазақстан агроөнеркәсіп кешені дамуының басты бағыттары негізінен
алғанда ұйымдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz