Салалық монополиялардың қызметін реттеуді жетілдіру
КІРІСПЕ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Салалық монополиялардың қызметін реттеудің теориялық негіздері және дамуы
Қазақстан Республикасының электр энергетикасы саласындағы монополиялардың қазіргі даму жағдайына және қызмет ету ерекшеліктеріне талдау
Салалық монополиялардың қызметін реттеудің механизмін жетілдіру
ҚОРЫТЫНДЫ
ДИССЕРТАЦИЯ ТАҚЫРЫБЫ БОЙЫНША ЖАРИЯЛАНҒАН ЕҢБЕКТЕР
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Салалық монополиялардың қызметін реттеудің теориялық негіздері және дамуы
Қазақстан Республикасының электр энергетикасы саласындағы монополиялардың қазіргі даму жағдайына және қызмет ету ерекшеліктеріне талдау
Салалық монополиялардың қызметін реттеудің механизмін жетілдіру
ҚОРЫТЫНДЫ
ДИССЕРТАЦИЯ ТАҚЫРЫБЫ БОЙЫНША ЖАРИЯЛАНҒАН ЕҢБЕКТЕР
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі нарықтық экономикада ұлттық экономикалық жүйенің тұрақты дамуын қамтамасыз етуде монополиялар жетекші роль атқарады. Монополиялық құрылымдардың ішінде электр энергетикасы сияқты қоғамдық маңызы бар қызмет аяларындағы салалық монополиялар ерекше орын алады. Ал олардың қызметін реттеу мәселелері аталған құрылымдардың пайда болуынан бастап туындаған және қазіргі уақытқа дейін өзекті болып табылады.
Экономикадағы жүйеқұрушы салалардың бірі болғандықтан электр энергетикасының нарыққа бейімделу деңгейіне елдің энергетикалық қауіпсіздігі және бүкіл экономиканың тұрақты дамуы тәуелді болады. Энергетиканың экономикалық өсу және әлеуметтік дамудың маңызды элементі екені және оның ролінің келешекте тек қана арта түсетіні күмән тудырмайды.
Қызмет көрсету сипатына және оларды тұтынушыларға жеткізудің технологиялық ерекшеліктеріне байланысты электр энергетикасы саласы басқа монополиялық құрылымдармен салыстырғанда қоғам есебінен өз мүдделерін жүзеге асырудың жоғары мүмкіндіктеріне ие. Тәжірибе жүзінде бұл электр энергиясына тарифтердің өсуінен көрінеді, ал аталған өнімге бағалардың үлкен әлеуметтік мәні бар және ел экономикасының барлық салалаларының өнімінің өзіндік құнына әсер етеді, сондықтан мемлекет тарапынан реттеледі.
Электр энергетикасындағы жүргізілген асығыс қайта құрылымдау салада жылдар бойы жинақталған мәселелерді шеше алған жоқ. Реформалар барысындағы қателіктер, жалпы ішкі өнімнің жоғары энергиясыйымдылығы саланың қазіргі дағдарыстық жағдайына әкелді. Осыған байланысты Елбасының Қазақстан халқына 2008 жылғы Жолдауында электр энергетикасын дамыту артықшылықты бағыттардың бірі ретінде танылған болатын. Үкіметке электр энергетикасын, тасымалдау жүйесін дамыту бойынша шаралар қабылдау қажет. Бұл секторлар бүгінде Қазақстан экономикасы дамуына анық «ілесе алмауда».
Көптеген жылдар барысында мемлекет салалық монополияларды реттеудің бағалық және бағалық емес реттеу механизмдерін пайдаланатын, негізінен тура бақылау қағидасына құрылған шараларды қолданысқа енгізген еді. Қазіргі кезде бұл әдістер толыққанды жұмыс істемеуде, мұның көрінісі ретінде саладағы монополиялық кәсіпорындардың қызметінің тиімділігінің, саланың инвестициялық тартымдылығының, көрсетілетін қызметтер сапасының төмендеуін атауға болады. Шетелдік тәжірибені жергілікті ерекшеліктерді ескерусіз көшіру, салада бәсекенің тек көрінісін жасаған болатын.
Қалыптасқан жағдай саладағы монополияға қарсы реттеудің бірқатар кемшіліктерге ие екенін және жетілдіруді талап ететіндігін көрсетті. Сондықтан да аталған мәселелерді кешенді зерттеудің объективті қажеттілігінен диссертацияның мақсаты туындайды.
Экономикадағы жүйеқұрушы салалардың бірі болғандықтан электр энергетикасының нарыққа бейімделу деңгейіне елдің энергетикалық қауіпсіздігі және бүкіл экономиканың тұрақты дамуы тәуелді болады. Энергетиканың экономикалық өсу және әлеуметтік дамудың маңызды элементі екені және оның ролінің келешекте тек қана арта түсетіні күмән тудырмайды.
Қызмет көрсету сипатына және оларды тұтынушыларға жеткізудің технологиялық ерекшеліктеріне байланысты электр энергетикасы саласы басқа монополиялық құрылымдармен салыстырғанда қоғам есебінен өз мүдделерін жүзеге асырудың жоғары мүмкіндіктеріне ие. Тәжірибе жүзінде бұл электр энергиясына тарифтердің өсуінен көрінеді, ал аталған өнімге бағалардың үлкен әлеуметтік мәні бар және ел экономикасының барлық салалаларының өнімінің өзіндік құнына әсер етеді, сондықтан мемлекет тарапынан реттеледі.
Электр энергетикасындағы жүргізілген асығыс қайта құрылымдау салада жылдар бойы жинақталған мәселелерді шеше алған жоқ. Реформалар барысындағы қателіктер, жалпы ішкі өнімнің жоғары энергиясыйымдылығы саланың қазіргі дағдарыстық жағдайына әкелді. Осыған байланысты Елбасының Қазақстан халқына 2008 жылғы Жолдауында электр энергетикасын дамыту артықшылықты бағыттардың бірі ретінде танылған болатын. Үкіметке электр энергетикасын, тасымалдау жүйесін дамыту бойынша шаралар қабылдау қажет. Бұл секторлар бүгінде Қазақстан экономикасы дамуына анық «ілесе алмауда».
Көптеген жылдар барысында мемлекет салалық монополияларды реттеудің бағалық және бағалық емес реттеу механизмдерін пайдаланатын, негізінен тура бақылау қағидасына құрылған шараларды қолданысқа енгізген еді. Қазіргі кезде бұл әдістер толыққанды жұмыс істемеуде, мұның көрінісі ретінде саладағы монополиялық кәсіпорындардың қызметінің тиімділігінің, саланың инвестициялық тартымдылығының, көрсетілетін қызметтер сапасының төмендеуін атауға болады. Шетелдік тәжірибені жергілікті ерекшеліктерді ескерусіз көшіру, салада бәсекенің тек көрінісін жасаған болатын.
Қалыптасқан жағдай саладағы монополияға қарсы реттеудің бірқатар кемшіліктерге ие екенін және жетілдіруді талап ететіндігін көрсетті. Сондықтан да аталған мәселелерді кешенді зерттеудің объективті қажеттілігінен диссертацияның мақсаты туындайды.
1 Электр энергетикасы саласын реформалаудың отандық тәжірибесі // Саясат. – 2008. – №6 (154). – Б.12-19.
2 Электр энергетикасының салалық монополия ретіндегі ерекшеліктері // М.Тынышпаев атындағы Қазақ көлік және коммуникациялар академиясының хабаршысы. – 2008. – №2 (51). – Б.237-242.
3 Салалық монополиялар және олардың қызметін реттеу әдістері // Евразийское сообщество. – 2008. – №2 (62). – Б.50-54.
4 Салалық монополияларды реттеу қажеттілігі // «Инновациялық университеттің «серпінді» жобаларын жүзеге асырудағы жас ғалымдардың әлеуеті» ғылыми-практикалық конференциясының материалдары. – Өскемен, 2008. – Б.6-12.
5 Электр энергетикасындағы монополиялық құрылымдарды реттеудегі әлемдік беталыстар // «Алтай – біздің ортақ үйіміз. Халықаралық ынтымақтастық: ғылым, экономика, білім беру, мәдениет, туризм» халықаралық ғылыми-практикалық конференциясының материалдары. – Өскемен. – 3 маусым 2008 жыл. – Б.61-65.
6. Проблемы развития электроэнергетической отрасли в Республике Казахстан // Материалы международной научной конференции «Передовые научные разработки». – Прага, Чехия. 1-15 сентября 2008 года. – С.6-10.
7. Аймақтық энергетикалық компанияларды тарифтік реттеу мәселелері // «Қазіргі жағдайдағы ұлттық экономика және құқық: мәселелері, артықшылықтары, даму перспективалары» халықаралық ғылыми-практикалық конференциясының материалдары. – Алматы, 7-8 қараша 2008 ж. – Б.140-144.
8. Электр энергетикасын реттеудегі тарифтердің ролі // ҚазЭУ хабаршысы. – 2008. – №5. – Б.176-180.
9. Салалық монополияларды реформалау мәселелері // Халықаралық бизнес университетінің хабаршысы. – 2008. – №4. – Б.90-94.
10. Қазақстандағы салалық монополиялардың қызметін мемлекеттік реттеудің концессиялық механизмі // «Тұран» университетінің хабаршысы. – 2008. – №4. – Б.89-94.
2 Электр энергетикасының салалық монополия ретіндегі ерекшеліктері // М.Тынышпаев атындағы Қазақ көлік және коммуникациялар академиясының хабаршысы. – 2008. – №2 (51). – Б.237-242.
3 Салалық монополиялар және олардың қызметін реттеу әдістері // Евразийское сообщество. – 2008. – №2 (62). – Б.50-54.
4 Салалық монополияларды реттеу қажеттілігі // «Инновациялық университеттің «серпінді» жобаларын жүзеге асырудағы жас ғалымдардың әлеуеті» ғылыми-практикалық конференциясының материалдары. – Өскемен, 2008. – Б.6-12.
5 Электр энергетикасындағы монополиялық құрылымдарды реттеудегі әлемдік беталыстар // «Алтай – біздің ортақ үйіміз. Халықаралық ынтымақтастық: ғылым, экономика, білім беру, мәдениет, туризм» халықаралық ғылыми-практикалық конференциясының материалдары. – Өскемен. – 3 маусым 2008 жыл. – Б.61-65.
6. Проблемы развития электроэнергетической отрасли в Республике Казахстан // Материалы международной научной конференции «Передовые научные разработки». – Прага, Чехия. 1-15 сентября 2008 года. – С.6-10.
7. Аймақтық энергетикалық компанияларды тарифтік реттеу мәселелері // «Қазіргі жағдайдағы ұлттық экономика және құқық: мәселелері, артықшылықтары, даму перспективалары» халықаралық ғылыми-практикалық конференциясының материалдары. – Алматы, 7-8 қараша 2008 ж. – Б.140-144.
8. Электр энергетикасын реттеудегі тарифтердің ролі // ҚазЭУ хабаршысы. – 2008. – №5. – Б.176-180.
9. Салалық монополияларды реформалау мәселелері // Халықаралық бизнес университетінің хабаршысы. – 2008. – №4. – Б.90-94.
10. Қазақстандағы салалық монополиялардың қызметін мемлекеттік реттеудің концессиялық механизмі // «Тұран» университетінің хабаршысы. – 2008. – №4. – Б.89-94.
ӘОЖ 334.012:621.31(574.4) Қолжазба құқығында
КОНУСПАЕВ РУСЛАН ҚҰРМАНҒАЖЫҰЛЫ
Салалық монополиялардың қызметін реттеуді жетілдіру
(Шығыс Қазақстан облысы электр энергетикасы саласының материалдары
бойынша)
08.00.05 – Экономика және халық шаруашылығын басқару
(қызмет салалары мен аялары бойынша)
Экономика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін
дайындалған диссертацияның
авторефераты
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2009
Диссертациялық жұмыс С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік
университетінде орындалды
Ғылыми жетекші: экономика ғылымдарының докторы, профессор
Өмірзақов С.Ы.
Ресми оппоненттер: экономика ғылымдарының докторы, профессор
Давильбекова Ж.Х.
экономика ғылымдарының кандидаты Түзелбаев
Б.И.
Жетекші ұйым: Қазақстан Республикасы Білім және
ғылым министрлігінің Экономика институты
Диссертация 2009 жылдың ____ наурызында сағат 16.00-де Тұран
университетінде экономика ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін
диссертация қорғау бойынша Д 20.01.01 диссертациялық кеңесінің мәжілісінде
қорғалады. Мекен-жайы: 050020, Алматы қаласы, Л. Чайкина көшесі, 12а,
мәжіліс залы, 1 қабат.
Диссертациялық жұмыспен Тұран университетінің кітапханасында танысуға
болады.
Автореферат 2009 жылы ____ ________________ таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы, э.ғ.д., профессор М.С.Ержанов
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі нарықтық экономикада ұлттық экономикалық
жүйенің тұрақты дамуын қамтамасыз етуде монополиялар жетекші роль атқарады.
Монополиялық құрылымдардың ішінде электр энергетикасы сияқты қоғамдық
маңызы бар қызмет аяларындағы салалық монополиялар ерекше орын алады. Ал
олардың қызметін реттеу мәселелері аталған құрылымдардың пайда болуынан
бастап туындаған және қазіргі уақытқа дейін өзекті болып табылады.
Экономикадағы жүйеқұрушы салалардың бірі болғандықтан электр
энергетикасының нарыққа бейімделу деңгейіне елдің энергетикалық
қауіпсіздігі және бүкіл экономиканың тұрақты дамуы тәуелді болады.
Энергетиканың экономикалық өсу және әлеуметтік дамудың маңызды элементі
екені және оның ролінің келешекте тек қана арта түсетіні күмән тудырмайды.
Қызмет көрсету сипатына және оларды тұтынушыларға жеткізудің
технологиялық ерекшеліктеріне байланысты электр энергетикасы саласы басқа
монополиялық құрылымдармен салыстырғанда қоғам есебінен өз мүдделерін
жүзеге асырудың жоғары мүмкіндіктеріне ие. Тәжірибе жүзінде бұл электр
энергиясына тарифтердің өсуінен көрінеді, ал аталған өнімге бағалардың
үлкен әлеуметтік мәні бар және ел экономикасының барлық салалаларының
өнімінің өзіндік құнына әсер етеді, сондықтан мемлекет тарапынан реттеледі.
Электр энергетикасындағы жүргізілген асығыс қайта құрылымдау салада
жылдар бойы жинақталған мәселелерді шеше алған жоқ. Реформалар барысындағы
қателіктер, жалпы ішкі өнімнің жоғары энергиясыйымдылығы саланың қазіргі
дағдарыстық жағдайына әкелді. Осыған байланысты Елбасының Қазақстан халқына
2008 жылғы Жолдауында электр энергетикасын дамыту артықшылықты бағыттардың
бірі ретінде танылған болатын. Үкіметке электр энергетикасын, тасымалдау
жүйесін дамыту бойынша шаралар қабылдау қажет. Бұл секторлар бүгінде
Қазақстан экономикасы дамуына анық ілесе алмауда.
Көптеген жылдар барысында мемлекет салалық монополияларды реттеудің
бағалық және бағалық емес реттеу механизмдерін пайдаланатын, негізінен тура
бақылау қағидасына құрылған шараларды қолданысқа енгізген еді. Қазіргі
кезде бұл әдістер толыққанды жұмыс істемеуде, мұның көрінісі ретінде
саладағы монополиялық кәсіпорындардың қызметінің тиімділігінің, саланың
инвестициялық тартымдылығының, көрсетілетін қызметтер сапасының төмендеуін
атауға болады. Шетелдік тәжірибені жергілікті ерекшеліктерді ескерусіз
көшіру, салада бәсекенің тек көрінісін жасаған болатын.
Қалыптасқан жағдай саладағы монополияға қарсы реттеудің бірқатар
кемшіліктерге ие екенін және жетілдіруді талап ететіндігін көрсетті.
Сондықтан да аталған мәселелерді кешенді зерттеудің объективті
қажеттілігінен диссертацияның мақсаты туындайды.
Мәселенің зерттелу дәрежесі. Мемлекет пен монополиялық құрылымдардың
өзара әсерінің мәселелері У. Петти, А. Смит, Дж. Милль, А. Маршалл, Дж.Б.
Кларк, П. Срафф, Э. Чемберлин, Дж. Робинсон, К. Маркс, В. Ойкен, Дж.К.
Гэлбрейт сияқты шетелдік экономист ғалымдардың еңбектерінде жарық көрді.
Аталған мәселеге байланысты бағыттарды зерделеуге белгілі ресейлік
экономист-ғалымдар Е.Л. Хмельницкая, А.А. Демин, С.Б. Авдашева, Н.М.
Розанова, А.В. Барышев, Ю.В. Сухотин, В. Цапелик, В. Кокорев, Е.И.
Королькова, Н.И. Белоусова айтарлықтай үлес қосты.
Отандық экономикалық әдебиеттерде монополиялардың қызметін реттеу
мәселелерін Н.К. Мамыров, М.Б. Кенжегузин, Р.М. Сагиева, К.К. Жанғаскин,
С.К. Ханапина және басқалар терең де жан - жақты зерттеді. Электр
энергетикасы саласының қазіргі жағдайы мен Қазақстандағы даму мәселелері
Д.Н. Блиевтің, Р.А. Алшановтың, С.Ы. Өмірзақовтың, А. Қазбайқызының, С.С.
Махметтің, А.А. Жакуповтың, Б.И.Түзелбаевтың еңбектерінде қарастырылған.
Алайда саланың қазіргі жағдайын, қарастырылып отырған мәселенің
көпқырлылығын, зерделенбеген мәселелердің болуын ескере отырып, таңдаған
тақырыпты одан әрі ғылыми – теориялық және тәжірибелік бағытта дамыту қажет
деп ойлаймыз.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық зерттеу жұмысының
мақсаты – салалық монополияларды реттеудің теориялық-методологиялық
негіздерін зерттеу нәтижесінде олардың қызмет ету механизмдерін жетілдіру
үшін ғылыми-тәжірибелік ұсыныстар жасау. Қойылған мақсатқа жету жету үшін
диссертацияның мазмұнын және қисынды дәйектілігін анықтаған келесі
міндеттер анықталды:
- салалық монополиялар қызметін реттеудің қажеттілігін және даму
кезеңдерін, ерекшеліктерін ілімдік тұрғыдан негіздеу;
- электр энергетикасындағы салалық монополиялардың қазіргі
жағдайына талдау негізінде осы сала жүйелерін ұйымдастыру
модельдерінің тиімділігін бағалау;
- монополиялық салалардың қызметін реттеу механизмін
жетілдірудің басты бағыттарын анықтау;
- энергетикалық монополиялардың қызметін мемлекеттік реттеудің
концессиялық механизмінің тиімділігін анықтау;
- электр энергетикасы саласындағы бағалар жүйесін жетілдіру үшін
ғылыми негізделген ұсыныстар жасау.
Зерттеу объектісі. Шығыс Қазақстан облысы электр энергетикасы
саласындағы монополиялардың қызметі.
Зерттеу пәні. Электроэнергетикалық кешендегі салалық монополиялардың
қызметін реттеу үрдісіндегі туындайтын ұйымдастырушылық-экономикалық
қатынастар жиынтығы.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеу барысында салалық
монополиялардың қызметін реттеуге, электр энергетикасындағы монополиялардың
қызмет ету ерекшеліктеріне байланысты шетелдік және отандық экономист
ғалымдардың ғылыми еңбектері, аталған мәселелерге қатысты Қазақстан
Республикасының заңнамалық және нормативтік-құқықтық құжаттары және
табиғиғи монополияға жататын ШҚ АЭК АҚ қаржылық-шаруашылық қызметінің
мәліметтері қолданылды.
Диссертациялық жұмыстың ақпараттық негізі. ҚР Президентінің жарлықтары,
ҚР Үкіметінің қаулылары, Қазақстан Республикасы энергетика және минералды
ресурстар министрлігінің, Табиғи монополияларды реттеу бойынша
Агенттігінің, Қазақстан Республикасы статистика жөніндегі Агенттігінің
нормативтік актілері мен статистикалық мәліметтері, монополияларды реттеу
мәселелері бойынша министрліктер мен ведомостволардың статистикалық
көрсеткіштері жұмыс барысында пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Салалық монополияларды реттеудің ілімдік
және тәжірибелік мәселелерін кешенді зерттеу және аталған монополиялық
құрылымдарды реттеудің механизмін жетілдіру жөніндегі ғылыми негізделген
ұсыныстарды әзірлеу жұмыстың ғылыми жаңалығы болып табылады. Зерттеу
үрдісінде ғылыми жаңалығы бар келесі нәтижелер алынды:
- электр энергетикасын реформалаудың алғышарттары, нормативтік-
құқықтық негізінің жетілдірілуі, реттеуші органдардың қайта
ұйымдастырылуы, саладағы қайта құрылымдау мен жекешелендіруге
байланысты экономикалық және заңнама-құқықтық факторлардың
әсерін ескеретін Қазақстанның электр энергетикасы жүйесі
қалыптасуының және дамуының кезеңдері айқындалды;
- макроэкономикалық және микроэкономикалық критерийлерді
ескеретін, сараптық және логико-аналитикалық әдістерді
пайдаланатын электр энергетикасы жүйелерін ұйымдастыру
модельдерінің тиімділігін бағалау тәсілі ұсынылды;
- энергия үнемдеу саясатын, жаңаратын энергия көздерін
пайдалануды, тариф саясатын жақсартуды қарастыратын салалық
монополиялардың қызметін реттеу механизмін жетілдірудің басты
бағыттары анықталды;
- концессиялық қағидаға негізделген басқаруды қарастыратын
жобаларды жүзеге асыру үшін концессионерлерді таңдау бойынша
конкурс өткізу моделі және аталған жобалардың тиімділігін
анықтау үшін ғылыми ұсыныстар жасалды;
- электр энергетикасы саласындағы бағалар жүйесін халықтың төмен
, орта және жоғары кірісті топтары үшін тарифтерді саралау
арқылы модельдеу негізінде жетілдіру жөніндегі ұсыныстар
жасалды.
Қорғауға ұсынылатын ғылыми тұжырымдар:
- тарихи тәжірибені жинақтау негізінде экономикалық және заңнама-
құқықтық факторлардың өзгерістерін ескеріп Қазақстанның электр
энергетикасы жүйесінің даму кезеңдерін анықтау бойынша зерттеу
қорытындылары;
- электр энергетикасы жүйелерін ұйымдастыру модельдерінің
тиімділігін бағалау тәсілі;
- салалық монополиялардың қызметін реттеу механизмін
жетілдірудің басты бағыттарын айқындау жөніндегі ұсыныстар;
- концессиялық жобаларды жүзеге асыру үшін концессионерлерді
таңдау бойынша конкурс өткізу моделі және аталған жобалардың
тиімділігін анықтау жөніндегі ұсыныстар;
- электр энергетикасы саласындағы бағалар жүйесін халық үшін
тарифтер дифференциациясының моделі.
Зерттеу жұмысы нәтижесінің практикалық маңыздылығы. Электр энергетикасы
саласындағы монополиялық жағдайда қызметін жүзеге асырып жатқан шаруашылық
субъектілерінің қызметін жетілдіру жөніндегі ұсыныстары мемлекеттік және
аймақтық деңгейде реттеуші органдардың, электр энергиясын өткізу бойынша
компаниялардың қызметін жақсартуға мүмкіндік береді. Жүргізілген
зерттеулердің жекелеген нәтижелері Алтай аймақтық ғылыми технологиялық
паркінің Әлеуметтік-экономикалық үрдістерді зерттеу және модельдеу
лабораториясының жұмысында пайдалануға ұсынылды. Сонымен бірге, жұмыстың
негізгі ілімдік тұжырымдары жоғарғы оқу орындарының экономикалық
мамандықтары бойынша Экономиканы мемлекеттік реттеу, Кәсіпорын
экономикасы, Экономикалық талдау, Сала экономикасы курстарын оқыту
барысында пайдаланылды.
Зерттеудің практикалық нәтижелерінің мақұлдануы мен енгізілуі.
Диссертациялық зерттеудің жекелеген негізгі теориялық тұжырымдары мен
тәжірибелік түйіндері С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан Мемлекеттік
университетінде өткен Инновациялық университеттің серпінді жобаларын
жүзеге асырудағы жас ғалымдардың әлеуеті ғылыми-практикалық
конференциясында (Өскемен, 2008), Алтай – біздің ортақ үйіміз. Халықаралық
ынтымақтастық: ғылым, экономика, білім беру, мәдениет, туризм халықаралық
ғылыми-практикалық конференциясында (Өскемен, 2008), Алдыңғы қатарлы
ғылыми еңбектер халықаралық ғылыми-практикалық конференциясында (Прага,
Чехия, 2008), Қазіргі жағдайдағы ұлттық экономика және құқық: мәселелері,
артықшылықтары, даму перспективалары халықаралық ғылыми-практикалық
конференциясында (Алматы, 2008) баяндалды.
Зерттеу нәтижелерінің жарияланымы. Зерттеу нәтижесінде алынған негізгі
ғылыми қағидалар және нәтижелер жалпы көлемі 3,4 баспа бет құрайды, соның
ішінде 6 ғылыми мақала және 4 баяндама жарияланды.
Диссертация құрылымы және көлемі. Диссертациялық зерттеу кіріспеден, үш
тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және
қосымшалардан тұрады. Жалпы жұмыс 158 беттік компьютерлік терім мәтінін
құрай отырып, 38 кесте мен 18 сурет және 4 қосымшадан тұрады.
Негізгі бөлім
Диссертациялық жұмыстың алғашқы Салалық монополиялардың қызметін
реттеудің теориялық негіздері және дамуы тарауында келесі маңызды
зерттеулер нәтижелері қарастырылды: салалық монополиялардың қызметін
реттеудің қажеттілігі және әдістері, салалық монополия ретіндегі электр
энергетикасының даму ерекшеліктері, электр энергетикасындағы салалық
монополиялардың қызметін реттеудің халықаралық тәжірибесі. Осы зерттеулер
нәтижесінде келесі бірқатар мәселелерді атап көрсеттік.
Монополия бір жағынан бәсекенің, ал екінші жағынан мемлекеттің
экономикалық жүйеге араласу нәтижесі болып табылады. Бәсекенің ерекшелігі,
өндірушілердің бәсекелік артықшылықтары тұрақты және ұзақмерзімді сипатқа
ие болу жағдайында ол өзіне қарама – қарсы монополияға үдемелі түрде
ұласады. Өз кезегінде мемлекет әрекеттерімен пайда болған монополиялар
ұлттық шаруашылықтың көптеген салаларын қамтып қана қоймай, сонымен бірге
жалпы қоғам өмірінің экономикалық, саяси және әлеуметтік сферасына белсенді
әсер етеді.
Монополизм және монополия мәселелеріне алғаш мән берген ғалымдарға
классикалық мектептің негізін салушылар жатады (В.Петти, А.Смит,
Дж.С.Милль). В.Петти Алымдар және салықтар туралы трактат еңбегінде
монополия құбылысына Монополиялар және лауазымдар туралы деп аталатын
бүкіл бөлімін арнаған. Ол монополияны айналыс сферасында қарастырып, оны
тек сату құқығымен байланыстырған. В.Петтидің жазуы бойынша Бұл құқыққа
ие адам, бұл құқық таралатын тауарды қалай бағалағысы келсе, солай
бағалайды немесе ойына келген бағасын қояды немесе оған рұқсат берілген
шекте екеуін де істеп сата алады.
Ғылыми көзқарастарды қарастыра келе, келесі кесте түрінде жинақтап
беруге болатынына көз жеткіздік.
Кесте 1 – Экономикалық қатынастардағы монополиялардың негізгі типтері
Жіктемелік белгілер Монополия типтері
Құрылу әдісі Ұйымдастырушылық, технологиялық,
экономикалық
Құқықтық негізі Ашық, жасанды, мемлекеттік, табиғи
Мақсаттар мазмұны Жеке, қоғамдық, бюрократиялық
Қозғаушы күштер сипаты Өнімдік, қолдаушылық
Меншік сипаты Жекеменшік, ұжымдық, мемлекеттік
Басқару деңгейі Мемлекеттік және салалық,
министрліктер мен ведомстволар,
кәсіпорындар мен ұйымдар түріндегі
монополиялар
Ескерту – Автор дайындаған
Монополия типтерінің ішіндегі негізгілерінің біріне табиғи монополия
жатады, біздің пікірімізше табиғи монополия бір кәсіпорында белгілі – бір
өнімнің өндірісінің шоғырлануының алдын – алуға бағытталған шаралар жүйесі
экономикалық мақсатқа сай болмаған жағдайда пайда болады. Табиғи монополия
өнім шығарылымы көлемінің өзгерісі жағдайында өндіріс құралдары көлемі
өсуімен шығындар төмендеген жағдайда туындайды.
Экономикалық ілімге табиғи монополия ұғымын алғаш енгізген
Дж.С.Милль, монополияның өндіріс шығындарын зерттеу барысында туындағанын
анықтаған неоклассикалық экономикалық ілім өкілдері А.Маршалл, Дж. Б.
Кларк, П.Срафф, Д.Робинсон, Г.фон Штаккельберг, Э.Чемберлин және
басқалардың зерттеулері осы мәселеге қомақты үлес қосты.
Монополия және бәсеке мәселелерін зерттегенде К.Маркс жұмыстарына
тоқталмауға болмайды. Маркстік ілімде монополияның пайда болу себептері,
экономикалық сипаттамалары және тарихи орны зерттелген. К.Маркс
монополияның үш типін талдаған: табиғи, кездейсоқ және тегінде
капиталистік. Табиғи монополия капиталдың негізгі өндірістік қатынасымен
тура байланысты емес. Ол жеке меншік бар кез келген қоғамда өмір сүре
алады. Әдетте, табиғи монополия ерекше қолайлы табиғи ресурстарды
монополиялық иеленумен байланысты және сол немесе басқа өндірушінің табиғи
артықшылығынан туындайды. Табиғатынан монополиялар ауыл шаруашылығында және
өндіру өнеркәсібінде кең таралған. Табиғи монополия – монополиялардың ең
ескі түрлерінің бірі, ол тіпті құл иелену қоғамында да болған.
Неолибералды мектеп өкілдері, атап айтсақ, В.Ойкен монополия ұғымын
өндіріс пен капитал шоғырлануы үрдісімен байланыстырмаған, оны таза
нарықтық феномен ретінде түсіндірген. В.Ойкен жетілген бәсеке моделінен кез
келген ауытқуды монополиялану ретінде түсінген.
Кеңес авторлары, соның ішінде Е.Л.Хмельницкая, К.К.Многолеттің жазуы
бойынша монополиялық бірлестіктердің жетекші формасы - ол өндірісті
басқару, ғылыми зерттеулер, жабдықтау және өткізу бойынша операциялар мен
капиталды иеленуді бір қолға біріктірген концерн болып табылады.
Бұл авторлар монополиялық баға, монополиялық пайда және баға құру
мәселелеріне ерекше назар аударған.
Кейіннен А.А. Деминнің, С.М. Никитиннің, И.Е. Рудакованың жұмыстарында
монополиялар өнімінің бағасы өндіріс бағасына бағдар алса да үстеме пайда
ала алады, өйткені олар техникалық прогресс нәтижелерін монополиялайтыны
туралы жазылған.
Бұл тұрғыда отандық ғалымдардың да пікірін тілге тиек ету орынды болып
табылады. Белгілі экономист М.Б.Кенжегузиннің ойынша монополия түрінде
нарықты ұйымдастыру нарықтың бір орталықтың мүддесі мен еркіне толық бағыну
жағдайына әкеледі. Жаппай монополия салада тауарлардың бір өндірушісі және
ол бір уақытта өндіріс құралдарының жалғыз иесі болған жағдайда пайда
болады.
Э.К. Жилкибаеваның пікірінше монополия дегеніміз өнімнің бір өндірушісі
немесе сатушысының абсолюттік басым болуы, бұл кәсіпкерлік фирмаға немесе
монополияға қол жеткізген басқа субъектілерге, яғни монополистерге
ресурстарға иелік етудің ерекше құқығын, бәсекелестерге, тұтынушыларға және
жалпы қоғамға қысым жасау мүмкіндігін тұрақты түрде аса ірі пайда және
жалпы пайда алу мүмкіндігін қамтамасыз етеді.
Жоғарыда қарастырылған көзқарастарды жүйелей келе табиғи
монополиялардың негізгі ерекшеліктерін қарастырып, берілген нарықтық
құрылымның белгілерін жинақтап, оған кешенді анықтама беруге болады:
1.Табиғи монополияның экономикалық мүдделерінің ерекше табиғаты
масштабтан үнемдеу заңының күшіне байланысты бір тауар өндірушінің қызмет
етуін талап етеді;
2. Егер бүкіл шығарылым интервалында шығындар функциясы субаддитивті
болса, тіпті мұнда масштабтан үнемдеу болмағанның өзінде көпөнімді
монополия жағдайында сала табиғи монополия болып табылады;
3. Аталған нарықтық құрылымға енуге басты кедергі технологиялық
ерекшеліктері болып табылады (тораптық құрылымдардың болуы). Табиғи
монополия жоғары тұрақты және төмен шекті шығындармен сипатталады;
4. Табиғи монополия жағдайында (тұрақты шығындар) жұтылған болып
табылады, бұл саладан шығудан қиындатады;
5. Инфрақұрылымдық мақсаттағы объекті болып табылатын табиғи монополия
бұл бүкіл экономиканың қызмет етуіне жағдай жасайтын ортақ кәсіпорын,
сондықтан оның жоғары әлеуметтік маңызы бар;
6. Берілген құрылым субъектілерімен өндірілетін өнімді тұтынуда
алмастыру мүмкін емес. Ол жағымды сыртқы тиімділігі бар ұжымдық
пайдаланудағы әлеуметтік маңызды игілік болып табылады;
7. Жоғарыда аталған монополияның белгілі шекаралары бар. Бірқатар
факторларға байланысты (сұраныс немесе ұсыныстың (технологияның)
өзгерісіне) сала бәсекелі болуы мүмкін.
Табиғи монополия белгілерін талдау негізінде мынадай қорытынды жасауға
болады, табиғи монополия – бұл шығындардан үнемдеуді өндіріс технологиясы
ерекшеліктеріне байланысты бір шаруашылық субъектісімен бәсекенің орын
алмаған жағдайындағы сұраныстың тиімді қанағаттануы жүзеге асатын нарықтық
құрылым, табиғи монополия өнімінің алмастырушылары жоқ жағымды сыртқы
тиімділігі бар ұжымдық пайдаланудағы әлеуметтік маңызды игілік болып
табылады.
Талдау нәтижелері көрсеткендей отандық экономикалық әдебиеттерде
салалық монополияның анықтамасы өндіріс масштабынан үнемдеу заңының
әсерімен байланысты. Батыс әдебиеттерінде анықтама кеңірек, ол бір өнімді
де, көп өнімді де өндіретін салалық монополияны қамтиды және шығындардың
субаддитивтілігіне негізделген.
Біздің пікірімізше - салалық монополия дегеніміз бір кәсіпорын өндіріс
масштабынан жоғары техникалық үнемдеу арқылы бірнеше кәсіпорынмен
салыстырғанда азырақ ұзақмерзімді шығындармен бүкіл нарықтық сұранысты
қанағаттандыратын және тауар бағасына негізді әсер ететін нарықтық құрылым.
Біздің ойымызша, салалық монополия табиғи монополия ұғымынан кеңірек
болып табылады, өйткені саланың жекелеген секторлары табиғи монополия болуы
мүмкін, мысалы, электр энергетикасы саласының электр энергиясын беру және
үлестіру секторлары табиғи монополия болып саналады. 1996 жылға дейін сала
толығымен табиғи монополия қалпын сақтаған болатын. Аталған жылы өндіру
және өткізу секторлары электр энергиясын беру және үлестіруден бөлініп,
бәсекелі саралынымдарға жатқызылған болатын.
Біздің ойымызша салалық монополияларды реттеу мәселесі – мемлекеттің,
салалық монополиялар субъктілерінің, тұтынушылардың мүдделерін теңестіру
қағидасы негізінде салалық монополиялардың монополиялық билігінің теріс
салдарын жою мақсатында мемлекеттің салалық монополиялар қызметіне әсері
тұрғысынан қарастырылуы тиіс.
Қазіргі әлемдік қаржы дағдарысы жағдайында Қазақстанның экономикасының
дамуына нұқсан келтірмеу үшін экономиканы тиімді басқару инфрақұрылым
құруға, экономикадағы құрылымдық сәйкессіздіктерді жоюға, бәсекелі орта
қалыптастыруға, әлеуметтік саясат жүргізуге бағытталған мемлекетің белсенді
түрде қатысуынсыз мүмкін емес.
Біздің пікірімізше, монополиялық құрылымдарды реттеуде мемлекетке
келесі қызметтер жүктелуі тиіс: қоғам мен монополияға ие шаруашылық
субъектілер мүдделерін үйлестіру; тұтынушыларды мүмкін болатын монополиялық
жағдайымен қиянат жасаудан және мүдделеріне шек қоюдан қорғау; бәсекені
дамыту, монополиялардың әсер ету сфераларын шектеу және оларды бәсекелік
ортаны сақтау және қолдау мақсатына лайықты болатын салалар мен
өндірістердің шегінен шығару.
Еліміздің техникалық ықпалдасқан біртұтас энергетикалық жүйесі
Солтүстік және Оңтүстік Қазақстан екі ірі біріккен энергетикалық жүйесінен
құралады. Бұл біріккен энергетикалық жүйелер 500 кВт кернеулі магистральді
электр беруші желілермен байланысқан. Энергетикалық жүйенің бірігу
дәрежесін жоғарылататын және оның мүмкіндіктерін кеңейтетін осындай
кернеулі екінші магистральді электр беруші желі салу жоспарланған.
Қазақстанның батыс облыстарының энергетикалық жүйесі елдің біртұтас
энергетикалық жүйесімен Ресейдің магистральді тораптары арқылы қосылған.
Солтүстік, Батыс және Оңтүстік Қазақстанның қазіргі мемлекетаралық электр
желілерінің жиынтықты өткізу қабілеті шамамен жылына 30 млрд кВтсағат
құрайды, олардың 12-14 млрд кВтсағаты Ресеймен байланыстыратын
магистральдардың үлесінде.
Электр беру желілерінің ұзақтығы туралы мәлімет көрнекі түрде 2 -
кестеде берілген.
Кесте 2 – Қазақстанның электр беру желілерінің ұзақтығы
1 150 кВ кернеулі 1421,225 км
500 кВ кернеулі 5323,262 км
220 кВ кернеулі 15975,912 км
110 кВ кернеулі 558,668 км
35 кВ кернеулі 62 мың км
6-10 кВ кернеулі 204 мың км
0,4 кВ кернеулі 115 500 км
Ескерту – Дереккөзі: ҚР ЭМРМ мәліметтері
Орнатылған қуаттылық және құрал-жабдықтың техникалық жағдайы елдің
электр энергиясына қазіргі қажеттілігін өтеуге мүмкіндік береді, Алайда
Қазақстан экономикасының жоғары қарқынмен дамуы (ЖІӨ жылына 9-10 ℅-ға өсуі)
электр тұтынудың сәйкесінше жылына 5-6 ℅-ға өсуіне әкелуде. Болжамдық
мәліметтерге қарағанда 2015 жылы электр электр энергиясын тұтыну 60 ℅-ға
ұлғаяды және 124,5 млрд кВтсағатты құрайды. Ал технологиялық құрал-жабдық
электр энергиясын өндіруді тек 80 млрд квтсағатқа өсіруге мүмкіндік
береді.
Еліміздегі электр энергиясының бәсекелі секторының ерекшелігі (электр
энергиясын өндіру және сату, көбінесе толайым нарықта) бәсекелік қызмет
аяларына мемлекеттік араласу заңды түрде шектелген. Мысалы, бағалар үкімет
органдарымен емес, нарықпен бекітіледі) ал мемлекет бұл сферада бәсекені
ынталадырады. Қазіргі заңдар бөлшек өткізуді табиғи монополиялардың
иеліктеріне жатқызбағанына қарамастан Электр энергетикасы туралы Заңға
сәйкес бөлшек тұтынушылар үшін жіберу тарифтері мемлекеттік реттеуге
жатады.
Электр энергетикасын реформалау нәтижесінде елдің кейбір экономикалық
мәселелері шешілді, атап айтсақ, саланы мемлекеттік бюджеттен
субсидиялаудан бас тарту, электр энергиясының көпжақты құнын бейнелейтін
нарықтық бағаларды қалыптастыру, бұл экономиканың басқа салаларының
қызметтері мен тауарларына баға теңдігін бекітуге әсер етті. Сонымен қатар,
бұл Қазақстанның ішкі нарығы мен сыртқы экспорт бағалары арасындағы
диспропорцияны теңестірді, бұл Қазақстан экономикасының әлемдік экономикаға
интеграциялануына көмектесті.
Сонымен бірге, электр энергетикасының көптеген мәселелері шешілімін
тапқан жоқ, оларға мыналар жатады: негізгі қорлардың тозуының ұлғаюы
тоқтатылған жоқ; саланың инфрақұрылымы техникалық тұрғыда қазіргі
талаптардан қалыс қалды; бөлшек нарықтардың көпшілігінде монополизм
сақталып отыр; электр энергиясы нарығына коммерциялық және техникалық
тәуекелділіктерді өтеудің тиімді механизмдері жетіспейді (сақтандыру,
құқықтық шектеулер); масштабтары азайса да салада төлемеушіліктер мен
есептеулердің ақшалай емес формалары сақталып отыр.
Электр энергетикасындағы өзгерістер қажеттілігі өткен ғасырдың аяғында
айқын бола бастады. 1990 жылға дейін әлемнің көптеген елдерінде бұл сала
табиғи монополия қатарына жатқызылған болатын.
Аймақтар мен көрші елдердің саяси және экономикалық интеграцияларының
күшеюі (атап айтсақ Европалық Одақ, Солтүстік Америка) электр энергиясының
толайым нарықтарының дамуына көмектесті.
Нәтижесінде кейбір елдерде бағалары сұраныс пен ұсыныс негізінде
бекітілетін электр энергиясының еркін нарығы пайда болды. Алғаш рет
бәсекелі нарық 1990 жылы Англия мен Уэльсте жұмыс істеуін бастаса, ал
электр энергиясының толайым нарығындағы шексіз бәсеке режимі алғаш рет
тарихта 1991 жылы Норвегияда енгізілді.
Электр энергетикасы саласында толық қайта құрылымдау жолымен жүрген
елдерге Ұлыбритания, Италия, Португалия, Нидерланды, Швеция, Дания, Испания
және Люксембург, ал жартылай құрылымдауды жүзеге асырған мемлекеттерге
Германия, Франция, Швейцария және т.б. жатады.
Соңғы үш онжылдық барысында АҚШ-та электр энергетикасының дәстүрлі
моделін кезеңді реформалау жүргізілді және соңғы он жылда бәсекелі
қатынастардың қарқынды дамуы байқалып, электр энергиясы нарықтары өзгерді.
Соңғы жылдары орын алған жекелеген аймақтардың электр энергетикасындағы
дағдарыстық жағдайлар, саланың дамуының әдістерін түзетуге түрткі болды.
Бір жағынан олар жекелеген штаттар билігі тарапынан сақтық туғызды, олар өз
өкілеттіктері бөлігінде саладағы өзгерістерден бас тартты немесе кейінге
қалдырды. Екінші жағынан аймақтардың едәуір бөлігі электр энергетикасын
реформалауды жалғастыруда және федералды деңгейде жүргізілген толайым
нарықты ырықтандыруды, электр энергиясының бөлшек саудасын ырықтандырумен
толықтыруда.
Жиырма бірінші ғасырда саланың басты ерекшелігі элекроэнергетикалық
жүйелердің елеаралық интеграциясының ары қарай дамуы болмақ. Атап айтсақ,
Біртұтас евразиялық электроэнергетикалық жүйенің аяқталуы, оның ұзақтығы
Жапон теңізінен және Балтық теңізіне дейін созылуы мүмкін.
Осылайша, электр энергетикасындағы түбегейлі өзгерістер дамыған
елдердің көпшілігін және дамушы елдердің бірқатарын қамтыған әлемдік
беталысқа айналды. Саланың ырықтануы және оның технологиялық дамуы
нарықтардың сапалы кеңеюіне әкелуде: Европада және Солтүстік Америкада олар
жекелеген энергетикалық жүйелер шекараларынан шығып, тіпті ұлттық
шекаралардан асып, аймақаралық және халықаралық масштабта жүзеге асырылуда.
Екінші Қазақстан Республикасының электр энергетикасы саласындағы
монополиялардың қазіргі даму жағдайына және қызмет ету ерекшеліктеріне
талдау тарауында Қазақстанның электр энергетикасы саласының дамуының
қазіргі жағдайын талданды, электроэнергетикалық монополиялардың қызметін
тарифтік реттеуге аналитикалық бағалау жүргізілді және Шығыс-Қазақстан
Аймақтық энергетикалық компаниясы акционерлік қоғамының қаржылық –
шаруашылық қызметіне және мемлекеттік реттелу жағдайына талдау жасалынды.
Электр энергетикасы отын-энергетикалық кешеннің маңызды элементі болып
табылады және республиканың өнеркәсіптік өндірісінің 7 %-дан астамын
қамтамасыз етеді. Энергетикалық сектордың дамуы экономиканың тұрақты даму
жағдайына көшуде экономикалық тұрақтылық жолындағы ең маңызды және
артықшылықты бағыттардың бірі саналады.
Қазақстан Республикасының электр энергетикасы келесі секторлардан
тұрады: электр энергиясын өндіру; электр энергиясын беру; электр
энергиясымен жабдықтау; электр энергетикасы аясындағы қызметтер атқаратын
басқа да ұйымдар.
Электр энергиясын өндіруді әртүрлі меншік формасындағы 60-тан аса
электростанциялар жүзеге асырады. Электростанциялар келесі түрлерге
бөлінеді: ұлттық маңызы бар электр станциялары; өнеркәсіптік маңызы бар
электр станциялары; аймақтық маңызы бар электр станциялары; жылумен
қамтамасыз ету кәсіпорындарының электр станциялары. Олардың құрамы келесі
кестеде көрсетілген.
Кесте 3 – Қазақстанның ірі электр станциялары
№ Электр станциялары Бекітілген қуаттылығы,
МВт
1 2 3
1 AES Екібастұз ЖШС (Екібастұз ГРЭС-1) 4000
2 ЕЭК АҚ (Ақсу ГРЭС-і) 2110
3 Батуров атындағы Жамбыл ГРЭС-і АҚ 1230
4 Станция ЭГРЭС-2 АҚ 1000
5 МАЭК Казатомпром ТЭЦ-2 ЖШС 630
3-кестенің жалғасы
1 2 3
6 МАЭК Казатомпром ТЭЦ-3 ЖШС 625
7 Қарағанды ГРЭС-2 (Қазақмыс корпорациясы) 608
8 АПК АҚ (Алматы ТЭЦ-2) 510
9 Павлодар ТЭЦ-3 (Павлодарэнерго АҚ) 440
10 Аксесс Энерго Петропавл ТЭЦ-2 ЖШС 380
11 Алюминий Казахстана АҚ 350
Гидроэлектростанциялар
1 AES Шульбинская ГЭС 720
2 Бухтарминская ГЭС (Казцинк АҚ) 675
3 Қапшағай ГЭС-і (АПК АҚ) 364
4 AES Усть-Каменогорская ГЭС 331
Ескерту – Дереккөзі: ЭМРМ ресми сайты
Қазақстанның электр станцияларының бекітілген қуаттылығы 18,2 МВт-ты
құрайды, мұны Швейцария, Голландия, Түркия сияқты елдердің ұқсас
көрсеткіштерімен салыстыруға болады.
Электр энергиясының көп бөлігін (85 пайыздан аса) Қазақстанда
салыстырмалы түрде арзан жергілікті көмірді жағу арқылы алады, ал 15%-ға
жуығын гидроэлектр станциялары береді (1 сурет).
Сурет 1 – Қазақстан электр станцияларының орнатылған
қуаттылықтарының құрылымы
Ескерту – ЭМРМ мәліметтері негізінде автор құрастырған
Электр желілерін басқару бойынша қазақстандық компания KEGOK АҚ
ұлттық электр желілері бойынша электр энергиясын электр станцияларынан
электр энергиясының толайым нарығы тұтынушыларына мемлекетаралық және
аймақаралық берілуін жүзеге асырады. Аймақтық электрожелілік компаниялар
(АЭК) аймақтық деңгейдегі электр желілері бойынша электр энергиясын бөлшек
нарық тұтынушыларына жеткізеді.
Қазақстандық энергожүйенің негізгі сипаттамаларының бірі оның
объектілерінің бүкіл ел территориясында теңбөліксіз орналасуы. Шартты түрде
отандық энергокешенді үш ірі аймаққа бөлуге болады: солтүстік және орталық;
оңтүстік; батыс.
Осылайша, Қазақстанда энергия өндіру үшін қажет шикізат ресурстарының
ел территориясындағы тең бөліксіз үлестірілуі орын алған, бір аймақта
электр энергиясының артық мөлшері болса, басқасында тапшылығы кездеседі.
Қазақстанның энергетикалық нарығын ұйымдастырудың жаңа жүйесі екі
деңгейдегі, яғни өндіру мен өткізудегі жоғары бәсекелік ортаның болуын
қарастырады.
Электр энергиясын өндіру және тұтыну динамикасы көрсеткендей 2000
жылдан 2007 жылға дейін электр энергиясын өндіру 148,4 %-ға өскен, бұл
электр энергиясын тұтынудың жыл сайынғы өсімі 6-8 % екенін білдіреді.
Мұндай беталыс 2008 жылдың 1 тоқсанында да сақталған. Мұнда өндірістің
өсуінің тек 9,5 %-ы ғана жаңа қуаттылықтар енгізу арқылы қамтамасыз
етілген. Негізгі өсім жұмыс істеп тұрған қуаттылықтардың резервтерін іске
қосу есебінен жүзеге асқан (2-сурет).
Сурет 2 – Электр энергиясын өндіру және тұтыну динамикасы
Ескерту – Дереккөзі: ҚР ЭМРМ ресми сайты
Елдің энергиямен қамтамасыз етілуі бойынша болжамдық есептеулерге
бойынша Қазақстанда 2015 жылы электр энергиясын тұтыну көлемі 163 %-ға өсуі
мүмкін.
Қазіргі кезде Қазақстан электр энергетикасындағы басты мәселе
ұзақмерзімді тарифтік, бағалық саясаттың болуы. Бірақ мұндай ұзақмерзімді
баға динамикасы бекітілуі үшін сәйкес заңдық база қажет. Үкімет 2015 жылға
дейін электр энергиясына нақты және дәлме-дәл өсетін баға динамикасын
бекітуі керек.
Алайда отандық энергетиканы аса тартымды деп атау қиын, өйткені
инвестициялық циклдер ұзақ, ал өзіндік құндағы инвестициялық құрам да,
тарифтер де төмен. Жұмыс істеп тұрған тарифтік саясат ең алдымен әлеуметтік
маңызы бар игіліктердің құнын ұстап тұруға бағытталған және өкінішке орай
орталықтандырылған жылумен жабдықтаудың рентабельділігін қамтамасыз ету,
энергия өндірудің тиімділігін жоғарылатуға және жаңғыртуға инвестиция
ынталандыру тұрмақ, энергетикалық компаниялардың ағымдағы шығындарын да
жаппайды. Тариф бірқатар жылдар бойы әлеуметтік шартты болды, бұл өз
кезегінде энергетикалық кәсіпорындардың даму қарқынын және жаңғыртылуын
тежеген болатын. Енді тарифтерге әлеуметтік категориядан экономикалық
категорияға өту уақыты жетті. Сонымен бірге халықты әлеуметтік қорғаудың
нақты механизмдері жасалып, адамдар сапалы тауар алып, уақытында және толық
қызмет берушінің шоттарын төлей алу мүмкіндігіне ие болуы қажет.
Электр энергиясының республика өңірлері бойынша өндірілу деңгейін 4
кестеден көруге болады.
Кесте 4 – Қазақстан Республикасындағы өңірлер бойынша электр энергиясын
заттай көрінісінде өндіру, млн. кВт сағат
2003 2004 2005 2006 2007
Электр энергиясы, млн. кВт 63 886,466 942,467 919,771 668, 576620,9
сағат
соның ішінде облыстар бойынша
Ақмола 431,0 422,2 533,1 694,4 662,4
Ақтөбе 1603,7 1033,1 2017,3 1740,8 1847,7
Алматы 4593,7 4592,9 4236,8 4279,6 4163,0
Атырау 2172,4 2316,2 2434,9 2552,0 2689,4
Шығыс Қазақстан 7455,9 7206,8 7234,4 7238,0 7799,9
Жамбыл 649,0 604,1 1285,7 1597,9 3144,7
Батыс Қазақстан 601,1 677,8 817,3 899,1 1135,4
Қарағанды 11210,3 11976,9 11524,4 11286,8 11699,6
Қостанай 1452,8 1550,8 1615,2 1612,7 1555,0
Қызылорда 94,5 410,1 467,0 660,4 799,0
Маңғыстау 2662,0 2868,5 2925,0 3312,4 3729,0
Павлодар 26131,7 28218,5 27789,9 30767,9 31851,0
Солтүстік Қазақстан 1654,6 1963,6 1950,4 1976,9 1877,6
Оңтүстік Қазақстан 1073,7 1084,4 1048,2 1004,3 1146,0
Астана қаласы 1482,0 1491,9 1451,5 1479,2 2041,8
Алматы қаласы 598,0 574,7 588,7 564,1 479,6
Ескерту – ҚР Статистика агенттігі мәліметтері негізінде дайындалды
Кестеден байқағанымыздай ең жоғары өндіріс көлемі Қарағанды, Павлодар,
Шығыс Қазақстан облыстарында, бұл негізгі өндіруші көздердің осы өңірлерде
орналасқанымен түсіндіріледі. 2003 жылмен салыстырғанда ең жоғары өсу
қарқыны Жамбыл (2495,7 млн. кВт сағат ), Батыс Қазақстан (534,3 млн. кВт
сағат), Маңғыстау (1067 млн. кВт сағат), Қызылорда (705,5 млн. кВт сағат)
облыстарында байқалған, мұндай жағдай аталаған аймақтарда жаңа өндіруші
көздердің іске қосылуымен байланысты болып табылады.
Қазақстан Республикасының электр энергетикасы саласының ажырамас
құрамдас бөлігі және диссертациялық зерттеудің нысандарының бірі болып
табылатын Шығыс Қазақстан облысының электр энергетикасы секторына талдау
жүргізу маңызды міндеттердің бірі болып табылады. Шығыс Қазақстан бай
табиғи ресурстарға иелік ететіндіктен едәуір энергетикалық әлеуеті бар, бұл
аймақтың экономикалық дамуының іргетасы болып есептеледі. Электр энергиясы
өндірісі көлемінде республика бойынша облыс (10,8 %) Қарағанды (17,9 %)
және Павлодар(42,2 %) облыстарынан кейінгі үшінші орында орналасқан.
Электр энергетикасы кәсіпорындарында ағымдағы жылда 4,2 мың адам
жұмыспен қамтылды, ал олардың орташа еңбекақысы 46116 теңгені құрайды, бұл
көрсеткіш жалпы облыс бойынша орташа жалақы көрсеткішінен 13,9 %-ға жоғары.
Облыстың энергетикалық әлеуеті 63 электр станциядан құралады, оның 57-
ісі жылу электр станциялары болса, қалған алтауы гидроэлектростанциялар
болып табылады, барлық энергия өндіруші станциялардың 42 стационарлы болса,
21-і қозғалмалы болып табылады.
Шығыс Қазақстан облысының электробалансынының жағдайын келесі кестеден
көруге болады.
Кесте 5 – Шығыс Қазақстан облысының электробалансы
№ Көрсеткіштер Жылдар
2003 2004 2005 2006 2007
1 Өндірілген электр энергиясы,7455,8 7205,6 7228,8 7237,0 7799,9
млн кВт сағат
2 Облыс шегінен тыс алынғаны, 375,7 654,8 1048,8 1655,5 1804,9
млн кВт сағат
3 Тұтынылған электр энергиясы,7360,1 7566,9 7940,3 8165,1 8382,0
млн кВт сағат
соның ішінде
өнеркәсіппен және 5074,8 5270,5 5498,1 5681,7 5794,0
құрылыспен, млн кВт сағат
ауыл шаруашылығымен, млн кВт462,7 457,7 405,5 397,0 397,9
сағат
көлікпен, млн кВт сағат 97,3 92,2 93,3 93,1 103,5
өзге де салалармен, млн кВт 894,9 1002,1 1943,4 1305,2 1392,6
сағат
4 Жалпы пайдалану желісіндегі 830,4 744,4 764,6 688,1 694,0
ысырап, млн кВт сағат
5 Облыс шегінен тыс 471,4 293,5 337,3 727,4 1105,3
босатылғаны, млн кВт сағат
Ескерту – ҚР Статистика агенттігі мәліметтері негізінде дайындалды
Электр энергетикасында тариф ұғымы екі мағынада қолданылады,
біріншіден, жалпылай қабылданған түсінікке сәйкес – бұл тұтынылған электр
энергиясы үшін төленетін ақы мөлшерлемесі болса, екіншіден, тариф ретінде
төленетін ақы жүйесі ( тариф құрылымы ) деп түсіндіріледі.
Электр энергиясы үшін тарифтер электр энергиясын өндіру, беру және
үлестіру кезіндегі барлық шығындарды бейнелеуі және энергиямен қамтамасыз
ететін ұйымдардың рентабельділігін қамтамасыз етуі керек. Екінші жағынан
тарифтер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КОНУСПАЕВ РУСЛАН ҚҰРМАНҒАЖЫҰЛЫ
Салалық монополиялардың қызметін реттеуді жетілдіру
(Шығыс Қазақстан облысы электр энергетикасы саласының материалдары
бойынша)
08.00.05 – Экономика және халық шаруашылығын басқару
(қызмет салалары мен аялары бойынша)
Экономика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін
дайындалған диссертацияның
авторефераты
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2009
Диссертациялық жұмыс С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік
университетінде орындалды
Ғылыми жетекші: экономика ғылымдарының докторы, профессор
Өмірзақов С.Ы.
Ресми оппоненттер: экономика ғылымдарының докторы, профессор
Давильбекова Ж.Х.
экономика ғылымдарының кандидаты Түзелбаев
Б.И.
Жетекші ұйым: Қазақстан Республикасы Білім және
ғылым министрлігінің Экономика институты
Диссертация 2009 жылдың ____ наурызында сағат 16.00-де Тұран
университетінде экономика ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін
диссертация қорғау бойынша Д 20.01.01 диссертациялық кеңесінің мәжілісінде
қорғалады. Мекен-жайы: 050020, Алматы қаласы, Л. Чайкина көшесі, 12а,
мәжіліс залы, 1 қабат.
Диссертациялық жұмыспен Тұран университетінің кітапханасында танысуға
болады.
Автореферат 2009 жылы ____ ________________ таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы, э.ғ.д., профессор М.С.Ержанов
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі нарықтық экономикада ұлттық экономикалық
жүйенің тұрақты дамуын қамтамасыз етуде монополиялар жетекші роль атқарады.
Монополиялық құрылымдардың ішінде электр энергетикасы сияқты қоғамдық
маңызы бар қызмет аяларындағы салалық монополиялар ерекше орын алады. Ал
олардың қызметін реттеу мәселелері аталған құрылымдардың пайда болуынан
бастап туындаған және қазіргі уақытқа дейін өзекті болып табылады.
Экономикадағы жүйеқұрушы салалардың бірі болғандықтан электр
энергетикасының нарыққа бейімделу деңгейіне елдің энергетикалық
қауіпсіздігі және бүкіл экономиканың тұрақты дамуы тәуелді болады.
Энергетиканың экономикалық өсу және әлеуметтік дамудың маңызды элементі
екені және оның ролінің келешекте тек қана арта түсетіні күмән тудырмайды.
Қызмет көрсету сипатына және оларды тұтынушыларға жеткізудің
технологиялық ерекшеліктеріне байланысты электр энергетикасы саласы басқа
монополиялық құрылымдармен салыстырғанда қоғам есебінен өз мүдделерін
жүзеге асырудың жоғары мүмкіндіктеріне ие. Тәжірибе жүзінде бұл электр
энергиясына тарифтердің өсуінен көрінеді, ал аталған өнімге бағалардың
үлкен әлеуметтік мәні бар және ел экономикасының барлық салалаларының
өнімінің өзіндік құнына әсер етеді, сондықтан мемлекет тарапынан реттеледі.
Электр энергетикасындағы жүргізілген асығыс қайта құрылымдау салада
жылдар бойы жинақталған мәселелерді шеше алған жоқ. Реформалар барысындағы
қателіктер, жалпы ішкі өнімнің жоғары энергиясыйымдылығы саланың қазіргі
дағдарыстық жағдайына әкелді. Осыған байланысты Елбасының Қазақстан халқына
2008 жылғы Жолдауында электр энергетикасын дамыту артықшылықты бағыттардың
бірі ретінде танылған болатын. Үкіметке электр энергетикасын, тасымалдау
жүйесін дамыту бойынша шаралар қабылдау қажет. Бұл секторлар бүгінде
Қазақстан экономикасы дамуына анық ілесе алмауда.
Көптеген жылдар барысында мемлекет салалық монополияларды реттеудің
бағалық және бағалық емес реттеу механизмдерін пайдаланатын, негізінен тура
бақылау қағидасына құрылған шараларды қолданысқа енгізген еді. Қазіргі
кезде бұл әдістер толыққанды жұмыс істемеуде, мұның көрінісі ретінде
саладағы монополиялық кәсіпорындардың қызметінің тиімділігінің, саланың
инвестициялық тартымдылығының, көрсетілетін қызметтер сапасының төмендеуін
атауға болады. Шетелдік тәжірибені жергілікті ерекшеліктерді ескерусіз
көшіру, салада бәсекенің тек көрінісін жасаған болатын.
Қалыптасқан жағдай саладағы монополияға қарсы реттеудің бірқатар
кемшіліктерге ие екенін және жетілдіруді талап ететіндігін көрсетті.
Сондықтан да аталған мәселелерді кешенді зерттеудің объективті
қажеттілігінен диссертацияның мақсаты туындайды.
Мәселенің зерттелу дәрежесі. Мемлекет пен монополиялық құрылымдардың
өзара әсерінің мәселелері У. Петти, А. Смит, Дж. Милль, А. Маршалл, Дж.Б.
Кларк, П. Срафф, Э. Чемберлин, Дж. Робинсон, К. Маркс, В. Ойкен, Дж.К.
Гэлбрейт сияқты шетелдік экономист ғалымдардың еңбектерінде жарық көрді.
Аталған мәселеге байланысты бағыттарды зерделеуге белгілі ресейлік
экономист-ғалымдар Е.Л. Хмельницкая, А.А. Демин, С.Б. Авдашева, Н.М.
Розанова, А.В. Барышев, Ю.В. Сухотин, В. Цапелик, В. Кокорев, Е.И.
Королькова, Н.И. Белоусова айтарлықтай үлес қосты.
Отандық экономикалық әдебиеттерде монополиялардың қызметін реттеу
мәселелерін Н.К. Мамыров, М.Б. Кенжегузин, Р.М. Сагиева, К.К. Жанғаскин,
С.К. Ханапина және басқалар терең де жан - жақты зерттеді. Электр
энергетикасы саласының қазіргі жағдайы мен Қазақстандағы даму мәселелері
Д.Н. Блиевтің, Р.А. Алшановтың, С.Ы. Өмірзақовтың, А. Қазбайқызының, С.С.
Махметтің, А.А. Жакуповтың, Б.И.Түзелбаевтың еңбектерінде қарастырылған.
Алайда саланың қазіргі жағдайын, қарастырылып отырған мәселенің
көпқырлылығын, зерделенбеген мәселелердің болуын ескере отырып, таңдаған
тақырыпты одан әрі ғылыми – теориялық және тәжірибелік бағытта дамыту қажет
деп ойлаймыз.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық зерттеу жұмысының
мақсаты – салалық монополияларды реттеудің теориялық-методологиялық
негіздерін зерттеу нәтижесінде олардың қызмет ету механизмдерін жетілдіру
үшін ғылыми-тәжірибелік ұсыныстар жасау. Қойылған мақсатқа жету жету үшін
диссертацияның мазмұнын және қисынды дәйектілігін анықтаған келесі
міндеттер анықталды:
- салалық монополиялар қызметін реттеудің қажеттілігін және даму
кезеңдерін, ерекшеліктерін ілімдік тұрғыдан негіздеу;
- электр энергетикасындағы салалық монополиялардың қазіргі
жағдайына талдау негізінде осы сала жүйелерін ұйымдастыру
модельдерінің тиімділігін бағалау;
- монополиялық салалардың қызметін реттеу механизмін
жетілдірудің басты бағыттарын анықтау;
- энергетикалық монополиялардың қызметін мемлекеттік реттеудің
концессиялық механизмінің тиімділігін анықтау;
- электр энергетикасы саласындағы бағалар жүйесін жетілдіру үшін
ғылыми негізделген ұсыныстар жасау.
Зерттеу объектісі. Шығыс Қазақстан облысы электр энергетикасы
саласындағы монополиялардың қызметі.
Зерттеу пәні. Электроэнергетикалық кешендегі салалық монополиялардың
қызметін реттеу үрдісіндегі туындайтын ұйымдастырушылық-экономикалық
қатынастар жиынтығы.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеу барысында салалық
монополиялардың қызметін реттеуге, электр энергетикасындағы монополиялардың
қызмет ету ерекшеліктеріне байланысты шетелдік және отандық экономист
ғалымдардың ғылыми еңбектері, аталған мәселелерге қатысты Қазақстан
Республикасының заңнамалық және нормативтік-құқықтық құжаттары және
табиғиғи монополияға жататын ШҚ АЭК АҚ қаржылық-шаруашылық қызметінің
мәліметтері қолданылды.
Диссертациялық жұмыстың ақпараттық негізі. ҚР Президентінің жарлықтары,
ҚР Үкіметінің қаулылары, Қазақстан Республикасы энергетика және минералды
ресурстар министрлігінің, Табиғи монополияларды реттеу бойынша
Агенттігінің, Қазақстан Республикасы статистика жөніндегі Агенттігінің
нормативтік актілері мен статистикалық мәліметтері, монополияларды реттеу
мәселелері бойынша министрліктер мен ведомостволардың статистикалық
көрсеткіштері жұмыс барысында пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Салалық монополияларды реттеудің ілімдік
және тәжірибелік мәселелерін кешенді зерттеу және аталған монополиялық
құрылымдарды реттеудің механизмін жетілдіру жөніндегі ғылыми негізделген
ұсыныстарды әзірлеу жұмыстың ғылыми жаңалығы болып табылады. Зерттеу
үрдісінде ғылыми жаңалығы бар келесі нәтижелер алынды:
- электр энергетикасын реформалаудың алғышарттары, нормативтік-
құқықтық негізінің жетілдірілуі, реттеуші органдардың қайта
ұйымдастырылуы, саладағы қайта құрылымдау мен жекешелендіруге
байланысты экономикалық және заңнама-құқықтық факторлардың
әсерін ескеретін Қазақстанның электр энергетикасы жүйесі
қалыптасуының және дамуының кезеңдері айқындалды;
- макроэкономикалық және микроэкономикалық критерийлерді
ескеретін, сараптық және логико-аналитикалық әдістерді
пайдаланатын электр энергетикасы жүйелерін ұйымдастыру
модельдерінің тиімділігін бағалау тәсілі ұсынылды;
- энергия үнемдеу саясатын, жаңаратын энергия көздерін
пайдалануды, тариф саясатын жақсартуды қарастыратын салалық
монополиялардың қызметін реттеу механизмін жетілдірудің басты
бағыттары анықталды;
- концессиялық қағидаға негізделген басқаруды қарастыратын
жобаларды жүзеге асыру үшін концессионерлерді таңдау бойынша
конкурс өткізу моделі және аталған жобалардың тиімділігін
анықтау үшін ғылыми ұсыныстар жасалды;
- электр энергетикасы саласындағы бағалар жүйесін халықтың төмен
, орта және жоғары кірісті топтары үшін тарифтерді саралау
арқылы модельдеу негізінде жетілдіру жөніндегі ұсыныстар
жасалды.
Қорғауға ұсынылатын ғылыми тұжырымдар:
- тарихи тәжірибені жинақтау негізінде экономикалық және заңнама-
құқықтық факторлардың өзгерістерін ескеріп Қазақстанның электр
энергетикасы жүйесінің даму кезеңдерін анықтау бойынша зерттеу
қорытындылары;
- электр энергетикасы жүйелерін ұйымдастыру модельдерінің
тиімділігін бағалау тәсілі;
- салалық монополиялардың қызметін реттеу механизмін
жетілдірудің басты бағыттарын айқындау жөніндегі ұсыныстар;
- концессиялық жобаларды жүзеге асыру үшін концессионерлерді
таңдау бойынша конкурс өткізу моделі және аталған жобалардың
тиімділігін анықтау жөніндегі ұсыныстар;
- электр энергетикасы саласындағы бағалар жүйесін халық үшін
тарифтер дифференциациясының моделі.
Зерттеу жұмысы нәтижесінің практикалық маңыздылығы. Электр энергетикасы
саласындағы монополиялық жағдайда қызметін жүзеге асырып жатқан шаруашылық
субъектілерінің қызметін жетілдіру жөніндегі ұсыныстары мемлекеттік және
аймақтық деңгейде реттеуші органдардың, электр энергиясын өткізу бойынша
компаниялардың қызметін жақсартуға мүмкіндік береді. Жүргізілген
зерттеулердің жекелеген нәтижелері Алтай аймақтық ғылыми технологиялық
паркінің Әлеуметтік-экономикалық үрдістерді зерттеу және модельдеу
лабораториясының жұмысында пайдалануға ұсынылды. Сонымен бірге, жұмыстың
негізгі ілімдік тұжырымдары жоғарғы оқу орындарының экономикалық
мамандықтары бойынша Экономиканы мемлекеттік реттеу, Кәсіпорын
экономикасы, Экономикалық талдау, Сала экономикасы курстарын оқыту
барысында пайдаланылды.
Зерттеудің практикалық нәтижелерінің мақұлдануы мен енгізілуі.
Диссертациялық зерттеудің жекелеген негізгі теориялық тұжырымдары мен
тәжірибелік түйіндері С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан Мемлекеттік
университетінде өткен Инновациялық университеттің серпінді жобаларын
жүзеге асырудағы жас ғалымдардың әлеуеті ғылыми-практикалық
конференциясында (Өскемен, 2008), Алтай – біздің ортақ үйіміз. Халықаралық
ынтымақтастық: ғылым, экономика, білім беру, мәдениет, туризм халықаралық
ғылыми-практикалық конференциясында (Өскемен, 2008), Алдыңғы қатарлы
ғылыми еңбектер халықаралық ғылыми-практикалық конференциясында (Прага,
Чехия, 2008), Қазіргі жағдайдағы ұлттық экономика және құқық: мәселелері,
артықшылықтары, даму перспективалары халықаралық ғылыми-практикалық
конференциясында (Алматы, 2008) баяндалды.
Зерттеу нәтижелерінің жарияланымы. Зерттеу нәтижесінде алынған негізгі
ғылыми қағидалар және нәтижелер жалпы көлемі 3,4 баспа бет құрайды, соның
ішінде 6 ғылыми мақала және 4 баяндама жарияланды.
Диссертация құрылымы және көлемі. Диссертациялық зерттеу кіріспеден, үш
тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және
қосымшалардан тұрады. Жалпы жұмыс 158 беттік компьютерлік терім мәтінін
құрай отырып, 38 кесте мен 18 сурет және 4 қосымшадан тұрады.
Негізгі бөлім
Диссертациялық жұмыстың алғашқы Салалық монополиялардың қызметін
реттеудің теориялық негіздері және дамуы тарауында келесі маңызды
зерттеулер нәтижелері қарастырылды: салалық монополиялардың қызметін
реттеудің қажеттілігі және әдістері, салалық монополия ретіндегі электр
энергетикасының даму ерекшеліктері, электр энергетикасындағы салалық
монополиялардың қызметін реттеудің халықаралық тәжірибесі. Осы зерттеулер
нәтижесінде келесі бірқатар мәселелерді атап көрсеттік.
Монополия бір жағынан бәсекенің, ал екінші жағынан мемлекеттің
экономикалық жүйеге араласу нәтижесі болып табылады. Бәсекенің ерекшелігі,
өндірушілердің бәсекелік артықшылықтары тұрақты және ұзақмерзімді сипатқа
ие болу жағдайында ол өзіне қарама – қарсы монополияға үдемелі түрде
ұласады. Өз кезегінде мемлекет әрекеттерімен пайда болған монополиялар
ұлттық шаруашылықтың көптеген салаларын қамтып қана қоймай, сонымен бірге
жалпы қоғам өмірінің экономикалық, саяси және әлеуметтік сферасына белсенді
әсер етеді.
Монополизм және монополия мәселелеріне алғаш мән берген ғалымдарға
классикалық мектептің негізін салушылар жатады (В.Петти, А.Смит,
Дж.С.Милль). В.Петти Алымдар және салықтар туралы трактат еңбегінде
монополия құбылысына Монополиялар және лауазымдар туралы деп аталатын
бүкіл бөлімін арнаған. Ол монополияны айналыс сферасында қарастырып, оны
тек сату құқығымен байланыстырған. В.Петтидің жазуы бойынша Бұл құқыққа
ие адам, бұл құқық таралатын тауарды қалай бағалағысы келсе, солай
бағалайды немесе ойына келген бағасын қояды немесе оған рұқсат берілген
шекте екеуін де істеп сата алады.
Ғылыми көзқарастарды қарастыра келе, келесі кесте түрінде жинақтап
беруге болатынына көз жеткіздік.
Кесте 1 – Экономикалық қатынастардағы монополиялардың негізгі типтері
Жіктемелік белгілер Монополия типтері
Құрылу әдісі Ұйымдастырушылық, технологиялық,
экономикалық
Құқықтық негізі Ашық, жасанды, мемлекеттік, табиғи
Мақсаттар мазмұны Жеке, қоғамдық, бюрократиялық
Қозғаушы күштер сипаты Өнімдік, қолдаушылық
Меншік сипаты Жекеменшік, ұжымдық, мемлекеттік
Басқару деңгейі Мемлекеттік және салалық,
министрліктер мен ведомстволар,
кәсіпорындар мен ұйымдар түріндегі
монополиялар
Ескерту – Автор дайындаған
Монополия типтерінің ішіндегі негізгілерінің біріне табиғи монополия
жатады, біздің пікірімізше табиғи монополия бір кәсіпорында белгілі – бір
өнімнің өндірісінің шоғырлануының алдын – алуға бағытталған шаралар жүйесі
экономикалық мақсатқа сай болмаған жағдайда пайда болады. Табиғи монополия
өнім шығарылымы көлемінің өзгерісі жағдайында өндіріс құралдары көлемі
өсуімен шығындар төмендеген жағдайда туындайды.
Экономикалық ілімге табиғи монополия ұғымын алғаш енгізген
Дж.С.Милль, монополияның өндіріс шығындарын зерттеу барысында туындағанын
анықтаған неоклассикалық экономикалық ілім өкілдері А.Маршалл, Дж. Б.
Кларк, П.Срафф, Д.Робинсон, Г.фон Штаккельберг, Э.Чемберлин және
басқалардың зерттеулері осы мәселеге қомақты үлес қосты.
Монополия және бәсеке мәселелерін зерттегенде К.Маркс жұмыстарына
тоқталмауға болмайды. Маркстік ілімде монополияның пайда болу себептері,
экономикалық сипаттамалары және тарихи орны зерттелген. К.Маркс
монополияның үш типін талдаған: табиғи, кездейсоқ және тегінде
капиталистік. Табиғи монополия капиталдың негізгі өндірістік қатынасымен
тура байланысты емес. Ол жеке меншік бар кез келген қоғамда өмір сүре
алады. Әдетте, табиғи монополия ерекше қолайлы табиғи ресурстарды
монополиялық иеленумен байланысты және сол немесе басқа өндірушінің табиғи
артықшылығынан туындайды. Табиғатынан монополиялар ауыл шаруашылығында және
өндіру өнеркәсібінде кең таралған. Табиғи монополия – монополиялардың ең
ескі түрлерінің бірі, ол тіпті құл иелену қоғамында да болған.
Неолибералды мектеп өкілдері, атап айтсақ, В.Ойкен монополия ұғымын
өндіріс пен капитал шоғырлануы үрдісімен байланыстырмаған, оны таза
нарықтық феномен ретінде түсіндірген. В.Ойкен жетілген бәсеке моделінен кез
келген ауытқуды монополиялану ретінде түсінген.
Кеңес авторлары, соның ішінде Е.Л.Хмельницкая, К.К.Многолеттің жазуы
бойынша монополиялық бірлестіктердің жетекші формасы - ол өндірісті
басқару, ғылыми зерттеулер, жабдықтау және өткізу бойынша операциялар мен
капиталды иеленуді бір қолға біріктірген концерн болып табылады.
Бұл авторлар монополиялық баға, монополиялық пайда және баға құру
мәселелеріне ерекше назар аударған.
Кейіннен А.А. Деминнің, С.М. Никитиннің, И.Е. Рудакованың жұмыстарында
монополиялар өнімінің бағасы өндіріс бағасына бағдар алса да үстеме пайда
ала алады, өйткені олар техникалық прогресс нәтижелерін монополиялайтыны
туралы жазылған.
Бұл тұрғыда отандық ғалымдардың да пікірін тілге тиек ету орынды болып
табылады. Белгілі экономист М.Б.Кенжегузиннің ойынша монополия түрінде
нарықты ұйымдастыру нарықтың бір орталықтың мүддесі мен еркіне толық бағыну
жағдайына әкеледі. Жаппай монополия салада тауарлардың бір өндірушісі және
ол бір уақытта өндіріс құралдарының жалғыз иесі болған жағдайда пайда
болады.
Э.К. Жилкибаеваның пікірінше монополия дегеніміз өнімнің бір өндірушісі
немесе сатушысының абсолюттік басым болуы, бұл кәсіпкерлік фирмаға немесе
монополияға қол жеткізген басқа субъектілерге, яғни монополистерге
ресурстарға иелік етудің ерекше құқығын, бәсекелестерге, тұтынушыларға және
жалпы қоғамға қысым жасау мүмкіндігін тұрақты түрде аса ірі пайда және
жалпы пайда алу мүмкіндігін қамтамасыз етеді.
Жоғарыда қарастырылған көзқарастарды жүйелей келе табиғи
монополиялардың негізгі ерекшеліктерін қарастырып, берілген нарықтық
құрылымның белгілерін жинақтап, оған кешенді анықтама беруге болады:
1.Табиғи монополияның экономикалық мүдделерінің ерекше табиғаты
масштабтан үнемдеу заңының күшіне байланысты бір тауар өндірушінің қызмет
етуін талап етеді;
2. Егер бүкіл шығарылым интервалында шығындар функциясы субаддитивті
болса, тіпті мұнда масштабтан үнемдеу болмағанның өзінде көпөнімді
монополия жағдайында сала табиғи монополия болып табылады;
3. Аталған нарықтық құрылымға енуге басты кедергі технологиялық
ерекшеліктері болып табылады (тораптық құрылымдардың болуы). Табиғи
монополия жоғары тұрақты және төмен шекті шығындармен сипатталады;
4. Табиғи монополия жағдайында (тұрақты шығындар) жұтылған болып
табылады, бұл саладан шығудан қиындатады;
5. Инфрақұрылымдық мақсаттағы объекті болып табылатын табиғи монополия
бұл бүкіл экономиканың қызмет етуіне жағдай жасайтын ортақ кәсіпорын,
сондықтан оның жоғары әлеуметтік маңызы бар;
6. Берілген құрылым субъектілерімен өндірілетін өнімді тұтынуда
алмастыру мүмкін емес. Ол жағымды сыртқы тиімділігі бар ұжымдық
пайдаланудағы әлеуметтік маңызды игілік болып табылады;
7. Жоғарыда аталған монополияның белгілі шекаралары бар. Бірқатар
факторларға байланысты (сұраныс немесе ұсыныстың (технологияның)
өзгерісіне) сала бәсекелі болуы мүмкін.
Табиғи монополия белгілерін талдау негізінде мынадай қорытынды жасауға
болады, табиғи монополия – бұл шығындардан үнемдеуді өндіріс технологиясы
ерекшеліктеріне байланысты бір шаруашылық субъектісімен бәсекенің орын
алмаған жағдайындағы сұраныстың тиімді қанағаттануы жүзеге асатын нарықтық
құрылым, табиғи монополия өнімінің алмастырушылары жоқ жағымды сыртқы
тиімділігі бар ұжымдық пайдаланудағы әлеуметтік маңызды игілік болып
табылады.
Талдау нәтижелері көрсеткендей отандық экономикалық әдебиеттерде
салалық монополияның анықтамасы өндіріс масштабынан үнемдеу заңының
әсерімен байланысты. Батыс әдебиеттерінде анықтама кеңірек, ол бір өнімді
де, көп өнімді де өндіретін салалық монополияны қамтиды және шығындардың
субаддитивтілігіне негізделген.
Біздің пікірімізше - салалық монополия дегеніміз бір кәсіпорын өндіріс
масштабынан жоғары техникалық үнемдеу арқылы бірнеше кәсіпорынмен
салыстырғанда азырақ ұзақмерзімді шығындармен бүкіл нарықтық сұранысты
қанағаттандыратын және тауар бағасына негізді әсер ететін нарықтық құрылым.
Біздің ойымызша, салалық монополия табиғи монополия ұғымынан кеңірек
болып табылады, өйткені саланың жекелеген секторлары табиғи монополия болуы
мүмкін, мысалы, электр энергетикасы саласының электр энергиясын беру және
үлестіру секторлары табиғи монополия болып саналады. 1996 жылға дейін сала
толығымен табиғи монополия қалпын сақтаған болатын. Аталған жылы өндіру
және өткізу секторлары электр энергиясын беру және үлестіруден бөлініп,
бәсекелі саралынымдарға жатқызылған болатын.
Біздің ойымызша салалық монополияларды реттеу мәселесі – мемлекеттің,
салалық монополиялар субъктілерінің, тұтынушылардың мүдделерін теңестіру
қағидасы негізінде салалық монополиялардың монополиялық билігінің теріс
салдарын жою мақсатында мемлекеттің салалық монополиялар қызметіне әсері
тұрғысынан қарастырылуы тиіс.
Қазіргі әлемдік қаржы дағдарысы жағдайында Қазақстанның экономикасының
дамуына нұқсан келтірмеу үшін экономиканы тиімді басқару инфрақұрылым
құруға, экономикадағы құрылымдық сәйкессіздіктерді жоюға, бәсекелі орта
қалыптастыруға, әлеуметтік саясат жүргізуге бағытталған мемлекетің белсенді
түрде қатысуынсыз мүмкін емес.
Біздің пікірімізше, монополиялық құрылымдарды реттеуде мемлекетке
келесі қызметтер жүктелуі тиіс: қоғам мен монополияға ие шаруашылық
субъектілер мүдделерін үйлестіру; тұтынушыларды мүмкін болатын монополиялық
жағдайымен қиянат жасаудан және мүдделеріне шек қоюдан қорғау; бәсекені
дамыту, монополиялардың әсер ету сфераларын шектеу және оларды бәсекелік
ортаны сақтау және қолдау мақсатына лайықты болатын салалар мен
өндірістердің шегінен шығару.
Еліміздің техникалық ықпалдасқан біртұтас энергетикалық жүйесі
Солтүстік және Оңтүстік Қазақстан екі ірі біріккен энергетикалық жүйесінен
құралады. Бұл біріккен энергетикалық жүйелер 500 кВт кернеулі магистральді
электр беруші желілермен байланысқан. Энергетикалық жүйенің бірігу
дәрежесін жоғарылататын және оның мүмкіндіктерін кеңейтетін осындай
кернеулі екінші магистральді электр беруші желі салу жоспарланған.
Қазақстанның батыс облыстарының энергетикалық жүйесі елдің біртұтас
энергетикалық жүйесімен Ресейдің магистральді тораптары арқылы қосылған.
Солтүстік, Батыс және Оңтүстік Қазақстанның қазіргі мемлекетаралық электр
желілерінің жиынтықты өткізу қабілеті шамамен жылына 30 млрд кВтсағат
құрайды, олардың 12-14 млрд кВтсағаты Ресеймен байланыстыратын
магистральдардың үлесінде.
Электр беру желілерінің ұзақтығы туралы мәлімет көрнекі түрде 2 -
кестеде берілген.
Кесте 2 – Қазақстанның электр беру желілерінің ұзақтығы
1 150 кВ кернеулі 1421,225 км
500 кВ кернеулі 5323,262 км
220 кВ кернеулі 15975,912 км
110 кВ кернеулі 558,668 км
35 кВ кернеулі 62 мың км
6-10 кВ кернеулі 204 мың км
0,4 кВ кернеулі 115 500 км
Ескерту – Дереккөзі: ҚР ЭМРМ мәліметтері
Орнатылған қуаттылық және құрал-жабдықтың техникалық жағдайы елдің
электр энергиясына қазіргі қажеттілігін өтеуге мүмкіндік береді, Алайда
Қазақстан экономикасының жоғары қарқынмен дамуы (ЖІӨ жылына 9-10 ℅-ға өсуі)
электр тұтынудың сәйкесінше жылына 5-6 ℅-ға өсуіне әкелуде. Болжамдық
мәліметтерге қарағанда 2015 жылы электр электр энергиясын тұтыну 60 ℅-ға
ұлғаяды және 124,5 млрд кВтсағатты құрайды. Ал технологиялық құрал-жабдық
электр энергиясын өндіруді тек 80 млрд квтсағатқа өсіруге мүмкіндік
береді.
Еліміздегі электр энергиясының бәсекелі секторының ерекшелігі (электр
энергиясын өндіру және сату, көбінесе толайым нарықта) бәсекелік қызмет
аяларына мемлекеттік араласу заңды түрде шектелген. Мысалы, бағалар үкімет
органдарымен емес, нарықпен бекітіледі) ал мемлекет бұл сферада бәсекені
ынталадырады. Қазіргі заңдар бөлшек өткізуді табиғи монополиялардың
иеліктеріне жатқызбағанына қарамастан Электр энергетикасы туралы Заңға
сәйкес бөлшек тұтынушылар үшін жіберу тарифтері мемлекеттік реттеуге
жатады.
Электр энергетикасын реформалау нәтижесінде елдің кейбір экономикалық
мәселелері шешілді, атап айтсақ, саланы мемлекеттік бюджеттен
субсидиялаудан бас тарту, электр энергиясының көпжақты құнын бейнелейтін
нарықтық бағаларды қалыптастыру, бұл экономиканың басқа салаларының
қызметтері мен тауарларына баға теңдігін бекітуге әсер етті. Сонымен қатар,
бұл Қазақстанның ішкі нарығы мен сыртқы экспорт бағалары арасындағы
диспропорцияны теңестірді, бұл Қазақстан экономикасының әлемдік экономикаға
интеграциялануына көмектесті.
Сонымен бірге, электр энергетикасының көптеген мәселелері шешілімін
тапқан жоқ, оларға мыналар жатады: негізгі қорлардың тозуының ұлғаюы
тоқтатылған жоқ; саланың инфрақұрылымы техникалық тұрғыда қазіргі
талаптардан қалыс қалды; бөлшек нарықтардың көпшілігінде монополизм
сақталып отыр; электр энергиясы нарығына коммерциялық және техникалық
тәуекелділіктерді өтеудің тиімді механизмдері жетіспейді (сақтандыру,
құқықтық шектеулер); масштабтары азайса да салада төлемеушіліктер мен
есептеулердің ақшалай емес формалары сақталып отыр.
Электр энергетикасындағы өзгерістер қажеттілігі өткен ғасырдың аяғында
айқын бола бастады. 1990 жылға дейін әлемнің көптеген елдерінде бұл сала
табиғи монополия қатарына жатқызылған болатын.
Аймақтар мен көрші елдердің саяси және экономикалық интеграцияларының
күшеюі (атап айтсақ Европалық Одақ, Солтүстік Америка) электр энергиясының
толайым нарықтарының дамуына көмектесті.
Нәтижесінде кейбір елдерде бағалары сұраныс пен ұсыныс негізінде
бекітілетін электр энергиясының еркін нарығы пайда болды. Алғаш рет
бәсекелі нарық 1990 жылы Англия мен Уэльсте жұмыс істеуін бастаса, ал
электр энергиясының толайым нарығындағы шексіз бәсеке режимі алғаш рет
тарихта 1991 жылы Норвегияда енгізілді.
Электр энергетикасы саласында толық қайта құрылымдау жолымен жүрген
елдерге Ұлыбритания, Италия, Португалия, Нидерланды, Швеция, Дания, Испания
және Люксембург, ал жартылай құрылымдауды жүзеге асырған мемлекеттерге
Германия, Франция, Швейцария және т.б. жатады.
Соңғы үш онжылдық барысында АҚШ-та электр энергетикасының дәстүрлі
моделін кезеңді реформалау жүргізілді және соңғы он жылда бәсекелі
қатынастардың қарқынды дамуы байқалып, электр энергиясы нарықтары өзгерді.
Соңғы жылдары орын алған жекелеген аймақтардың электр энергетикасындағы
дағдарыстық жағдайлар, саланың дамуының әдістерін түзетуге түрткі болды.
Бір жағынан олар жекелеген штаттар билігі тарапынан сақтық туғызды, олар өз
өкілеттіктері бөлігінде саладағы өзгерістерден бас тартты немесе кейінге
қалдырды. Екінші жағынан аймақтардың едәуір бөлігі электр энергетикасын
реформалауды жалғастыруда және федералды деңгейде жүргізілген толайым
нарықты ырықтандыруды, электр энергиясының бөлшек саудасын ырықтандырумен
толықтыруда.
Жиырма бірінші ғасырда саланың басты ерекшелігі элекроэнергетикалық
жүйелердің елеаралық интеграциясының ары қарай дамуы болмақ. Атап айтсақ,
Біртұтас евразиялық электроэнергетикалық жүйенің аяқталуы, оның ұзақтығы
Жапон теңізінен және Балтық теңізіне дейін созылуы мүмкін.
Осылайша, электр энергетикасындағы түбегейлі өзгерістер дамыған
елдердің көпшілігін және дамушы елдердің бірқатарын қамтыған әлемдік
беталысқа айналды. Саланың ырықтануы және оның технологиялық дамуы
нарықтардың сапалы кеңеюіне әкелуде: Европада және Солтүстік Америкада олар
жекелеген энергетикалық жүйелер шекараларынан шығып, тіпті ұлттық
шекаралардан асып, аймақаралық және халықаралық масштабта жүзеге асырылуда.
Екінші Қазақстан Республикасының электр энергетикасы саласындағы
монополиялардың қазіргі даму жағдайына және қызмет ету ерекшеліктеріне
талдау тарауында Қазақстанның электр энергетикасы саласының дамуының
қазіргі жағдайын талданды, электроэнергетикалық монополиялардың қызметін
тарифтік реттеуге аналитикалық бағалау жүргізілді және Шығыс-Қазақстан
Аймақтық энергетикалық компаниясы акционерлік қоғамының қаржылық –
шаруашылық қызметіне және мемлекеттік реттелу жағдайына талдау жасалынды.
Электр энергетикасы отын-энергетикалық кешеннің маңызды элементі болып
табылады және республиканың өнеркәсіптік өндірісінің 7 %-дан астамын
қамтамасыз етеді. Энергетикалық сектордың дамуы экономиканың тұрақты даму
жағдайына көшуде экономикалық тұрақтылық жолындағы ең маңызды және
артықшылықты бағыттардың бірі саналады.
Қазақстан Республикасының электр энергетикасы келесі секторлардан
тұрады: электр энергиясын өндіру; электр энергиясын беру; электр
энергиясымен жабдықтау; электр энергетикасы аясындағы қызметтер атқаратын
басқа да ұйымдар.
Электр энергиясын өндіруді әртүрлі меншік формасындағы 60-тан аса
электростанциялар жүзеге асырады. Электростанциялар келесі түрлерге
бөлінеді: ұлттық маңызы бар электр станциялары; өнеркәсіптік маңызы бар
электр станциялары; аймақтық маңызы бар электр станциялары; жылумен
қамтамасыз ету кәсіпорындарының электр станциялары. Олардың құрамы келесі
кестеде көрсетілген.
Кесте 3 – Қазақстанның ірі электр станциялары
№ Электр станциялары Бекітілген қуаттылығы,
МВт
1 2 3
1 AES Екібастұз ЖШС (Екібастұз ГРЭС-1) 4000
2 ЕЭК АҚ (Ақсу ГРЭС-і) 2110
3 Батуров атындағы Жамбыл ГРЭС-і АҚ 1230
4 Станция ЭГРЭС-2 АҚ 1000
5 МАЭК Казатомпром ТЭЦ-2 ЖШС 630
3-кестенің жалғасы
1 2 3
6 МАЭК Казатомпром ТЭЦ-3 ЖШС 625
7 Қарағанды ГРЭС-2 (Қазақмыс корпорациясы) 608
8 АПК АҚ (Алматы ТЭЦ-2) 510
9 Павлодар ТЭЦ-3 (Павлодарэнерго АҚ) 440
10 Аксесс Энерго Петропавл ТЭЦ-2 ЖШС 380
11 Алюминий Казахстана АҚ 350
Гидроэлектростанциялар
1 AES Шульбинская ГЭС 720
2 Бухтарминская ГЭС (Казцинк АҚ) 675
3 Қапшағай ГЭС-і (АПК АҚ) 364
4 AES Усть-Каменогорская ГЭС 331
Ескерту – Дереккөзі: ЭМРМ ресми сайты
Қазақстанның электр станцияларының бекітілген қуаттылығы 18,2 МВт-ты
құрайды, мұны Швейцария, Голландия, Түркия сияқты елдердің ұқсас
көрсеткіштерімен салыстыруға болады.
Электр энергиясының көп бөлігін (85 пайыздан аса) Қазақстанда
салыстырмалы түрде арзан жергілікті көмірді жағу арқылы алады, ал 15%-ға
жуығын гидроэлектр станциялары береді (1 сурет).
Сурет 1 – Қазақстан электр станцияларының орнатылған
қуаттылықтарының құрылымы
Ескерту – ЭМРМ мәліметтері негізінде автор құрастырған
Электр желілерін басқару бойынша қазақстандық компания KEGOK АҚ
ұлттық электр желілері бойынша электр энергиясын электр станцияларынан
электр энергиясының толайым нарығы тұтынушыларына мемлекетаралық және
аймақаралық берілуін жүзеге асырады. Аймақтық электрожелілік компаниялар
(АЭК) аймақтық деңгейдегі электр желілері бойынша электр энергиясын бөлшек
нарық тұтынушыларына жеткізеді.
Қазақстандық энергожүйенің негізгі сипаттамаларының бірі оның
объектілерінің бүкіл ел территориясында теңбөліксіз орналасуы. Шартты түрде
отандық энергокешенді үш ірі аймаққа бөлуге болады: солтүстік және орталық;
оңтүстік; батыс.
Осылайша, Қазақстанда энергия өндіру үшін қажет шикізат ресурстарының
ел территориясындағы тең бөліксіз үлестірілуі орын алған, бір аймақта
электр энергиясының артық мөлшері болса, басқасында тапшылығы кездеседі.
Қазақстанның энергетикалық нарығын ұйымдастырудың жаңа жүйесі екі
деңгейдегі, яғни өндіру мен өткізудегі жоғары бәсекелік ортаның болуын
қарастырады.
Электр энергиясын өндіру және тұтыну динамикасы көрсеткендей 2000
жылдан 2007 жылға дейін электр энергиясын өндіру 148,4 %-ға өскен, бұл
электр энергиясын тұтынудың жыл сайынғы өсімі 6-8 % екенін білдіреді.
Мұндай беталыс 2008 жылдың 1 тоқсанында да сақталған. Мұнда өндірістің
өсуінің тек 9,5 %-ы ғана жаңа қуаттылықтар енгізу арқылы қамтамасыз
етілген. Негізгі өсім жұмыс істеп тұрған қуаттылықтардың резервтерін іске
қосу есебінен жүзеге асқан (2-сурет).
Сурет 2 – Электр энергиясын өндіру және тұтыну динамикасы
Ескерту – Дереккөзі: ҚР ЭМРМ ресми сайты
Елдің энергиямен қамтамасыз етілуі бойынша болжамдық есептеулерге
бойынша Қазақстанда 2015 жылы электр энергиясын тұтыну көлемі 163 %-ға өсуі
мүмкін.
Қазіргі кезде Қазақстан электр энергетикасындағы басты мәселе
ұзақмерзімді тарифтік, бағалық саясаттың болуы. Бірақ мұндай ұзақмерзімді
баға динамикасы бекітілуі үшін сәйкес заңдық база қажет. Үкімет 2015 жылға
дейін электр энергиясына нақты және дәлме-дәл өсетін баға динамикасын
бекітуі керек.
Алайда отандық энергетиканы аса тартымды деп атау қиын, өйткені
инвестициялық циклдер ұзақ, ал өзіндік құндағы инвестициялық құрам да,
тарифтер де төмен. Жұмыс істеп тұрған тарифтік саясат ең алдымен әлеуметтік
маңызы бар игіліктердің құнын ұстап тұруға бағытталған және өкінішке орай
орталықтандырылған жылумен жабдықтаудың рентабельділігін қамтамасыз ету,
энергия өндірудің тиімділігін жоғарылатуға және жаңғыртуға инвестиция
ынталандыру тұрмақ, энергетикалық компаниялардың ағымдағы шығындарын да
жаппайды. Тариф бірқатар жылдар бойы әлеуметтік шартты болды, бұл өз
кезегінде энергетикалық кәсіпорындардың даму қарқынын және жаңғыртылуын
тежеген болатын. Енді тарифтерге әлеуметтік категориядан экономикалық
категорияға өту уақыты жетті. Сонымен бірге халықты әлеуметтік қорғаудың
нақты механизмдері жасалып, адамдар сапалы тауар алып, уақытында және толық
қызмет берушінің шоттарын төлей алу мүмкіндігіне ие болуы қажет.
Электр энергиясының республика өңірлері бойынша өндірілу деңгейін 4
кестеден көруге болады.
Кесте 4 – Қазақстан Республикасындағы өңірлер бойынша электр энергиясын
заттай көрінісінде өндіру, млн. кВт сағат
2003 2004 2005 2006 2007
Электр энергиясы, млн. кВт 63 886,466 942,467 919,771 668, 576620,9
сағат
соның ішінде облыстар бойынша
Ақмола 431,0 422,2 533,1 694,4 662,4
Ақтөбе 1603,7 1033,1 2017,3 1740,8 1847,7
Алматы 4593,7 4592,9 4236,8 4279,6 4163,0
Атырау 2172,4 2316,2 2434,9 2552,0 2689,4
Шығыс Қазақстан 7455,9 7206,8 7234,4 7238,0 7799,9
Жамбыл 649,0 604,1 1285,7 1597,9 3144,7
Батыс Қазақстан 601,1 677,8 817,3 899,1 1135,4
Қарағанды 11210,3 11976,9 11524,4 11286,8 11699,6
Қостанай 1452,8 1550,8 1615,2 1612,7 1555,0
Қызылорда 94,5 410,1 467,0 660,4 799,0
Маңғыстау 2662,0 2868,5 2925,0 3312,4 3729,0
Павлодар 26131,7 28218,5 27789,9 30767,9 31851,0
Солтүстік Қазақстан 1654,6 1963,6 1950,4 1976,9 1877,6
Оңтүстік Қазақстан 1073,7 1084,4 1048,2 1004,3 1146,0
Астана қаласы 1482,0 1491,9 1451,5 1479,2 2041,8
Алматы қаласы 598,0 574,7 588,7 564,1 479,6
Ескерту – ҚР Статистика агенттігі мәліметтері негізінде дайындалды
Кестеден байқағанымыздай ең жоғары өндіріс көлемі Қарағанды, Павлодар,
Шығыс Қазақстан облыстарында, бұл негізгі өндіруші көздердің осы өңірлерде
орналасқанымен түсіндіріледі. 2003 жылмен салыстырғанда ең жоғары өсу
қарқыны Жамбыл (2495,7 млн. кВт сағат ), Батыс Қазақстан (534,3 млн. кВт
сағат), Маңғыстау (1067 млн. кВт сағат), Қызылорда (705,5 млн. кВт сағат)
облыстарында байқалған, мұндай жағдай аталаған аймақтарда жаңа өндіруші
көздердің іске қосылуымен байланысты болып табылады.
Қазақстан Республикасының электр энергетикасы саласының ажырамас
құрамдас бөлігі және диссертациялық зерттеудің нысандарының бірі болып
табылатын Шығыс Қазақстан облысының электр энергетикасы секторына талдау
жүргізу маңызды міндеттердің бірі болып табылады. Шығыс Қазақстан бай
табиғи ресурстарға иелік ететіндіктен едәуір энергетикалық әлеуеті бар, бұл
аймақтың экономикалық дамуының іргетасы болып есептеледі. Электр энергиясы
өндірісі көлемінде республика бойынша облыс (10,8 %) Қарағанды (17,9 %)
және Павлодар(42,2 %) облыстарынан кейінгі үшінші орында орналасқан.
Электр энергетикасы кәсіпорындарында ағымдағы жылда 4,2 мың адам
жұмыспен қамтылды, ал олардың орташа еңбекақысы 46116 теңгені құрайды, бұл
көрсеткіш жалпы облыс бойынша орташа жалақы көрсеткішінен 13,9 %-ға жоғары.
Облыстың энергетикалық әлеуеті 63 электр станциядан құралады, оның 57-
ісі жылу электр станциялары болса, қалған алтауы гидроэлектростанциялар
болып табылады, барлық энергия өндіруші станциялардың 42 стационарлы болса,
21-і қозғалмалы болып табылады.
Шығыс Қазақстан облысының электробалансынының жағдайын келесі кестеден
көруге болады.
Кесте 5 – Шығыс Қазақстан облысының электробалансы
№ Көрсеткіштер Жылдар
2003 2004 2005 2006 2007
1 Өндірілген электр энергиясы,7455,8 7205,6 7228,8 7237,0 7799,9
млн кВт сағат
2 Облыс шегінен тыс алынғаны, 375,7 654,8 1048,8 1655,5 1804,9
млн кВт сағат
3 Тұтынылған электр энергиясы,7360,1 7566,9 7940,3 8165,1 8382,0
млн кВт сағат
соның ішінде
өнеркәсіппен және 5074,8 5270,5 5498,1 5681,7 5794,0
құрылыспен, млн кВт сағат
ауыл шаруашылығымен, млн кВт462,7 457,7 405,5 397,0 397,9
сағат
көлікпен, млн кВт сағат 97,3 92,2 93,3 93,1 103,5
өзге де салалармен, млн кВт 894,9 1002,1 1943,4 1305,2 1392,6
сағат
4 Жалпы пайдалану желісіндегі 830,4 744,4 764,6 688,1 694,0
ысырап, млн кВт сағат
5 Облыс шегінен тыс 471,4 293,5 337,3 727,4 1105,3
босатылғаны, млн кВт сағат
Ескерту – ҚР Статистика агенттігі мәліметтері негізінде дайындалды
Электр энергетикасында тариф ұғымы екі мағынада қолданылады,
біріншіден, жалпылай қабылданған түсінікке сәйкес – бұл тұтынылған электр
энергиясы үшін төленетін ақы мөлшерлемесі болса, екіншіден, тариф ретінде
төленетін ақы жүйесі ( тариф құрылымы ) деп түсіндіріледі.
Электр энергиясы үшін тарифтер электр энергиясын өндіру, беру және
үлестіру кезіндегі барлық шығындарды бейнелеуі және энергиямен қамтамасыз
ететін ұйымдардың рентабельділігін қамтамасыз етуі керек. Екінші жағынан
тарифтер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz