Алтынбек Сәрсенбайұлы - публицист
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І тарау. АЛТЫНБЕК СӘРСЕНБАЙҰЛЫ: ӨМІР ЖОЛЫ ЖӘНЕ АЛҒАШҚЫ ҚАЛЫПТАСУ МЕКТЕБІ
1.1 Ұлттық публицистика және Алтынбек Сәрсенбайұлының көтерген өткір тақырыптары мен өзекті мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.2 Алтынбек публицистикасының өзіндік ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ...23
ІІ тарау. АЛТЫНБЕК СӘРСЕНБАЙҰЛЫ . САЯСАТКЕР, МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ ҚОҒАМ ҚАЙРАТКЕРІ
2.1 Шебер тілді публицист: Алтынбек шығармаларындағы саяси болмыс және редакторлық бітім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2.2 Ұлттық мүдде һәм күрескер рух ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
СІЛТЕМЕЛЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І тарау. АЛТЫНБЕК СӘРСЕНБАЙҰЛЫ: ӨМІР ЖОЛЫ ЖӘНЕ АЛҒАШҚЫ ҚАЛЫПТАСУ МЕКТЕБІ
1.1 Ұлттық публицистика және Алтынбек Сәрсенбайұлының көтерген өткір тақырыптары мен өзекті мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.2 Алтынбек публицистикасының өзіндік ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ...23
ІІ тарау. АЛТЫНБЕК СӘРСЕНБАЙҰЛЫ . САЯСАТКЕР, МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ ҚОҒАМ ҚАЙРАТКЕРІ
2.1 Шебер тілді публицист: Алтынбек шығармаларындағы саяси болмыс және редакторлық бітім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2.2 Ұлттық мүдде һәм күрескер рух ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
СІЛТЕМЕЛЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
Қазақ публицистикасы үнемі даму, ілгерілеу үстінде. «Көсемсөз халықтың өсіп өркендеу жолындағы жолбасшысы, ойсерігі, бағдаршамы іспеттес. Бүгінде публицистика ұлттың рухани байлығының ажырамас бөлігіне айналды. Оның ғажаптылығының өзі сонда – публицистика белгілі бір кезеңде болған белгілі бір нақтылы оқиғаны айна қатесіз көз алдымызға әкеледі. Сол кезде не болды, қалай болды, кімдер өмір сүрді, олар қандай әрекет, мінез көрсетті? Міне, осы сауалдардың бәріне публицистикалық шығармалардан жауап таба аламыз. Өткенді бүгінге, бүгінді болашаққа жалғап тұрған ақиқат көпірін көргіңіз келсе – ол публицистика өнері»[1].
Еліміз қол жеткізген тәуелсіздік демократиялық пен жариялылыққа, сөз бостандығына жол ашты. Мұның өзі публицистиканың кең қанат жайып, ұлттық бағытта дамуына септігін тигізді. Публицистік шығармашылыққа араласып, атсалысып жүрген көсемсөзшілер осы салада жаңашылдық пен жаңа қолтаңба қалыптастырды. Әсіресе өзгеше ойлайтын, ойын ашық жеткізетін, пікірін іште бүгіп қалмайтын демократиялық көзқарастағы қаламгерлер көсемсөзге жаңа леп пен көпқырлылық алып келді. Ұлттық публицистикада бөлек сипат, ерекше серпіліс бой көрсетті. Сондықтан публицистикаға үн қосып жүрген көсемсөзшілер шығармашылығын зерттеп, зерделеу қажеттігі туындады. Бұл ретте журналист, саясаткер, көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері Алтынбек Сәрсенбайұлы жарияланымдарының арқалаған жүгі ауыр. Көсемсөзші, ғалым қоғамдық саяси, әлеуметтік, ғылыми тақырыптарда қалам тербеді. Сол себепті де қазақ қоғамы мен көсемсөзде өзіндік орны бар Алтынбек Сәрсенбайұлын дипломдық жұмысымыздың нысаны етіп белгілесек, зерттеу пәні ретінде оның публицистикалық шығармашылығын қарастырамыз. Шығармашылық жолын өткен ғасырдың сексенінші жылдары басында бастаған Алтынбек Сәрсенбайұлы публицистикасының өзіндік ерекшелігін, стиль даралығын, қаламгерлік қырын анықтау – ғылыми жұмысымыздың басты мақсаты.
Дипломдық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмысқа арқау болып отырған Алтынбек Сәрсенбайұлы жарияланымдарын жүйелеп, тақырыптарға бөліп қарастырдық. Шығармашылықтағы алғашқы қадамдары мен есею жылдарын зерделеп қана қоймай, өмір жолы мен қалыптасу мектебі жайлы егжей тегжейлі баяндадық. Көсемсөзші шығармашылығын кезең кезеңдерге бөліп, әр кезеңіндегі қаламгерлік ерекшелігін, мақалаларының архитектоникалық құрылымына талдау жасадық. Зерттеу жұмысында А.Сәрсенбайұлының көсемсөзімен қатар саясаткерлік, қоғам қайраткерлік қырлары да сөз етіледі. Өйткені ұлтжанды публицист саяси оқиғалардан, қоғамдық құбылыстардан тыс қала алмайды.
Еліміз қол жеткізген тәуелсіздік демократиялық пен жариялылыққа, сөз бостандығына жол ашты. Мұның өзі публицистиканың кең қанат жайып, ұлттық бағытта дамуына септігін тигізді. Публицистік шығармашылыққа араласып, атсалысып жүрген көсемсөзшілер осы салада жаңашылдық пен жаңа қолтаңба қалыптастырды. Әсіресе өзгеше ойлайтын, ойын ашық жеткізетін, пікірін іште бүгіп қалмайтын демократиялық көзқарастағы қаламгерлер көсемсөзге жаңа леп пен көпқырлылық алып келді. Ұлттық публицистикада бөлек сипат, ерекше серпіліс бой көрсетті. Сондықтан публицистикаға үн қосып жүрген көсемсөзшілер шығармашылығын зерттеп, зерделеу қажеттігі туындады. Бұл ретте журналист, саясаткер, көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері Алтынбек Сәрсенбайұлы жарияланымдарының арқалаған жүгі ауыр. Көсемсөзші, ғалым қоғамдық саяси, әлеуметтік, ғылыми тақырыптарда қалам тербеді. Сол себепті де қазақ қоғамы мен көсемсөзде өзіндік орны бар Алтынбек Сәрсенбайұлын дипломдық жұмысымыздың нысаны етіп белгілесек, зерттеу пәні ретінде оның публицистикалық шығармашылығын қарастырамыз. Шығармашылық жолын өткен ғасырдың сексенінші жылдары басында бастаған Алтынбек Сәрсенбайұлы публицистикасының өзіндік ерекшелігін, стиль даралығын, қаламгерлік қырын анықтау – ғылыми жұмысымыздың басты мақсаты.
Дипломдық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмысқа арқау болып отырған Алтынбек Сәрсенбайұлы жарияланымдарын жүйелеп, тақырыптарға бөліп қарастырдық. Шығармашылықтағы алғашқы қадамдары мен есею жылдарын зерделеп қана қоймай, өмір жолы мен қалыптасу мектебі жайлы егжей тегжейлі баяндадық. Көсемсөзші шығармашылығын кезең кезеңдерге бөліп, әр кезеңіндегі қаламгерлік ерекшелігін, мақалаларының архитектоникалық құрылымына талдау жасадық. Зерттеу жұмысында А.Сәрсенбайұлының көсемсөзімен қатар саясаткерлік, қоғам қайраткерлік қырлары да сөз етіледі. Өйткені ұлтжанды публицист саяси оқиғалардан, қоғамдық құбылыстардан тыс қала алмайды.
1. Ахметов З., ШаңбаевТ. «Әдебиеттану терминдерінің сөздігі» - Алматы: Ана тілі газеті, 1996 ж.
2. Т.Амандосов, «Современная казахская публицистика.» Автореферат на соиск. учен. степени докт.филол.наук.- Алматы: 1982 ж.
3. Бекхожин Х., «Қазак баспасөзінің даму жоддары (1860-1930 жылдар)». - Алматы: Қазақ мемлекет баспасы, 1964 ж.
4. Қабдолов 3., «Әдебиет теориясының негіздері». Алматы: «Мектеп» баспасы, - 1970 ж.
5. Амандосов Т., Елеукенов Ш., Ыдырысов Т., Қожакеев Т. «Газет жанрлары». - Алматы: Қазақстан, 1965 ж.
6. Байтұрсынов А. «Шығармалары». - Алматы: Жазушы, 1989 ж.
7. Назарбаев Н. «Туған елім - тірегім». - Алматы: Рауан, 2001 ж.
8. Қазак публицистикасының бастаулары // Ғылым көкжиегінде. Ғылыми-көпшілік жинак. - Алматы: «Білім» баспасы, 1998 ж.
9. "Қазақ" газетіндегі публицистика // "Жоғары оқу жүйесінде журналист даярлау мәселелері". Республикалык ғылыми-практикалык конференцияның материалдары. - Қарағанды, 2004 ж.
10. «Таңдау жасар сәт туды...». Мақалар мен сұхбаттар жинағы, Алматы: «Жедел басу баспасы» 2006 ж.
11. Байтұрсынов А. «Шығармалары». - Алматы: Жазушы, 1989 ж.
12. «Алтынбек Сәрсенбайұлы – қоры». «Біздің Алтынбек, Наш Алтынбек» Алматы: 2007 ж.
13. Сәрсенбай А. «Тәуелсіз елде тәуменді тұлғалар болмауы керек», Мақалар мен сұхбаттар жинағы, 2004 ж.
14. Қазақ публицистикасының қалыптасу, даму жолдары. Монография. - Алматы: Білім, 2004 ж.
15. Қазақпублицистикасыныңбастаулары//ҚазҰУ хабаршысы. Журналистика сериясы. – 1998 ж. - №2.
16. Қазақ публицистикасының тарихи тамырларын ғылыми негіздеудің маңызы. (Қазақ және ағылшын тілдерінде)// "Қазақстан БАҚ-ы: ақпарат алу еркіндігі" ғылыми-практикалык Семинарының материалдары. - Алматы, 2001 ж.
17. Журналистика мен публицистиканың өзгешеліктері //"Евразия: РК жене БАҚ проблемалары" ғылыми еңбектер жинағы. - Алматы: Нүр, 2003 ж.
2. Т.Амандосов, «Современная казахская публицистика.» Автореферат на соиск. учен. степени докт.филол.наук.- Алматы: 1982 ж.
3. Бекхожин Х., «Қазак баспасөзінің даму жоддары (1860-1930 жылдар)». - Алматы: Қазақ мемлекет баспасы, 1964 ж.
4. Қабдолов 3., «Әдебиет теориясының негіздері». Алматы: «Мектеп» баспасы, - 1970 ж.
5. Амандосов Т., Елеукенов Ш., Ыдырысов Т., Қожакеев Т. «Газет жанрлары». - Алматы: Қазақстан, 1965 ж.
6. Байтұрсынов А. «Шығармалары». - Алматы: Жазушы, 1989 ж.
7. Назарбаев Н. «Туған елім - тірегім». - Алматы: Рауан, 2001 ж.
8. Қазак публицистикасының бастаулары // Ғылым көкжиегінде. Ғылыми-көпшілік жинак. - Алматы: «Білім» баспасы, 1998 ж.
9. "Қазақ" газетіндегі публицистика // "Жоғары оқу жүйесінде журналист даярлау мәселелері". Республикалык ғылыми-практикалык конференцияның материалдары. - Қарағанды, 2004 ж.
10. «Таңдау жасар сәт туды...». Мақалар мен сұхбаттар жинағы, Алматы: «Жедел басу баспасы» 2006 ж.
11. Байтұрсынов А. «Шығармалары». - Алматы: Жазушы, 1989 ж.
12. «Алтынбек Сәрсенбайұлы – қоры». «Біздің Алтынбек, Наш Алтынбек» Алматы: 2007 ж.
13. Сәрсенбай А. «Тәуелсіз елде тәуменді тұлғалар болмауы керек», Мақалар мен сұхбаттар жинағы, 2004 ж.
14. Қазақ публицистикасының қалыптасу, даму жолдары. Монография. - Алматы: Білім, 2004 ж.
15. Қазақпублицистикасыныңбастаулары//ҚазҰУ хабаршысы. Журналистика сериясы. – 1998 ж. - №2.
16. Қазақ публицистикасының тарихи тамырларын ғылыми негіздеудің маңызы. (Қазақ және ағылшын тілдерінде)// "Қазақстан БАҚ-ы: ақпарат алу еркіндігі" ғылыми-практикалык Семинарының материалдары. - Алматы, 2001 ж.
17. Журналистика мен публицистиканың өзгешеліктері //"Евразия: РК жене БАҚ проблемалары" ғылыми еңбектер жинағы. - Алматы: Нүр, 2003 ж.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Айдаболов М.Р.
АЛТЫНБЕК СӘРСЕНБАЙҰЛЫ - ПУБЛИЦИСТ
Диплом жұмысы
Мамандық 050504 – Журналистика
Алматы, 2013
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Журналистика факультеті
ЮНЕСКО, халықаралық журналистика және қоғаммен байланыс кафедрасы
Диплом жұмысы
АЛТЫНБЕК СӘРСЕНБАЙҰЛЫ - ПУБЛИЦИСТ
Орындаған 4 курс студенті:
М.Айдаболов
Ғылыми жетекші: ____________________ Н.Мұхамедиева
(қолы, күні)
Норма бақылаушы ____________________ Ш.Нұржанова
(қолы, күні)
Кафедра меңгерушісінің
рұқсатымен қорғауға жіберілді
__________________ А.Ниязғұлова
(қолы, күні)
Алматы, 2013
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І тарау. АЛТЫНБЕК СӘРСЕНБАЙҰЛЫ: ӨМІР ЖОЛЫ ЖӘНЕ АЛҒАШҚЫ ҚАЛЫПТАСУ МЕКТЕБІ
1. Ұлттық публицистика және Алтынбек Сәрсенбайұлының көтерген өткір
тақырыптары мен өзекті
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.2 Алтынбек публицистикасының өзіндік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... .23
ІІ тарау. АЛТЫНБЕК СӘРСЕНБАЙҰЛЫ – САЯСАТКЕР, МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ ҚОҒАМ ҚАЙРАТКЕРІ
2.1 Шебер тілді публицист: Алтынбек шығармаларындағы саяси болмыс және
редакторлық
бітім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..33
2.2 Ұлттық мүдде һәм күрескер
рух ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..51
СІЛТЕМЕЛЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 60
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 62
КІРІСПЕ
Қазақ публицистикасы үнемі даму, ілгерілеу үстінде. Көсемсөз халықтың
өсіп-өркендеу жолындағы жолбасшысы, ойсерігі, бағдаршамы іспеттес. Бүгінде
публицистика ұлттың рухани байлығының ажырамас бөлігіне айналды. Оның
ғажаптылығының өзі сонда – публицистика белгілі бір кезеңде болған белгілі
бір нақтылы оқиғаны айна-қатесіз көз алдымызға әкеледі. Сол кезде не болды,
қалай болды, кімдер өмір сүрді, олар қандай әрекет, мінез көрсетті? Міне,
осы сауалдардың бәріне публицистикалық шығармалардан жауап таба аламыз.
Өткенді бүгінге, бүгінді болашаққа жалғап тұрған ақиқат көпірін көргіңіз
келсе – ол публицистика өнері[1].
Еліміз қол жеткізген тәуелсіздік демократиялық пен жариялылыққа, сөз
бостандығына жол ашты. Мұның өзі публицистиканың кең қанат жайып, ұлттық
бағытта дамуына септігін тигізді. Публицистік шығармашылыққа араласып,
атсалысып жүрген көсемсөзшілер осы салада жаңашылдық пен жаңа қолтаңба
қалыптастырды. Әсіресе өзгеше ойлайтын, ойын ашық жеткізетін, пікірін іште
бүгіп қалмайтын демократиялық көзқарастағы қаламгерлер көсемсөзге жаңа леп
пен көпқырлылық алып келді. Ұлттық публицистикада бөлек сипат, ерекше
серпіліс бой көрсетті. Сондықтан публицистикаға үн қосып жүрген
көсемсөзшілер шығармашылығын зерттеп, зерделеу қажеттігі туындады. Бұл
ретте журналист, саясаткер, көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері
Алтынбек Сәрсенбайұлы жарияланымдарының арқалаған жүгі ауыр. Көсемсөзші,
ғалым қоғамдық-саяси, әлеуметтік, ғылыми тақырыптарда қалам тербеді. Сол
себепті де қазақ қоғамы мен көсемсөзде өзіндік орны бар Алтынбек
Сәрсенбайұлын дипломдық жұмысымыздың нысаны етіп белгілесек, зерттеу пәні
ретінде оның публицистикалық шығармашылығын қарастырамыз. Шығармашылық
жолын өткен ғасырдың сексенінші жылдары басында бастаған Алтынбек
Сәрсенбайұлы публицистикасының өзіндік ерекшелігін, стиль даралығын,
қаламгерлік қырын анықтау – ғылыми жұмысымыздың басты мақсаты.
Дипломдық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмысқа арқау болып
отырған Алтынбек Сәрсенбайұлы жарияланымдарын жүйелеп, тақырыптарға бөліп
қарастырдық. Шығармашылықтағы алғашқы қадамдары мен есею жылдарын зерделеп
қана қоймай, өмір жолы мен қалыптасу мектебі жайлы егжей-тегжейлі
баяндадық. Көсемсөзші шығармашылығын кезең-кезеңдерге бөліп, әр кезеңіндегі
қаламгерлік ерекшелігін, мақалаларының архитектоникалық құрылымына талдау
жасадық. Зерттеу жұмысында А.Сәрсенбайұлының көсемсөзімен қатар
саясаткерлік, қоғам қайраткерлік қырлары да сөз етіледі. Өйткені ұлтжанды
публицист саяси оқиғалардан, қоғамдық құбылыстардан тыс қала алмайды.
Публицистиканың ауқымы кең, оған немқұрайлы қарайтын адамға қатысты
қызмет саласын кездестіру қиынға соғады. Публицистика әлемі бүкіл әлемді
қамтиды. Сөз жоқ, публицистика – мамандық, кәсіп ретінде адамзат
қызметінің бір түрі. Публицистика өзге мамандық иелерінің – ғалым,
саясаткер, суреткер, қоғам қайраткері, экономист, тарихшының қосымша кәсіп
саласы болуы мүмкін. Яғни санаткерлігі жоғары, ой-өрісі кең, қоғамның тыныс-
тіршілігін тамыршыдай тап басатын кез келген қызмет иесі публицист бола
алады [2]. Бұл ретте негізгі мамандығы журналист Алтынбек Сәрсенбайұлының
саясаткерлігі мен қоғам қайраткерлік қырлары оның шығармашылығына
әмбебаптық сипат берді. Қаламгердің саяси процестерге араласып, саяси
тұлғаға айналуы оның публицистикасын түрлік, мазмұндық жағынан байыта
түсті.
Алтынбек Сәрсенбайұлы журналистикадағы алғашқы қадамдарын ҚазТАГ
ақпарат агенттігі мен Арай журналынан бастады. Оның ара-тұра Лениншіл
жас, Қазақ әдебиеті басылымдарында жарық көрген мақалалары да жетерлік.
Жастығына қарамастан публицист күрмеуі күрделі әлеуметтік, ұлттық
мәселелерге қалам тербеді. Көп ізденді, өндірте жазды. Журналистік зерттеу
жүргізді. Қазақ ұлтының проблемаларын көтеріп, ұлт мүддесін алдыңғы орынға
қойды. Міне, сол себепті Алтынбек Сәрсенбайұлының 80-жылдардан бастау алған
журналистикадағы алғашқы қадамдарын бөліп алып қарастырдық. Кейіннен
көсемсөзші Өркен жастар газетінің редакторы қызметін атқарған кезде де
осы тенденциядан қол үзген жоқ. 80-жылдардың аяғы мен 90 жылдардың басы
публицистің есею жылдарымен тұспа-тұс келді. Осы кезді публицистің
азаматтық принциптерінің қалыптасу кезеңі деп белгілеуді жөн көрдік. Ал
еліміз тәуелсіздікке қол жеткізген жылдардан бастап публицист мемлекеттік
қызметке араласты. Көсемсөзшінің бұл кезеңдегі шығармашылығын бөлек
қарастырған орынды. Алтынбек Сәрсенбайұлы мемлекеттің қалыптасуына көп
еңбек сіңірді. Тоғыз жыл бойы ақпараттық саланы басқарды. Артынша
Қазақстанның Ресейдегі елшісі қызметіне тағайындалды. 2000 жылдары Алтынбек
Сәрсенбайұлы шығармашылығында түбегейлі бетбұрыс болды. Бұл саясаткердің
мемлекеттік қызметтен қоғамдық қызметке ауысуына байланысты.
А.Сәрсенбайұлының демократиялық күштер қатарына қосылуы оның
публицистикасына да әсер етпей қоймады. Осы жылдардан бастап көсемсөзші
шығармашылығы проблемалық, саяси-қоғамдық бағытта дамыды. Сол себепті
қаламгердің бұл тұста жазылған саяси тақырыптағы туындыларын бөлек
зерттедік. Алтынбек Сәрсенбайұлы көркем-публицистикалық жанрларды да
жатсынбады. Қаламгердің сатиралық шығармаларымен қоса қалам артқан
очерктері де жетерлік. Осы орайда көсемсөзшінің әр тақырып пен әр жанрда
жазылған шығармаларының идеясы жайлы бөлек сөз қозғадық.
Публицистиканың өзге салалармен байланысы жайлы теориялық
пікірталастар толастаған жоқ. Мәселен, көсемсөз бір жағынан әдебиет,
поэзиямен, екінші жағынан жаратылыстану ғылымдарымен де байланысты. Сондай-
ақ ол қоғамдық ғылымдардың философия, саясаттану, экономика сияқты
тармақтарымен де қабысады. Алтынбек Сәрсенбайұлы публицистикасының танымдық
функциясы сан саланың басын біріктіріп, тоғысуынан туындаса керек. Өйткені
саясаткердің әр публицистикалық ой-пікірінде терең білімділік, сан саланы
меңгерген жан-жақтылық анық аңғарылады. Алтынбек Сәрсенбайұлы
публицистикасының осы тәрізді ерекшелігін саралау мен сараптау – дпломдық
жұмыстың басты міндеті.
Публицист шығармасы – сан саланың синтезі, жаңа мазмұн-сипаты.
Қаламгер туындыларына синкреттік тән. Бұл орайда көсемсөзші
шығармашылығының өзіндік ерекшелігін іздестіріп, сараладық. Алтынбек
Сәрсенбайұлы публицистикасына талдау жасап, зерттеуге көмекші құрал болған
– Т.Амандосовтың Публицистика – дәуір үні, Т.Қожакеевтің Жас тілшілер
серігі, Б.Жақыптың Қазақ публицистикасының қалыптасу, даму жолдары,
М.Черепаховтың Проблемы теории публицистики, Е.Прохоровтың Публицист и
действительность, О публицистике и публицистах жинағы, А.Тертычныйдың
Жанры периодической печати, Б.Стрельцовтың Основы публицистики. Жанры,
М.Барманқұловтың Сравнительный анализ жанров еңбегі. Дипломдық ізденістің
ғылыми-әдістемелік негіздері осылар деп білеміз.
Публицист өмірде, қоғамда, әлеуметтік ортада туған жаңа ұғымдарды,
құбылыстарды терең сезімталдықпен көріп, ұғынып, ой көкірегінде қорытып,
қоғамға ұсынады. Алтынбек Сәрсенбайұлы публицистикасын жазылу кезеңіне
қарай және мазмұндық, тақырыптық, жанрлық сипаты жағынан бірнеше топқа
бөліп, жүйеледік. Міне, публицист А.Сәрсенбайұлының көсемсөзін жан-жақты
саралау нәтижесінде жасаған қорытындыларымыз бен тұжырымдарымыз – зерттеу
жұмысының ғылыми жаңалығы.
Публицист шығармашылығын мазмұндық әрі түрлік жағынан біртұтас
бірлікте қарастыра отырып, тиісті бағыттарды айқындадық. Жарияланымдарының
пішіні мен жанрлық сипатын ажыратып, стильдік ерекшеліктерін айшықтадық.
Қаламгер туындыларын осы критерийлер арқылы талдап-таразылау А.Сәрсенбайұлы
публицистикасының негізгі ерекшеліктерін ашып бермек.
Бітіру дипломдық жұмысымыз Алтынбек Сәрсенбайұлының публицистік
шығармашылығы негізінде жазылғандықтан, қазіргі публицистика қисыны мен
тәжірибесін қатар алып жүруге ұмтылдық. Дипломдық жұмыстың теория мен
практика бірлігі осы мәселелерден туындайды.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты – публицист Алтынбек
Сәрсенбайұлының шығармашылығын зерттеп, оның тақырыптық ізденістеріне,
мазмұндық және стильдік ерекшеліктеріне егжей-тегжейлі тоқталу. Қаламгер
шығармашылығының бағыт-бағдары, идеясы, функциясы, авторлық позициясы
жайында теориялық тұрғыда кеңінен зерттеу. Осы мақсатқа жету жолында
салыстыру, талдау тәрізді әдіс-тәсілдерге жүгіндік.
Бұл зерттеу жұмысы негізінде, біріншіден, автордың публицистік
шығармалары егжей-тегжейлі талданып, ерекшелігі көрсетіледі. Екінші
қарастыратын мәселе – қоғам қайраткері туындыларының сан қырлы сипаты мен
сонылығы. Алтынбек Сәрсенбайұлы жарияланымдары пікір айырықшылығы, саяси
көзқарасы, терең қисындылығымен оқырман назарын аудартады. Үшіншіден, оның
шығармаларының өзіне тән мазмұн-пішіні мен әдіс-тәсілі турасында сөз
қозғаймыз. Публицист шығармаларын қоғамдағы адамдардың қалың тобына арнап
жазады. Ал мұның өзі шығарманың өзіне тән мазмұны мен пішіні, әдіс-тәсілін
талап етеді. Бұл ерекшеліктер публицистика функциясымен, оның қоғам
өмірінде атқаратын рөлімен тығыз байланысты. Ал төртіншіден, қаламгердің
стиль даралығы, шығармаларының идеясы мен автордың позициясын біртұтас
бірлікте қарастырғанды жөн көрдік. Сондай-ақ автордың публицистік қырын
оның саясаткерлігі мен қоғам қайраткерлігі арқылы ашуға тырыстық.
Зерттеу жұмысын жазу кезінде осы күнге дейін бұл тақырыптың ғылыми
тұрғыдан зерттелмегеніне көз жеткіздік. Бұрын-соңды қарастырылмаған
тақырыптың алғашқы ізденушісі де өзіміз деп білеміз. Дипломдық жұмыстың
теориялық, тәжірибелік негізі ретінде А.Байтұрсынов, Б.Кенжабаев,
Х.Бекхожин, Т.Амандосов, Т.Қожакеев, М.Барманқұлов, Н.Омашев, Т.Ыдырысов,
Б.Жақып, В.Ученова, А.Аграновский, Е.Прохоров, Е.Журбина, В.Канторович
сияқты зерттеушілердің еңбектері пайдаланды. Қазақ баспасөзі тарихындағы
Алтынбек Сәрсенбайұлы публицистикасының алатын орны мен рөлін көрсету.
Зерттеу нысаны. Алтынбек Сәрсенбайұлының публицистік шығармашылығы.
Алтынбек Сәрсенбайұлының журналистік, публицистік, редакторлық қызметін сөз
еткенде көсемсөзшінің әр жанрдағы материалдары тілімізге тиек етіледі,
мысалға алынады. Негізгі қайнар көзі ретінде публицистің әр жылдарда жарық
көрген, Таңдау жасар сәт туды..., Тәуелсіз елде тәуменді тұлғалар
болмауы керек деп аталатын публицистикалық шығармаларынан тұратын
жинақтары мен өзі еңбек еткен газет-журнал тігінділерін қарастырдық.
Тақырыптың өзектілігі. Бұқаралық ақпарат құралдарының қоғамдағы рөлі
орасан зор. Қазір бұрыннан қалыптасып қалған идеологияны бұзып-жарып, жаңа
әлеуметтік-саяси көзқарас орнықтырып жатқан заманда ол бұдан да үлкен маңыз
ала түскен. Сонымен қатар мемлекеттің өткен тарихына, оның ішінде баспасөз
тарихына жаңа тұрғыдан қарау оған түзету енгізуге, қатып қалған
идеологиялық схемалардан құтылуға үйретеді. Өткен дәуірдегі таңдаулы
публицистердің тәжірибесін зерттей, зерделей қолдана отырып, біздің
журналистеріміз жас мемлекетіміздің әлеуметтік-экономикалық дамуына,
қоғамды әрі қарай демократияландыру және адамгершілік ұрығын себуге ықпал
ете алады. Бүгінгі ақпараттар ағымының үздіксіз өсуі, өмірдің алуан
ырғағы,адамның жоғары парасаттылық деңгейі пулицистерден де, журналистерден
де әлеуметтік ақиқат пен ақыл-ой құбылысын терең зерделеуді, оған мән
беріп, жан-жақты жазуды талап етеді.
Сондықтан, біріншіден, кеше де, бүгін де шындықты бетке ұстаған суреткер
Алтынбек Сәрсенбайұлының журналистік, публицистік рухани мұраларын саралап-
салмақтау кейінгіге үлгі-өнеге, берері мол дәріс.
Сондай-ақ журналистика теориясы мен тәжірибесі зерттелуінің негізгі
құрамдас бөлігі – публицистік шеберлік тәсілін, оқырманға ойын жеткізудегі
пайдаланылатын әдістерін, тілі мен стилін, жанрлық ерекшеліктерін оқып-білу
– публицистиканың теориялық-методологиялық деңгейін көтеруге пайдасын
тигізері сөзсіз. Екіншіден, Алтынбек Сәрсенбайұлының публицистер шоғырын
даярлаудағы редакторлығы өз алдына бір мектеп. Оның редакторлық қырының
ерекшеліктеріне тоқталу арқылы публицистің қайраткерлік, қоғамдық-саяси
тұлғасын айқындай түсеміз.
Міне, осы жәйттерден тақырыптың өзектілігі айқын аңғарылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Алтынбек Сәрсенбайұлы шығарма-шылық
лабораториясының ерекшеліктері мен даму жолдарын айқындау үшін ізденуші
алдына мынадай міндеттер қойды: Алтынбек Сәрсенбайұлы публицистикасының
қоғамдық-саяси маңызын ашып, тақырыптың идеясына назар аудару. Алтынбек
Сәрсенбайұлы публицистикасының тілдік байлығын, стильдік ерекшеліктерін
ашып көрсету.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы. Қазақ баспасөзі мен әдебиетінің рухани
қорын әр жанрдағы еңбектерімен байытқан қарымды қаламгер Алтынбек
Сәрсенбайұлы қазақ халқының бір ғасырлық жанды картинасын жасауға белсенді
қатысты. Оның публицистикасын баспасөзіміздің дамуына ғана емес қоғамдық ой-
сананың өрлеуіне қосқан үлесі ретінде де бағалау жұмыстың жаңашылдығы болып
табылады. Алтынбек Сәрсенбайұлының ұлттық тарихымыздағы, әдебиет пен
өнеріміздегі ақтаңдақтардың бетін батыл ашуда сіңірген еңбегі мен оның
редакторлығының публицистика дамуындағы жетістігі ретінде қарастыру
еңбектің жаңаша бір қыры.
Зерттеудің әдістері. Белгілі бір ғылыми проблеманы зерттеуде танымдық
әдістердің маңызы өте зор. Ол - құбылыстың мәнін ашуға көмектеседі.
Алтынбек Сәрсенбайұлы – публицист деген тақырыпта жұмыс істей отырып
зерттеудің талдау әдісіне көбірек жүгіндік. Жұмыстың теориялық және
практикалық маңызы. Әрбір кейінгі ұрпақ өз жолын алдыңғы ұрпақтың жеткен
жерінен бастайды: жақсысынан үйренеді, жаманынан жиренеді. Олай болса,
Алтынбек Сәрсенбайұлы сынды публицистің тәжірибесінен жас журналистердің
алары мол. Бұл орайда зерттеудің нәтижелерін Журналистік шеберлік,
Мерзімді баспасөздің тілі мен стилі пәндерінен лекция даярлау кезінде,
Редакторлық қызмет, Эпистолярлық жанр атты тақырыптардағы семинарларда
пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
сондай-ақ, қорытынды, сілтемелер мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
І тарау. АЛТЫНБЕК СӘРСЕНБАЙҰЛЫ: ӨМІР ЖОЛЫ ЖӘНЕ АЛҒАШҚЫ ҚАЛЫПТАСУ МЕКТЕБІ
1. Ұлттық публицистика және Алтынбек Сәрсенбайұлының көтерген өткір
тақырыптары мен өзекті мәселелері
Ел азаматтарының бақытты һәм бақуатты өмір сүрүі үшін күрестік... Бәріне
де уақыт пен халық төреші.
Алтынбек Сәрсенбайұлы
От тілді Алтынбек публицистикасына тоқталмас бұрын публицистика
ұғымын анықтап алсақ. Көсем сөз - мерзімді баспасөз бетіндегі көптеген
жанрларға бірдей қатысты ұғым. Сондықтан көсемсөзшілер (публицистер) айтпақ
ойды, оны жеткізу ыңғайына қарай кейде памфлет, кейде эссе, мақала, ашық
хат, кейде фельетон жазып, жариялайды [3].
Нағыз публицистикада әлеуметгік-тәрбиелік ықпал жасаудың орасан зор
күші бар, өйткені ол оқырманға, көрерменге, тындаушыға дұрыс бағыт
сілтейді. Адамдардың ақыл-ойы мен сөздеріне өсер етудегі маңызды рөлді де
атқарады. Публицистикалық құбылыстарға ғылыми тұрғыдан баға беру,
дәлелдеудің айқындығы, өткірлік, барынша ықпал етуге ұмтылушылық тән.
Публицистика туралы сөз еткенде, оның басқа салалармен ара-қатынасына назар
аударып, олармен байланысына да көңіл бөлуіміз керек.
Публицистиканың көркем әдебиеттен өзіндік өзгешеліктері бар.
✓ Ең алдымен, публицистика шығармашылықтың публицистикалық
түріне, ал көркем әдебиет - шығармашылықтың көркем түріне
жатады.
✓ Екіншіден, "көркем әдеби шығармалар (әңгіме, хикая, роман)
міндетгі түрде сюжетке құрылады, портреттер ойдан шығарылады.
Типтендіру, образ жасау, публицистиканын көркем жанрларына ғана
тән келеді. Оның өзінде де очерк пен фельетон авторлары
өздерінін кейіпкерлерімен міндетгі түрде кездесіп, олардың
портреті, мінез-құлықтары туралы біраз мағлұмат алады. Сөйтіп,
әдеби шығарма көркем шындыққа негізделіп жазылса, публицистік
шығармалар өмірдің нақтылы шындығына сүйеніліп жазылады"[4].
Яғни, көркем әдебиетте шарттылық, басым болса, публицистика
нақтылыққа негізделеді.
✓ Үшіншіден, көркем әдебиеттің өзіне ғана тән жанрлар жүйесі
болатыны сияқты, публицистиканың өзіне ғана тиесілі бай жанрлар
палитрасы бар.
✓ Төртіншіден, көркем шығармада жазушы өзінің негізгі идеясын,
ойларын, идеалын оқиға желісі, адам образы, характерлер
қақтығысы' картиналар, эпизодтар арқылы береді. Автордың
оқырманға ұсынар идеясы оқиға дамуы, образдың өсу жолдары арқылы
ашылып отырады. Ал публицист өз ойын оқырманға тікелей ұсынады
"Публицистика - автор мен оқырманның ашық әңгімесі айтылып
отырған оқиғаға байланысты автордың көзқарасы мен сезімі - ашуы
таңырқауы қуанышы, реніші айкын білініп отыруы керек".
Публицистика автордан терең ой мен білімділікті, тіл шеберлігін,
өршіл пафосты, логика терендігін талап етеді. Ол оқырманмен ашық
сөйлеседі, қоғамдық маңызы бар оймен сөйлейді.
✓ Бесіншіден, көркем әдебиетте жазушы көлемді шығармалар жазу
үшін бүкіл ғұмырын сарп етуі мүмкін. Ал публицистикада белгілі
бір тар уақыт шеңберінде айтылмаған ой көнеруі мүмкін. Сондықтан
да көркем әдебиет бірнеше жылдар оқиғасын, тұтас бір дәуірді
қамтыса, публицистика күнделікті өмір ағысына ілесіп отыруы
керек, Профессор Э.Г.Багиров "Природу телевидения составляет не
только то, что отличает его от кино, радио и печати, но и то,
что их объединяет, что отличает их от традиционных средств
информации" - дегендей, публицистика табиғатын да оның көркем
әдебиеттен айырмашылықтары ғана емес, ұқсастықтары мен
жақындықтары да құрайды[5].
Публицистика мен көркем әдебиеттің екеуі де сөз өнерінің салалары.
Екеуінің де кұралы сөз. Осы тұрғыдан келгенде, публицистика мен көркем
әдебиеттің ұқсастық жағы болады, олар бір-бірімен органикалық тығыз
байланысады.
Публицистиканың пайда болуы көне дәуірлердегі адамдардың бір-бірімен
ақпарат алмасуынан бастау алады. Сонау ерте замандарда адамдар арасында
ақпараттық қажеттілік пайда болды. Бір адам екінші адамға, бір адамдардың
тобы екінші адамдар тобына өз ойларын жеткізгісі келді. Бұл алғашқы
қауымдық құрылыс кезіндегі тілдің пайда болуымен тікелей байланысты еді.
Сөйтіп адамдар санасындағы идеялар, көзқарастар мен ойлар тіл арқылы
басқаларға таралып, іс жүзіне аса бастады. Адамзат қоғамында қарым-қатынас
құралы тілдің пайда болуы - публицистикаға дейінгі алғашқы құбылыстардың
бірі еді. Көрудің, естудің және сөйлеудің қосылуы негізінде адамдардың
қоршаған орта туралы қоғамдық пікір, көзқарастары қалыптаса бастады.
Мемлекеттің пайда болуымен бірге қоғамдық өмір де күрделене түсті де, түрлі
саяси құрылымдар мен кәсіби саясаткерлер тарих сахнасынан орын алды. Дәл
осы кезде қоғамдық ақпаратты таратуда қалың бұқараның ішінен өзінің
көсемдігімен, ақыл-ой, парасаттылығымен оқшауланып, суырылып шыққан
шешендер белсенді рөл атқарды. Еуропада шешендік өнер бірте-бірте саяси
пікір таластарға ұласты да, ол сөз сайыстары кейінірек парламенттік
мәдениеттің құрамдас бөлігіне айналды. Асылы қазіргі "парламент" сөзінің
түп-төркіні, француз тілінен аударғанда "раrler" "сөйлеу" деген мағынаны
білдіреді. Сонымен, шешендік өнердің пайда болуы - публицистикаға негіз
болған екінші бір кұбылыс болып саналады. Халқымыздың ақындары, батырлары,
хандары мен билері, ақсақалдары мен әулиелері тауып айтқан асыл сөздің
маржандары ұрпақтан ұрпаққа көшіп отыратын баға жетпес зор байлық.
Бүгінгі қазақ публицистикасының бір бастау бұлағы сол халық даналығында
жатқандығын жадымызда әрдайым ұстауымыз керек. Археологиялық, этнографиялық
және жазбаша тарихи деректердің көрсетіп отырғанындай, Еуропа мен Азия
кұрлықтарының Ұлы даласын мекендеген біздің бабаларымыз сол кездегі рулар
мен тайпалар тек аңшылықпен, мал өсірумен ғана емес егіншілікпен де
шұғылданған. Сол бабалардың үлкен мәдениеті де болған. Олар өздерінің
тұрмыс-тіршілігін, оқиға-құбылыстарды тасқа таңбалап, ескерткіш белгі етіп
қалдырған. Адамзат дамуында жазудың пайда болуы мен дамуы - қазіргі
публицистиканың пайда болуына ықпал еткен үшінші құбылыс болып саналады.
Ежелгі замандардағы жазба мәдениеттің көп таралған ертедегі
көріністерінің бірі - шаруашылық, дипломатиялық және жеке жолдаулар мен
хаттар болды. Бұл тарихи ескерткіштердің бір тобы - ресми сипаттағы
қызметтік құжаттар болса, енді бір парасы - тұрмыстық, отбасылық, достық
сипаттағы жеке адамдар арасындағы хаттар болды. Кейбір хаттарда қоғамдағы
маңызды мәселелер қозғалып, саяси көзқарас, әлеуметтік идеялар көрініс
тапты. Міне дәл осындай жолдаулардан келіп публицистикалық эпистологра-
фияның алғашқы көріністері туды. Сонымен қоғамдық маңызды мәселелерді
қозғайтын публицистика - бірнеше ғасырлардағы адамзат ақыл-ойының жемісі.
Бір нәрсе турасындағы пікірімізді, яғни қиялымызды, яки көңіліміздің
күйін сөз арқылы жақсылап айта білсек, сол сөз өнері болады. Ішіндегі
пікірді, қиялды, көңілдің күйін тәртіптеп қисынын, қырын, кестесін
келістіріп сөз арқылы тысқа шығару – сөз шығару болады. Шығарма дегеніміз -
осылай шығарған сөз... - деп жазыпты Ахмет Байтұрсынов[6].
Публицистика да - сөз өнерінің үлкен бір саласы. Ол - көркем әдебиетпен
бірге туып, қалыптасып, өсіп, өркендеп келе жатқан шығармашылықтың ерекше
бір тармағы. Өткеніміз бен бүгінімізге тәуелсіз ел тұғырынан қарайтын
бақытты күндер туды. Қазақтың публицистикасы қазақ халқының өсіп-өркендеу
жолындағы жолбасшысы, ойсерігі, бағдаршамы іспеттес. Ұлттық публицистика
өнеріне неғұрлым шынайы, неғұрлым еркін қарап, бағалап, парықтау
мүмкіндігіне жол ашылып отыр. Бұл қажеттіліктен туған мүмкіндік, әрі
мүмкіндіктен туған қажеттілік.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев өзінің мемлекеттік тіл туралы бір
толғанысында: ...Дауға салса алмастай қиған, сезімге салса қырандай
қалқыған, ойға салса қорғасындай балқыған, өмірдің кез-келген орайында әрі
қару, әрі қалқан, әрі байырғы, әрі мәңгі жас, отты да ойнақы Ана тілінен
артық қазақ үшін бұл дүниеде қымбат не бар екен!?" - деп тебіреніпті [7].
Сол туған тіліміздің барлық қадір-қасиетін "бойына сіңірген қазақ
публицистикасы еліміз жүріп өткен ұзақ жолдың шежіресі бола білді. Жұрт
қиналса, демеу болып, жігер отын жаныды, намыс рухын оятты, ұлт қуанса,
медеу болып жарқын жолға бастады, биік белестерді бағындыруға шақырды.
Сөйтіп, қазақ публицистикасы ұлттың рухани байлығының ажырамас бөлігіне
айналды. Оның ғажаптығының өзі сонда - публицистика белгілі бір кезеңдегі
болған белгілі бір нақтылы оқиғаны айна-қатесіз бүгін көз алдымызға"
әкеледі. Сол кезде не болды, қалай болды, кімдер өмір сүрді, олар қандай
әрекет, мінез көрсетті? Міне осы сауалдардың бәріне публицистикалық
шығармалардан жауап таба аламыз. Өткенді бүгінге, бүгінді болашаққа жалғап
тұрған ақиқат көпірін көргіңіз келсе — ол публицистика өнері.
Публицистика туралы іргелі зерттеулердің басым бөлігі кеңестік кезеңде
туды. Сондықтан публицистикаға кеңестік жүйе қалыптастырған таным
тұрғысынан баға берілді. Қазақ публицистикасы да тамыры жоқ бұтағы бар
күйінде, тар шеңбер ауқымында қарастырылуы заңды мәжбүрлік еді. Зерттеудің
зәрулігі де тәуелсіздік талаптарынан туындайды. Біріншіден, қазақ
публицистикасын тұтас алып қарастырудың, ұлттық таным тұрғысынан баға
берудің мүмкіндігі туды. Екіншіден, бұрын зерттеуге болмайтын қазақ
публицистикасының көне түркілік тамырын, фольклорлық дәстүрін, шешендік
негізін ашудың сәті түсті. Үшіншіден, Қазан төңкерісінен бұрынғы қазақ
публицистикасының қалыптасуындағы қайшылықты кезеңнің әділ бағасын берудің
қажеттілігі туды. Төртіншіден, кеңестік кезеңнің өзіндегі қазақ
публицистикасына бүгінгі тәуелсіздік ұстанымдары тұрғысынан қараудың да
кезі келді. Оның үстіне қазақ публицистикасының ұлттық қоғамдық-саяси
ойымызды қалыптастырудағы маңызын ашу арқылы қазақ халқының әлемдік рухани
ортадағы орнын айқындаудан да тақырыптың өзектілігі көрініс табады. Сондай-
ақ бүгінгі дүниедегі қат-қабат өзгерістер заманында публицистиканың орасан
зор мәнге ие болып отырғандығы да көпшілікке белгілі. Ал оның өз алдына
дербес шығармашылық саласы екендігі де дау тудырмайды. Мұның өзі -
тақырыптың зәрулігінің басты себебінің бірі.
Қазақ публицистикасының пайда болуына қатысты зерттеуші ойлары кеңестік
кезең талаптары тұрғысынан өріледі. Бұл еңбекте Шоқан, Ыбырай, Абай
шығармалары талданады, ал жалпы публицистика теориясына қатысты айқындама
жоқ. "Газет жанрлары" деген атпен шыққан ұжымдық зерттеу жинағында
публицистика жанрлары ғылыми тұрғыдан жүйеленеді. Онда баспасөз жанрлары
орыс ғалымдары еңбектерімен тығыз байланыста қарастырылып, олардың
публицистикалық сипатына мән берілді [8]. Қазақ публицистикасының теориясы
мен тәжірибесіне қатысты мәселелерді алғаш рет бір арнаға түсіріп,
публицистиканы дербес пән ретінде қарастырып, оның мазмұны, формасы, әдісі,
функциялары туралы ғылыми тұжырымдар жасаған профессор Т.Амандосов болды.
Оның "Современная казахская публицистика" атты докторлық диссертаииясында
публицистиканың кейбір ерекшеліктері көрсетілді; Ә.Әлімжанов, Ү.Бағаев,
Б.Бұлқышев, Ә.Нұршайықов, К.Қазыбаев сияқты қаламгерлер шығармашылығы
негізінде публицистік шеберлік мәселелері зерттелді; қазақ
публицистикасының жанрлары айқындалды [9].
Журналистика мәселелерін әр жылдары зерттеген Қ.Бекхожиннің,
Б.Кенжебаевтың, Т.Қожакеевтің, Ш.Елеукеновтің, Ү.Сұбханбердинаның,
З.Тұрарбековтің, С.Имашевтің, С.Матвиенконың, Ә.Ыдырысовтың, Н.Омашевтың,
С.Қозыбаевтың, Т.Ыдырысовтың, Қ.Әбілдаевтың, М.Арғынбаевтың, С.Масғұтовтың,
Р.Сағымбековтың еңбектерінде де публицистика туралы жекелеген пікір-
тұжырымдар кездеседі. Қазақ публицистикасын зерттеудің екінші бағыты еліміз
тәуелсіздігін алғаннан кейін жүзеге аса бастады. Бұл - көрнекті қазақ
публицистерінің шығармашылығын монографиялық тұрғыдан қарастыру негізінде
публицистиканы зерттеу. Осы ретте А.Байтұрсыновтың, М.Әуезовтің,
С.Қожановтың, Б.Майлиннің, Ғ.Мүсіреповтің, Ә.Бөкейхановтың, Н.Төреқұловтың,
С.Ерубаевтың, Х.Досмұхамедұлының, Ә.Әлімжановтың, О.Сүлейменовтің,
К.Смайыловтың, С.Мәуленовтың, Ш.Мұртазаның, Е.Букетовтің публицистік
шығармашылығына қатысты еңбектер шоғырын айтуымыз керек.
Десек те, қазақ публицистикасының гносеологиялық табиғаты, оның
қалыптасу, даму арналары кең ауқымда алынып, тұтас зерттелмеді. Оған
бірнеше себептер де болды. Кеңестік қоғам кезінде ғылымның басқа
салаларындағы сияқты маркстік-лениндік методология публицистиканы тар
шеңберде қарастыруға ғана мүмкіндік берді. Қазақ публицистикасының өзіндік
тамырын ашудың ұлттық сананы ояту қаупі болды. Ал алғашқы газет-
журналдардағы публицистикаға бір жақты баға берілді, ондағы көрнекті
публицистер шығармашылығы зерттелмеді. Алаш қайраткер-қаламгерлерінің
аттарын атаудың өзі қылмыс саналды. Публицистикадағы ұлттық мәселелер
көрінісі туралы сөз қозғау тіптен мүмкін емес еді. Кеңестік дәуірдегі
публицистикатану партиялық публицистика тұрғысынан қарастырылумен шектелді.
Тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдардағы жоғарыда аталған жеке публицистер
шығармашылығы туралы зерттеулер тақырыптың тар көлемді шеңберінен аса
алмады.
Ел азаматтың ғана емес, күллі қазақ халқының бақытты һәм бақуатты өмір
сүруі үшін күрескен бірден-бір азаматты ата десе аузыма алдымен Алтынбек
түсер еді. Иә, менің ғана емес, барша Алтекеңнің ұлттық рухын сезіне,
білетіндердің есіне. Күллі қазақты саяси бұғаудан құтқару жолында аянбай
еңбек еткен Алтынбек Сәрсенбайұлы бүгінде өзі атап өткендей: Бәріне де
уақыт төреші деп төккен терінің төрелігін айтықызбай-ақ аңғартып тұр. Күн
өткен сайын асқар тұлғаның алыптығы аңғарылып, биіктігі байқала, айқындала
түскендей. Оған осынау бітіру жұмысы куә. Осы барыста қазақтың маңдайына
біткен бір туар дарынның қайталанбас пулицистикасына шама-шарқымызша
бойламақ болдық. Ол үшін әрине Алтынбек мектебіне тоқталуға тура келеді.
Алтекең мектебі – өмір айнасы.
Алтынбек Сәрсенбайұлы 1962 жылы 12 қыркүйекте Алматы облысы Нарынқол
ауданының Қайнар ауылында дүниеге келді. 1985 жылы журналистика мамандығы
бойынша М.В. Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетін тамамдады.
Университетті аяқтағаннан кейін Қазақ телеграф агеттігінде, Арай-Заря
журналының редакторы, Өркен-Горизонт газетінің бас редакторы болып
қызмет етті.
1992 жылдан А. Сәрсенбайұлы Президент аппаратында, Қазақстан
Республикасы Министрлер Кабинетінде жауапты қызметтер атқарды. 1993 жылдан
бастап он жыл бойы баспа, ақпарат және мәдениет саласының мемлекеттік
органдарын басқарды. 1993 жылдан Баспа және ақпарат министрі, 1995 жылдан
Баспа және ақпарат жөніндегі Ұлттық агенттіктің төрағасы, 1997 жылдан
Қоғамдық келісім және ақпарат министрі, 1999 жылдан Қазақстан Республикасы
қоғамдық келісім, ақпарат және мәдениет министрі.
1999 жылдың қаңтарынан 2001 жылдың желтоқсанына дейін Қазақстан
Республикасы Қауіпсіздік кеңесінің хатшысы – Қазақстан Республикасы
Президентінің Ұлттық Қауіпсіздік жөніндегі көмекшісі. 2002 жылдың
қаңтарынан дипломатиялық қызметте, Ресей Федерациясындағы Қазақстан
Республикасының Төтенше және Өкілетті Елшісі.
2003 жылдан бастап А.Сәрсенбайұлы өз еркімен Президентке отставкаға
шығуға арыз беріп, қоғамдық-саяси қызметпен айналысты. 2003 жылдың қараша
айында Ақ жол Демократиялық партиясының ІІІ съезінде бірауыздан тең
төраға етіп сайланды. 2005 жылдың сәуірінен Нағыз Ақ Жол Қазақстан
Демократиялық партиясының тең төрағасы. Алтынбек Сәрсенбайұлы - бірнеше
кітаптар мен монографиялар авторы, саяси ғылымдар докторы.
2006 жылдың 11 ақпанында Алтынбек Сәрсенбайұлы жанындағы екі
көмекшісімен бірге Алматы қаласының сыртында Қазақстанның ұлттық
қауіпсіздік комитетінің арнайы тобы офицерлерінің қатысуымен жасалған
ҚАСТАНДЫҚТЫҢ нәтижесінде қаза тапты.
Қазақстан журналистерi "крепостнойлық право" жағдайында өмiр сүрiп
жатыр деуге болады. Осынау өткір ойлардың авторы Алтынбек публицистикасына
тоқталмай тұрып, публицистика ұғымын анықтап алсақ. "Не нәрсенің болса да
теориясын пайымдамас бұрын, алдымен, оның өзін анық танып, біліп алған жөн"
[10].
Шын мәнінде публицистика деген сөздің шығу төркіні жайлы айтсақ, бұл
латынның қоғамдық деген сөзінен шыққан. Бұдан аңғаратынымыз публицистика
сөзінің этимологиясы "қоғамдық" деген сөзге тікелей қатысты. Ал,
журналистиканың өзі қоғамдық пікірлер жиынтығын құрайтын болса, Алтынбек
публицистикасы да қоғамдық ойлардығ, қоғамдық һәм ұлттық пікірлердің төресі
болмақ. Осы ойымызды нықтап, шегелей түсу үшін арғы-бергі сөздіктер мен
зертгеушілер тұжырымына жүгінейік. Мәселен, Владимир Дальдің Түсіндірме
сөздігінде публицист сөзіне былайша анықтама берілген: "Публицист",
писатель более газетный, журнальный, по современным общим вопросам, по
народному праву". Қазақ зерттеушілерінің ішінде публицистикаға тұңғыш
анықтаманы Ахмет Байтұрсынұлы өзінің "Әдебиет танытқыш" атты еңбегінде
берді. Онда публицистиканы Көсем сөз деген қазақ сөзімен төркіндестіреді.
"Көсем сөз шешен сөз сияқты әлеуметке айтқанын істету мақсатпен шығарылатын
сөз. Шешен сөзден мұның айырмашылығы - шешен сөз ауызша айтылады, көсем сөз
жазумен айтылады. Көсем сөз әлеумет ісіне басшылық пікір жүргізетін сөз
болғандықтан да көсем сөз деп аталады. Көсем сөз кезіндегі әлеуметке керек
іске мұрындық болып істеу ыждағатымен айтылады [11].
Шын мәнінде публицистика әлеуметтік, коғамдық, саяси мәні бар бүгінгі
күннің көкейкесті мөселелерін көтеретін, көпшілікке сол кезендегі басты
міндеттерді аңғартып, саяси-өлеуметтік оқиғалардың сыр-сипатын ашып береді.
Публицистика белгілі бір күннің, белгілі бір дәуірдің тарихын сол күннің,
сол дәуірдің саясатымен, философиялық көзқарасымен байланыстыра отырып
жасайды. Ол қоғамдық мәселелерді сырттай емес, өмірмен, төжірибемен
үштастыра отырып баяндайды. Бұл жалпы публицистикаға ортақ қасиет болса,
Алтынбек публицистикасынан осындай ерекшеліктердің, публицистикаға тән
қасиеттердің барлығын көруге, аңғаруға болады. Енді құр сөзден көрі,
Алтынбек Сәрсенбайұлының көсем сөзіне бет бұрсақ.
Мүлгіп кеткен “милар” мен қалғып кеткен “ақыл-ойлар” жөнінде бірер
сөз осылайша басталатын, саяси созбалыққа салынып, салғырттық танытқан
биліктің ісін бетке басатын мақаласында Алтекең: Бұл туралы айту да оңай
емес. Ал жазу одан да қиын. Осы тұрғыда Олжас Омарұлының өз сөзі ойға
оралады: “Сен өз ұстаздарыңның еңбегін бағалағанда еркін болуға тиіссің.
Бұл - шығармашылық өмірдің тәжірибесі сағат сайын дәлелдеп отырған бұлжымас
қағида. Мен әдетте ең алдымен газеттің тақырыптарына көз жүгіртіп өтем.
Әсіресе, бадырайған, айқайлап тұрған, мызғымайтын тақырыптарға.
Өзгермейтін, өзгеруді қаламайтын тақырыптарға қарап, бәрін де түсіне беруге
болады. осылайша табиғилық пен талғампаздық қатар жүретін Алтынбектің
редакторлық қыры біртіндеп шыңалып, шыңдала түсті: Рас, кейде қызықты
тақырыптар да кездеседі. Иісі бұрқырап, алыстан көз тартып тұратын.
Мәселен, жақында осындай тақырыпқа кезіктік: “Демократия дегеніміз - ойға
келгеннің бәрін жасай беру емес” [12]. Шамырқанған ащы ой осылай туып,
Алтынбек публицистикасын армен қарай ала жөнеледі.
Түлкi тауық күркеге тiркеуге тұрды немесе тағы да адал сайлаулар
туралы... - Деп келетін мысқыл тақырыпта, кекесін тақырыпта жазылған
мақалалар Алтынбек Сәрсенбайұлының өзіндік даралығын аңғартып қана қоймай,
оның күрескерлік, батылдық рухын да анық аңғартады. Онда: Егер адамның аяқ-
қолының саусақтарынан бастап тән шiруi (гангрена) басталса, әдетте оны
кесiп тастайды. Дәрiгерлер солай дейдi. Және де оны кешеуiлдетпей, дереу
жасайды! Бiздiң елiмiзде саяси реформа жасау қажеттiлiгi баяғыда пiсiп
жетiлген. Қай жағынан алсаңыз да. Мейлi объективтiк, мейлi субъективтiк
тұрғыдан болса да. Әсiресе, субъективтiк жағынан, Мiне, сол "субъективтiк"
дегенiмiз шiрудiң-қағынудың нақ өзi. - деп бөтен бір, өзгеше бір мысалмен
түсіндіреді. Астарлап та, соңынан ашық жеткізеді. Қоғамның жарасын,
қоғамның дертін ауыр мысалдар арқылы түсіндіреді жұртқа. Әрі оның шешімін
де өзі айтады: Ол қанға тарап, барлық тәндi бүлдiрмей тұрғанда, бүгiн
кесiп тастау керек. Ертеңге қалдырса, одан да көбiрек кесуге тура келедi.
Бұл - күн тәртiбiндегi басты мәселе.
Алтынбек Сәрсенбайұлы мәселе көтеруді мұнымен шектемек емес. Тіпті,
Елбасының өзін сын-тезіне ала отырып, қаймықпай сөз саптайды. Мұндайда
халқымыздың Сын түзелмей, мін түзелмейді деген нақылын еске салады. Сол
арқылы бүгінгі билікке ауыр да болса, ащы да болса сын керектігі байқалып
тұрғандай. Сондай-ақ, Алтынбек публицистикасынан саяси сахнаны жақсы
меңгергені анық аңғарылады. Жастайынан билікке араласып, саяси аренаның
осал тұстарын жадында сақтай отырып, сараптап, санасында саралайды. Сонымен
ойын былайша сабақтайды: Бүгiнде, өкiнiшке қарай, бәрi де бiр адамның -
президент Назарбаевтың қолында тұр. Бас дәрiгер бейнесiнде. Анығында бас
хирургтiң. Бас терапевтi де, анестезиологты да, тiзiм бойынша одан
арғыларын да бiр өзi алмастырған кейiпте. Соңғы 10 күн iшiнде бас дәрiгер
осы мәселеге қатысты бiрiн-бiрi жоққа шығаратын үш түрлi мәлiмдеме жасады.
Төрелiгiн өздерiңiз айтыңыздар.
1) Республикалық он телеарна бойынша көрсетiлген тiкелей эфирде ол былай
дедi: “Парламенттiң санын көрнекiлiк тұрғыда ұлғайту - бұл тiптi де
демократияның мәселесi емес. Атқарушы органдар тағайындала ма, немесе
сайлана ма, бұл да демократияның мәселесi емес. Демократияның мәселесi
ашық та әдiл сайлауларда. Мiне, бұл басты мәселе болуға тиiс. Ал ендi
партиялық тiзiм бойынша ма немесе партиялық тiзiм бойынша болмауы
дегенге келсек, тағы да талқылап, Қазақстанға қайсысы керек екенi
туралы пiкiрлесу қажет".
2) Конституцияның 10 жылдығына арналған халықаралық конференцияда былай
деп мәлiмдедi: “Бiз осынау жылдары сондайлық еңбекпен қол жеткеннiң
бәрiн ойланбастан iстелген бiр қадаммен сызып тастап, балаларымыздың
болашағын тәуекелге сала алмаймыз. Билiк дегенiмiз - бұл, ең алдымен,
жауапкершiлiк. Сондықтан да мен бүкiл жауапкершiлiкпен былай деймiн:
бiз сенiмдi болғанда ғана әрекет етемiз - тарих бiзге екiншi рет
мүмкiндiк бермейдi.
Экономиканың бәсекеге қабiлеттiгi жетiмсiз болып, азаматтық қоғам
нығаймаған жағдайда радикалдық саяси реформаларды асығыс, демек,
дайындалмай жүргiзу әлеуметтiк тұрлаусыздықты туғызуы және либералдық
құндылықтардан айыруға, демократиялық үрдiстердiң тоқталуына соқтыруы
мүмкiн. Мұны бiз кейбiр посткеңестiк республикалардан байқап отырмыз.
Бұл тек солардан ғана байқалып отырған жоқ.
Сондықтан қоғамда бүгiнде жүрiп жатқан пiкiрталастың басты мәселесi -
демократиялық реформалардың қарқыны туралы мәселе.
Мен кезең-кезеңмен эволюциялық ырықтандыруды жақтаймын, мұнда
интенсивтiк экономикалық даму саяси жүйенi демократияландырудың
тереңдiгi мен тұрақтылығын айқындайды. Әлемдiк тәжiрибе, соның iшiнде
бiздiң көршiлерiмiздiң тәжiрибесi көрсеткенiндей, кедей
қауымдастықтарда демократия мен саяси бостандық еш мүмкiн емес".
(Мұнда ол бiздiң экономикамыздың "бәсекеге қабiлеттiлiгiнiң
жетiмсiздiгiн" мойындағанына шүкiршiлiк етейiк, аз болмағанда көш
басшылардың қатарындамыз дегендi тықпалай берушi едi).
3) Ал парламенттiң сессиясын ашарда 1 қыркүйекте сөйлегенiнде былай дедi:
“... мен өзiмнiң төрағалығыммен Демократиялық реформалар бағдарламасын
әзiрлеу және нақтылау жөнiндегi мемлекеттiк комиссия құруды жоспарлап
отырмын. Оның құрамына парламент депутаттары, президент әкiмшiлiгiнiң,
Үкiметтiң, партиялардың, қоғамдық бiрлестiктердiң және үкiметтiк емес
ұйымдардың өкiлдерi кiретiн болады. Комиссия 2006 жылдың маусымында
нақты ұсыныстарын беруге тиiс.
Тек осындай терең демократиялық өзгерiстер ғана бiздiң экономикалық
табыстарымызға сай келетiн болады...
Әлбетте, орныққан демократиялық дәстүрлердiң жоқ екенi де рас және
бiзге “тәжiрибе жасау мен қателiк кешу" тәсiлiмен алға жүруге тура келедi.
Бұл оңай жол бола қоймайды. Мұны да бiз бiлемiз. Оңайлықпен келмейтiн осы
тарихи қайта құруды бiз сол арқылы елiмiздiң болашағы үшiн
қазақстандықтарды одан әрi топтастыра түсемiз деген үмiтпен жүргiзуге
тиiспiз".
Бiр-бiрiнен мүлде бөлек, тұрақсыз үш жолдау. Мұндайды бүгiнде
қойыртпақ дейдi. Қайсысына сенемiз?
Бұл не — толғаныс па? Әлде "өлтiруге болмайды кешiрiм жасауғаның" жаңа
түрi ме? Егер соңғысы болса, онда үтiр белгiсi қай жерден қойылады? Және де
бастысы, оны қоятын кiм? Егер жолдаулары осындай әрқилы болса, онда
Президентке қалай сенесiң? Ел үшiн түйiндi мәселе бойынша басы әңкi-тәңкi
болған адамға елдiң тағдырын табыстап, бiз орынсыз тәуекелшiлдiк жасап
отырған жоқпыз ба? - деп ой тастады Алтынбек.
Осылайша халыққа терең ой салып, толғана отырып, өзінінің ішкі
толғанысын ашық жеткізеді. Алайда, ол кезде дәл мынадай тегурінді
мақалаларды жарыққа шығара қоятын газеттер де тапшы еді. Алтекең қағазға
түсірген ойларын бөлісе қоярлық басылым таппағанын да тілге тиек етуге
болады. Бұл Алтынбек Сәрсенбайұлының өзекті тақырыбы мен өткір
проблемалығының нәтижесі деп түйсінген абзал. Мұндайда тек Жас Алаш
газеті ғана боямасыз шындықты бүкпесіз жариялап отыруға тырысты. Тіпті,
еліміздегі кез келген саяси өзгерістерге немесе тағы да басқа саяси
құбылыстарға Алтынбек Сәрсенбайұлын сарапшылыққа шақырып отырды. Өйткені
ондай өзгерістердің соңын Алтекең әлдеқашан болжап, пайымдап отыратын-ды.
Мысалы: 1999 жылы Президент өзiнiң инауграциясындағы сөзiнде
қазақстандықтарға тек екi нәрсе бойынша уәде еттi - демократия мен әл-
ауқаттылығы. Есiмде, сөзiн дайындауға өзiм де қатыстым. Кейiннен ол басқаша
айта бастады: алдымен экономика, содан кейiн саяси реформа дегендей. Бiрде
атты арбаның алдына жексе, ендi бiрде артқа...[13]
Алтынбек Сәрсенбайұлы жайлы әріптестерінің, ғалымдар мен
саясаткерлердің пікірі.
Алтынбек әрқашан жинақы, әр сұраққа жауабы дайын, бірақ, біртоға тұйық
жүретін. Соған қарамастан әрдайым әдемі әзілге, қазақы қалжыңға жақын
болатын. Әке тәрбиесін, ана тәлімін көргендігі білініп тұратын. Салт-
дәстүрге, ырым мен әдетке біртабан жақын еді. Аралары ажырамас дос болмасақ
та, екеуміздің осы бір жеріміз ортақты. Иманғали Тасмағамбетов, Астана
қаласының әкімі
...отызға толмай, министр болды. Әлбетте, Бұл қалай? деген күңкіл де
шықты. Өз басым таң қалмадым. Іскер, принципшіл, артық сөзі жоқ, уәдесіне
берік, үлкен талап, ізгі мақсаттың адамы, дүниетанымдық қалыптасқан
көзқарасы бар қайраткер, мен білетін қалың тобыр пысықай мен
жандайшаптардың ыңғайымен жүре қоймайтын білікті, салиқалы, имани гүлді
азамат. Кейбір азулы, кер ауыз, талас-тартысқа бейім, кеудесіне нан піскен
классиктер жас министрді ноқтамалақ боп бақты. Көнбеді. Мойымады. Көп
Мырқымбайдың бірі емес, ТҰЛҒА екенін танытты. Достарын да, жауларын да
соған иландырды. Қандай лауазымды қызметте жүрсе де тегін қазақ емес екенін
мойындатты. Герольд БЕЛЬГЕР, Жазушы
Сен батыл редактор болдың. Мықты мақалаларыңа риза болып, өзімше арнап
хат жазғаным есімде. Батылдық неге ұмытылсын?! Ғаббас Қабышұлы, Жазушы
Алтынбек өзі басқарған аталмыш газеттің беделін көтеріп, санын арттырды.
1986 жылғы көтерліс әсерімен жазықсыз қудалауға ұшыраған, халқымыздың
біртуар ұлы, КазГУ-дің ректоры, академик Өмірбек Жолдасбековті қорғаған
оқытушы С.Либерманның Не могу молчать атты ашық хатын да жариялаған
Алтынбек еді. Қуғынға ұшыраған өзге де зиялыларға ол осылай ара түсіп,
шындықты шырқыратып айтып жатты. Өркен-Горизонтты ол жастардың ғана емес,
жасамыстардың да іздеп жүріп оқитын газетіне айналдырды. Әбсаттар қажы
ДЕРБІСӘЛІ, дінтанушы, ғалым
Алтынбектің әдебиетке шын жаны ашитын. Алдына келгендерге
мүмкіндігінше қол ұшын беретін. Жақсы шығарманы қалт жібермейтін. Ол қара
сөздің қамқоры еді. Көктөбенің етегіне иыққа сап алып бара жатқанда
тіршілігінде терісі кең жігіттің осы қасиеті көп айтылды. Қуандық ТҮМЕНБАЙ,
Жазушы
Сонау Алаш азаматтарынан бері қарай күні бүгінге дейін өз халқы үшін
азаматтар басын беріп келе жатыр. Қазақта ондай ер жігіттер, азаматтар бар.
Бірақ, біздің халық өз азаматтарын қорғай алмаған. Алтынбектің қазасы
халықтың көзін ашып кетті ғой деймін. Қабдеш ЖҰМАДІЛОВ, жазушы, Мемлекеттік
сыйлықтың лауреаты
Біз бірге оқыдық. Бір сөзбен айтқанда, 1979 жылдан бастап қатар
жүрдік. Біз бір-бірімізді өсірген буынның өкілдеріміз. Ол көп ретте
мемлекет пен елдің ертеңі туралы жиі айтатын, көп ойланатын. Бұл ретте оның
ойы біздің өзгеміздің ойымыздан оқ бойы озық еді деп айтсақ болады. Өйткені
көргені көп еді. Жастай мемлекет қызметіне араласты. Қазақстанның
ақпараттық кеңістігін қалыптастыруға үлкен үлес қосты. Алтынбек өзі ақпарат
министрі болған тұста, кешегі кеңестік жүйеден қалған цензура деген
зардаптан баспасзді еркін ақпарат айдынына алып шыққан азамат болатын. Ал
оның адамгершілігі жайында айтатын нәрсе жетерлік. Азаматтығы, досқа
адалдығы, бауырмалдығы жағынан жақсы қасиеттері өте көп... Алтынбек өзі
сенген, сыйласқан адамына жүрегін суырып беруге дайын тұратын. Бұл туралы
біздің курстас қыз-жігіттеріміздің қай-қайсысы да айта алады.
Ол ажалға қимас азамат болатын. Алтынбектің ажалына қатысты естелік
айтамыз деп кім ойлаған. Нұртөре Жүсіп, журналист, Айқын газетінің бас
редакторы [14].
Қорыта айтқанда, осылайша Алтекең ашығын айтты. Анығын ашынып айтты.
Мемлекеттік шындыққа келгенде тайынбады һәм тайсалмады. Жайшылықта
өтіріктен шындықтың ащы болатыны мәлім. Кейде, осы Алтынбек тағдырына ащы
шындықтың салқыны әсер етті деседі жұрт. Мейлі билік бұл ретте бір
шындықтың көзін жойып, әлі бірнеше шындықты бұқпантайлап қалса керек-ті.
Алайда, Алтекеңнің осы кезеңге дейінгі барлық публицистикасы біраз өткір де
түйткілдің бетін ашып тұрса керек.
Алтекеңнiң басты ойы – қазақ ұлттық мемлекетiн құрып, оның
тәуелсiздiгi мен тұтастығын мәңгi сақтау. Алтекең өзiнiң соңғы сұхбатында
бiраз нәрсенi айтып үлгерген сияқты. Мысалы, ұлт зиялылары билiк алдындағы
борыштарын толық өтеп болды, ендiгi уақытта қарапайым халықтың жағына
шығып, соның мұңын, мұқтажын билiкке жеткiзу керек деп қадап-қадап айтқан
болатын.
Сол тұрғыда өзi бастап бiраз жұмыстар жасап та үлгердi. Демократиялық
оппозиция мен қазақ ұлтшылдары бiрiгуi керек деген болатын.
Оппозицияның бiрiгуi хақында бiраз еңбек еттi. 2005 жылы Әдiлеттi
Қазақстан қозғалысын құруға ең көп еңбек еткен дәл осы Алтекең едi. Осыған
қатысты ұзақ мерзiмдi стратегиялардың кескiнi жасалып, оны iске асырудың
бiрнеше жолдары айқындалды. Ең бастысы, бүгiнгi күнi Алтынбек Сәрсенбайұлы
қоры құрылып, оның бай рухани және саяси мұрасы кеңінен насихаттауда.
Бүгiнгi айтып, жазып жүргенiмiздiң астарында Алтекеңнiң ойлары мен сөздерi
жатыр.
Алтекеңе қатысты көп адамдар бiле бермейтiн, естiмеген әңгiмелер
жетерлiк. Бiраз оқиғалар мен әңгiмелер, өкiнiшке қарай, өзiмен бiрге кеттi.
Алтекеңнiң мұрасына келер болсақ, негiзгi сұхбаттары мен мақалалары кiтап
болып жарық көрдi. Кiтап болып шықпаған ағымдағы саяси жағдайларға қатысты
кiшiгiрiм сұхбаттары мен пiкiрлерi бар. Өзi қатысып, бас болып, қол қойған
талай ресми құжаттар бар. Олардың да уақыты келедi. Алтекең уақыт өткен
сайын iрiленiп, дараланып келедi. Көптеген оқиғалар қайта қарауды, қайта
зерделеудi талап етедi. Басты жұмыс осы тұрғыда. Алтекең шын мәнiнде қазақ
оппозициясының идеологы, стратегi болатын. Оның осы қасиеттерiн
оппозициядағы барлық топтар тiрiсiнде мойындаған, бас иген. Сондықтан да
белгiлi оқиғалардан кейiн оппозицияның әлсiреуi, есеңгiреуi орын алғаны да
хақ.
Оның тағы бiр үлкен ерекшелiгi, ол – тiкелей мемлекет басшылығымен
сөйлесiп, оппозиция мен билiк арасында дәнекер болатын. Алтекең дүниеден
озған соң оппозиция мен билiк бiр-бiрiмен тiлдесуден қалды. Оппозицияда
билiктегiлер сыйлайтын, сөзi өтiмдi адамдар некен-саяқ, жоқ десе де болады.
Бұным оппозициядағылар жаман ия әлсiз адам дегендік емес. Алайда, шынайы
жағдай осы. Елдегi жағдай, оппозицияның ойы мен iстерi туралы ақпарат
президентке жете бермейдi. Жетсе бұрмаланып жеткiзiледi. Бұл да анық нәрсе.
Оппозицияның жағдайына келер болсақ, менiң ойымша, Алтекең тiрi болса
оппозицияның мүмкiндiктерi әлдеқайда мықты болар едi. Кем дегенде басы
бiрiккен, ойы анық, бағдары айқын күш болар едi деп ойлаймын. Бүгiнгi күнi
байқап жүрем, көптеген оппозицияда жүрген адамдар ретi келгенде Алтекең
марқұм бар болса былай етер едi, былай iстер едi деп жатады. Осының өзi
көп нәрсенi аңғартады емес пе? Қалғанын өздерiңiз топшылай берiңiздер.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Айдаболов М.Р.
АЛТЫНБЕК СӘРСЕНБАЙҰЛЫ - ПУБЛИЦИСТ
Диплом жұмысы
Мамандық 050504 – Журналистика
Алматы, 2013
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Журналистика факультеті
ЮНЕСКО, халықаралық журналистика және қоғаммен байланыс кафедрасы
Диплом жұмысы
АЛТЫНБЕК СӘРСЕНБАЙҰЛЫ - ПУБЛИЦИСТ
Орындаған 4 курс студенті:
М.Айдаболов
Ғылыми жетекші: ____________________ Н.Мұхамедиева
(қолы, күні)
Норма бақылаушы ____________________ Ш.Нұржанова
(қолы, күні)
Кафедра меңгерушісінің
рұқсатымен қорғауға жіберілді
__________________ А.Ниязғұлова
(қолы, күні)
Алматы, 2013
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І тарау. АЛТЫНБЕК СӘРСЕНБАЙҰЛЫ: ӨМІР ЖОЛЫ ЖӘНЕ АЛҒАШҚЫ ҚАЛЫПТАСУ МЕКТЕБІ
1. Ұлттық публицистика және Алтынбек Сәрсенбайұлының көтерген өткір
тақырыптары мен өзекті
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.2 Алтынбек публицистикасының өзіндік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... .23
ІІ тарау. АЛТЫНБЕК СӘРСЕНБАЙҰЛЫ – САЯСАТКЕР, МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ ҚОҒАМ ҚАЙРАТКЕРІ
2.1 Шебер тілді публицист: Алтынбек шығармаларындағы саяси болмыс және
редакторлық
бітім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..33
2.2 Ұлттық мүдде һәм күрескер
рух ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..51
СІЛТЕМЕЛЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 60
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 62
КІРІСПЕ
Қазақ публицистикасы үнемі даму, ілгерілеу үстінде. Көсемсөз халықтың
өсіп-өркендеу жолындағы жолбасшысы, ойсерігі, бағдаршамы іспеттес. Бүгінде
публицистика ұлттың рухани байлығының ажырамас бөлігіне айналды. Оның
ғажаптылығының өзі сонда – публицистика белгілі бір кезеңде болған белгілі
бір нақтылы оқиғаны айна-қатесіз көз алдымызға әкеледі. Сол кезде не болды,
қалай болды, кімдер өмір сүрді, олар қандай әрекет, мінез көрсетті? Міне,
осы сауалдардың бәріне публицистикалық шығармалардан жауап таба аламыз.
Өткенді бүгінге, бүгінді болашаққа жалғап тұрған ақиқат көпірін көргіңіз
келсе – ол публицистика өнері[1].
Еліміз қол жеткізген тәуелсіздік демократиялық пен жариялылыққа, сөз
бостандығына жол ашты. Мұның өзі публицистиканың кең қанат жайып, ұлттық
бағытта дамуына септігін тигізді. Публицистік шығармашылыққа араласып,
атсалысып жүрген көсемсөзшілер осы салада жаңашылдық пен жаңа қолтаңба
қалыптастырды. Әсіресе өзгеше ойлайтын, ойын ашық жеткізетін, пікірін іште
бүгіп қалмайтын демократиялық көзқарастағы қаламгерлер көсемсөзге жаңа леп
пен көпқырлылық алып келді. Ұлттық публицистикада бөлек сипат, ерекше
серпіліс бой көрсетті. Сондықтан публицистикаға үн қосып жүрген
көсемсөзшілер шығармашылығын зерттеп, зерделеу қажеттігі туындады. Бұл
ретте журналист, саясаткер, көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері
Алтынбек Сәрсенбайұлы жарияланымдарының арқалаған жүгі ауыр. Көсемсөзші,
ғалым қоғамдық-саяси, әлеуметтік, ғылыми тақырыптарда қалам тербеді. Сол
себепті де қазақ қоғамы мен көсемсөзде өзіндік орны бар Алтынбек
Сәрсенбайұлын дипломдық жұмысымыздың нысаны етіп белгілесек, зерттеу пәні
ретінде оның публицистикалық шығармашылығын қарастырамыз. Шығармашылық
жолын өткен ғасырдың сексенінші жылдары басында бастаған Алтынбек
Сәрсенбайұлы публицистикасының өзіндік ерекшелігін, стиль даралығын,
қаламгерлік қырын анықтау – ғылыми жұмысымыздың басты мақсаты.
Дипломдық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмысқа арқау болып
отырған Алтынбек Сәрсенбайұлы жарияланымдарын жүйелеп, тақырыптарға бөліп
қарастырдық. Шығармашылықтағы алғашқы қадамдары мен есею жылдарын зерделеп
қана қоймай, өмір жолы мен қалыптасу мектебі жайлы егжей-тегжейлі
баяндадық. Көсемсөзші шығармашылығын кезең-кезеңдерге бөліп, әр кезеңіндегі
қаламгерлік ерекшелігін, мақалаларының архитектоникалық құрылымына талдау
жасадық. Зерттеу жұмысында А.Сәрсенбайұлының көсемсөзімен қатар
саясаткерлік, қоғам қайраткерлік қырлары да сөз етіледі. Өйткені ұлтжанды
публицист саяси оқиғалардан, қоғамдық құбылыстардан тыс қала алмайды.
Публицистиканың ауқымы кең, оған немқұрайлы қарайтын адамға қатысты
қызмет саласын кездестіру қиынға соғады. Публицистика әлемі бүкіл әлемді
қамтиды. Сөз жоқ, публицистика – мамандық, кәсіп ретінде адамзат
қызметінің бір түрі. Публицистика өзге мамандық иелерінің – ғалым,
саясаткер, суреткер, қоғам қайраткері, экономист, тарихшының қосымша кәсіп
саласы болуы мүмкін. Яғни санаткерлігі жоғары, ой-өрісі кең, қоғамның тыныс-
тіршілігін тамыршыдай тап басатын кез келген қызмет иесі публицист бола
алады [2]. Бұл ретте негізгі мамандығы журналист Алтынбек Сәрсенбайұлының
саясаткерлігі мен қоғам қайраткерлік қырлары оның шығармашылығына
әмбебаптық сипат берді. Қаламгердің саяси процестерге араласып, саяси
тұлғаға айналуы оның публицистикасын түрлік, мазмұндық жағынан байыта
түсті.
Алтынбек Сәрсенбайұлы журналистикадағы алғашқы қадамдарын ҚазТАГ
ақпарат агенттігі мен Арай журналынан бастады. Оның ара-тұра Лениншіл
жас, Қазақ әдебиеті басылымдарында жарық көрген мақалалары да жетерлік.
Жастығына қарамастан публицист күрмеуі күрделі әлеуметтік, ұлттық
мәселелерге қалам тербеді. Көп ізденді, өндірте жазды. Журналистік зерттеу
жүргізді. Қазақ ұлтының проблемаларын көтеріп, ұлт мүддесін алдыңғы орынға
қойды. Міне, сол себепті Алтынбек Сәрсенбайұлының 80-жылдардан бастау алған
журналистикадағы алғашқы қадамдарын бөліп алып қарастырдық. Кейіннен
көсемсөзші Өркен жастар газетінің редакторы қызметін атқарған кезде де
осы тенденциядан қол үзген жоқ. 80-жылдардың аяғы мен 90 жылдардың басы
публицистің есею жылдарымен тұспа-тұс келді. Осы кезді публицистің
азаматтық принциптерінің қалыптасу кезеңі деп белгілеуді жөн көрдік. Ал
еліміз тәуелсіздікке қол жеткізген жылдардан бастап публицист мемлекеттік
қызметке араласты. Көсемсөзшінің бұл кезеңдегі шығармашылығын бөлек
қарастырған орынды. Алтынбек Сәрсенбайұлы мемлекеттің қалыптасуына көп
еңбек сіңірді. Тоғыз жыл бойы ақпараттық саланы басқарды. Артынша
Қазақстанның Ресейдегі елшісі қызметіне тағайындалды. 2000 жылдары Алтынбек
Сәрсенбайұлы шығармашылығында түбегейлі бетбұрыс болды. Бұл саясаткердің
мемлекеттік қызметтен қоғамдық қызметке ауысуына байланысты.
А.Сәрсенбайұлының демократиялық күштер қатарына қосылуы оның
публицистикасына да әсер етпей қоймады. Осы жылдардан бастап көсемсөзші
шығармашылығы проблемалық, саяси-қоғамдық бағытта дамыды. Сол себепті
қаламгердің бұл тұста жазылған саяси тақырыптағы туындыларын бөлек
зерттедік. Алтынбек Сәрсенбайұлы көркем-публицистикалық жанрларды да
жатсынбады. Қаламгердің сатиралық шығармаларымен қоса қалам артқан
очерктері де жетерлік. Осы орайда көсемсөзшінің әр тақырып пен әр жанрда
жазылған шығармаларының идеясы жайлы бөлек сөз қозғадық.
Публицистиканың өзге салалармен байланысы жайлы теориялық
пікірталастар толастаған жоқ. Мәселен, көсемсөз бір жағынан әдебиет,
поэзиямен, екінші жағынан жаратылыстану ғылымдарымен де байланысты. Сондай-
ақ ол қоғамдық ғылымдардың философия, саясаттану, экономика сияқты
тармақтарымен де қабысады. Алтынбек Сәрсенбайұлы публицистикасының танымдық
функциясы сан саланың басын біріктіріп, тоғысуынан туындаса керек. Өйткені
саясаткердің әр публицистикалық ой-пікірінде терең білімділік, сан саланы
меңгерген жан-жақтылық анық аңғарылады. Алтынбек Сәрсенбайұлы
публицистикасының осы тәрізді ерекшелігін саралау мен сараптау – дпломдық
жұмыстың басты міндеті.
Публицист шығармасы – сан саланың синтезі, жаңа мазмұн-сипаты.
Қаламгер туындыларына синкреттік тән. Бұл орайда көсемсөзші
шығармашылығының өзіндік ерекшелігін іздестіріп, сараладық. Алтынбек
Сәрсенбайұлы публицистикасына талдау жасап, зерттеуге көмекші құрал болған
– Т.Амандосовтың Публицистика – дәуір үні, Т.Қожакеевтің Жас тілшілер
серігі, Б.Жақыптың Қазақ публицистикасының қалыптасу, даму жолдары,
М.Черепаховтың Проблемы теории публицистики, Е.Прохоровтың Публицист и
действительность, О публицистике и публицистах жинағы, А.Тертычныйдың
Жанры периодической печати, Б.Стрельцовтың Основы публицистики. Жанры,
М.Барманқұловтың Сравнительный анализ жанров еңбегі. Дипломдық ізденістің
ғылыми-әдістемелік негіздері осылар деп білеміз.
Публицист өмірде, қоғамда, әлеуметтік ортада туған жаңа ұғымдарды,
құбылыстарды терең сезімталдықпен көріп, ұғынып, ой көкірегінде қорытып,
қоғамға ұсынады. Алтынбек Сәрсенбайұлы публицистикасын жазылу кезеңіне
қарай және мазмұндық, тақырыптық, жанрлық сипаты жағынан бірнеше топқа
бөліп, жүйеледік. Міне, публицист А.Сәрсенбайұлының көсемсөзін жан-жақты
саралау нәтижесінде жасаған қорытындыларымыз бен тұжырымдарымыз – зерттеу
жұмысының ғылыми жаңалығы.
Публицист шығармашылығын мазмұндық әрі түрлік жағынан біртұтас
бірлікте қарастыра отырып, тиісті бағыттарды айқындадық. Жарияланымдарының
пішіні мен жанрлық сипатын ажыратып, стильдік ерекшеліктерін айшықтадық.
Қаламгер туындыларын осы критерийлер арқылы талдап-таразылау А.Сәрсенбайұлы
публицистикасының негізгі ерекшеліктерін ашып бермек.
Бітіру дипломдық жұмысымыз Алтынбек Сәрсенбайұлының публицистік
шығармашылығы негізінде жазылғандықтан, қазіргі публицистика қисыны мен
тәжірибесін қатар алып жүруге ұмтылдық. Дипломдық жұмыстың теория мен
практика бірлігі осы мәселелерден туындайды.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты – публицист Алтынбек
Сәрсенбайұлының шығармашылығын зерттеп, оның тақырыптық ізденістеріне,
мазмұндық және стильдік ерекшеліктеріне егжей-тегжейлі тоқталу. Қаламгер
шығармашылығының бағыт-бағдары, идеясы, функциясы, авторлық позициясы
жайында теориялық тұрғыда кеңінен зерттеу. Осы мақсатқа жету жолында
салыстыру, талдау тәрізді әдіс-тәсілдерге жүгіндік.
Бұл зерттеу жұмысы негізінде, біріншіден, автордың публицистік
шығармалары егжей-тегжейлі талданып, ерекшелігі көрсетіледі. Екінші
қарастыратын мәселе – қоғам қайраткері туындыларының сан қырлы сипаты мен
сонылығы. Алтынбек Сәрсенбайұлы жарияланымдары пікір айырықшылығы, саяси
көзқарасы, терең қисындылығымен оқырман назарын аудартады. Үшіншіден, оның
шығармаларының өзіне тән мазмұн-пішіні мен әдіс-тәсілі турасында сөз
қозғаймыз. Публицист шығармаларын қоғамдағы адамдардың қалың тобына арнап
жазады. Ал мұның өзі шығарманың өзіне тән мазмұны мен пішіні, әдіс-тәсілін
талап етеді. Бұл ерекшеліктер публицистика функциясымен, оның қоғам
өмірінде атқаратын рөлімен тығыз байланысты. Ал төртіншіден, қаламгердің
стиль даралығы, шығармаларының идеясы мен автордың позициясын біртұтас
бірлікте қарастырғанды жөн көрдік. Сондай-ақ автордың публицистік қырын
оның саясаткерлігі мен қоғам қайраткерлігі арқылы ашуға тырыстық.
Зерттеу жұмысын жазу кезінде осы күнге дейін бұл тақырыптың ғылыми
тұрғыдан зерттелмегеніне көз жеткіздік. Бұрын-соңды қарастырылмаған
тақырыптың алғашқы ізденушісі де өзіміз деп білеміз. Дипломдық жұмыстың
теориялық, тәжірибелік негізі ретінде А.Байтұрсынов, Б.Кенжабаев,
Х.Бекхожин, Т.Амандосов, Т.Қожакеев, М.Барманқұлов, Н.Омашев, Т.Ыдырысов,
Б.Жақып, В.Ученова, А.Аграновский, Е.Прохоров, Е.Журбина, В.Канторович
сияқты зерттеушілердің еңбектері пайдаланды. Қазақ баспасөзі тарихындағы
Алтынбек Сәрсенбайұлы публицистикасының алатын орны мен рөлін көрсету.
Зерттеу нысаны. Алтынбек Сәрсенбайұлының публицистік шығармашылығы.
Алтынбек Сәрсенбайұлының журналистік, публицистік, редакторлық қызметін сөз
еткенде көсемсөзшінің әр жанрдағы материалдары тілімізге тиек етіледі,
мысалға алынады. Негізгі қайнар көзі ретінде публицистің әр жылдарда жарық
көрген, Таңдау жасар сәт туды..., Тәуелсіз елде тәуменді тұлғалар
болмауы керек деп аталатын публицистикалық шығармаларынан тұратын
жинақтары мен өзі еңбек еткен газет-журнал тігінділерін қарастырдық.
Тақырыптың өзектілігі. Бұқаралық ақпарат құралдарының қоғамдағы рөлі
орасан зор. Қазір бұрыннан қалыптасып қалған идеологияны бұзып-жарып, жаңа
әлеуметтік-саяси көзқарас орнықтырып жатқан заманда ол бұдан да үлкен маңыз
ала түскен. Сонымен қатар мемлекеттің өткен тарихына, оның ішінде баспасөз
тарихына жаңа тұрғыдан қарау оған түзету енгізуге, қатып қалған
идеологиялық схемалардан құтылуға үйретеді. Өткен дәуірдегі таңдаулы
публицистердің тәжірибесін зерттей, зерделей қолдана отырып, біздің
журналистеріміз жас мемлекетіміздің әлеуметтік-экономикалық дамуына,
қоғамды әрі қарай демократияландыру және адамгершілік ұрығын себуге ықпал
ете алады. Бүгінгі ақпараттар ағымының үздіксіз өсуі, өмірдің алуан
ырғағы,адамның жоғары парасаттылық деңгейі пулицистерден де, журналистерден
де әлеуметтік ақиқат пен ақыл-ой құбылысын терең зерделеуді, оған мән
беріп, жан-жақты жазуды талап етеді.
Сондықтан, біріншіден, кеше де, бүгін де шындықты бетке ұстаған суреткер
Алтынбек Сәрсенбайұлының журналистік, публицистік рухани мұраларын саралап-
салмақтау кейінгіге үлгі-өнеге, берері мол дәріс.
Сондай-ақ журналистика теориясы мен тәжірибесі зерттелуінің негізгі
құрамдас бөлігі – публицистік шеберлік тәсілін, оқырманға ойын жеткізудегі
пайдаланылатын әдістерін, тілі мен стилін, жанрлық ерекшеліктерін оқып-білу
– публицистиканың теориялық-методологиялық деңгейін көтеруге пайдасын
тигізері сөзсіз. Екіншіден, Алтынбек Сәрсенбайұлының публицистер шоғырын
даярлаудағы редакторлығы өз алдына бір мектеп. Оның редакторлық қырының
ерекшеліктеріне тоқталу арқылы публицистің қайраткерлік, қоғамдық-саяси
тұлғасын айқындай түсеміз.
Міне, осы жәйттерден тақырыптың өзектілігі айқын аңғарылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Алтынбек Сәрсенбайұлы шығарма-шылық
лабораториясының ерекшеліктері мен даму жолдарын айқындау үшін ізденуші
алдына мынадай міндеттер қойды: Алтынбек Сәрсенбайұлы публицистикасының
қоғамдық-саяси маңызын ашып, тақырыптың идеясына назар аудару. Алтынбек
Сәрсенбайұлы публицистикасының тілдік байлығын, стильдік ерекшеліктерін
ашып көрсету.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы. Қазақ баспасөзі мен әдебиетінің рухани
қорын әр жанрдағы еңбектерімен байытқан қарымды қаламгер Алтынбек
Сәрсенбайұлы қазақ халқының бір ғасырлық жанды картинасын жасауға белсенді
қатысты. Оның публицистикасын баспасөзіміздің дамуына ғана емес қоғамдық ой-
сананың өрлеуіне қосқан үлесі ретінде де бағалау жұмыстың жаңашылдығы болып
табылады. Алтынбек Сәрсенбайұлының ұлттық тарихымыздағы, әдебиет пен
өнеріміздегі ақтаңдақтардың бетін батыл ашуда сіңірген еңбегі мен оның
редакторлығының публицистика дамуындағы жетістігі ретінде қарастыру
еңбектің жаңаша бір қыры.
Зерттеудің әдістері. Белгілі бір ғылыми проблеманы зерттеуде танымдық
әдістердің маңызы өте зор. Ол - құбылыстың мәнін ашуға көмектеседі.
Алтынбек Сәрсенбайұлы – публицист деген тақырыпта жұмыс істей отырып
зерттеудің талдау әдісіне көбірек жүгіндік. Жұмыстың теориялық және
практикалық маңызы. Әрбір кейінгі ұрпақ өз жолын алдыңғы ұрпақтың жеткен
жерінен бастайды: жақсысынан үйренеді, жаманынан жиренеді. Олай болса,
Алтынбек Сәрсенбайұлы сынды публицистің тәжірибесінен жас журналистердің
алары мол. Бұл орайда зерттеудің нәтижелерін Журналистік шеберлік,
Мерзімді баспасөздің тілі мен стилі пәндерінен лекция даярлау кезінде,
Редакторлық қызмет, Эпистолярлық жанр атты тақырыптардағы семинарларда
пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
сондай-ақ, қорытынды, сілтемелер мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
І тарау. АЛТЫНБЕК СӘРСЕНБАЙҰЛЫ: ӨМІР ЖОЛЫ ЖӘНЕ АЛҒАШҚЫ ҚАЛЫПТАСУ МЕКТЕБІ
1. Ұлттық публицистика және Алтынбек Сәрсенбайұлының көтерген өткір
тақырыптары мен өзекті мәселелері
Ел азаматтарының бақытты һәм бақуатты өмір сүрүі үшін күрестік... Бәріне
де уақыт пен халық төреші.
Алтынбек Сәрсенбайұлы
От тілді Алтынбек публицистикасына тоқталмас бұрын публицистика
ұғымын анықтап алсақ. Көсем сөз - мерзімді баспасөз бетіндегі көптеген
жанрларға бірдей қатысты ұғым. Сондықтан көсемсөзшілер (публицистер) айтпақ
ойды, оны жеткізу ыңғайына қарай кейде памфлет, кейде эссе, мақала, ашық
хат, кейде фельетон жазып, жариялайды [3].
Нағыз публицистикада әлеуметгік-тәрбиелік ықпал жасаудың орасан зор
күші бар, өйткені ол оқырманға, көрерменге, тындаушыға дұрыс бағыт
сілтейді. Адамдардың ақыл-ойы мен сөздеріне өсер етудегі маңызды рөлді де
атқарады. Публицистикалық құбылыстарға ғылыми тұрғыдан баға беру,
дәлелдеудің айқындығы, өткірлік, барынша ықпал етуге ұмтылушылық тән.
Публицистика туралы сөз еткенде, оның басқа салалармен ара-қатынасына назар
аударып, олармен байланысына да көңіл бөлуіміз керек.
Публицистиканың көркем әдебиеттен өзіндік өзгешеліктері бар.
✓ Ең алдымен, публицистика шығармашылықтың публицистикалық
түріне, ал көркем әдебиет - шығармашылықтың көркем түріне
жатады.
✓ Екіншіден, "көркем әдеби шығармалар (әңгіме, хикая, роман)
міндетгі түрде сюжетке құрылады, портреттер ойдан шығарылады.
Типтендіру, образ жасау, публицистиканын көркем жанрларына ғана
тән келеді. Оның өзінде де очерк пен фельетон авторлары
өздерінін кейіпкерлерімен міндетгі түрде кездесіп, олардың
портреті, мінез-құлықтары туралы біраз мағлұмат алады. Сөйтіп,
әдеби шығарма көркем шындыққа негізделіп жазылса, публицистік
шығармалар өмірдің нақтылы шындығына сүйеніліп жазылады"[4].
Яғни, көркем әдебиетте шарттылық, басым болса, публицистика
нақтылыққа негізделеді.
✓ Үшіншіден, көркем әдебиеттің өзіне ғана тән жанрлар жүйесі
болатыны сияқты, публицистиканың өзіне ғана тиесілі бай жанрлар
палитрасы бар.
✓ Төртіншіден, көркем шығармада жазушы өзінің негізгі идеясын,
ойларын, идеалын оқиға желісі, адам образы, характерлер
қақтығысы' картиналар, эпизодтар арқылы береді. Автордың
оқырманға ұсынар идеясы оқиға дамуы, образдың өсу жолдары арқылы
ашылып отырады. Ал публицист өз ойын оқырманға тікелей ұсынады
"Публицистика - автор мен оқырманның ашық әңгімесі айтылып
отырған оқиғаға байланысты автордың көзқарасы мен сезімі - ашуы
таңырқауы қуанышы, реніші айкын білініп отыруы керек".
Публицистика автордан терең ой мен білімділікті, тіл шеберлігін,
өршіл пафосты, логика терендігін талап етеді. Ол оқырманмен ашық
сөйлеседі, қоғамдық маңызы бар оймен сөйлейді.
✓ Бесіншіден, көркем әдебиетте жазушы көлемді шығармалар жазу
үшін бүкіл ғұмырын сарп етуі мүмкін. Ал публицистикада белгілі
бір тар уақыт шеңберінде айтылмаған ой көнеруі мүмкін. Сондықтан
да көркем әдебиет бірнеше жылдар оқиғасын, тұтас бір дәуірді
қамтыса, публицистика күнделікті өмір ағысына ілесіп отыруы
керек, Профессор Э.Г.Багиров "Природу телевидения составляет не
только то, что отличает его от кино, радио и печати, но и то,
что их объединяет, что отличает их от традиционных средств
информации" - дегендей, публицистика табиғатын да оның көркем
әдебиеттен айырмашылықтары ғана емес, ұқсастықтары мен
жақындықтары да құрайды[5].
Публицистика мен көркем әдебиеттің екеуі де сөз өнерінің салалары.
Екеуінің де кұралы сөз. Осы тұрғыдан келгенде, публицистика мен көркем
әдебиеттің ұқсастық жағы болады, олар бір-бірімен органикалық тығыз
байланысады.
Публицистиканың пайда болуы көне дәуірлердегі адамдардың бір-бірімен
ақпарат алмасуынан бастау алады. Сонау ерте замандарда адамдар арасында
ақпараттық қажеттілік пайда болды. Бір адам екінші адамға, бір адамдардың
тобы екінші адамдар тобына өз ойларын жеткізгісі келді. Бұл алғашқы
қауымдық құрылыс кезіндегі тілдің пайда болуымен тікелей байланысты еді.
Сөйтіп адамдар санасындағы идеялар, көзқарастар мен ойлар тіл арқылы
басқаларға таралып, іс жүзіне аса бастады. Адамзат қоғамында қарым-қатынас
құралы тілдің пайда болуы - публицистикаға дейінгі алғашқы құбылыстардың
бірі еді. Көрудің, естудің және сөйлеудің қосылуы негізінде адамдардың
қоршаған орта туралы қоғамдық пікір, көзқарастары қалыптаса бастады.
Мемлекеттің пайда болуымен бірге қоғамдық өмір де күрделене түсті де, түрлі
саяси құрылымдар мен кәсіби саясаткерлер тарих сахнасынан орын алды. Дәл
осы кезде қоғамдық ақпаратты таратуда қалың бұқараның ішінен өзінің
көсемдігімен, ақыл-ой, парасаттылығымен оқшауланып, суырылып шыққан
шешендер белсенді рөл атқарды. Еуропада шешендік өнер бірте-бірте саяси
пікір таластарға ұласты да, ол сөз сайыстары кейінірек парламенттік
мәдениеттің құрамдас бөлігіне айналды. Асылы қазіргі "парламент" сөзінің
түп-төркіні, француз тілінен аударғанда "раrler" "сөйлеу" деген мағынаны
білдіреді. Сонымен, шешендік өнердің пайда болуы - публицистикаға негіз
болған екінші бір кұбылыс болып саналады. Халқымыздың ақындары, батырлары,
хандары мен билері, ақсақалдары мен әулиелері тауып айтқан асыл сөздің
маржандары ұрпақтан ұрпаққа көшіп отыратын баға жетпес зор байлық.
Бүгінгі қазақ публицистикасының бір бастау бұлағы сол халық даналығында
жатқандығын жадымызда әрдайым ұстауымыз керек. Археологиялық, этнографиялық
және жазбаша тарихи деректердің көрсетіп отырғанындай, Еуропа мен Азия
кұрлықтарының Ұлы даласын мекендеген біздің бабаларымыз сол кездегі рулар
мен тайпалар тек аңшылықпен, мал өсірумен ғана емес егіншілікпен де
шұғылданған. Сол бабалардың үлкен мәдениеті де болған. Олар өздерінің
тұрмыс-тіршілігін, оқиға-құбылыстарды тасқа таңбалап, ескерткіш белгі етіп
қалдырған. Адамзат дамуында жазудың пайда болуы мен дамуы - қазіргі
публицистиканың пайда болуына ықпал еткен үшінші құбылыс болып саналады.
Ежелгі замандардағы жазба мәдениеттің көп таралған ертедегі
көріністерінің бірі - шаруашылық, дипломатиялық және жеке жолдаулар мен
хаттар болды. Бұл тарихи ескерткіштердің бір тобы - ресми сипаттағы
қызметтік құжаттар болса, енді бір парасы - тұрмыстық, отбасылық, достық
сипаттағы жеке адамдар арасындағы хаттар болды. Кейбір хаттарда қоғамдағы
маңызды мәселелер қозғалып, саяси көзқарас, әлеуметтік идеялар көрініс
тапты. Міне дәл осындай жолдаулардан келіп публицистикалық эпистологра-
фияның алғашқы көріністері туды. Сонымен қоғамдық маңызды мәселелерді
қозғайтын публицистика - бірнеше ғасырлардағы адамзат ақыл-ойының жемісі.
Бір нәрсе турасындағы пікірімізді, яғни қиялымызды, яки көңіліміздің
күйін сөз арқылы жақсылап айта білсек, сол сөз өнері болады. Ішіндегі
пікірді, қиялды, көңілдің күйін тәртіптеп қисынын, қырын, кестесін
келістіріп сөз арқылы тысқа шығару – сөз шығару болады. Шығарма дегеніміз -
осылай шығарған сөз... - деп жазыпты Ахмет Байтұрсынов[6].
Публицистика да - сөз өнерінің үлкен бір саласы. Ол - көркем әдебиетпен
бірге туып, қалыптасып, өсіп, өркендеп келе жатқан шығармашылықтың ерекше
бір тармағы. Өткеніміз бен бүгінімізге тәуелсіз ел тұғырынан қарайтын
бақытты күндер туды. Қазақтың публицистикасы қазақ халқының өсіп-өркендеу
жолындағы жолбасшысы, ойсерігі, бағдаршамы іспеттес. Ұлттық публицистика
өнеріне неғұрлым шынайы, неғұрлым еркін қарап, бағалап, парықтау
мүмкіндігіне жол ашылып отыр. Бұл қажеттіліктен туған мүмкіндік, әрі
мүмкіндіктен туған қажеттілік.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев өзінің мемлекеттік тіл туралы бір
толғанысында: ...Дауға салса алмастай қиған, сезімге салса қырандай
қалқыған, ойға салса қорғасындай балқыған, өмірдің кез-келген орайында әрі
қару, әрі қалқан, әрі байырғы, әрі мәңгі жас, отты да ойнақы Ана тілінен
артық қазақ үшін бұл дүниеде қымбат не бар екен!?" - деп тебіреніпті [7].
Сол туған тіліміздің барлық қадір-қасиетін "бойына сіңірген қазақ
публицистикасы еліміз жүріп өткен ұзақ жолдың шежіресі бола білді. Жұрт
қиналса, демеу болып, жігер отын жаныды, намыс рухын оятты, ұлт қуанса,
медеу болып жарқын жолға бастады, биік белестерді бағындыруға шақырды.
Сөйтіп, қазақ публицистикасы ұлттың рухани байлығының ажырамас бөлігіне
айналды. Оның ғажаптығының өзі сонда - публицистика белгілі бір кезеңдегі
болған белгілі бір нақтылы оқиғаны айна-қатесіз бүгін көз алдымызға"
әкеледі. Сол кезде не болды, қалай болды, кімдер өмір сүрді, олар қандай
әрекет, мінез көрсетті? Міне осы сауалдардың бәріне публицистикалық
шығармалардан жауап таба аламыз. Өткенді бүгінге, бүгінді болашаққа жалғап
тұрған ақиқат көпірін көргіңіз келсе — ол публицистика өнері.
Публицистика туралы іргелі зерттеулердің басым бөлігі кеңестік кезеңде
туды. Сондықтан публицистикаға кеңестік жүйе қалыптастырған таным
тұрғысынан баға берілді. Қазақ публицистикасы да тамыры жоқ бұтағы бар
күйінде, тар шеңбер ауқымында қарастырылуы заңды мәжбүрлік еді. Зерттеудің
зәрулігі де тәуелсіздік талаптарынан туындайды. Біріншіден, қазақ
публицистикасын тұтас алып қарастырудың, ұлттық таным тұрғысынан баға
берудің мүмкіндігі туды. Екіншіден, бұрын зерттеуге болмайтын қазақ
публицистикасының көне түркілік тамырын, фольклорлық дәстүрін, шешендік
негізін ашудың сәті түсті. Үшіншіден, Қазан төңкерісінен бұрынғы қазақ
публицистикасының қалыптасуындағы қайшылықты кезеңнің әділ бағасын берудің
қажеттілігі туды. Төртіншіден, кеңестік кезеңнің өзіндегі қазақ
публицистикасына бүгінгі тәуелсіздік ұстанымдары тұрғысынан қараудың да
кезі келді. Оның үстіне қазақ публицистикасының ұлттық қоғамдық-саяси
ойымызды қалыптастырудағы маңызын ашу арқылы қазақ халқының әлемдік рухани
ортадағы орнын айқындаудан да тақырыптың өзектілігі көрініс табады. Сондай-
ақ бүгінгі дүниедегі қат-қабат өзгерістер заманында публицистиканың орасан
зор мәнге ие болып отырғандығы да көпшілікке белгілі. Ал оның өз алдына
дербес шығармашылық саласы екендігі де дау тудырмайды. Мұның өзі -
тақырыптың зәрулігінің басты себебінің бірі.
Қазақ публицистикасының пайда болуына қатысты зерттеуші ойлары кеңестік
кезең талаптары тұрғысынан өріледі. Бұл еңбекте Шоқан, Ыбырай, Абай
шығармалары талданады, ал жалпы публицистика теориясына қатысты айқындама
жоқ. "Газет жанрлары" деген атпен шыққан ұжымдық зерттеу жинағында
публицистика жанрлары ғылыми тұрғыдан жүйеленеді. Онда баспасөз жанрлары
орыс ғалымдары еңбектерімен тығыз байланыста қарастырылып, олардың
публицистикалық сипатына мән берілді [8]. Қазақ публицистикасының теориясы
мен тәжірибесіне қатысты мәселелерді алғаш рет бір арнаға түсіріп,
публицистиканы дербес пән ретінде қарастырып, оның мазмұны, формасы, әдісі,
функциялары туралы ғылыми тұжырымдар жасаған профессор Т.Амандосов болды.
Оның "Современная казахская публицистика" атты докторлық диссертаииясында
публицистиканың кейбір ерекшеліктері көрсетілді; Ә.Әлімжанов, Ү.Бағаев,
Б.Бұлқышев, Ә.Нұршайықов, К.Қазыбаев сияқты қаламгерлер шығармашылығы
негізінде публицистік шеберлік мәселелері зерттелді; қазақ
публицистикасының жанрлары айқындалды [9].
Журналистика мәселелерін әр жылдары зерттеген Қ.Бекхожиннің,
Б.Кенжебаевтың, Т.Қожакеевтің, Ш.Елеукеновтің, Ү.Сұбханбердинаның,
З.Тұрарбековтің, С.Имашевтің, С.Матвиенконың, Ә.Ыдырысовтың, Н.Омашевтың,
С.Қозыбаевтың, Т.Ыдырысовтың, Қ.Әбілдаевтың, М.Арғынбаевтың, С.Масғұтовтың,
Р.Сағымбековтың еңбектерінде де публицистика туралы жекелеген пікір-
тұжырымдар кездеседі. Қазақ публицистикасын зерттеудің екінші бағыты еліміз
тәуелсіздігін алғаннан кейін жүзеге аса бастады. Бұл - көрнекті қазақ
публицистерінің шығармашылығын монографиялық тұрғыдан қарастыру негізінде
публицистиканы зерттеу. Осы ретте А.Байтұрсыновтың, М.Әуезовтің,
С.Қожановтың, Б.Майлиннің, Ғ.Мүсіреповтің, Ә.Бөкейхановтың, Н.Төреқұловтың,
С.Ерубаевтың, Х.Досмұхамедұлының, Ә.Әлімжановтың, О.Сүлейменовтің,
К.Смайыловтың, С.Мәуленовтың, Ш.Мұртазаның, Е.Букетовтің публицистік
шығармашылығына қатысты еңбектер шоғырын айтуымыз керек.
Десек те, қазақ публицистикасының гносеологиялық табиғаты, оның
қалыптасу, даму арналары кең ауқымда алынып, тұтас зерттелмеді. Оған
бірнеше себептер де болды. Кеңестік қоғам кезінде ғылымның басқа
салаларындағы сияқты маркстік-лениндік методология публицистиканы тар
шеңберде қарастыруға ғана мүмкіндік берді. Қазақ публицистикасының өзіндік
тамырын ашудың ұлттық сананы ояту қаупі болды. Ал алғашқы газет-
журналдардағы публицистикаға бір жақты баға берілді, ондағы көрнекті
публицистер шығармашылығы зерттелмеді. Алаш қайраткер-қаламгерлерінің
аттарын атаудың өзі қылмыс саналды. Публицистикадағы ұлттық мәселелер
көрінісі туралы сөз қозғау тіптен мүмкін емес еді. Кеңестік дәуірдегі
публицистикатану партиялық публицистика тұрғысынан қарастырылумен шектелді.
Тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдардағы жоғарыда аталған жеке публицистер
шығармашылығы туралы зерттеулер тақырыптың тар көлемді шеңберінен аса
алмады.
Ел азаматтың ғана емес, күллі қазақ халқының бақытты һәм бақуатты өмір
сүруі үшін күрескен бірден-бір азаматты ата десе аузыма алдымен Алтынбек
түсер еді. Иә, менің ғана емес, барша Алтекеңнің ұлттық рухын сезіне,
білетіндердің есіне. Күллі қазақты саяси бұғаудан құтқару жолында аянбай
еңбек еткен Алтынбек Сәрсенбайұлы бүгінде өзі атап өткендей: Бәріне де
уақыт төреші деп төккен терінің төрелігін айтықызбай-ақ аңғартып тұр. Күн
өткен сайын асқар тұлғаның алыптығы аңғарылып, биіктігі байқала, айқындала
түскендей. Оған осынау бітіру жұмысы куә. Осы барыста қазақтың маңдайына
біткен бір туар дарынның қайталанбас пулицистикасына шама-шарқымызша
бойламақ болдық. Ол үшін әрине Алтынбек мектебіне тоқталуға тура келеді.
Алтекең мектебі – өмір айнасы.
Алтынбек Сәрсенбайұлы 1962 жылы 12 қыркүйекте Алматы облысы Нарынқол
ауданының Қайнар ауылында дүниеге келді. 1985 жылы журналистика мамандығы
бойынша М.В. Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетін тамамдады.
Университетті аяқтағаннан кейін Қазақ телеграф агеттігінде, Арай-Заря
журналының редакторы, Өркен-Горизонт газетінің бас редакторы болып
қызмет етті.
1992 жылдан А. Сәрсенбайұлы Президент аппаратында, Қазақстан
Республикасы Министрлер Кабинетінде жауапты қызметтер атқарды. 1993 жылдан
бастап он жыл бойы баспа, ақпарат және мәдениет саласының мемлекеттік
органдарын басқарды. 1993 жылдан Баспа және ақпарат министрі, 1995 жылдан
Баспа және ақпарат жөніндегі Ұлттық агенттіктің төрағасы, 1997 жылдан
Қоғамдық келісім және ақпарат министрі, 1999 жылдан Қазақстан Республикасы
қоғамдық келісім, ақпарат және мәдениет министрі.
1999 жылдың қаңтарынан 2001 жылдың желтоқсанына дейін Қазақстан
Республикасы Қауіпсіздік кеңесінің хатшысы – Қазақстан Республикасы
Президентінің Ұлттық Қауіпсіздік жөніндегі көмекшісі. 2002 жылдың
қаңтарынан дипломатиялық қызметте, Ресей Федерациясындағы Қазақстан
Республикасының Төтенше және Өкілетті Елшісі.
2003 жылдан бастап А.Сәрсенбайұлы өз еркімен Президентке отставкаға
шығуға арыз беріп, қоғамдық-саяси қызметпен айналысты. 2003 жылдың қараша
айында Ақ жол Демократиялық партиясының ІІІ съезінде бірауыздан тең
төраға етіп сайланды. 2005 жылдың сәуірінен Нағыз Ақ Жол Қазақстан
Демократиялық партиясының тең төрағасы. Алтынбек Сәрсенбайұлы - бірнеше
кітаптар мен монографиялар авторы, саяси ғылымдар докторы.
2006 жылдың 11 ақпанында Алтынбек Сәрсенбайұлы жанындағы екі
көмекшісімен бірге Алматы қаласының сыртында Қазақстанның ұлттық
қауіпсіздік комитетінің арнайы тобы офицерлерінің қатысуымен жасалған
ҚАСТАНДЫҚТЫҢ нәтижесінде қаза тапты.
Қазақстан журналистерi "крепостнойлық право" жағдайында өмiр сүрiп
жатыр деуге болады. Осынау өткір ойлардың авторы Алтынбек публицистикасына
тоқталмай тұрып, публицистика ұғымын анықтап алсақ. "Не нәрсенің болса да
теориясын пайымдамас бұрын, алдымен, оның өзін анық танып, біліп алған жөн"
[10].
Шын мәнінде публицистика деген сөздің шығу төркіні жайлы айтсақ, бұл
латынның қоғамдық деген сөзінен шыққан. Бұдан аңғаратынымыз публицистика
сөзінің этимологиясы "қоғамдық" деген сөзге тікелей қатысты. Ал,
журналистиканың өзі қоғамдық пікірлер жиынтығын құрайтын болса, Алтынбек
публицистикасы да қоғамдық ойлардығ, қоғамдық һәм ұлттық пікірлердің төресі
болмақ. Осы ойымызды нықтап, шегелей түсу үшін арғы-бергі сөздіктер мен
зертгеушілер тұжырымына жүгінейік. Мәселен, Владимир Дальдің Түсіндірме
сөздігінде публицист сөзіне былайша анықтама берілген: "Публицист",
писатель более газетный, журнальный, по современным общим вопросам, по
народному праву". Қазақ зерттеушілерінің ішінде публицистикаға тұңғыш
анықтаманы Ахмет Байтұрсынұлы өзінің "Әдебиет танытқыш" атты еңбегінде
берді. Онда публицистиканы Көсем сөз деген қазақ сөзімен төркіндестіреді.
"Көсем сөз шешен сөз сияқты әлеуметке айтқанын істету мақсатпен шығарылатын
сөз. Шешен сөзден мұның айырмашылығы - шешен сөз ауызша айтылады, көсем сөз
жазумен айтылады. Көсем сөз әлеумет ісіне басшылық пікір жүргізетін сөз
болғандықтан да көсем сөз деп аталады. Көсем сөз кезіндегі әлеуметке керек
іске мұрындық болып істеу ыждағатымен айтылады [11].
Шын мәнінде публицистика әлеуметтік, коғамдық, саяси мәні бар бүгінгі
күннің көкейкесті мөселелерін көтеретін, көпшілікке сол кезендегі басты
міндеттерді аңғартып, саяси-өлеуметтік оқиғалардың сыр-сипатын ашып береді.
Публицистика белгілі бір күннің, белгілі бір дәуірдің тарихын сол күннің,
сол дәуірдің саясатымен, философиялық көзқарасымен байланыстыра отырып
жасайды. Ол қоғамдық мәселелерді сырттай емес, өмірмен, төжірибемен
үштастыра отырып баяндайды. Бұл жалпы публицистикаға ортақ қасиет болса,
Алтынбек публицистикасынан осындай ерекшеліктердің, публицистикаға тән
қасиеттердің барлығын көруге, аңғаруға болады. Енді құр сөзден көрі,
Алтынбек Сәрсенбайұлының көсем сөзіне бет бұрсақ.
Мүлгіп кеткен “милар” мен қалғып кеткен “ақыл-ойлар” жөнінде бірер
сөз осылайша басталатын, саяси созбалыққа салынып, салғырттық танытқан
биліктің ісін бетке басатын мақаласында Алтекең: Бұл туралы айту да оңай
емес. Ал жазу одан да қиын. Осы тұрғыда Олжас Омарұлының өз сөзі ойға
оралады: “Сен өз ұстаздарыңның еңбегін бағалағанда еркін болуға тиіссің.
Бұл - шығармашылық өмірдің тәжірибесі сағат сайын дәлелдеп отырған бұлжымас
қағида. Мен әдетте ең алдымен газеттің тақырыптарына көз жүгіртіп өтем.
Әсіресе, бадырайған, айқайлап тұрған, мызғымайтын тақырыптарға.
Өзгермейтін, өзгеруді қаламайтын тақырыптарға қарап, бәрін де түсіне беруге
болады. осылайша табиғилық пен талғампаздық қатар жүретін Алтынбектің
редакторлық қыры біртіндеп шыңалып, шыңдала түсті: Рас, кейде қызықты
тақырыптар да кездеседі. Иісі бұрқырап, алыстан көз тартып тұратын.
Мәселен, жақында осындай тақырыпқа кезіктік: “Демократия дегеніміз - ойға
келгеннің бәрін жасай беру емес” [12]. Шамырқанған ащы ой осылай туып,
Алтынбек публицистикасын армен қарай ала жөнеледі.
Түлкi тауық күркеге тiркеуге тұрды немесе тағы да адал сайлаулар
туралы... - Деп келетін мысқыл тақырыпта, кекесін тақырыпта жазылған
мақалалар Алтынбек Сәрсенбайұлының өзіндік даралығын аңғартып қана қоймай,
оның күрескерлік, батылдық рухын да анық аңғартады. Онда: Егер адамның аяқ-
қолының саусақтарынан бастап тән шiруi (гангрена) басталса, әдетте оны
кесiп тастайды. Дәрiгерлер солай дейдi. Және де оны кешеуiлдетпей, дереу
жасайды! Бiздiң елiмiзде саяси реформа жасау қажеттiлiгi баяғыда пiсiп
жетiлген. Қай жағынан алсаңыз да. Мейлi объективтiк, мейлi субъективтiк
тұрғыдан болса да. Әсiресе, субъективтiк жағынан, Мiне, сол "субъективтiк"
дегенiмiз шiрудiң-қағынудың нақ өзi. - деп бөтен бір, өзгеше бір мысалмен
түсіндіреді. Астарлап та, соңынан ашық жеткізеді. Қоғамның жарасын,
қоғамның дертін ауыр мысалдар арқылы түсіндіреді жұртқа. Әрі оның шешімін
де өзі айтады: Ол қанға тарап, барлық тәндi бүлдiрмей тұрғанда, бүгiн
кесiп тастау керек. Ертеңге қалдырса, одан да көбiрек кесуге тура келедi.
Бұл - күн тәртiбiндегi басты мәселе.
Алтынбек Сәрсенбайұлы мәселе көтеруді мұнымен шектемек емес. Тіпті,
Елбасының өзін сын-тезіне ала отырып, қаймықпай сөз саптайды. Мұндайда
халқымыздың Сын түзелмей, мін түзелмейді деген нақылын еске салады. Сол
арқылы бүгінгі билікке ауыр да болса, ащы да болса сын керектігі байқалып
тұрғандай. Сондай-ақ, Алтынбек публицистикасынан саяси сахнаны жақсы
меңгергені анық аңғарылады. Жастайынан билікке араласып, саяси аренаның
осал тұстарын жадында сақтай отырып, сараптап, санасында саралайды. Сонымен
ойын былайша сабақтайды: Бүгiнде, өкiнiшке қарай, бәрi де бiр адамның -
президент Назарбаевтың қолында тұр. Бас дәрiгер бейнесiнде. Анығында бас
хирургтiң. Бас терапевтi де, анестезиологты да, тiзiм бойынша одан
арғыларын да бiр өзi алмастырған кейiпте. Соңғы 10 күн iшiнде бас дәрiгер
осы мәселеге қатысты бiрiн-бiрi жоққа шығаратын үш түрлi мәлiмдеме жасады.
Төрелiгiн өздерiңiз айтыңыздар.
1) Республикалық он телеарна бойынша көрсетiлген тiкелей эфирде ол былай
дедi: “Парламенттiң санын көрнекiлiк тұрғыда ұлғайту - бұл тiптi де
демократияның мәселесi емес. Атқарушы органдар тағайындала ма, немесе
сайлана ма, бұл да демократияның мәселесi емес. Демократияның мәселесi
ашық та әдiл сайлауларда. Мiне, бұл басты мәселе болуға тиiс. Ал ендi
партиялық тiзiм бойынша ма немесе партиялық тiзiм бойынша болмауы
дегенге келсек, тағы да талқылап, Қазақстанға қайсысы керек екенi
туралы пiкiрлесу қажет".
2) Конституцияның 10 жылдығына арналған халықаралық конференцияда былай
деп мәлiмдедi: “Бiз осынау жылдары сондайлық еңбекпен қол жеткеннiң
бәрiн ойланбастан iстелген бiр қадаммен сызып тастап, балаларымыздың
болашағын тәуекелге сала алмаймыз. Билiк дегенiмiз - бұл, ең алдымен,
жауапкершiлiк. Сондықтан да мен бүкiл жауапкершiлiкпен былай деймiн:
бiз сенiмдi болғанда ғана әрекет етемiз - тарих бiзге екiншi рет
мүмкiндiк бермейдi.
Экономиканың бәсекеге қабiлеттiгi жетiмсiз болып, азаматтық қоғам
нығаймаған жағдайда радикалдық саяси реформаларды асығыс, демек,
дайындалмай жүргiзу әлеуметтiк тұрлаусыздықты туғызуы және либералдық
құндылықтардан айыруға, демократиялық үрдiстердiң тоқталуына соқтыруы
мүмкiн. Мұны бiз кейбiр посткеңестiк республикалардан байқап отырмыз.
Бұл тек солардан ғана байқалып отырған жоқ.
Сондықтан қоғамда бүгiнде жүрiп жатқан пiкiрталастың басты мәселесi -
демократиялық реформалардың қарқыны туралы мәселе.
Мен кезең-кезеңмен эволюциялық ырықтандыруды жақтаймын, мұнда
интенсивтiк экономикалық даму саяси жүйенi демократияландырудың
тереңдiгi мен тұрақтылығын айқындайды. Әлемдiк тәжiрибе, соның iшiнде
бiздiң көршiлерiмiздiң тәжiрибесi көрсеткенiндей, кедей
қауымдастықтарда демократия мен саяси бостандық еш мүмкiн емес".
(Мұнда ол бiздiң экономикамыздың "бәсекеге қабiлеттiлiгiнiң
жетiмсiздiгiн" мойындағанына шүкiршiлiк етейiк, аз болмағанда көш
басшылардың қатарындамыз дегендi тықпалай берушi едi).
3) Ал парламенттiң сессиясын ашарда 1 қыркүйекте сөйлегенiнде былай дедi:
“... мен өзiмнiң төрағалығыммен Демократиялық реформалар бағдарламасын
әзiрлеу және нақтылау жөнiндегi мемлекеттiк комиссия құруды жоспарлап
отырмын. Оның құрамына парламент депутаттары, президент әкiмшiлiгiнiң,
Үкiметтiң, партиялардың, қоғамдық бiрлестiктердiң және үкiметтiк емес
ұйымдардың өкiлдерi кiретiн болады. Комиссия 2006 жылдың маусымында
нақты ұсыныстарын беруге тиiс.
Тек осындай терең демократиялық өзгерiстер ғана бiздiң экономикалық
табыстарымызға сай келетiн болады...
Әлбетте, орныққан демократиялық дәстүрлердiң жоқ екенi де рас және
бiзге “тәжiрибе жасау мен қателiк кешу" тәсiлiмен алға жүруге тура келедi.
Бұл оңай жол бола қоймайды. Мұны да бiз бiлемiз. Оңайлықпен келмейтiн осы
тарихи қайта құруды бiз сол арқылы елiмiздiң болашағы үшiн
қазақстандықтарды одан әрi топтастыра түсемiз деген үмiтпен жүргiзуге
тиiспiз".
Бiр-бiрiнен мүлде бөлек, тұрақсыз үш жолдау. Мұндайды бүгiнде
қойыртпақ дейдi. Қайсысына сенемiз?
Бұл не — толғаныс па? Әлде "өлтiруге болмайды кешiрiм жасауғаның" жаңа
түрi ме? Егер соңғысы болса, онда үтiр белгiсi қай жерден қойылады? Және де
бастысы, оны қоятын кiм? Егер жолдаулары осындай әрқилы болса, онда
Президентке қалай сенесiң? Ел үшiн түйiндi мәселе бойынша басы әңкi-тәңкi
болған адамға елдiң тағдырын табыстап, бiз орынсыз тәуекелшiлдiк жасап
отырған жоқпыз ба? - деп ой тастады Алтынбек.
Осылайша халыққа терең ой салып, толғана отырып, өзінінің ішкі
толғанысын ашық жеткізеді. Алайда, ол кезде дәл мынадай тегурінді
мақалаларды жарыққа шығара қоятын газеттер де тапшы еді. Алтекең қағазға
түсірген ойларын бөлісе қоярлық басылым таппағанын да тілге тиек етуге
болады. Бұл Алтынбек Сәрсенбайұлының өзекті тақырыбы мен өткір
проблемалығының нәтижесі деп түйсінген абзал. Мұндайда тек Жас Алаш
газеті ғана боямасыз шындықты бүкпесіз жариялап отыруға тырысты. Тіпті,
еліміздегі кез келген саяси өзгерістерге немесе тағы да басқа саяси
құбылыстарға Алтынбек Сәрсенбайұлын сарапшылыққа шақырып отырды. Өйткені
ондай өзгерістердің соңын Алтекең әлдеқашан болжап, пайымдап отыратын-ды.
Мысалы: 1999 жылы Президент өзiнiң инауграциясындағы сөзiнде
қазақстандықтарға тек екi нәрсе бойынша уәде еттi - демократия мен әл-
ауқаттылығы. Есiмде, сөзiн дайындауға өзiм де қатыстым. Кейiннен ол басқаша
айта бастады: алдымен экономика, содан кейiн саяси реформа дегендей. Бiрде
атты арбаның алдына жексе, ендi бiрде артқа...[13]
Алтынбек Сәрсенбайұлы жайлы әріптестерінің, ғалымдар мен
саясаткерлердің пікірі.
Алтынбек әрқашан жинақы, әр сұраққа жауабы дайын, бірақ, біртоға тұйық
жүретін. Соған қарамастан әрдайым әдемі әзілге, қазақы қалжыңға жақын
болатын. Әке тәрбиесін, ана тәлімін көргендігі білініп тұратын. Салт-
дәстүрге, ырым мен әдетке біртабан жақын еді. Аралары ажырамас дос болмасақ
та, екеуміздің осы бір жеріміз ортақты. Иманғали Тасмағамбетов, Астана
қаласының әкімі
...отызға толмай, министр болды. Әлбетте, Бұл қалай? деген күңкіл де
шықты. Өз басым таң қалмадым. Іскер, принципшіл, артық сөзі жоқ, уәдесіне
берік, үлкен талап, ізгі мақсаттың адамы, дүниетанымдық қалыптасқан
көзқарасы бар қайраткер, мен білетін қалың тобыр пысықай мен
жандайшаптардың ыңғайымен жүре қоймайтын білікті, салиқалы, имани гүлді
азамат. Кейбір азулы, кер ауыз, талас-тартысқа бейім, кеудесіне нан піскен
классиктер жас министрді ноқтамалақ боп бақты. Көнбеді. Мойымады. Көп
Мырқымбайдың бірі емес, ТҰЛҒА екенін танытты. Достарын да, жауларын да
соған иландырды. Қандай лауазымды қызметте жүрсе де тегін қазақ емес екенін
мойындатты. Герольд БЕЛЬГЕР, Жазушы
Сен батыл редактор болдың. Мықты мақалаларыңа риза болып, өзімше арнап
хат жазғаным есімде. Батылдық неге ұмытылсын?! Ғаббас Қабышұлы, Жазушы
Алтынбек өзі басқарған аталмыш газеттің беделін көтеріп, санын арттырды.
1986 жылғы көтерліс әсерімен жазықсыз қудалауға ұшыраған, халқымыздың
біртуар ұлы, КазГУ-дің ректоры, академик Өмірбек Жолдасбековті қорғаған
оқытушы С.Либерманның Не могу молчать атты ашық хатын да жариялаған
Алтынбек еді. Қуғынға ұшыраған өзге де зиялыларға ол осылай ара түсіп,
шындықты шырқыратып айтып жатты. Өркен-Горизонтты ол жастардың ғана емес,
жасамыстардың да іздеп жүріп оқитын газетіне айналдырды. Әбсаттар қажы
ДЕРБІСӘЛІ, дінтанушы, ғалым
Алтынбектің әдебиетке шын жаны ашитын. Алдына келгендерге
мүмкіндігінше қол ұшын беретін. Жақсы шығарманы қалт жібермейтін. Ол қара
сөздің қамқоры еді. Көктөбенің етегіне иыққа сап алып бара жатқанда
тіршілігінде терісі кең жігіттің осы қасиеті көп айтылды. Қуандық ТҮМЕНБАЙ,
Жазушы
Сонау Алаш азаматтарынан бері қарай күні бүгінге дейін өз халқы үшін
азаматтар басын беріп келе жатыр. Қазақта ондай ер жігіттер, азаматтар бар.
Бірақ, біздің халық өз азаматтарын қорғай алмаған. Алтынбектің қазасы
халықтың көзін ашып кетті ғой деймін. Қабдеш ЖҰМАДІЛОВ, жазушы, Мемлекеттік
сыйлықтың лауреаты
Біз бірге оқыдық. Бір сөзбен айтқанда, 1979 жылдан бастап қатар
жүрдік. Біз бір-бірімізді өсірген буынның өкілдеріміз. Ол көп ретте
мемлекет пен елдің ертеңі туралы жиі айтатын, көп ойланатын. Бұл ретте оның
ойы біздің өзгеміздің ойымыздан оқ бойы озық еді деп айтсақ болады. Өйткені
көргені көп еді. Жастай мемлекет қызметіне араласты. Қазақстанның
ақпараттық кеңістігін қалыптастыруға үлкен үлес қосты. Алтынбек өзі ақпарат
министрі болған тұста, кешегі кеңестік жүйеден қалған цензура деген
зардаптан баспасзді еркін ақпарат айдынына алып шыққан азамат болатын. Ал
оның адамгершілігі жайында айтатын нәрсе жетерлік. Азаматтығы, досқа
адалдығы, бауырмалдығы жағынан жақсы қасиеттері өте көп... Алтынбек өзі
сенген, сыйласқан адамына жүрегін суырып беруге дайын тұратын. Бұл туралы
біздің курстас қыз-жігіттеріміздің қай-қайсысы да айта алады.
Ол ажалға қимас азамат болатын. Алтынбектің ажалына қатысты естелік
айтамыз деп кім ойлаған. Нұртөре Жүсіп, журналист, Айқын газетінің бас
редакторы [14].
Қорыта айтқанда, осылайша Алтекең ашығын айтты. Анығын ашынып айтты.
Мемлекеттік шындыққа келгенде тайынбады һәм тайсалмады. Жайшылықта
өтіріктен шындықтың ащы болатыны мәлім. Кейде, осы Алтынбек тағдырына ащы
шындықтың салқыны әсер етті деседі жұрт. Мейлі билік бұл ретте бір
шындықтың көзін жойып, әлі бірнеше шындықты бұқпантайлап қалса керек-ті.
Алайда, Алтекеңнің осы кезеңге дейінгі барлық публицистикасы біраз өткір де
түйткілдің бетін ашып тұрса керек.
Алтекеңнiң басты ойы – қазақ ұлттық мемлекетiн құрып, оның
тәуелсiздiгi мен тұтастығын мәңгi сақтау. Алтекең өзiнiң соңғы сұхбатында
бiраз нәрсенi айтып үлгерген сияқты. Мысалы, ұлт зиялылары билiк алдындағы
борыштарын толық өтеп болды, ендiгi уақытта қарапайым халықтың жағына
шығып, соның мұңын, мұқтажын билiкке жеткiзу керек деп қадап-қадап айтқан
болатын.
Сол тұрғыда өзi бастап бiраз жұмыстар жасап та үлгердi. Демократиялық
оппозиция мен қазақ ұлтшылдары бiрiгуi керек деген болатын.
Оппозицияның бiрiгуi хақында бiраз еңбек еттi. 2005 жылы Әдiлеттi
Қазақстан қозғалысын құруға ең көп еңбек еткен дәл осы Алтекең едi. Осыған
қатысты ұзақ мерзiмдi стратегиялардың кескiнi жасалып, оны iске асырудың
бiрнеше жолдары айқындалды. Ең бастысы, бүгiнгi күнi Алтынбек Сәрсенбайұлы
қоры құрылып, оның бай рухани және саяси мұрасы кеңінен насихаттауда.
Бүгiнгi айтып, жазып жүргенiмiздiң астарында Алтекеңнiң ойлары мен сөздерi
жатыр.
Алтекеңе қатысты көп адамдар бiле бермейтiн, естiмеген әңгiмелер
жетерлiк. Бiраз оқиғалар мен әңгiмелер, өкiнiшке қарай, өзiмен бiрге кеттi.
Алтекеңнiң мұрасына келер болсақ, негiзгi сұхбаттары мен мақалалары кiтап
болып жарық көрдi. Кiтап болып шықпаған ағымдағы саяси жағдайларға қатысты
кiшiгiрiм сұхбаттары мен пiкiрлерi бар. Өзi қатысып, бас болып, қол қойған
талай ресми құжаттар бар. Олардың да уақыты келедi. Алтекең уақыт өткен
сайын iрiленiп, дараланып келедi. Көптеген оқиғалар қайта қарауды, қайта
зерделеудi талап етедi. Басты жұмыс осы тұрғыда. Алтекең шын мәнiнде қазақ
оппозициясының идеологы, стратегi болатын. Оның осы қасиеттерiн
оппозициядағы барлық топтар тiрiсiнде мойындаған, бас иген. Сондықтан да
белгiлi оқиғалардан кейiн оппозицияның әлсiреуi, есеңгiреуi орын алғаны да
хақ.
Оның тағы бiр үлкен ерекшелiгi, ол – тiкелей мемлекет басшылығымен
сөйлесiп, оппозиция мен билiк арасында дәнекер болатын. Алтекең дүниеден
озған соң оппозиция мен билiк бiр-бiрiмен тiлдесуден қалды. Оппозицияда
билiктегiлер сыйлайтын, сөзi өтiмдi адамдар некен-саяқ, жоқ десе де болады.
Бұным оппозициядағылар жаман ия әлсiз адам дегендік емес. Алайда, шынайы
жағдай осы. Елдегi жағдай, оппозицияның ойы мен iстерi туралы ақпарат
президентке жете бермейдi. Жетсе бұрмаланып жеткiзiледi. Бұл да анық нәрсе.
Оппозицияның жағдайына келер болсақ, менiң ойымша, Алтекең тiрi болса
оппозицияның мүмкiндiктерi әлдеқайда мықты болар едi. Кем дегенде басы
бiрiккен, ойы анық, бағдары айқын күш болар едi деп ойлаймын. Бүгiнгi күнi
байқап жүрем, көптеген оппозицияда жүрген адамдар ретi келгенде Алтекең
марқұм бар болса былай етер едi, былай iстер едi деп жатады. Осының өзi
көп нәрсенi аңғартады емес пе? Қалғанын өздерiңiз топшылай берiңiздер.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz