Көк – жасыл балдырлар туралы ақпарат
КІРІСПЕ
І Көк . жасыл балдырларға жалпы сипаттама
ІІ Көк . жасыл балдырлардың морфологиялық сипаттамасы
ІІІ Көк . жасыл балдырлардың физиологиясы мен экологиясы
ІV Көк.жасыл балдырлардың биологиялық қарым.қатынастары
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
І Көк . жасыл балдырларға жалпы сипаттама
ІІ Көк . жасыл балдырлардың морфологиялық сипаттамасы
ІІІ Көк . жасыл балдырлардың физиологиясы мен экологиясы
ІV Көк.жасыл балдырлардың биологиялық қарым.қатынастары
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Қазіргі таңдағы қоршаған ортаның қолайсыз жағдайларының салдарынан адам денсаулығы айтарлықтай нашарлады. Адам организмнің төзімділігін арттыратын макро- және микроэлементтердің әсері белгілі. Олардың ішіндегі физиологиялық маңызды микроэлемент селен болып табылады. Біздің еліміздегі селенмен мардымсыз қамтамасыз етілуінің нәтижесінде инфекциялық, жүрек – қан тамыр аурулары, онкологиялық және гастроэнтерологиялық аурулар белең алуда. Мысалы Финляндия сияқты елдерде бұл сұрақ топыраққа селен қосылыстары бар тыңайтқыштарды пайдалану арқылы шешілген.
Ал біздің ел үшін жеріміздің ұлан-байтақ болуына байланысты селенді топыраққа еңгізу мүмкін емес. Сол себептен елімізге БАҚ-ты (биологиялық активті қоспаны) пайдаланған жөн. Айта кететін жайт, БАҚ – ты пайдалану, әрбір индивидтің селен дәрежесін нақты бағалау емес (немесе барлық аумақтың селен жетіспеушілігімен күресіп, мониторинг жүргізу емес), массалық профилактикалық тұрғыда қарастырылады. Селен қосылған БАҚ – ты профилактикалық қоспа ретінде пайдалану (40-45 мкг/күніне) пайдалы. Осы қойған шартты органикалық селенді БАҚ толықтай қамтамасыз ете алады. Бейорганикалық селенге қарағанда органикалық селен адам денсаулығына қауіпсіз.
Адам организмін селенмен қамтамасыз етуді айта келе, оның ассимиляциясы және ретенциясы кейбір патологиялық жағдайларда жылдам төмендеуі мүмкін. Асқазан жарасы, панкреатит, созылмалы панкреатит және гепатит (алкогольді шығу тегі), бауыр циррозы, муковисцидоз, кистозды фиброз, целиакия кезінде тағаммен бірге селеннің түсуі және оның пайдалануының функциональді механизмдері бұзылуы мүмкін.
Көк – жасыл балдырлар (цианобактериялар) қоршаған ортаның әртүрлі қолайсыз жағдайларына жоғары тұрақтылық танытатын ерекше организмдер болып табылады. Олардың прокариот типті дәрежедегі клеткаларының құрылысы фотосинтезге және азотфиксацияға қабілетті. Олардың ең танымал өкілі спирулина. Spirulina туысы осцилляторияға жақын көп клеткалы, трихомасы тармақталмаған жіптесінді, денесі спиральді иректелген, соған орай көпшілігінің көлденең перделері әрең көрінеді, сирек топталып қыртыс құрайды. Оларда 60 – 68 % протеин болады. Бұл балдырды Африка елдерінің кейбір аудандарындағы халықтары ертеден тамаққа пайдаланады.
Ал біздің ел үшін жеріміздің ұлан-байтақ болуына байланысты селенді топыраққа еңгізу мүмкін емес. Сол себептен елімізге БАҚ-ты (биологиялық активті қоспаны) пайдаланған жөн. Айта кететін жайт, БАҚ – ты пайдалану, әрбір индивидтің селен дәрежесін нақты бағалау емес (немесе барлық аумақтың селен жетіспеушілігімен күресіп, мониторинг жүргізу емес), массалық профилактикалық тұрғыда қарастырылады. Селен қосылған БАҚ – ты профилактикалық қоспа ретінде пайдалану (40-45 мкг/күніне) пайдалы. Осы қойған шартты органикалық селенді БАҚ толықтай қамтамасыз ете алады. Бейорганикалық селенге қарағанда органикалық селен адам денсаулығына қауіпсіз.
Адам организмін селенмен қамтамасыз етуді айта келе, оның ассимиляциясы және ретенциясы кейбір патологиялық жағдайларда жылдам төмендеуі мүмкін. Асқазан жарасы, панкреатит, созылмалы панкреатит және гепатит (алкогольді шығу тегі), бауыр циррозы, муковисцидоз, кистозды фиброз, целиакия кезінде тағаммен бірге селеннің түсуі және оның пайдалануының функциональді механизмдері бұзылуы мүмкін.
Көк – жасыл балдырлар (цианобактериялар) қоршаған ортаның әртүрлі қолайсыз жағдайларына жоғары тұрақтылық танытатын ерекше организмдер болып табылады. Олардың прокариот типті дәрежедегі клеткаларының құрылысы фотосинтезге және азотфиксацияға қабілетті. Олардың ең танымал өкілі спирулина. Spirulina туысы осцилляторияға жақын көп клеткалы, трихомасы тармақталмаған жіптесінді, денесі спиральді иректелген, соған орай көпшілігінің көлденең перделері әрең көрінеді, сирек топталып қыртыс құрайды. Оларда 60 – 68 % протеин болады. Бұл балдырды Африка елдерінің кейбір аудандарындағы халықтары ертеден тамаққа пайдаланады.
1.К.С.Сағатов өсімдіктер физологиясы оқулық-алматы «ғылым» ғылыми баспа орталығы 2002. 316б
2.Лебедев.В.С физология растений 1982. 248б
3.В.В.Полевой физология растений-1989. 253б
4.Б.А.Бірмжанов жалпы химия алматы . 418-655б
5.Ж.Қалекенұлы өсімдіктер физологиясы алматы 2004. 248-253б
6. Интернет google
7.Голубкина Н.А. Россияның, ТМД және Балтық елдерінің қара ұны мен бидайындағы Se – нің мөлшері. 1997. - №3.-17-20.
8.Минюк Г.С., Тренкеншу Р.П., Алисиевич А.В., Дробецкая И.В. «Микробалдыр Spirulina platensis (NORDS.) – тің квазиүздіксіз және жинақтауыш дақылдарындағы өсуіне селеннің әсері» Теңіз экологиясы, 2000, шығ.54, 42-49 б.
9.Кирбаева Д.К., Заядан Б.К., Жұбанова А.А. «Микроэлемент селенмен байытылған Spirulina platensis – тің фоторезистентті штамынан алынған биомассаның тауық жұмыртқаларының өнімділігіне әсері» Ізденіс журналы, №1,2007.130-134 б.
2.Лебедев.В.С физология растений 1982. 248б
3.В.В.Полевой физология растений-1989. 253б
4.Б.А.Бірмжанов жалпы химия алматы . 418-655б
5.Ж.Қалекенұлы өсімдіктер физологиясы алматы 2004. 248-253б
6. Интернет google
7.Голубкина Н.А. Россияның, ТМД және Балтық елдерінің қара ұны мен бидайындағы Se – нің мөлшері. 1997. - №3.-17-20.
8.Минюк Г.С., Тренкеншу Р.П., Алисиевич А.В., Дробецкая И.В. «Микробалдыр Spirulina platensis (NORDS.) – тің квазиүздіксіз және жинақтауыш дақылдарындағы өсуіне селеннің әсері» Теңіз экологиясы, 2000, шығ.54, 42-49 б.
9.Кирбаева Д.К., Заядан Б.К., Жұбанова А.А. «Микроэлемент селенмен байытылған Spirulina platensis – тің фоторезистентті штамынан алынған биомассаның тауық жұмыртқаларының өнімділігіне әсері» Ізденіс журналы, №1,2007.130-134 б.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
І Көк – жасыл балдырларға жалпы сипаттама
ІІ Көк – жасыл балдырлардың морфологиялық сипаттамасы
ІІІ Көк – жасыл балдырлардың физиологиясы мен экологиясы
ІV Көк-жасыл балдырлардың биологиялық қарым-қатынастары
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Қазіргі таңдағы қоршаған ортаның қолайсыз жағдайларының салдарынан адам
денсаулығы айтарлықтай нашарлады. Адам организмнің төзімділігін арттыратын
макро- және микроэлементтердің әсері белгілі. Олардың ішіндегі
физиологиялық маңызды микроэлемент селен болып табылады. Біздің еліміздегі
селенмен мардымсыз қамтамасыз етілуінің нәтижесінде инфекциялық, жүрек –
қан тамыр аурулары, онкологиялық және гастроэнтерологиялық аурулар белең
алуда. Мысалы Финляндия сияқты елдерде бұл сұрақ топыраққа селен
қосылыстары бар тыңайтқыштарды пайдалану арқылы шешілген.
Ал біздің ел үшін жеріміздің ұлан-байтақ болуына байланысты селенді
топыраққа еңгізу мүмкін емес. Сол себептен елімізге БАҚ-ты (биологиялық
активті қоспаны) пайдаланған жөн. Айта кететін жайт, БАҚ – ты пайдалану,
әрбір индивидтің селен дәрежесін нақты бағалау емес (немесе барлық аумақтың
селен жетіспеушілігімен күресіп, мониторинг жүргізу емес), массалық
профилактикалық тұрғыда қарастырылады. Селен қосылған БАҚ – ты
профилактикалық қоспа ретінде пайдалану (40-45 мкгкүніне) пайдалы. Осы
қойған шартты органикалық селенді БАҚ толықтай қамтамасыз ете алады.
Бейорганикалық селенге қарағанда органикалық селен адам денсаулығына
қауіпсіз.
Адам организмін селенмен қамтамасыз етуді айта келе, оның ассимиляциясы
және ретенциясы кейбір патологиялық жағдайларда жылдам төмендеуі мүмкін.
Асқазан жарасы, панкреатит, созылмалы панкреатит және гепатит (алкогольді
шығу тегі), бауыр циррозы, муковисцидоз, кистозды фиброз, целиакия кезінде
тағаммен бірге селеннің түсуі және оның пайдалануының функциональді
механизмдері бұзылуы мүмкін.
Көк – жасыл балдырлар (цианобактериялар) қоршаған ортаның әртүрлі қолайсыз
жағдайларына жоғары тұрақтылық танытатын ерекше организмдер болып табылады.
Олардың прокариот типті дәрежедегі клеткаларының құрылысы фотосинтезге және
азотфиксацияға қабілетті. Олардың ең танымал өкілі спирулина. Spirulina
туысы осцилляторияға жақын көп клеткалы, трихомасы тармақталмаған
жіптесінді, денесі спиральді иректелген, соған орай көпшілігінің көлденең
перделері әрең көрінеді, сирек топталып қыртыс құрайды. Оларда 60 – 68 %
протеин болады. Бұл балдырды Африка елдерінің кейбір аудандарындағы
халықтары ертеден тамаққа пайдаланады. Кейінгі уақытта көпшілік
мемлекеттерде, оның ішінде ТМД – да көптеп өсіруде.
Құрамында селені бар спирулинадан жасалған биоқоспалар әлемдік базарға
шығып үлгерді. Алайда, зерттеушілер әлі күнге дейін оның құрамындағы
селеннің мөлшерін көбейту арқылы препараттың эффективтілігін жоғарылату
үшін әдістерді іздестіруді тоқтатқан жоқ.
Сондықтан, біздің зерттеулеріміздің мақсатына микробалдырлардың түраралық
ассоциациясын құру, оның өсуінің стимуляциясын және БАҚ – ң көмегімен
сорбциясын күшейту кіреді.
1 Көк – жасыл балдырларға жалпы сипаттама
Көк – жасыл балдырларға (цианобактерияларға) бір клеткалы, қауымды және көп
клеткалы жіптесінді 1500 – 2000 түрі бар организмдер жатады. Олар барлық
тіршілік ортасында тараған. Әртүрлі сулы және сусыз биотоптарда кездеседі.
Бұлар төсемікке бекініп не бекінбей бос жатып тіршілік етеді. Талшықты
қозғалыс стадиясы болмайды, алайда кілегейдің болуына байланысты сырғи
қозғалып отырады. Көк – жасыл балдырлардың клеткалары дөңгелек, орақ, жарты
сақина, үш жақты, эллипсоид, шар, цилиндр, күбі т.б. пішінді. Басқа
балдырлардан клетка құрылысының, пигменттерінің ерекшелігі, тіршілік
ортасының өзгешеліктері арқылы айырылады. Клеткаларының орташа мөлшері 2 –
10 мкм. Көк – жасыл балдырлардың өзіне тән маманданған гетероцист және
гормогония клеткаларының болуымен ерекшеленеді. Клетка қабықшасы оңай
кілегейленетін пектинді, тек кейбіреулерінде целлюлозды болады [1].
Көк – жасыл балдырларға суқоймалық, топырақтық және теңіздік түрлері
жатады. Көк – жасыл балдырлардың микроорганизмдер топтамасындағы морфо –
физиологиялық жағынан ең маңыздылығы: олардың клеткаларының құрылыстық
ерекшелігі (прокариоттық құрылысы) және ерекше фикобилин пигменттерінің
болуы. Көк – жасыл балдырларды көп зерттеген А.А. Еленкин бұл бөлімді үш
класқа (Хроококкалылар, Хамесифондылар, Гормогониялылар) 12 қатарға, 50 –
ге жуық тұқымдасқа бөледі [2]. 1-ші кестеде цианобактериялардың (көк-жасыл
балдырлардың) систематикасы көрсетілген.
2 Көк – жасыл балдырлардың морфологиялық сипаттамасы
Көптеген жіптесінді көк – жасыл балдырлардың гетероцист деп аталатын өзіне
тән клеткасы бар. Олар трихомның әр жерінен вегетативті клеткалардан пайда
болады, ол балдырлардың систематикалық жағдайына байланысты болып келеді.
Гетероцисталар бір – бірден немесе бірнеше қатарлы болып кездеседі (2 -
10). Орналасуына байланысты әр гетероцистада (терминальді және латеральді
гетероцист) бір, екі, тіпті үш тығын пайда болады, олар гетероциста арасы
мен көршілес вегетативтік клеткалардың арасындағы саңылауларды ішкі жағынан
бітеп тастайды.
Гетероцисталарды ботаникалық жұмбақ деп атайды. Жарық микроскопында
олар бос сияқты болып көрініп тұрады, ал кей кезде, зерттеушілерді таң
қалдырып, жаңа трихомдардың бастауын береді. Жалған тармақталған кезде және
жіпшелердің бөлінуі кезінде трихомалар гетероцисталардың қасында жарылады.
Осыған байланысты, оларды ертеректе шекаралық клеткалар деп атаған.
Базальді және терминальді гетероцисталы жіптер субстратқа гетероцисталардың
көмегімен бекиді. Кейбір түрлерінде, споралы клеткалардың пайда болуы
гетероцисталарға байланысты: олар гетероцисталармен қатар бір – бірден
немесе екі жағынан орналасады .
Кесте 1
Көк – жасыл балдырлардың систематикасы [4]
Тип Cyanophyta
Класс Chroococceae
Класс Chamaesiphoneae
Класс Hormogoneae
Клетка құрылысы. Пішіні бойынша клетка құрылысын екі типке бөледі. 1) шар,
эллипсоид, алмұрт және жұмыртқа тәрізді клеткалар, 2) бір бағытта қатты
жиырылған (ұзынша – эллипсоидты, қысқа цилиндр тәрізді) клеткалар.
Клеткалар бөлек – бөлек өмір сүреді, кей кезде колония және жіпше құрады.
Бір клеткалы және қауымды көк – жасыл балдырлар коккоид құрылыс, ал көп
клеткалы түрлерінде тризальды, сирек гетеротрихальды құрылысты келеді.
Гормогониальды түрлерінің негізгі құрам бөлігі болып трихом деп аталатын
жіптесінді бөлшектер есептеледі. Трихом бір, сирек екі, бірнеше қатардан
тұратын клеткалардан құралады, бір – бірімен физиологиялық қарым –
қатынаста болады және оның құрамына гетероцист пен кілегейлі қынап енеді.
Морфологиялық жағынан күрделі құрылымды дамыған формаларына тарамдалған көп
қатарлы гетероцисты трихомалары бар түрлер есептеледі. Трихомалардың
құрылымына қарай гомоцитты және гетероцитты болып екіге бөлінеді.
Гомоциттылардың клеткалары атқаратын қызметіне және формасына қарай
дифференцияланбаған. Гетероцитты трихомалар тармақталып келеді және
құрамында гетероцисталары мен кілегейлі қынаптары болады [5].
Клеткалары қалың қабатты. Протопласт төрт қабықты қабатпен қапталған: екі
қабатты клеткалық қабық үстінен ирек мембранамен жабылған, ал протопласт
пен қабықтың арасында ішкі клеткалық мембрана орналасқан. Жіпшелердегі
клетка арасындағы аралық қабықтардың пайда болуында тек қана қабықшаның
ішкі қабаты мен ішкі мембрана қатысады: қабықшаның сыртқы мембрана және
сыртқы қабаты онда кірмейді.
Мысалы, гормогониялықтар - табиғатта көп тараған, көп клеткалы,
жіптесінді және қауымды балдырлар болып табылады. Жіптесінді түрлері
төсемікке бекінбей бос, кейде бекініп жатады. Жіпшелері сирек жағдайда
бүйірлері арқылы бір – бірімен жабысып өседі. Жіпшесінің басты бір
ерекшелігі бір, сирек екі не бірнеше қатар клеткалардан құралған
трихомаларының болуы, олардың бір – бірінің арасында плазмадесмалық
байланыстары болады. Мұның басты құралу себебі, клетка қабықшасында
целлюлоза болғанымен негізгі қызметі оның құрамындағы пектин заты мен
ондағы кілегейге байланысты. Бір түрлерінде клетка қабықшасы жақсы
кілегейленеді, тіпті құрамында пигменті де болады. Екінші біреулерінде
клетка маңына арнаулы кілегейлі қапшық құралады. Мұндай кілегейлі қапшықтар
кейде жеке әрбір клетканы, көпшілік жағдайда кілегейлер бір – бірімен
қосылып клеткалар тобын немесе барлық қатар клеткалар жиынтығын қаптайды.
Мұндай жіптесінді формаларды трихома деп атайды. Трихоманың кілегейлі
қапшығы бар, қозғалғыш бөлігін гормогония деп атайды. Көпшілік көк – жасыл
балдырларда трихомаларды нағыз кілегейлі қынаптар қаптап жатады. Кілегейлі
қапшықтардың құрамы анағұрлым күрделі, олар бір – бірімен байланысып жатқан
жіңішке талшықтардан тұрады. Трихомалар қынаптармен қосылып, жіптер
құрайды. Жіптер жай тармақталмаған не болмаса тармақталып келеді. Ал
олардың тармақталуы нағыз және жалған болуы мүмкін. Нағыз тармақталған
уақытта трихома да тармақталады, ал жалған тармақталған жағдайда трихома
тармақталмайды да, кілегейлі қынаптар ғана тармақталады. Трихомдарында
гетероцистері біреулерінде болса, екінші біреулерінде болмайды [1, 6].
Клетканың протоплазмасы ядросыз, хлоропластсыз, басқа организмдердің
протоплазмасынан қою. Протоплазмасы шеткі боялған хроматоплазма қабатынан
және түссіз орталық центроплазма бөлімінен тұрады. Бұл бөлімде рибосома мен
полисома және әртүрлі кристалдар болады. Хроматоплазма бөлімінде
тилакоидтар жинақталған, бірақ басқа организмдердікі сияқты цитоплазмадан
мембрана қабаттары арқылы оқшауланбаған. Хроматоплазма бөлімінде болатын
(хлорофилдің жасыл, каротиннің қызғылт – сары, фикоцианиннің көк,
фикоэритриннің қызыл) пигменттері хлоропластың қызметін атқарады.
Пигменттерінің құрамы жағынан көк – жасыл балдырлар басқа балдырларға
қарағанда ерекше келеді. Осы пигменттердің орайласып келуіне байланысты
олардың түсі көк – жасылдан сарғыш, күлгін, қызғылт, ақшыл – көгілдір,
кейде тіпті қара түске дейін өзгереді. Орталық денеде қор заттары ретінде
гликопротеид (иод ерітіндісінен қоңыр түске боялады), воллютин және
анабенин жинақталады. Крахмал түзілмейді. Тилакоидтар фотосинтез қызметін
атқарады. Центроплазма бөлімі өзінің атқаратын қызметі жағынан клетка
ядросына жақындайды. Центроплазманы нуклеоплазма алып жатады. Ол
цитоплазмадан қабықша арқылы бөлінбеген. Онда ядроның құрамына кіретін бір
ғана ДНҚ элементі бар ядро бояуымен боялатын хроматин орналасады. Мұнда да
ДНҚ жіпшесі эукариотты организмдердің хромасомасы сияқты гистондармен
байланысып жатпайды. Бұларда эукариотты организмдердің ядросында болатын
гистон белогі болмайды. Алайда кейінгі уақытта көк – жасыл балдырлардан
гистон белогі сияқты белоктар табылып жүр.
Клетка шырыны бар вакуолялар есейген клеткаларда ғана болады, оның пайда
болуы клетка тіршілігін жоюға әкеп соғады. Оның есесіне көк – жасыл
балдырлардың клеткаларында азотпен толған газ вакуолясы деп аталатын жалған
вакуолялары болады [7].
Көбеюі. Көк – жасыл балдырлардың ең қарапайым көбеюі клеткалардың
екіге бөлінуі болып табылады. Бір клеткалы формалары үшін бұл әдіс жалғыз;
ол колониялардағы жіпшелерден жіпшенің немесе колонияның өсуіне әкеп
соқтырады. Бір бағытта бөлініп жатқан клеткалар бір – бірінен айырылмай
бөлінгенде, трихом түзіледі. Сызықтық орналасу бұзылған кезде, шашыраңқы
клеткалармен орналасқан колония түзіледі. Бір беттегі екі перпендикулярлы
бағыттағы бөліну кезінде клеткалары тетрад типтес, дұрыс орналасқан
пластинкалы колония түзіледі. Егер клеткалар үш бетке бөлінетін болса,
қапшық түріндегі кең көлемді жиналып қалулар болуы мүмкін [8].
Кейбір түрлердің өкілдеріне (Gloeocapsa, Microcystis) аналық клеткада
көптеген майда клеткалар – наноциттердің пайда болуы арқылы жылдам бөліну
тән.
Көк – жасыл балдырлар басқа да әдіспен көбейеді – споралардың пайда болуы
(тыныштықтағы клеткалар), экзо- және эндоспоралар, гормогония, гормоспора,
гонидия, коккалар және планококкалар.
Көк – жасыл балдырларда қозғалғыш талшықты кезеңі және жынысты көбеюі
болмайды. Көбеюі вегетативтік жолмен өтеді. Бір клеткалы формалары
клетканың тек сирек тең емес екіге бөлінуі арқылы көбейеді. Қауымды
формалары клетканың ыдырауы немесе бөлінуі арқылы көбейеді. Егер клетка екі
перпендикулярлық бағытқа қарай бір жазықтықта бөлінсе, онда пластинка
тәрізді дұрыс орналасқан клеткалары бар Merismopedia сияқты төрт бұрышты
қауым құрайды. Клетка үш жазықтықта бөлінген уақытта Eucapsis тәрізді
көлемді пакетиктер түзіледі. Ал кез – келген бағытта бөлінсе, Microcystis
сияқты белгілі бір формасы жоқ қауым түзейді. Клетканың бөлінуі кезінде
митоз және мейоз процестері болмайды. Көпшілік жіптесінді балдырлар
гормагония, гормоспоралар, гонидиялар, кокктар және планококктар арқылы да
вегетативтік көбейеді. Гормогония арқылы көбеюі көк – жасыл балдырларда
кеңінен тараған, соған байланысты тұтас бір класты гормогониялықтар класы
деп аталады.
Гормогония кейбір клеткалардың жойылуы нәтижесінде не жіпшелердегі клетка
арасындағы байланыстардың үзілуінен бөлшектерге бөлектенуі арқылы түзіледі.
Кілегейленудің арқасында олар клеткадан теңселіп қозғалу арқылы сусып
сыртқа шығады да, әрбір гормогоний жаңа дарақтың бастамасын береді.
Гормоспоралар да гормогонияға ұқсас, бірақ қалың қабықпен қапталған
клеткалар жиынтығы. Кейбір балдырлардың талломдарының бір клеткалы
бөлшектерге бөлінуі нәтижесінде гонидиялар, кокктар, планококктар түзіледі.
Гонидиялардың кілегейлі қабықшасы болады. Ал кокктардың оқшауланған
қабықшасы болмайды, жалаңаш келеді. Планококктар кокктар сияқты жалаңаш,
бірақ гормогония тәрізді қозғала алады. Планококктар мен гормогониялардың
қозғалысы толық анықталмаған, дегенмен бұлардың қозғалысы сыртқы L4
мембрана қабатының толқын тәрізді жиырылуы мен кілегейдің бөлінуіне
байланысты болуы мүмкін. Бір клеткалы споралар көбінесе Nostоcales
қатарында пайда болады. Олар вегетативті клеткадан ірі келеді. Споралар
қалың екі қабатты қабықпен қапталған. Оның ішкісін эндо-, сыртқысын
экзоспора қабаттары деп атайды. Спора қабықтары тегіс не уақ үрпі тәрізді
көп өсінділері бар түссіз, сары не қоңыр түсті болып келеді. Сирек экзо-,
эндоспоралар арқылы көбею көбінесе хамесифон класына тән.
Гормогониялық балдырлар вегетативтік жолмен гормогониялар, акинеттер,
фрагментациялар арқылы көбейеді. Эндоспора құруы кейбір өкілдерінде ғана
болады. Экзоспоралар құруы табылған жоқ. Жынысты көбеюі, талшықты стадиясы
болмайды. Бұл класқа гормогония арқылы көбеюі тән. Гормогония сырт
пішінінің өзгеріске ұшырамаған трихом жіпшесінің ұзын бойының бөлшекке
бөлінуі арқылы түзіледі. Кейде гормогония трихом жіпшесінің белгілі бір
бөлімінде ғана пайда болады, оның алдында аналық клетканың бөлінуі
байқалады. Гормогониялар бірінші, екінші болып бөлінеді. Бірінші гормогония
акинеттерінің өсуінен түзілсе, екіншісі трихомдардың фрагментацияға
ұшырауынан түзіледі [9].
Бұл класс Осцилляториялықтар, Ностокалықтар, Стигонемалықтар болып үш
қатарға бөлінеді [10].
Кейбір түрлерде талломадан бір клеткалы фрагменттері алшақтайды, олар
гонидия, кокка немесе планококка ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
І Көк – жасыл балдырларға жалпы сипаттама
ІІ Көк – жасыл балдырлардың морфологиялық сипаттамасы
ІІІ Көк – жасыл балдырлардың физиологиясы мен экологиясы
ІV Көк-жасыл балдырлардың биологиялық қарым-қатынастары
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Қазіргі таңдағы қоршаған ортаның қолайсыз жағдайларының салдарынан адам
денсаулығы айтарлықтай нашарлады. Адам организмнің төзімділігін арттыратын
макро- және микроэлементтердің әсері белгілі. Олардың ішіндегі
физиологиялық маңызды микроэлемент селен болып табылады. Біздің еліміздегі
селенмен мардымсыз қамтамасыз етілуінің нәтижесінде инфекциялық, жүрек –
қан тамыр аурулары, онкологиялық және гастроэнтерологиялық аурулар белең
алуда. Мысалы Финляндия сияқты елдерде бұл сұрақ топыраққа селен
қосылыстары бар тыңайтқыштарды пайдалану арқылы шешілген.
Ал біздің ел үшін жеріміздің ұлан-байтақ болуына байланысты селенді
топыраққа еңгізу мүмкін емес. Сол себептен елімізге БАҚ-ты (биологиялық
активті қоспаны) пайдаланған жөн. Айта кететін жайт, БАҚ – ты пайдалану,
әрбір индивидтің селен дәрежесін нақты бағалау емес (немесе барлық аумақтың
селен жетіспеушілігімен күресіп, мониторинг жүргізу емес), массалық
профилактикалық тұрғыда қарастырылады. Селен қосылған БАҚ – ты
профилактикалық қоспа ретінде пайдалану (40-45 мкгкүніне) пайдалы. Осы
қойған шартты органикалық селенді БАҚ толықтай қамтамасыз ете алады.
Бейорганикалық селенге қарағанда органикалық селен адам денсаулығына
қауіпсіз.
Адам организмін селенмен қамтамасыз етуді айта келе, оның ассимиляциясы
және ретенциясы кейбір патологиялық жағдайларда жылдам төмендеуі мүмкін.
Асқазан жарасы, панкреатит, созылмалы панкреатит және гепатит (алкогольді
шығу тегі), бауыр циррозы, муковисцидоз, кистозды фиброз, целиакия кезінде
тағаммен бірге селеннің түсуі және оның пайдалануының функциональді
механизмдері бұзылуы мүмкін.
Көк – жасыл балдырлар (цианобактериялар) қоршаған ортаның әртүрлі қолайсыз
жағдайларына жоғары тұрақтылық танытатын ерекше организмдер болып табылады.
Олардың прокариот типті дәрежедегі клеткаларының құрылысы фотосинтезге және
азотфиксацияға қабілетті. Олардың ең танымал өкілі спирулина. Spirulina
туысы осцилляторияға жақын көп клеткалы, трихомасы тармақталмаған
жіптесінді, денесі спиральді иректелген, соған орай көпшілігінің көлденең
перделері әрең көрінеді, сирек топталып қыртыс құрайды. Оларда 60 – 68 %
протеин болады. Бұл балдырды Африка елдерінің кейбір аудандарындағы
халықтары ертеден тамаққа пайдаланады. Кейінгі уақытта көпшілік
мемлекеттерде, оның ішінде ТМД – да көптеп өсіруде.
Құрамында селені бар спирулинадан жасалған биоқоспалар әлемдік базарға
шығып үлгерді. Алайда, зерттеушілер әлі күнге дейін оның құрамындағы
селеннің мөлшерін көбейту арқылы препараттың эффективтілігін жоғарылату
үшін әдістерді іздестіруді тоқтатқан жоқ.
Сондықтан, біздің зерттеулеріміздің мақсатына микробалдырлардың түраралық
ассоциациясын құру, оның өсуінің стимуляциясын және БАҚ – ң көмегімен
сорбциясын күшейту кіреді.
1 Көк – жасыл балдырларға жалпы сипаттама
Көк – жасыл балдырларға (цианобактерияларға) бір клеткалы, қауымды және көп
клеткалы жіптесінді 1500 – 2000 түрі бар организмдер жатады. Олар барлық
тіршілік ортасында тараған. Әртүрлі сулы және сусыз биотоптарда кездеседі.
Бұлар төсемікке бекініп не бекінбей бос жатып тіршілік етеді. Талшықты
қозғалыс стадиясы болмайды, алайда кілегейдің болуына байланысты сырғи
қозғалып отырады. Көк – жасыл балдырлардың клеткалары дөңгелек, орақ, жарты
сақина, үш жақты, эллипсоид, шар, цилиндр, күбі т.б. пішінді. Басқа
балдырлардан клетка құрылысының, пигменттерінің ерекшелігі, тіршілік
ортасының өзгешеліктері арқылы айырылады. Клеткаларының орташа мөлшері 2 –
10 мкм. Көк – жасыл балдырлардың өзіне тән маманданған гетероцист және
гормогония клеткаларының болуымен ерекшеленеді. Клетка қабықшасы оңай
кілегейленетін пектинді, тек кейбіреулерінде целлюлозды болады [1].
Көк – жасыл балдырларға суқоймалық, топырақтық және теңіздік түрлері
жатады. Көк – жасыл балдырлардың микроорганизмдер топтамасындағы морфо –
физиологиялық жағынан ең маңыздылығы: олардың клеткаларының құрылыстық
ерекшелігі (прокариоттық құрылысы) және ерекше фикобилин пигменттерінің
болуы. Көк – жасыл балдырларды көп зерттеген А.А. Еленкин бұл бөлімді үш
класқа (Хроококкалылар, Хамесифондылар, Гормогониялылар) 12 қатарға, 50 –
ге жуық тұқымдасқа бөледі [2]. 1-ші кестеде цианобактериялардың (көк-жасыл
балдырлардың) систематикасы көрсетілген.
2 Көк – жасыл балдырлардың морфологиялық сипаттамасы
Көптеген жіптесінді көк – жасыл балдырлардың гетероцист деп аталатын өзіне
тән клеткасы бар. Олар трихомның әр жерінен вегетативті клеткалардан пайда
болады, ол балдырлардың систематикалық жағдайына байланысты болып келеді.
Гетероцисталар бір – бірден немесе бірнеше қатарлы болып кездеседі (2 -
10). Орналасуына байланысты әр гетероцистада (терминальді және латеральді
гетероцист) бір, екі, тіпті үш тығын пайда болады, олар гетероциста арасы
мен көршілес вегетативтік клеткалардың арасындағы саңылауларды ішкі жағынан
бітеп тастайды.
Гетероцисталарды ботаникалық жұмбақ деп атайды. Жарық микроскопында
олар бос сияқты болып көрініп тұрады, ал кей кезде, зерттеушілерді таң
қалдырып, жаңа трихомдардың бастауын береді. Жалған тармақталған кезде және
жіпшелердің бөлінуі кезінде трихомалар гетероцисталардың қасында жарылады.
Осыған байланысты, оларды ертеректе шекаралық клеткалар деп атаған.
Базальді және терминальді гетероцисталы жіптер субстратқа гетероцисталардың
көмегімен бекиді. Кейбір түрлерінде, споралы клеткалардың пайда болуы
гетероцисталарға байланысты: олар гетероцисталармен қатар бір – бірден
немесе екі жағынан орналасады .
Кесте 1
Көк – жасыл балдырлардың систематикасы [4]
Тип Cyanophyta
Класс Chroococceae
Класс Chamaesiphoneae
Класс Hormogoneae
Клетка құрылысы. Пішіні бойынша клетка құрылысын екі типке бөледі. 1) шар,
эллипсоид, алмұрт және жұмыртқа тәрізді клеткалар, 2) бір бағытта қатты
жиырылған (ұзынша – эллипсоидты, қысқа цилиндр тәрізді) клеткалар.
Клеткалар бөлек – бөлек өмір сүреді, кей кезде колония және жіпше құрады.
Бір клеткалы және қауымды көк – жасыл балдырлар коккоид құрылыс, ал көп
клеткалы түрлерінде тризальды, сирек гетеротрихальды құрылысты келеді.
Гормогониальды түрлерінің негізгі құрам бөлігі болып трихом деп аталатын
жіптесінді бөлшектер есептеледі. Трихом бір, сирек екі, бірнеше қатардан
тұратын клеткалардан құралады, бір – бірімен физиологиялық қарым –
қатынаста болады және оның құрамына гетероцист пен кілегейлі қынап енеді.
Морфологиялық жағынан күрделі құрылымды дамыған формаларына тарамдалған көп
қатарлы гетероцисты трихомалары бар түрлер есептеледі. Трихомалардың
құрылымына қарай гомоцитты және гетероцитты болып екіге бөлінеді.
Гомоциттылардың клеткалары атқаратын қызметіне және формасына қарай
дифференцияланбаған. Гетероцитты трихомалар тармақталып келеді және
құрамында гетероцисталары мен кілегейлі қынаптары болады [5].
Клеткалары қалың қабатты. Протопласт төрт қабықты қабатпен қапталған: екі
қабатты клеткалық қабық үстінен ирек мембранамен жабылған, ал протопласт
пен қабықтың арасында ішкі клеткалық мембрана орналасқан. Жіпшелердегі
клетка арасындағы аралық қабықтардың пайда болуында тек қана қабықшаның
ішкі қабаты мен ішкі мембрана қатысады: қабықшаның сыртқы мембрана және
сыртқы қабаты онда кірмейді.
Мысалы, гормогониялықтар - табиғатта көп тараған, көп клеткалы,
жіптесінді және қауымды балдырлар болып табылады. Жіптесінді түрлері
төсемікке бекінбей бос, кейде бекініп жатады. Жіпшелері сирек жағдайда
бүйірлері арқылы бір – бірімен жабысып өседі. Жіпшесінің басты бір
ерекшелігі бір, сирек екі не бірнеше қатар клеткалардан құралған
трихомаларының болуы, олардың бір – бірінің арасында плазмадесмалық
байланыстары болады. Мұның басты құралу себебі, клетка қабықшасында
целлюлоза болғанымен негізгі қызметі оның құрамындағы пектин заты мен
ондағы кілегейге байланысты. Бір түрлерінде клетка қабықшасы жақсы
кілегейленеді, тіпті құрамында пигменті де болады. Екінші біреулерінде
клетка маңына арнаулы кілегейлі қапшық құралады. Мұндай кілегейлі қапшықтар
кейде жеке әрбір клетканы, көпшілік жағдайда кілегейлер бір – бірімен
қосылып клеткалар тобын немесе барлық қатар клеткалар жиынтығын қаптайды.
Мұндай жіптесінді формаларды трихома деп атайды. Трихоманың кілегейлі
қапшығы бар, қозғалғыш бөлігін гормогония деп атайды. Көпшілік көк – жасыл
балдырларда трихомаларды нағыз кілегейлі қынаптар қаптап жатады. Кілегейлі
қапшықтардың құрамы анағұрлым күрделі, олар бір – бірімен байланысып жатқан
жіңішке талшықтардан тұрады. Трихомалар қынаптармен қосылып, жіптер
құрайды. Жіптер жай тармақталмаған не болмаса тармақталып келеді. Ал
олардың тармақталуы нағыз және жалған болуы мүмкін. Нағыз тармақталған
уақытта трихома да тармақталады, ал жалған тармақталған жағдайда трихома
тармақталмайды да, кілегейлі қынаптар ғана тармақталады. Трихомдарында
гетероцистері біреулерінде болса, екінші біреулерінде болмайды [1, 6].
Клетканың протоплазмасы ядросыз, хлоропластсыз, басқа организмдердің
протоплазмасынан қою. Протоплазмасы шеткі боялған хроматоплазма қабатынан
және түссіз орталық центроплазма бөлімінен тұрады. Бұл бөлімде рибосома мен
полисома және әртүрлі кристалдар болады. Хроматоплазма бөлімінде
тилакоидтар жинақталған, бірақ басқа организмдердікі сияқты цитоплазмадан
мембрана қабаттары арқылы оқшауланбаған. Хроматоплазма бөлімінде болатын
(хлорофилдің жасыл, каротиннің қызғылт – сары, фикоцианиннің көк,
фикоэритриннің қызыл) пигменттері хлоропластың қызметін атқарады.
Пигменттерінің құрамы жағынан көк – жасыл балдырлар басқа балдырларға
қарағанда ерекше келеді. Осы пигменттердің орайласып келуіне байланысты
олардың түсі көк – жасылдан сарғыш, күлгін, қызғылт, ақшыл – көгілдір,
кейде тіпті қара түске дейін өзгереді. Орталық денеде қор заттары ретінде
гликопротеид (иод ерітіндісінен қоңыр түске боялады), воллютин және
анабенин жинақталады. Крахмал түзілмейді. Тилакоидтар фотосинтез қызметін
атқарады. Центроплазма бөлімі өзінің атқаратын қызметі жағынан клетка
ядросына жақындайды. Центроплазманы нуклеоплазма алып жатады. Ол
цитоплазмадан қабықша арқылы бөлінбеген. Онда ядроның құрамына кіретін бір
ғана ДНҚ элементі бар ядро бояуымен боялатын хроматин орналасады. Мұнда да
ДНҚ жіпшесі эукариотты организмдердің хромасомасы сияқты гистондармен
байланысып жатпайды. Бұларда эукариотты организмдердің ядросында болатын
гистон белогі болмайды. Алайда кейінгі уақытта көк – жасыл балдырлардан
гистон белогі сияқты белоктар табылып жүр.
Клетка шырыны бар вакуолялар есейген клеткаларда ғана болады, оның пайда
болуы клетка тіршілігін жоюға әкеп соғады. Оның есесіне көк – жасыл
балдырлардың клеткаларында азотпен толған газ вакуолясы деп аталатын жалған
вакуолялары болады [7].
Көбеюі. Көк – жасыл балдырлардың ең қарапайым көбеюі клеткалардың
екіге бөлінуі болып табылады. Бір клеткалы формалары үшін бұл әдіс жалғыз;
ол колониялардағы жіпшелерден жіпшенің немесе колонияның өсуіне әкеп
соқтырады. Бір бағытта бөлініп жатқан клеткалар бір – бірінен айырылмай
бөлінгенде, трихом түзіледі. Сызықтық орналасу бұзылған кезде, шашыраңқы
клеткалармен орналасқан колония түзіледі. Бір беттегі екі перпендикулярлы
бағыттағы бөліну кезінде клеткалары тетрад типтес, дұрыс орналасқан
пластинкалы колония түзіледі. Егер клеткалар үш бетке бөлінетін болса,
қапшық түріндегі кең көлемді жиналып қалулар болуы мүмкін [8].
Кейбір түрлердің өкілдеріне (Gloeocapsa, Microcystis) аналық клеткада
көптеген майда клеткалар – наноциттердің пайда болуы арқылы жылдам бөліну
тән.
Көк – жасыл балдырлар басқа да әдіспен көбейеді – споралардың пайда болуы
(тыныштықтағы клеткалар), экзо- және эндоспоралар, гормогония, гормоспора,
гонидия, коккалар және планококкалар.
Көк – жасыл балдырларда қозғалғыш талшықты кезеңі және жынысты көбеюі
болмайды. Көбеюі вегетативтік жолмен өтеді. Бір клеткалы формалары
клетканың тек сирек тең емес екіге бөлінуі арқылы көбейеді. Қауымды
формалары клетканың ыдырауы немесе бөлінуі арқылы көбейеді. Егер клетка екі
перпендикулярлық бағытқа қарай бір жазықтықта бөлінсе, онда пластинка
тәрізді дұрыс орналасқан клеткалары бар Merismopedia сияқты төрт бұрышты
қауым құрайды. Клетка үш жазықтықта бөлінген уақытта Eucapsis тәрізді
көлемді пакетиктер түзіледі. Ал кез – келген бағытта бөлінсе, Microcystis
сияқты белгілі бір формасы жоқ қауым түзейді. Клетканың бөлінуі кезінде
митоз және мейоз процестері болмайды. Көпшілік жіптесінді балдырлар
гормагония, гормоспоралар, гонидиялар, кокктар және планококктар арқылы да
вегетативтік көбейеді. Гормогония арқылы көбеюі көк – жасыл балдырларда
кеңінен тараған, соған байланысты тұтас бір класты гормогониялықтар класы
деп аталады.
Гормогония кейбір клеткалардың жойылуы нәтижесінде не жіпшелердегі клетка
арасындағы байланыстардың үзілуінен бөлшектерге бөлектенуі арқылы түзіледі.
Кілегейленудің арқасында олар клеткадан теңселіп қозғалу арқылы сусып
сыртқа шығады да, әрбір гормогоний жаңа дарақтың бастамасын береді.
Гормоспоралар да гормогонияға ұқсас, бірақ қалың қабықпен қапталған
клеткалар жиынтығы. Кейбір балдырлардың талломдарының бір клеткалы
бөлшектерге бөлінуі нәтижесінде гонидиялар, кокктар, планококктар түзіледі.
Гонидиялардың кілегейлі қабықшасы болады. Ал кокктардың оқшауланған
қабықшасы болмайды, жалаңаш келеді. Планококктар кокктар сияқты жалаңаш,
бірақ гормогония тәрізді қозғала алады. Планококктар мен гормогониялардың
қозғалысы толық анықталмаған, дегенмен бұлардың қозғалысы сыртқы L4
мембрана қабатының толқын тәрізді жиырылуы мен кілегейдің бөлінуіне
байланысты болуы мүмкін. Бір клеткалы споралар көбінесе Nostоcales
қатарында пайда болады. Олар вегетативті клеткадан ірі келеді. Споралар
қалың екі қабатты қабықпен қапталған. Оның ішкісін эндо-, сыртқысын
экзоспора қабаттары деп атайды. Спора қабықтары тегіс не уақ үрпі тәрізді
көп өсінділері бар түссіз, сары не қоңыр түсті болып келеді. Сирек экзо-,
эндоспоралар арқылы көбею көбінесе хамесифон класына тән.
Гормогониялық балдырлар вегетативтік жолмен гормогониялар, акинеттер,
фрагментациялар арқылы көбейеді. Эндоспора құруы кейбір өкілдерінде ғана
болады. Экзоспоралар құруы табылған жоқ. Жынысты көбеюі, талшықты стадиясы
болмайды. Бұл класқа гормогония арқылы көбеюі тән. Гормогония сырт
пішінінің өзгеріске ұшырамаған трихом жіпшесінің ұзын бойының бөлшекке
бөлінуі арқылы түзіледі. Кейде гормогония трихом жіпшесінің белгілі бір
бөлімінде ғана пайда болады, оның алдында аналық клетканың бөлінуі
байқалады. Гормогониялар бірінші, екінші болып бөлінеді. Бірінші гормогония
акинеттерінің өсуінен түзілсе, екіншісі трихомдардың фрагментацияға
ұшырауынан түзіледі [9].
Бұл класс Осцилляториялықтар, Ностокалықтар, Стигонемалықтар болып үш
қатарға бөлінеді [10].
Кейбір түрлерде талломадан бір клеткалы фрагменттері алшақтайды, олар
гонидия, кокка немесе планококка ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz