Аралық соттар: құқықтық табиғаты
КІРІСПЕ
1 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АРАЛЫҚ СОТ ТАЛҚЫЛАУЫ
1.1 Аралық соттар институтының дамуына тарихи шолу
1.2 Аралық сот шаруашылық дауларды қарау құралы ретінде
2 АРАЛЫҚ СОТТАРДЫҢ ҚЫЗМЕТІН ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ
2.1 Аралық соттарда істі қарау тәртібі
2.2 Аралық сот шешімін орындау
2.3 Аралық соттың, халықаралық коммерциялық арбитраждың шешімдерін мәжбүрлі түрде орындаудың кейбір мәселелері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АРАЛЫҚ СОТ ТАЛҚЫЛАУЫ
1.1 Аралық соттар институтының дамуына тарихи шолу
1.2 Аралық сот шаруашылық дауларды қарау құралы ретінде
2 АРАЛЫҚ СОТТАРДЫҢ ҚЫЗМЕТІН ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ
2.1 Аралық соттарда істі қарау тәртібі
2.2 Аралық сот шешімін орындау
2.3 Аралық соттың, халықаралық коммерциялық арбитраждың шешімдерін мәжбүрлі түрде орындаудың кейбір мәселелері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қоғамдағы экономикалық, әлеуметтік, саяси даму сатылары заңның дамуына да елеулі ықпал ететіні анық. Әлемдік заң тәжірибесінің өткен ғасыр өткелі экономикалық дауларды шешудің бір механизмі ретінде аралық сот талқылауын белсенді қолдану тәжірибесімен тарих бетінде із қалдырары сөзсіз. Бұзылған азаматтық құқықтарды қорғаудың маңызды құралдарының бірі ретінде оларды тараптармен сайланатын аралық (арбитраждық) соттар арқылы қорғау ерекше орынға ие. Ол тек қана қарапайым мемлекеттік емес сот құрылымы болып қана қоймай, сонымен бірге, ең алдымен, мемлекеттік сот өндірісі жүйесінің маңызды баламасы бола білді. Қазіргі таңда аралық сот талқылау институты шапшаңдықпен дамып келеді. Бұл халықаралық сауданың дамуы, өндіріс, ғылым және техника салаларындағы ынтымақтастықтың кеңеюімен, сондай-ақ дамыған және дамушы елдерде шетелдік инвестициялардың кең қанат жаюымен байланысты болып отыр. Бұзылған азаматтық құқықтарды аралық соттар арқылы қорғау бүкіл әлемде кеңінен қолданылады. Тіпті, мұндай қорғаудың нысаны туралы Қазақстан Республикасы қосылған халықаралық конвенциялар да өмірге келген.
Баршаға белгілі болғандай, аралық соттардың қызмет етуі өркениетті елдерде шетелдік инвесторлар үшін жалпымен бірдей мойындалған кепілдік болып табылады. Сондықтан да елімізде аралық сот талқылауы институтының Қазақстанның тәуелсіздік алуымен, сондай-ақ нарықтық экономикаға бет бұрып, шетелдік инвестицияларды белсенді түрде тартуға бағыт алуымен қатар пайда болғаны кездейсоқ жайт емес. Аралық соттарды Қазақстанның заңдық тәжірибесіне енгізу үрдісінің өзі жеткілікті түрде еш «ауыртпалықсыз» өтті деуге болады, себебі аралық соттардың «табиғаты» ежелгі қазақ әдет-ғұрып құқығының, тәуелсіз билер сотының бір туындысы іспеттес. Қазіргі таңда, егеменді Қазақстанда 1993 жылдан бастап аралық соттар өзін дауларды шешуде сенімділігімен, бейтараптылығымен және тиімділігімен көрсете білді деп сенімді айтуға болады.
Баршаға белгілі болғандай, аралық соттардың қызмет етуі өркениетті елдерде шетелдік инвесторлар үшін жалпымен бірдей мойындалған кепілдік болып табылады. Сондықтан да елімізде аралық сот талқылауы институтының Қазақстанның тәуелсіздік алуымен, сондай-ақ нарықтық экономикаға бет бұрып, шетелдік инвестицияларды белсенді түрде тартуға бағыт алуымен қатар пайда болғаны кездейсоқ жайт емес. Аралық соттарды Қазақстанның заңдық тәжірибесіне енгізу үрдісінің өзі жеткілікті түрде еш «ауыртпалықсыз» өтті деуге болады, себебі аралық соттардың «табиғаты» ежелгі қазақ әдет-ғұрып құқығының, тәуелсіз билер сотының бір туындысы іспеттес. Қазіргі таңда, егеменді Қазақстанда 1993 жылдан бастап аралық соттар өзін дауларды шешуде сенімділігімен, бейтараптылығымен және тиімділігімен көрсете білді деп сенімді айтуға болады.
1.Сапарғалиев.М. Возникновение и развитие судебной системы Советского Казахстана 1917-1967 гг. Алма-Ата, «Казахстан» 1971.
2. Мұхтар Құл-Мұхаммед. Алаш қайраткерлері саяси-құқықтық көзқарастарының эволюциясы. - Алматы: Атамұра, 1998.
3. Байтурсынов А. Бұрынғы әділ билер // Қазақтың Ата зандары. Құжаттар деректер және зерттеулер. Бағдарлама жетекшісі: С.Зиманов 10 томдық. -Алматы. Жеті- жарғы, 2001. - 1 том.
4. Зиманов М.З., Өсеров И. Қазақ әдет-ғұрып заңдарына шариаттың әсері. - Алматы. Жеті-жарғы, 1998.
5. Ағдарбеков Т. Қазақстандағы алғашқы мемлекеттің қалыптасуы жөніндегі ғылыми-теориялық пікірлер // Қ-А.Ясауи атындағы ХСТУ хабаршысы. - Түркістан, Мамыр-маусым, 2005.
6. Грешников П.Я. Опыт работы третейского суда юридического центра «US» и перспективы развития третейских судов в Республике Казахстан. Басин Ю.Г., Грешников П. Я., Сулейменов М.К. и др, Третейский суд: законодательство, теория и практика: Сборник статей и документов /Составитель и отв ред к.ю.н. И.П. Грешников.- Алматы: Юридического центра «US», 2000.
7. Кенжалиев З.Ж. Дис. ... докт. юр. наук.- А-Ата, 1986г.(на русс. яз).
8. Вицын А.И. Третейский суд по русскому праву, историко-догматическое рассуждение. -М., 1856.
9. Сапаргалиев М. Отрицательное отношение казахских трудящихся масс к суду биев и казиев, нормам шариата и адата и первые декреты об их отмене. Возникновение и развите судебной системы Советского Казахстана 1917-1967 гг. Алма-Ата, «Казахстан» 1971.
10. Сулайманова Х.С. Создание и развитие советского суда в Туркестанской ЛССР (1917-1924). Ташкент, 1954.
11. Декрет совета народных комиссариатов о революционном комитете по управлению киргизским краем. /Председатель Совета Народных Комиссаров В. Ульянов (Ленин) Управляющий Делами Совета Народных Комиссаров В. Бонч-Бруевич. 10 июля 1919 года.
12. Госархив Алма-Атинской области, ф. 367, оп. 1, д. 21, лл. 16-17, 63-65; ф. 348, оп. 2, д. 14, лл. 199-200.
13. «Советская степь» 1928, 9 января.
14. «Вестник Комиссариата внутренних дел», №6.1918.
15. Максимов И. Народный суд у киргизов // Журнал юридического общества при имперском Санкт-Петербургском университете. 1897. Кн. 8.
16. Зеленд П. Киргизы. Этнологический очерк // Записки Западно-Сибирского отдела Русского географического общества. Омск, Кн. 7. Вып. 2. 1885.
17. Шаламов М. Судебное устройства Казахстана изд. НКЮ ССР Москва - 1941.
18. Лунц Л.А. Курс международного частного права. - Москва, Спарк, 2002.
19. Марышева Н.И. Рассмотрение гражданских дел с участием иностранцев. -М., 1970.
20. Масленникова, Н.И. Гражданский процесс как форма социального управления. - М.: Свердловск: Изд-во Урал. ун-та, 1989.
21. Васильчикова Н.А. Права иностранных граждан в гражданском судопроизводстве. Дис. канд. юрид. наук. - Санкт-Петербург, 1997.
22. Вершинин А.П. Арбитражное соглашение: выбор формы защиты гражданских прав// Прил. к журн. «Хозяйство и право». 1999.
23. Попов М.А. Теоретические проблемы российской модели регулирования деятельности третейских судов. Автореф. дис. … канд. Юрид. Наук. СПб., 2002.
24. Резниченко И.М. Проблема правопреемства в третейском суде. // Третейский суд. 2002. №5/6.
25. Курочкин С.А. Теоретико-правовые основы третейского разбирательства в Российской Федерации: Автореф. дис. ... канд. юрид. наук. – Екатеренбург, 2004.
26. Цихоцкий А.В. Теоретические проблемы эффективности правосудия по гражданским делам. – Новосибирск, 1997.
27. Мусин В.А. Арбитражная оговорка во внештеторговом контракте и проблема правопреемства. // Третейский суд. 2000. №4.
28. Вопросы международной торговли. Участие иностранных лиц в гражданском процессе. Под общей редакцией Мами К.А.- Астана, 2006.
29. Практика Международного коммерческого арбитражного суда при ТПП РФ за 1998 г. / Сост. М.Г: Розенберг. – М., 1999.
30. Аралық соттардың шешімдерін мәжбүрлеп орындату жөнінде заңдардың кейбір нормаларын соттардың қолдануы туралы» Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2005 жылғы 23 желтоқсандағы № 10 нормативтік қаулысы.
31. Нысанбаев Н.А. Судебная защита прав человека в Республике Казахстан: Автореферат.- Алматы, 2001.
32. Третейский суд в Казахстане: проблемы правового регулирования: Материалы междунар. науч.-практ. конференции. -Астана, 3 февраля 2003./ Отв. ред. М.К. Сулейменов. - Алматы: КазГЮУ, 2003.
33. Арбитражный процесс: Учебник для юристов / Под ред. М.К.Треушникова, В.М.Шерстюка.- 4-ое изд., испр. и доп. - М.: Городец-издат, 2001.
34. Баймолдина З.Х. Гражданское процессуальное право Республики Казахстан: В 2-х т: Учебник. Т.2. Особенная часть/ З.Х.Баймолдина. - Алматы: КазГЮА, 2001.
35. Гражданское процессуальное право Казахстана (курс лекций) [Текст]: [учеб. пособие]. - Челябинск: Рекпол, 2000.
36. Вопросы международной торговли. Участие иностранных лиц в гражданском процессе. Под общей редакцией Мами К.А.- Астана, 2006.
37. Егембердиев Е.О. Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу құқығы (Ерекше бөлім): Оқу құралы. - Қарағанды: Болашақ-Баспа, 2003.
38. Мукашева К.В. Признание и исполнение решений иностранных арбитражей.//Третейский суд: законодательство, теория, практика. - Алматы, 2000.
39. Баймолдина З.Х. Гражданское процессуальное право Республики Казахстан. II том. Алматы, 2001.
2. Мұхтар Құл-Мұхаммед. Алаш қайраткерлері саяси-құқықтық көзқарастарының эволюциясы. - Алматы: Атамұра, 1998.
3. Байтурсынов А. Бұрынғы әділ билер // Қазақтың Ата зандары. Құжаттар деректер және зерттеулер. Бағдарлама жетекшісі: С.Зиманов 10 томдық. -Алматы. Жеті- жарғы, 2001. - 1 том.
4. Зиманов М.З., Өсеров И. Қазақ әдет-ғұрып заңдарына шариаттың әсері. - Алматы. Жеті-жарғы, 1998.
5. Ағдарбеков Т. Қазақстандағы алғашқы мемлекеттің қалыптасуы жөніндегі ғылыми-теориялық пікірлер // Қ-А.Ясауи атындағы ХСТУ хабаршысы. - Түркістан, Мамыр-маусым, 2005.
6. Грешников П.Я. Опыт работы третейского суда юридического центра «US» и перспективы развития третейских судов в Республике Казахстан. Басин Ю.Г., Грешников П. Я., Сулейменов М.К. и др, Третейский суд: законодательство, теория и практика: Сборник статей и документов /Составитель и отв ред к.ю.н. И.П. Грешников.- Алматы: Юридического центра «US», 2000.
7. Кенжалиев З.Ж. Дис. ... докт. юр. наук.- А-Ата, 1986г.(на русс. яз).
8. Вицын А.И. Третейский суд по русскому праву, историко-догматическое рассуждение. -М., 1856.
9. Сапаргалиев М. Отрицательное отношение казахских трудящихся масс к суду биев и казиев, нормам шариата и адата и первые декреты об их отмене. Возникновение и развите судебной системы Советского Казахстана 1917-1967 гг. Алма-Ата, «Казахстан» 1971.
10. Сулайманова Х.С. Создание и развитие советского суда в Туркестанской ЛССР (1917-1924). Ташкент, 1954.
11. Декрет совета народных комиссариатов о революционном комитете по управлению киргизским краем. /Председатель Совета Народных Комиссаров В. Ульянов (Ленин) Управляющий Делами Совета Народных Комиссаров В. Бонч-Бруевич. 10 июля 1919 года.
12. Госархив Алма-Атинской области, ф. 367, оп. 1, д. 21, лл. 16-17, 63-65; ф. 348, оп. 2, д. 14, лл. 199-200.
13. «Советская степь» 1928, 9 января.
14. «Вестник Комиссариата внутренних дел», №6.1918.
15. Максимов И. Народный суд у киргизов // Журнал юридического общества при имперском Санкт-Петербургском университете. 1897. Кн. 8.
16. Зеленд П. Киргизы. Этнологический очерк // Записки Западно-Сибирского отдела Русского географического общества. Омск, Кн. 7. Вып. 2. 1885.
17. Шаламов М. Судебное устройства Казахстана изд. НКЮ ССР Москва - 1941.
18. Лунц Л.А. Курс международного частного права. - Москва, Спарк, 2002.
19. Марышева Н.И. Рассмотрение гражданских дел с участием иностранцев. -М., 1970.
20. Масленникова, Н.И. Гражданский процесс как форма социального управления. - М.: Свердловск: Изд-во Урал. ун-та, 1989.
21. Васильчикова Н.А. Права иностранных граждан в гражданском судопроизводстве. Дис. канд. юрид. наук. - Санкт-Петербург, 1997.
22. Вершинин А.П. Арбитражное соглашение: выбор формы защиты гражданских прав// Прил. к журн. «Хозяйство и право». 1999.
23. Попов М.А. Теоретические проблемы российской модели регулирования деятельности третейских судов. Автореф. дис. … канд. Юрид. Наук. СПб., 2002.
24. Резниченко И.М. Проблема правопреемства в третейском суде. // Третейский суд. 2002. №5/6.
25. Курочкин С.А. Теоретико-правовые основы третейского разбирательства в Российской Федерации: Автореф. дис. ... канд. юрид. наук. – Екатеренбург, 2004.
26. Цихоцкий А.В. Теоретические проблемы эффективности правосудия по гражданским делам. – Новосибирск, 1997.
27. Мусин В.А. Арбитражная оговорка во внештеторговом контракте и проблема правопреемства. // Третейский суд. 2000. №4.
28. Вопросы международной торговли. Участие иностранных лиц в гражданском процессе. Под общей редакцией Мами К.А.- Астана, 2006.
29. Практика Международного коммерческого арбитражного суда при ТПП РФ за 1998 г. / Сост. М.Г: Розенберг. – М., 1999.
30. Аралық соттардың шешімдерін мәжбүрлеп орындату жөнінде заңдардың кейбір нормаларын соттардың қолдануы туралы» Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2005 жылғы 23 желтоқсандағы № 10 нормативтік қаулысы.
31. Нысанбаев Н.А. Судебная защита прав человека в Республике Казахстан: Автореферат.- Алматы, 2001.
32. Третейский суд в Казахстане: проблемы правового регулирования: Материалы междунар. науч.-практ. конференции. -Астана, 3 февраля 2003./ Отв. ред. М.К. Сулейменов. - Алматы: КазГЮУ, 2003.
33. Арбитражный процесс: Учебник для юристов / Под ред. М.К.Треушникова, В.М.Шерстюка.- 4-ое изд., испр. и доп. - М.: Городец-издат, 2001.
34. Баймолдина З.Х. Гражданское процессуальное право Республики Казахстан: В 2-х т: Учебник. Т.2. Особенная часть/ З.Х.Баймолдина. - Алматы: КазГЮА, 2001.
35. Гражданское процессуальное право Казахстана (курс лекций) [Текст]: [учеб. пособие]. - Челябинск: Рекпол, 2000.
36. Вопросы международной торговли. Участие иностранных лиц в гражданском процессе. Под общей редакцией Мами К.А.- Астана, 2006.
37. Егембердиев Е.О. Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу құқығы (Ерекше бөлім): Оқу құралы. - Қарағанды: Болашақ-Баспа, 2003.
38. Мукашева К.В. Признание и исполнение решений иностранных арбитражей.//Третейский суд: законодательство, теория, практика. - Алматы, 2000.
39. Баймолдина З.Х. Гражданское процессуальное право Республики Казахстан. II том. Алматы, 2001.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 68 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 68 бет
Таңдаулыға:
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
“Экономика және қаржы” факультеті
Құқықтық пәндер кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Аралық соттар: құқықтық табиғаты
Беттер саны ____
Орындаған: Шойынжанов Б.
(студенттің аты-жөні)
2010 жылдың “ ” __________ қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі,
з.ғ.к., доцент __________________ Кунхожаева Г.Н.
Ғылыми жетекші,
з.ғ.к.: __________________ Атаханова С.К.
(қолы) (аты-жөні)
Норма бақылаушы____________________ ___________________
(қолы) (аты-жөні)
Арнайы тараулар кеңесшілері:
_________________ ________________ ___________________
(тарау) (қолы) (аты-жөні)
_________________ ________________ ___________________
(тарау) (қолы) (аты-жөні)
_________________ ________________ ___________________
(тарау) (қолы) (аты-жөні)
Сын пікір беруші ________________ __________________
Алматы, 2010
КІРІСПЕ
Қоғамдағы экономикалық, әлеуметтік, саяси даму сатылары заңның дамуына
да елеулі ықпал ететіні анық. Әлемдік заң тәжірибесінің өткен ғасыр өткелі
экономикалық дауларды шешудің бір механизмі ретінде аралық сот талқылауын
белсенді қолдану тәжірибесімен тарих бетінде із қалдырары сөзсіз. Бұзылған
азаматтық құқықтарды қорғаудың маңызды құралдарының бірі ретінде оларды
тараптармен сайланатын аралық (арбитраждық) соттар арқылы қорғау ерекше
орынға ие. Ол тек қана қарапайым мемлекеттік емес сот құрылымы болып қана
қоймай, сонымен бірге, ең алдымен, мемлекеттік сот өндірісі жүйесінің
маңызды баламасы бола білді. Қазіргі таңда аралық сот талқылау институты
шапшаңдықпен дамып келеді. Бұл халықаралық сауданың дамуы, өндіріс, ғылым
және техника салаларындағы ынтымақтастықтың кеңеюімен, сондай-ақ дамыған
және дамушы елдерде шетелдік инвестициялардың кең қанат жаюымен байланысты
болып отыр. Бұзылған азаматтық құқықтарды аралық соттар арқылы қорғау бүкіл
әлемде кеңінен қолданылады. Тіпті, мұндай қорғаудың нысаны туралы Қазақстан
Республикасы қосылған халықаралық конвенциялар да өмірге келген.
Баршаға белгілі болғандай, аралық соттардың қызмет етуі өркениетті
елдерде шетелдік инвесторлар үшін жалпымен бірдей мойындалған кепілдік
болып табылады. Сондықтан да елімізде аралық сот талқылауы институтының
Қазақстанның тәуелсіздік алуымен, сондай-ақ нарықтық экономикаға бет бұрып,
шетелдік инвестицияларды белсенді түрде тартуға бағыт алуымен қатар пайда
болғаны кездейсоқ жайт емес. Аралық соттарды Қазақстанның заңдық
тәжірибесіне енгізу үрдісінің өзі жеткілікті түрде еш ауыртпалықсыз өтті
деуге болады, себебі аралық соттардың табиғаты ежелгі қазақ әдет-ғұрып
құқығының, тәуелсіз билер сотының бір туындысы іспеттес. Қазіргі таңда,
егеменді Қазақстанда 1993 жылдан бастап аралық соттар өзін дауларды шешуде
сенімділігімен, бейтараптылығымен және тиімділігімен көрсете білді деп
сенімді айтуға болады.
Қазіргі таңда Қазақстанда 15 астам аралық соттар жұмыс істейді, олардың
ішінде Қазақстан Республикасының Халықаралық Арбитраждық (аралық) Соты (ары
қарай – ҚР ХАС) да бар. ҚР ХАС тұрақты жұмыс істейтін, мемлекеттік емес
орган, және де бұл оған деген сұраныстың белсенді екенін және сот
тәжірибесінде оң нәтижелілігін түсіндіреді.
ҚР ХАС отандық, халықаралық құқық, сондай-ақ кез-келген мемлекеттің
құқығының нормасы бойынша дауларды қарастырады. Аралық сот талқылауын
әкімшілік жүргізу және ұйымдастыру Сот Регламентіне сәйкес жүзеге
асырылады.
Әлемдік тәжірибеде экономикалық немесе мүліктік сипаттағы дауларды
шешудің арбитраждық (аралық) талқылау, ал халықаралық қатынастарда – түпкі
мәні бойынша халықаралық коммерциялық қатынастарда арбитраждық (аралық) сот
болып табылатын халықаралық коммерциялық арбитраж сынды институты
қалыптасқан және қолданылып келеді. Қазіргі кезде аралық соттармен дауларды
қарау бойынша сот тәжірибесіне талдау арбитраждық талқылаудың қажеттілігін
арттыратын бірқатар оң факторларды атап көрсетуге мүмкіндік береді.
Солардың кейбіреулерін атап өтелік.
Аралық соттардың құрылымы – ол тараптардың үстінен емес, тараптардың өз
еркінен туындайтын болғандықтан олардың мүдделеріне қызмет етеді. Тараптар
өз кезегінде сот шешімін сөзсіз және өз еркімен орындауға міндеттенеді.
Аралық соттардың құрамына, әдетте, тек заңгер мамандар ғана емес,
сондай-ақ экономика және қаржы, салық салу, өндірістік және ауылшаруашылығы
өндірісіндегі мамандар да кіре алады. Мұндай құрамдағы сот әртүрлі күрделі
мүліктік дауларды шешуге мүмкіндігі бар.
1 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АРАЛЫҚ СОТ ТАЛҚЫЛАУЫ
1.1 Аралық соттар институтының дамуына тарихи шолу
Кеңес дәуірі кезіндегі аралық соттың даму кезендерінен сол кездегі
аралық сот элементтерін тарих беттерінен көруге болады. 1917 жылдары Ресей
үкіметінің ішінде түрлі ірткіліктер пайда бола бастады. Ресейдің осындай
құбылыстарын байқаған қазақтың бас көтерер азаматтары жаңа жоспарларды өз
халқы үшін ойластыра бастады. 1917 жылы Алихан Бөкейханов бастаған қазақ
зиялылары Алаш-орда партиясын дүниеге әкелді.
Сол кездегі Алаш-орда партиясы, Қазақстанды Қырғыз Республикасынан
бөліп жеке мемлекет ретінде қалыптастыру негіздерін партияның негізгі
мақсаты ретінде қарастырды.
Алаш-орда партиясы Қазақстанда өз билігін орнатқан жерлерінде бірнеше
рет өз соттарын ұйымдастыруға тырысты. 1918 жылы 26 шілдеде Алаш-орда
төрағасы Бөкейханов Омск қаласындағы колчактық министрлер кеңесіне жедел-
хат жолдады: ...Қырғыз-большевиктері үшін ерекше қырғыз соты
ұйымдастырылғанын хабарлайды. Алаш-орда және тергеу комиссиясы тергеу
өндірісін бөгемейді, Алаш-орда өзінің екі өкілін Семейдің тергеу
комиссиясына уакытша іс сапарға жіберді....
Алаш-Орда өз адамдарынан ғана сот құрмақшы болды. 1918 жылдың 17
қазанында Қостанай қаласында Алаш-орданың уездік съезі өтіп, мынадай
қаулы шығарды: Құрамы бес адамнан тұратын, оның үшеуі басқа қызмет
істемейтін адамдардан аталған съезде сайланатын, ал екеуі жергілікті Алаш-
орда бөлімінен сайланатын қырғыз соты ұйымдастырылсын. 1919 жылы 23
тамызда колчактық министрлер советімен Алаш-орда ұсынған Қырғыз соты
туралы ереженің жобасы бекітілді.
Осы жоспармен Ақтөбе, Темір, Елек, Ырғыз уездерінде уездік халық
соттарын Құру қарастырылды. Әрбір халық сотында екі заседатель әділ сот
өндірісі тоқтап қалмас үшін үнемі ешқайда кетпей, кезектесіп мәжіліс
өткізеді. Әрбір уъезд үшін ірі қылмыстық істерді, сонымен қатар
контрреволюциялық істер бойынша революциялық трибунал сотына қарасты
істерді қарайтын тергеу комиссияларын ұйымдастыру көзделді.
Сол кезеңдегі тергеу комиссияларының рөлі оларға алдын ала тергеу
кызметі ғана емес, сонымен бірге кейде сот қызметінің де жүктелгендігімен
анықталғанын айта кету керек.
Социалистік Қазан төңкерісі біздің еліміз халықтарының ғасырлық құлдық
бұғауын үзіп, қанаудан азат етті. Орталықта басталған социалистік
революцияның бір ерекшелігі, оның жан-жаққа тез тарауында болды.
Социалистік революцияның маңызды міндеті қанаушы мемлекеттік аппаратты
жойып, социалистік мемлекет аппаратын құру болды.
Социалистік революцияның келуімен қанаудың құралы болып келген ескі
соттар да жойылды. 1917-1920 жыл кезеңдерінде Қазақстанда жаңа сот құрылымы
саласында ірі революциялық процесс жүрді: ескі революцияға дейінгі соттарды
жойып, кеңестік сот жүйесін құру. Буржуазиялық Уақытша өкімет революцияға
дейінгі сот жүйесіне ешқандай да өзгеріс енгізбегендіктен, социалистік
революция Қазақстанда патшалық сот жүйесінің үстіне келді.
Ол тек қана жаңа жағдайға ыңғайланумен шектелді және де Уақытша
өкіметтің Қазақстанға көзқарасы патшалық самодержавиенің қөзқарасынан
айырмашылығы болмады. Керенский, Мемлекеттік думада сөйлеген сөзінде былай
деп ашық айтты: Түркістан және далалық қырғыз облыстары бұл Тула және
Тамбов губерниялары емес. Оларға ағылшындар мен француздар өз колонияларына
қарағаны сияқты қарау керек.
Сонымен қатар, Алаш-орданың азаматтарының сот жүйесін өзгертіп құруға
деген жоспарларын әрқашан алға ұстады. 1918 жылдың 17 қазанда Қостанай
қаласында мынадай қаулы қабылданған Алаш-орданың уездік съезі болды:
құрамы бес адамнан тұратын уездік қырғыз соты ұйымдастырылсын, ол бес
адамның 3-і басқа қызмет істемейтін адамдардан сайлансын, 2-і жергілікті
Алаш-орданың мүшелері арасынан сайлансын. 1919 жылы 23 тамызда колчактық
министрлер кеңесімен Алаш-орда ұсынған қырғыз соты туралы Ереженің
жобасы бекітілді.
Осы Ережемен 1917 жылғы 24 қарашадағы соттар туралы СНК декретімен
таратылған Қазақстанда патшалық сот жүйесін қайта қалпына келтіруге қадам
жасалды. Кеңес территориясында патшалық Ресей соттарын жою фактісінен 1919
жылы 5 шілдеде Орынбордың губерниялық кеңестерінің атқару комитеті халық
соттарын ұйымдастыру туралы бұйрық шығарды. Осы бұйрықпен 1918 жылғы 30
қарашадағы РСФСР халық соты туралы ережемен қарастырылған соттың
ұйымдастырылуы мен қызметінің негізгі принциптері бекітілді.
Өз қызметінде халық соттары осы Ережені және жұмысшы-шаруа өкіметінің
басқа да декреттерімен, сонымен қатар социалистік құқықтық сананы
басшылыққа алу керек болатын. Халық соттарын ұйымдастыру мен оны жүргізудің
көптеген маңызды мәселелерін бұл бұйрық қозғаған жоқ, бірақ бұл
Қазақстандағы сот тарихы жөніндегі ежелгі құжат болды.
Ең алғашқы Қазақстанның сот құрылымы мәселелері 1919 жылғы 10
шілдедегі Қырғыз өлкелік басқармасы бойынша Революциялық комитет туралы
Уақытша ережемен шешілді.
Уақытша ережемен Қазақстандағы сот органдарының төмендегі жүйесі
қарастырылды: а) аралық соттар, б) уездік халық соттары және солардағы
тергеу комиссиялары, в) Қырғыз өлкелік революциялық комитетіндегі округтік
халық соттары, г) революциялық трибуналдар. Уақытша ережеде аралық сот
туралы былай делінген: Қырғыздар арасындағы барлық дау-шарлар жауапкердің
мекен жайы бойынша ауылдық және болыстық атқару комитеті төрағалығының
аралық сотымен шешіледі. Іс бойынша шағымданушы және қадағалаушы
инстанциясы уездік халық соты болды [1, 48-50].
Аралық сотқа байланысты келесі деректі қарастырайық. Аралық сот
(третейский) туралы уақытша сот ережеде қарастырылғаны бойынша қырғыздар
арасында туындаган ауыр істерге жауап беруші тұлғаның тұрақты тұрғылықты
жерінде аралық соттың атқарушы комитеттерімен қарастыру көзделді. Аралық
соттың қадағалау кассациялық инстанциясы болып уездік халық соты саналды.
1919 жылы 24 қазан айында уақытша ереженің дамыту бөлімшесімен арнайы
орыс және қазақ тұрғындарына байланысты аралық (третейский) сот туралы
нұсқау қабылданды, осы нұсқауда азаматтардың бас бостандықтарынан айыру
мерзімі бір жылдан аспайтын немесе ақша сомасы мың рубльден жоғары емес
қылмыстық істерді қарау аталған аралық (третейский) соттың қарау құзыретіне
берілді [1, 132-155].
Бұл кездегі уездік халық соты уездегі тұрғындардың ұлттық құрамын
ескере отырып құрылды. Қазақ және орыстар аралас тұрған жерлерде ол екі
бөлімнен тұрды: қазақ және орыс, ал бір ұлт басым болған жерлерде бір ғана
бөлімнен тұрды, бірақ істі қарау барысында мүдделі ұлттың тең дәрежеде
қатысуымен қарастырылды.
Уездік халық сотында іс қарау құрамында бөлім төрағасы-тұрақты халық
судьясы және кезекті екі заседательдің қатысуымен жүзеге асырылуы тиіс
болатын. Уездік халық соты революциялық трибуналға жататын істен басқа
барлық қылмыстық және азаматтық істерді қарады.
Істі қарау әдеттегі құқық негізінде жүргізілді. Контрреволюциялық
қылмыстар жөніндегі істерді қарау үшін революциялық трибунал
ұйымдастырылды. Сонымен, шетел интервенциясы мен азаматтық соғыс
кезеңіндегі РСФСР сот құрылымы тәжірибесіне сәйкес Уақытша ережемен
Қазақстанда - халық соты және революциялық трибунал сияқты сот аппаратының
екі саласын құру қарастырылды. Бұл екі жақтылық сол кездегі жағдайдың
күрделілігімен түсіндіріледі. 1919 жылы революциялық трибуналдармен қатар
Қазақстанның халық соты жүйесі де құрыла бастады. 1919 жылы 10 шілдедегі
Уақытша ереже шыққаннан кейінгі алғашқы айларда халық соттарын құру баяу
жүрді, бұл сол кездегі Қазақстанды басып алған әскери әрекеттердің нәтижесі
болатын.
1919 жылы қыркүйектен бастап сот аппаратының ұйымдастырылуы жөніндегі
жұмыс жандана бастады. 1919 жылы 1 қазанда Қырғыз революциялық комитеті
құрамынан Қазақстанның сот құрылымы жөніндегі жұмысты басқаратын юстиция
бөлімі құрылды. 24 қазанда осы бөліммен 1919 жылғы 10 шілдедегі Уақытша
ережені дамытуда орыс және қазақ тұрғындарына арналған аралық соттар туралы
арнаулы нұсқаулық жасалды.
Нұсқаулық аралық сотқа бір жылға дейінгі бас бостандығынан айыру жазасы
немесе 1000 рубльге дейін қаржылық айып салатын қылмыстық істерді қарау
құқығын берді. Аралық соттар халық соттарымен ауыстырылған уақытша сот
органдары болып табылды. Азаматтық істер бойынша аралық соттарға шек
қойылмады. Халық арасында беделі бар, сенімге кірген, жергілікті халықтың
салт -дәстүрін жақсы білетін барлық азаматтар аралық судья болып сайлана
алды. Оларды тараптардың өзі таңдап алды немесе кеңестер келісімге келмей
жатса, тараптардың аралық судьяға қарсылық білдіруге құқығы болды. Сот
шешімі жергілікті кеңесте сақталатын айрықша кітапқа жазылады және халық
сотына шағым беруіне болады [1, 48-53]. М. Сапарғалиевтің осы деректеріне
байланысты біз аралық сот 1919 жылғы 10 шілдедегі "Қырғыз өлкесін басқару
жөніндегі революциялық комитет туралы" Уақытша ережемен құрылып өз қызметін
атқарғанын көре аламыз.
1 қазаннан бастап Кирвоенревкомының әділет бөлімі халық соттарын
ұйымдастыруға кірісті.
1919 жылы 31 қазанда Темір уездік ревкомына қатынас қағазы жіберілді,
онда былай деп жазылған: Военревкомның юстиция бөлімі Темір қаласында
Темір уезіне екі бөлімі бар бір ғана Уездік Халық сотын ұйымдастыру
ұсынылады, ал соңынан аумақты әскери әрекеттерден тазарту мөлшері бойынша.
Ревкомға бөлімшелік екі халық сотын ашу ұсынылады, сонымен қатар екі
бөлімімен осы және басқа соттар штатының қосымшасына сәйкес. Дәл осындай
қатынас қағазы 1919 жылдың I қарашасында Орал облысы Елек уездік атқару
комитетіне, 5 қарашада - Қостанай уезінің Адамовский аткару комитетіне
жіберілді. 10 қарашада юстиция бөлімі Қазақстанда халық соттарын, тергеу
комиссияларын және революциялық трибуналдар ұйымдастырудың нақты жоспарын
жасады.
1919 жылдың 29 қазанында Кирвоенком төрағасы мен Кирвоенком юстиция
бөлімінің меңгерушісі Ақтөбе тергеу комиссиясына үкім жіберді, онда былай
деп жазылған: Көпке ұзамай ұйымдастырылатын Революциялық Трибуналдың
ұйымдастырылмағанын ескере отырып, Қырғыз Ревкомы тергеу комиссиясына
алыпсатарлық, самогон қою және 50 000 рубльге дейін кінәлі адамға айыппұл
салатын және 3 айға дейін мәжбүрлі жұмыспен өтеу сияқты істерді шешуге
құқық берді. Юстиция Комиссариат бойынша жергілікті мекемелер қызметін
біріктіріп, басшылық жасау үшін осы жылдың 27 қазандағы Облыстық атқару
комитетінің қаулысымен Заң бөлімі ашылды.
1919 жылдың аяғында және 1920 жылы халық соттары Қазақстанның барлық
аумағында құрылды. 1919 жылдың желтоқсанында Кирвоенкомның юстиция
бөлімімен Халық сотына нұсқаулық жасалды. Бұл нұсқаулықтың негізіне 1918
жылғы 30 қарашадағы РСФСР халық соттары туралы Ережемен бекітілген халық
соттарының ұйымдастырылу принциптері мен қызметі алынды. Нұсқаулықта
Қазақстан аумағында бір ғана халық соты қызмет ететіндігі бекітілді.
Мұнымен халық соттары негізгі сот органы болып табылды. Халық соты үш
құрамда әреқет етті: жеке халық судьясы, екі заседателі бар халық судьясы
(бөлімшеліқ халық соты) және алты заседателі бар халық судьясы (уездік
халық соты). Халық сотының құзырына контрреволюциялық қылмыстар туралы,
лауазымдық, шпионаж, кеңес өкіметін дикредитациялау және алыпсатарлық,
революциялық трибуналға қарасты істерден басқа барлық қылмыстық және
азаматтық істер қарастырылды.
Кеңес одағының саясаты бойынша адам құқықтары жерге тапталды деп айта
аламыз, оны мына деректен көре аламыз. Кеңестік құқық қорғау органдары
ешқандай да кеңестік заңдармен санаспай, жүгенсіздік жасады. Бұл жағдайда
Алаш бағдарламасы жобасының аталған қағидасын аудару, әрине, қауіпті
болар еді.
Жобаның іс жүргізу-құқылық мәселелерге арналған қағидалары кепіл болып
табылды. Бұл кінәсіздік призумциясы. Ол мынадай түрде көрсетілген: Сот
сұрамай, билік айтылмай, тұтқын қылмаушылық- Без судебного рассмотрения и
решения не лишать свободы. Демек, адамды бас бостандығынан айыру үшін сот
тергеуін жүргізіп, айыптау үкімін шығару қажет [2, 302].
Аралық сот қоғам тарихындағы кәсіпкерлердің арасындағы дауларды
қарастыратын ең алғашқы мемлекеттік емес сот болып табылады және дауларды
шешудегі неғұрлым демократиялық орган.
Әділдік орнайтын жер - бұл адамдар өздерінің қиын сұрақтарына жауап
табатын және өздері тап болған немесе тап болатын өмірдегі қарапайым емес
жағдайлардан шығу жолы.
Адамзат қоғамының қалыптасуындағы бастапқы кезеңде пікір айтумен даудың
шешіміне қолжеткізуші тараптар солардың пікіріне, ой байламына сенетін
адамдар айналысты. Қағида бойынша соттық дау-шараларды қарайтындар өмірлік
тәжірибесі анағұрлым мол, дана ақсақалдар, билер сияқты беделді адамдар
болған. Азаматтар дауды шешуді, туғаннан немесе мұрагерлігі бойынша емес,
өздерінің жеке бастарының білімділігімен, руластары мен тума-туысқандарының
сенімімен атқарды. Аралық сот институты азаматтардың арасындағы белгілі бір
дау-дамайларды өздерінің келісімдерімен шешуге келіскен келісімшарт
негізінде әділдіктің шыңына жетуге, сол салада арнайы білімі бар дербес
тұлғалармен, арнайы құрылған адамдар тобымен құрылады.
Аралық соттар халық соттары салдарынан өзгертілген уақытша сот
органдары болып табылды.
Қырғыздар арасындағы барлық дау-шаралар жауапкердің жергілікті мекен-
жайы бойынша болыстық, ауылдық атқару комитеттерінің төралқасында аралық
сотпен шешіледі. Аралық сот шешімі кассациялық тәртіппен қырғыз уездік
халық соты бөліміне шағымдануға берілуі мүмкін болды. Уездік халық соты
заңгерлік бақылау тәртібімен аралық сот үкімін алып тастап, басқа құрамдагы
аралық соттың қарауына қайтадан беруге құқылы.
Уездік сотқа жататын істер сотқа дейін аралық сотпен қаралып, оның
шешімі уездік соттағы аралық тіркеуге жазылуын қажет етті. Алдын ала тергеу
жүргізуді талап ететін тонау, кісі өлтіру және т.б. істер бойынша уездік
сотта тергеу комиссиясы құрылып, іске тергеу жүргізілетін болды [17,45-57
].
1917-1990 жылдар аралығындағы аралық сот туралы тарихи деректерді
қарастырып оларды саралай келе келесідей пайымдаулар жасауға болады.
1917-1920 жылдары қазақ зиялыларымен құрылған Алаш-орда партиясы
аралық сот (третейскиий) сол кездегі сот жүйесінің бір бөлігі ретінде
"Қырғыз өлкесін басқару жөніндегі революциялық комитет туралы" қабылдаған
уақытша ережеге байланысты қызмет атқарды.
Уақытша ережемен Қазақстандағы сот органдарының төмендегі жүйесі
қарастырылды: а) аралық соттар, б) уездік халық соттары және солардағы
тергеу комиссиялары, в) Қырғыз өлкелік революциялық комитетіндегі округтік
халық соттары, г) революциялық трибуналдар.
Уақытша ережеде аралық сот туралы былай делінген: Қырғыздар арасындағы
барлық дау-шаралар жауапкердің мекен-жайы бойынша ауылдық және болыстық
атқару комитеті төрағалығының аралық сотымен шешіледі,-дейді М.Сапарғалиев
өз еңбектерінде.
М. Шаламовтың пікірі: 10 шілдедегі 1919 жылғы Уақытша ережеде қазақ
және орыс халқына арналған аралық сот арнайы нұсқаудың заңдылықтарына
байланысты жүргізілді. Нұсқауға байланысты аралық соттың қызметіне 1 жыл
бас бостандығынан айыру немесе 1000 рубльге дейін (ренжіту, тіл тигізу,
қоқан-лоқы көрсету, озбырлық, жала жабу, ұрлық 2000 рубльге дейін,
әйелдердің тең құқықтарын бұзу және т.б.) ақша қаражатын өндіріп алудан
аспайтын қылмыстық істерді қарау құқығын берді.
Х.С Сулайманованың пікірі: 1921-1925 жылдары қазақ ауылдарында
советтік соттармен қатар би соттарының қалдықтары ақсақалдық соттар,
аралық соттың бір түрі ретінде аттарын жамылып, сот ісінің қызметін
жүргізді, олар тек азаматтық істер емес, күрделі қылмыстық істерді де
шариат әдет ғұрыптарына байланысты қарастырды.
Н. Максимовтың пікірі: Семиречинского обласного съезда Советов (1918 г)
нашала возможным предоставить каждому сельскому исполкому право
организовать в случае надобности сельские третейские суды. Съезд Советов
одобрил это предложение юридической секции и в своем постановлении от 2
ноября 1918 года записал: Для решения мелких дел создать при
сельисполкомах сельские суды на третейских началах.
Түркістанда аралық соттар 1918 жылдың екінші жартысында пайда бола
бастады. Сотты құрудың мақсаты, жаңа пайда болған жергілікті халық сотының
жұмыстарын жеңілдетуге жеңіл істер аралық сотта қаралу деңгейі жоғарғы
дәрежеде болды деп көрсетілген Вестник Комиссариата внутренних дел,
№6.1918.- 16 с.
Н. Максимов былай дейді: Жергілікті тұрғындардың аралық (третейскии)
сотқа жүгінуі оларға толықтай құқық береді, егер тараптар аралық сотқа
сенсе немесе сыйласа өздерінің дауларын жоғарғы дәрежеде әділетті түрде
шешілуіне кепілдік беріледі.
З.Ж. Кенжалиевтің пікірі: 1917-1920 жылдары кейбір даулар "жігіт
ағасы" "ақсақалдармен" қазақ әдет құқығы нормаларымен тараптардың шақыруы
бойынша шешілетін еді. Егер тараптар дауды шешуге келіспеген жағдайда Қазақ
Ревкомындағы жергілікті Кеңестік аралық сотта дау шешілетін, аралық соттың
шешімі соңғы болып саналып орындалуға жататын Міне осы және басқада
көрсетілген тарих беттерінде жазылып осы күнге дейін арнайы жинақталып
қарастырылмаган еңбектерді жинақтап біз 1917-1921 жылдар аралығында
Қазақстанда аралық соттар пайда болып өз денгейінде қызмет атқарған деп,
жоғарыда келтірілген тарихи деректерге сүйене отырып толықтай куә бола
аламыз.
Соттың шығарған шешімі тек сол сот шешім қабылдаған мемлекеттің
аумағында ғана заңдық күші болады. Шет елдік соттардың шешімдері қандай да
бір мемлекеттің іс жүргізу заңдарына сәйкес шет елдік сот шешімдерін тану
мен орындауға жол берген жағдайда ғана заңдық күші болады.
Шет мемлекеттердің сот шешімдерін тану мен мойындауға байланысты
қажеттілік негізінен әр түрлі мемлекеттерде тұратын тұлғалардың арасында
туындайтын сот істерінің басым көпшілігінің пайда болуына алып келетін
экспорттық-импорттық сауданың дамуымен байланысты. Егер, мысалы, ағылшын
фирмасы британ сотының шешімі бойынша француз фирмасынан келісімді
орындамау нәтижесінде шығындарды өндіріп алу құқығы берілсе, онда ағылшын
фирмасы үшін соттың бұл шешімінің Францияда танылатындығы және ол бойынша
жауапкердің Франциядағы мүлкінен өндіріп алу мүмкіндігінің болуы маңызды.
Шет мемлекеттің сот шешімін тану – бұл өз мемлекетінің соты сияқты
азаматтық құқықтар мен міндеттерді растау болып табылады. Мысалы, А.
Франциядағы Б.-ға талап арыз қойып Француз соты талапты қанағаттандырмайды.
Кейіннен А. Б.-ның Англияда болуын пайдаланып сол құқықтық қатынас бойынша
британ сотына арызданады. Б. алдында осы іс бойынша шығарылған шешім
бойынша қарсылық білдіре алады ма? Қанағаттандырарлық жауап британ сотының
француз сотының шешімін мойындағандығын білдірер еді.
Шет мемлекеттің сотының шешімін мәжбүрлі түрде орындау тек мұндай
орындау сұралып отырған мемлекеттің құзіретті билік органдарының тиімті
қаулысы негізінде жүзеге асырылады. Британ сотының шешімі нәтижесінде
Франциядағы жауапкердің мүлкінен өндіріп алуға болды ма? Шет мемлекеттің
сотының шешімін мәжбүрлі түрде орындау мен оны шешу мәселесі француз
азаматтық іс жүргізу заңына байланысты шешіледі.
Шет мемлекеттің сотының шешімін тану оны мәжбүрлі түрде орындаудың
алғышарты болып табылады, дегенмен мәжбүрлі түрде орындау үшін көбінесе
шешімді танудан басқа қосымша талаптар қойылады.
Шет мемлекеттердің соттарының шешімдерін тану мен орындау мәселесінде
келесілерді ажырату қажет:
Экзекватура жүйесін, яғни шет мемлекеттікі болып табылатын шет
мемлекеттің сотының шешімін тану мен орындау. Бұған: Француз жүйесі,
Германия жүйесі, 1933 жылғы акті бойынша шет мемлекеттердің шешімдерін
тіркеудің ағылшындық жүйесі жатады. Экзекватура беру құрлықтық Еуропа
елдерінің басым көпшілігінде, кейбір латын америкасы елдерінде, японияда
және т.б. елдердің құқықтарында қарастырылған.
Ағылшын-американдық жалпы құқық жүйесінде шет мемлекеттердің соттарының
шешімдері жаңа қорытынды сот талқылауына негіз болады (ағылшын немесе
америка соттарында), онда шет мемлекеттердің соттарының шешімдері кімнің
пайдасына шешілгендігінің прөзумпциясын құрайды. Презумпция жоғарыда
айтылған қарсылықтар негізінде жоққа шығарылуы мүмкін. Сонымен шет
мемлекеттерінің соттарының шешімдері дәлелдеу ауыртпалығын бөлуді
туындатады: яғни prima facie evidence құрайды.[18, 99 бет]
Экзекватура жүйесі істі мәні бойынша тексеруге жол беретіндігіне немесе
экзекватура беретін сот тарапынан тек шектеулі бақылауды білдіретіндігіне
байланысты әртүрлі жолдарды ұсынады. Кейбір құқықтық тәртіптерде орындауға
рұқсат беретін сот шет мемлекеттің соттарының шешімдерін құқықтық және
фактілі жағынан істің мәні бойынша дұрыстығы тұрғысынан толық тексерсе
(Мысалы, 1967 жылғы Бельгияның азаматтық іс жүргізу кодексі;Француз
тәжірибесі), басқаларында мұндай тексеру қарастырылмаған (германия
азаматтық іс жүргізу заңдары, 1933 жылғы ағылшын Актісі, япония азаматтық
іс жүргізу кодексі; италия азаматтық іс жүргізу кодексі). Кейбір елдердің
заңдары бойынша экзекватура тек екі жақтылық негізінде берілсе (германия
азаматтық заңдары, япония азаматтық кодексі, 1933 жылғы ағылшын Актісі және
т.б.), ал басқалары бойынша бұл талапты сақтау міндетті емес (италия
азаматтық кодексінің 797 бабы, 1967 жылғы аргентина азаматтық кодексі және
т.б.). Заңдардың басым көпшілігінде экзекватураны беруге қойылатын талаптар
қатарына шешімнің осы елдің бұқаралық тәртібіне қайшы келмеуін және де
борышқордың тиісінше сот талқылауы туралы хабардар болуын қосады. Егер бір
елдің заңдары бойынша экзекватура тек шешімді орындау үшін берілсе
(германия және швейцария кодекстері, япония азаматтық кодексі, француз
азаматтық кодексі мен азаматтық іс жүргізу кодекстерін пайдалану
тәжірибесі), екіншілерінде шешімді тану үшін де арнайы қаулы талап етіледі
(италия азаматтық іс жүргізу кодекстерінің 796-805 баптары). Франция, ГФР,
Англия мен АҚШ сот шешімдерін тану мен орындауға байланысты құқықтарына жек
тоқталып кетейік.
Француз азаматтық кодексінің 2123 бабына және Француз азаматтық іс
жүргізу кодексінінің 546 баптарының мазмұнынан Франция аумағында шет
мемлекеттердің соттарының шешімдерін мәжбүрлі түрде орындау үшін француз
сотының тиісті қаулысын қабылдауы нәтижесінде ғана мәжбүрлі күшке ие болады
(экзекватура). Экзекватура шет мемлекеттердің соттарының шығарған шешімінің
заңды күшке ие болуымен қамтамасыз етеді. Бұл шешім экзекватура нәтижесінде
ішкі мемлекеттік соттың шешімімен бірдей заңды күшке ие болып, ішкі
мемлекеттік соттың шешімі орындалатындай тәртіпте орындалады. Экзекватура
сот шешім шығарған мемлекеттің аумағынан тыс жерлерде сот шешімінің әрекет
ету аясын ұлғайтады.
Францияда экзекватураны француз құқығы бойынша жеке құқық (азаматтық
және сауда) істері болып есептелетін істер бойынша бірінші инстанциялы
азаматтық сот трибуналы береді. Ол әкімшілік істер бойынша (сондай-ақ салық
істері бойынша), сол сияқты шет елдік қылмыстық соттың үкімі бойынша
берілмейді. Француз құқында екі жақтылық қағидасы, яғни шет мемлекетте
француз сотының шешімінің мәжбүрлі түрде орындалғандығын анықтау туралы
талап қоймайды. Шет мемлекеттің заңы бойынша осы шешімнің мәжбүрлі түрде
орындалатындығы талап етіледі, бірақ осы шешімнің осы құқық бойынша
тексерілу мүмкіндігі талап етілмейді. Көптеген жылдар бойы қалыптасып
француз Кассациялық сотының 1964 жылғы 7 қаңтардағы шешімімен аяқталған сот
тәжірибесі азаматтық трибунал экзекватура беруі мүмкін (тиісті
тексерулерден кейін) жағдайлардың жиынтығын бекітті: шет мемлекеттердің
соттарының шешімдері өкілетті сотпен қабылдануы тиіс, сот шешім қабылдаған
мемлекеттің азаматтық іс жүргізу заңдарының ережелері сот үшін міндетті
ережелері сақталуы тиіс. Сонымен қатар, экзекватура беру кезінде француз
соты осы шешімде француз қоллизиялық құқында қолданылатын азаматтық
құқықтық заңдардың ережелері қолданылғандығына көз жеткізуі тиіс; Франция
аумағында шешімді мәжбүрлі түрде жүзеге асыру француз бұқаралық тәртібін
бұзбай жүзеге асырылу мүмкін болуы тиіс және істе қандай да бір заңды
айналып өту болмау керек.
XIX ғ. басынан бастап қазіргі кезеңге дейін француз практикасында
азаматтық трибунал экзекватура бере отырып шет мемлекеттің сотының шешімін
мәні бойынша тексеруге жол беріп келді. Трибунал шешімнің мәні бойынша
кемшіліктерін көрсете отырып (контракт дұрыс түсіндірілмеген, дәлелдемелер
дұрыс бағаланбаған және т.б.) экзекватура беруден бас тартуы мүмкін.
Жоғарыда аталған Кассациялық соттың шешімінен шет мемлекеттің шешімін бұлай
тексеруге жол берілмейтіндігін көруге болады. Дегенмен, француз
әдебиеттерінде көрсетілгендей экзекватураны беру кезінде жоғарыда аталған
талаптарға байланысты шет мемлекеттің соттарының шешімдеріне байланысты
бақылау істі мәні бойынша қайта қарауға мүмкіндік береді.[19]
Практикада шет мемлекеттердің азаматтық хал жағдайларына байланысты:
некені бұзу туралы, хабар-ошарсыз кетті деп тану туралы, асырап алуға
байланысты шет мемлекеттердің сот шешімдерінің заңды күшін тану үшін
экзекватура талап етілмейді. Дегенмен, бұл жерде де жоғарыда аталғандай
осындай шет мемлекеттің шешімдеріне сілтеме жасау француз сотында мүдделі
тұлғалар тарапынан дау туындаған жағдайда бақылануы мүмкін.[18, 915 бет]
Ақыр соңында шет мемлекеттердің шешімдері экзекватурасыз сот
дәлелдемесі ретінде жіберілуі мүмкін. Француз әдебиеттерінде экзекватураның
көптеген шарттары мүдделі тұлғалар үшін шет мемлекеттердің соттарының
шешімдерін қайта қарастырудың жиынтығын білдіретін ағылшын тәртібімен
салыстырғанда аз ауыртпалық түсіреді
Германия азаматтық сот ісін жүргізу ережелерінің 328 тарауына сәйкес
(мүліктік істерге қатысты) Шет мемлекеттердің соттарының шешімдері
танылмайды: 1)егер шет елдік сот тиесілі мемлекеттің соты германия заңы
бойынша өкілетті емес болса; 2) егер жауапкер-неміс іс жүргізу елінде сотқа
шақыру қағазы не тікелей немесе құқықтық көмек көрсету арқылы германия заң
мекемелімен берілмесе; 3) шет мемлекеттің сотымен германия қоллизиялық
нормаларына сәйкес келмейтін қоллизиялық нормалар қолданылса және бұл
германия тарабының мүддесіне зиян келтіретін болса; 4) егер шешімді тану
германия заңының мақсаттарына мен бастауларына қайшы келсе; 5) егер екі
жақтылық қамтамасыз етілмесе.
Шешімді мәжбүрлі түрде орындау үшін борышқор аумағында тұратын немесе
мүлік орналасқан округтегі амтсгерихттің немесе ландгерихттің экзекватурасы
керек. Экзекватура шешімнің заңдылығын тексермей-ақ, яғни шешімді қабылдау
кезінде тиісті іс жүргізу немесе мүліктік заңдардың талаптарының
сақталғандығы тексерілмей-ақ беріледі. Дегенмен, бұл шешімнің танылуы талап
етіледі. Сондай-ақ шет мемлекеттің сотының сол сот үшін міндетті құқық
бойынша заңды күшіне енуі міндетті.
Жалпы құқық ілімі бойынша белгілі бір ақша мөлшерін төлеуге
міндеттейтін шет мемлекеттің сотының шешімі ағылшын құқығының ақшалай
міндеттеме күші болады және тиісті талап қою үшін негіз болады (action of
debt). Әйтсе де шет мемлекеттің сотының шешімі res judicata тудырмайды,
яғни мүдделі тараптың талабы бойынша ағылшын сотында істің екінші рет
қаралуына кедергі келтірмейді.
Сот прецеденттері негізінде қалыптасқан тәртіпті сақтай отырып 1933
жылғы ағылшын Актісі (Foreign jugements (reciprocal Enforcement) Act)
мұнымен қатар ағылшын сотының шешімдері үшін екі жақтылықты қамтамасыз
ететін шет мемлекеттердің соттарының шығарған шешімдерін тіркеудің айрықша
тәртібін енгізді. Екі жақтылықтың болуы Министрлер Кеңесінің бұйрығымен
анықталуы тиіс (Order in council).
Шет мемлекеттің сотының шешімі пайдасына шешілген іс жүргізудің тарабы
алты жыл ішінде шешімді егер ол шет мемлекеттің жоғарғы инстанциясымен
түпкілікті шығарылса және белгіл бір ақша қаражатын төлеуге байланысты
болса Жоғарғы сотта тіркеле алады. Бірақ, салық төлеуге және қандай да бір
айыппұл төлеуге байланысты шешімдер тіркелмейді. Бұл шешімнің тиісті шет
мемлекеттің заңы бойынша орындалу мүмкіндігін анықтау қажет, бірақ бұл
шешімді аппеляцияға беруге кедргі бола алмайды.
1933 жылғы Акт тіркеуден бас тарту жағдайларын да қарастырады.[20, 22
бет]
Шет мемлекеттің соты пайдасына шешілмеген тараптың өтініші бойынша
шешімді тіркеу туралы өтініштен келесі жағдайларда бас тартылуы мүмкін:а)
шешім 1933 жылғы Акті қолданылатын істерге жатпаса; б) шет мемлекеттің соты
шешім қабылдағанда өз юрисдикциясынан шығып кетсе; в) борышқор-жауапкер
істі бірінші инстанциялы сотта қарау кезінде сотқа уақытында шақырылмаса,
яғни сотта қорғалу мүмкіндігінен айрылса; г) шешім алдау арқылы алынса; д)
шешімді орындау Англияның бұқаралық тәртібіне қайшы келсе; е) шешімде
айтылатын құқықтар өтініш білдірушіге тиісті болмаса.
Шешімді тіркейтін сот тіркеуден бас тартуы мүмкін, егер, туындап
отырған дау бойынша осындай істерді қарауға құзіретті ағылшын сотының
шешімі қабылданған және заңды күшіне енген болса.
Шет мемлекеттің сотының юрисдикциясы in personam не in rem талаптрының
қайсысы туралы сөз болып отырғандығына байланысты. in personam талаптарына
байланысты шет мемлекетінің сотының юрисдикциясы борышқор осы соттың
юрисдикциясына ерікті түрде бағынса немесе сот ісі басталар алдында осы
мемлекеттің аумағында тұрса немесе іске қатысушы жауапкер корпорация тиісті
мемлекетте өз қызметінің негізін атқарсажәне осндай-ақ 1933 жылғы Актіде
көрсетілген өзге де жағдайларда бар деп есептеді. in personam талабына
отбасы істеріне қатысты, мұрагерлік, банкроттық туралы, компанияны жоюға,
ауру адамдар мен кәмелетке толмағандарға қатысты істер жатпайды.
In rem талабы бойынша шет мемлекетінің сотының юрисдикциясы сот
өндірісі басталған уақытта жылжитын немесе жылжымайтын мүлік тиісті
мемлекеттің аумағында болған жағдайда бар деп есептеледі.
Тіркеудің құқықтық салдарларына: тіркелген сот істері бойынша ағылшын
сотының шешімдері сияқты мәжбүрлі түрде орындау мүмкіндігін алады.
Қазіргі уақытта қандай да бір мемлекетті шет мемлекеттердің соттарының
шешімдерін тану мен орындауға міндеттейтін халықаралық құқықтың жалпы
танылған нормасы жоқ. Осыған байланысты әрбір мемлекет, оның қатарына
Қазақстан Республикасы да кіреді, қалай және қандай жағдайда шет
мемлекеттердің сот актілері танылып, орындалатындығын өз бетінше шешеді.
Біздің заңымызда шет мемлекеттердің соттарының шешімдерін тану мен
орындаудың жігі ажыратылған. Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу
кодексінің 425 бабында шет мемлекеттер мен арбитраждық соттардың шешімдері
Қазақстан Республикасында өзара екі жақтылық бастамасы негізінде заңдар мен
халықаралық шарттарда көрсетілсе танылып, орындалады делінген. Заңның бұл
нормасы бұл жағдайдағы шет мемлекеттер мен арбитраждық соттың шешімдерін
тану бірінші кезең болып есептелетінін және оны мәжбүрлі түрде орындаудың
алғышарты болып табылатынын көрсетеді. Адамзат тарихында қиын жағдайдан
немесе даулы қатынастардан және әділеттікке жетудің үш жолын білеміз:
Алланың соты, мемлекеттің соты, өзін өзі соттау және аралық сот.
Құқық туралы дауларды шешудің баламалы, демократиялық әдісін дамыту –
бұл азаматтар мен ұйымдардың бұзылған және даулы құқықтарын елде қорғаудың
тиімді жүйесін құру үшін қажетті алғышарт.[21, 66 бет]
Азаматтық дауларды шешудің баламалы, демократиялық жолдарының бірі
болып дауласушы тараптарға таңдау құқығы мен нақты құқықтық қатынастардың
субъектілері арасындағы қайшылықтарды реттеудің өркениетті нысаны болып
табылатын аралық сот өндірісі табылады.
Аралық соттар өзінің дамуын тарихтың тереңінен алады. Аралық соттар
туралы Гомер өзінің Иллиада поэмасында жазып кеткен болатын. Аралық
соттар мемлекеттік соттар құрылғанға дейін қолданыста болған болатын.
Аралық соттардың даму тарихын зерттеушілер шартты түрде төрт кезеңге
бөліп қарастырады.
Бірінші кезең өзінің бастауын ежелгі кезеңнен алып біздің дәуіріміздің
бірінші мыңжылдығының соңына дейін созылады. Аралық сот процедурасына
көбінесе Ежелгі Шығыс, Ежелгі Грек, Рим мемлекеттерінде жүгінген болатын.
Екінші кезең орта ғасырлар мен абсолютизм кензеңін қамтиды. Бұл кезеңде
аралық соттың қызметіне монархтың шексіз билігіне байланысты сирек жүгінген
болатын.
Үшінші кезең аралық соттың кең дамуына алып келген буржуазиялық
мемлекеттер мен капиталистік қатынастардың қалыптасу кезеңімен байланысты.
Төртінші кезеңнің басталуы Гаага бейбіт конференцияларының өткізілуі
(1899 және 1907 ж.ж.) мен аралық соттардың Тұрақты палатасының құрылуымен
байланысты. Бұл кезең қазіргі кезеңге дейін жалғасуда.
Қазақ даласында өзінің табиғаты бойынша аралық соттың бір түрі болып
табылатын билер мен қазылар соты болған.
Қазіргі көзде дүние жүзі бойынша аралық соттардың саны өте көп. Олардың
түрлерінің көпігіне қарамастан негізгі мәні бірдей: құқық туралы дауласушы
екі тарап үшінші тарапқа істі қарап, дауды шешіп беруді өтінеді. Осыдан
аралық сот немесе үшінші тараптың соты деген ұғым қалыптасады.
Қазақстан Республикасының егемендігін алып, елде нарықтық қатынастардың
дамуына байланысты аралық сотқа деген қажеттілік туындады. Жаңа кезеңнің
талабына сәйкес олардың қызметін жүзеге асырудың құқықтық базасын
қалыптастыру қажеттігі туындайды. Осындай объективті қажеттілікке
қарамастан Қазақстанда аралық сотты құру және оны дамыту оңайға соққан жоқ.
1993 жылы 4 мамырда Министрлер Кабинетінің қаулысымен экономикалық
дауларды шешу үшін құрылатын аралық соттардың Типтік ережесін бекітті.
Қаулының көптеген кемшіліктеріне қарамастан онда аралық соттарды құру
мүмкіндігі қарастырылып, олардың шешімдерін мәжбүрлі түрде орындау
мемлекеттік соттарға жүктелді.
Өкінішке орай, Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу
кодексінің қабылдануына байланысты аталған қаулының және 1992 жылғы 17
қаңтардағы Қазақстан Республикасындағы шаруашылық дауларды арбитраждық
соттардың шешу тәртібі туралы Қазақстан Республикасының заңының күшін
жоюына байланысты аралық соттардың шешімдерін мәжбүрлі түрде орындау
мәселесі заңды түрде бекітілмеді.
Аралық соттардың қазіргі қазақстандық құқықтық ілімі Қазақстан
Республикасының Конституциясына, Азаматтық іс жүргізу кодексінің
нормаларына (соттылық туралы АІЖК-нің 27-30 баптары, шет мемлекеттердің
соттары мен арбитраждық соттардың шешімдерін тану мен орындау туралы 425
бабы), Жоғарғы Соттың 2003 жылғы 11 шілдедегі сот шешімдері туралы
нормативтік қаулысына, 2004 жылғы 28 қаңтардағы Аралық соттар мен
Халықаралық коммерциялық арбитраж туралы заңдарына және 2005 жылғы 23
желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының Соттардың кейбір
заң нормаларын қолдануы мен аралық соттардың шешімдерін мәжбүрлі түрде
орындау туралы нормативтік қаулысына және сондай-ақ Қазақстан
Республикасының ратификацияланған халықаралық шарттарына негізделеді.
Қазіргі кезде аралық соттардың қызметін қосымша реттейтін қандай да бір
басқа да нормативтік актілер жоқтың қасы. Халықаралық шарттардың
нормаларының қолданылу басымдығы Қазақстан Республикасы ратификациялаған
шарттарда Қазақстан Республикасының заңдарында көрсетілгеннен басқа
ережелер бекітілген жағдайда халықаралық шарттардың нормаларының
қолданылатындығын білдіреді.
Шет мемлекеттердің соттарының шешімдерін өзара орындау көптеген екі
жақты және екі жақты шарттарда көрініс тапқан. Солардың негізгілеріне
келесілерді жатқызуға болады:
• ТМД мемлекеттерінің 1998 жылғы 6 наурыздағы ТМД-ға мүше мемлекеттер
аумағында арбитраждық, экономикалық және шаруашылық соттардың
шешімдерін өзара орындау тәртібі туралы келісімі (ҚР 1999 жылы 30
желтоқсанда ратификациялаған, басқа қатысушылары – Қырғызстан,
Тәжікстан, Армения, Беларус, Ресей, Өзбекстан, Украина, Әзірбайжан,
Грузия, Молдова, Түркіменстан);
• 2002 жылғы 7 қазандағы Кишинев қаласында жасалған азаматтық, отбасы,
қылмыстық істер бойынша құқықтық көмек көрсету мен құқықтық қатынастар
туралы конвенция (ҚР 2004 жылы 10 наурызда ратификациялаған);
• 1993 жылғы 22 қаңтардағы азаматтық, отбасы, қылмыстық істер бойынша
құқықтық көмек көрсету мен құқықтық қатынастар туралы Минск қаласында
жасалған конвенция (ҚР 1993 жылы 31 наурызда ратификациялаған);
• 1961 жылы 5 қазанда Гаага қаласында жасалған шет елдік ресми
құжаттарды заңдастыру талаптарын жоятын конвенция;
• Шет елдік арбитраждық шешімдерді тану мен орындауды жүзеге асыру
туралы 1958 жылғы 10 маусымдағы Нью-Йорк конвенциясы (ҚР 1995 жылы 4
қазанда қосылған);
• әртүрлі мемлекеттердің шаруашылық субъектілері арасындағы шаруашылық
дауларын қарастыру көзіндегі мемлекеттік баждың мөлшері мен орындау
тәртібі туралы Келісім (2002 жылғы 2 желтоқсандағы ҚР заңы);
• 1961 жылғы сыртқы сауда арбитражы туралы Еуропа конвенциясы (ҚР 1995
жылы 4 қазанда қосылған).
1.2 Аралық сот шаруашылық дауларды қарау құралы ретінде
Аралық сот институты өзінің тарихи түп тамырымен ежелгі сот әділдігінің
нысаны болып табылады, себебі адам табиғатына жақын даулы істерді әділетті
шешу үшін тәуелсіз үшінші тұлғаны тарту әлемнің барлық заңнамалық
жүйелерінде жарияланған табиғи құқық болып табылады. Аралық сот өндірісінің
белгілері әртүрлі халықтың көптеген ежелгі жазбаларында, Рим құқығының
нормаларында, Еркін халықтың Цех құқықтарында, Канондық құқықтарда және
көптеген басқа да ежелгі және орта ғасырлық құқық дерек көздерінде
сипатталады. Бұл аралық сот институтының өркениетті сот жүйесінің
туындауына, дамуына және көтерілуіне орасан зор әсер еткендігін білдіреді.
Тарих бүкіл халықтың және мемлекеттің тағдыры аралық соттың қолында
болғандығын біледі, мысалы, Гуго Гроций (1583 – 1645жж. голландиялық заңгер
және халықаралық құқық негізін салушы) Фукидидаға (афиналық тарихшы, б.д.д.
460 – 400 жж.) сілтеме жасап, лакедемонян және аргосшылар шартында: "Егер
одақ мемлекеттердің бірі одақтас мемлекетпен дауласатын болса, онда даулар
делдал болып саналатын мемлекеттің құзырында қаралсын деп келісілгендігін
жазды. Сонымен қатар Гуго Гроций соғысты болдырмау мақсатында даулы
мәселелерді шешу үшін аралық делдарды сайлау – бұл әділдік пен
бейбітшілікті жақтаушылардың өтетін қасиетті жол. Осылайша, бұрынғы ұлы
корольдер мен халықтар осы жолмен жүрген деп жазды.
Аралық соттың шешімі негізделген тәуелсіздік пен әділдік қағидаттары
дауларды шешу барысында жоғары объективтілікке қол жеткізуге мүмкіндік
береді, сондықтан ғасырлар бойы аралық сот мемлекеттік әділетпен қатар
дауларды шешудің заңды тәсілі болып саналған. Араб елдері сот жүйесін құра
отырып, басында-ақ мемлекеттік емес аралық соттың негізіне бағынған.
Қытайда және Жапонияда келісушілік процедуралары бұрыннан мінез-құлықтың
конфицуанды моделінің табиғи құрам бөлігі болып табылады. Аралық сот шешімі
аясында дауларды шешуде азаматтардың құқығын ресми бекіткен Франция, өзінің
Конституциясына 1791 жылы сауда, шаруашылық және өзге экономикалық дауларды
шешудің тиімді құралы ретінде аралық сотты дамытудың жаңа кезеңін енгізді.
Уақыттың желісімен аралық сот өндірісі әдет-ғұрыптардың және іскерлік
айналыс этикасының қалыптасуына белсенді ықпал ете отырып, дами түсті,
жетілдірілді.
Бүгінгі күні, XXI ғасырдың дамыған елдерінде 70-тен 90 %-ға дейін
экономикалық және халықаралық құқықтық даулар аралық сот өндірісінің
режимінде қаралады. Қазіргі уақытта аралық сот еліндегі даму азаматтық
қоғамның даму көрсеткіші ретінде қаралады және аралық сот өндірісінің заңды
қол жетімділігін бекіткен елдің инвестициялық рейтингін анықтауда
ескеріледі.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасы әлемдегі қарқынды дамып келе
жатқан елдердің бірі болып табылады, бұл экономиканың феноменальды дамуымен
және әлемдік экономикалық жүйеге қарай белсенді интеграциясымен негізделеді
және сөзсіз, біздің елдің гүлденуіне маңызды үлес қосқан аралық (төрелік)
сот институтының дамуы және бизнестегі өркениетті қарым-қатынастары болып
табылады.
Қазақстан Республикасындағы аралық сот қызметінің Конституциялық негізі
ҚР Конституциясының 13-бабының 1-тармағы болып табылады: Әркiмнiң құқық
субъектiсi ретiнде танылуына құқығы бар және өзiнiң құқықтары мен
бостандықтарын, қажеттi қорғанысты қоса алғанда, заңға қайшы келмейтiн
барлық тәсiлдермен қорғауға хақылы. Бұл қағидатты ҚР АК 9-бабы нақтылайды,
ол азаматтардың құқықтарын сотпен қорғау аспектісінде аралық (төрелік)
сотты жалпы құзырлы сотқа теңейді. Аралық және төрелік соттардың қызметін
ҚР Аралық соттар туралы және Халықаралық коммерциялық төрелілік туралы
заңдар реттейді. Қазақстан Республикасы аймақтықты қоса алғанда, төрелік
мәселелеріне қатысты негізгі халықаралық конвенцияларды және келісімдерді
біріктірді және бекітті. Бүгінгі күні олар Қазақстан Республикасының
қолданыстағы құқықтық элементтері болып табылады.
Аралық сот өндірісі айқын артықшылықтардың толық кешеніне ие, оларға
келесілер жатады:
• Тәуелсіздік және объективтілік. Тәуелсіздік аралық сот өндірісінің
ережелері сотқа сенімділікті арттыратын пікірлердегі моральдық қасиеттерді
және тәуелсіздікті назарға ала отырып, дауласқан тараптарға олардың
дауларын қарайтын тұлғаларды дербес таңдауға мүмкіндік береді.
• Істі қарау жеделдігі. Дәстүрлі мемлекеттік сот өндірісі шешімдер
бойынша инстанцияларға шағымдану мүмкіндігімен сот процестерінің
ұзақтығымен сипатталады, аралық соттың шешімі соңғы шешім болып табылады
және егер шешімде өзге мерзім және тәртіп көрсетілмесе, ол сол сәтте күшіне
енеді.
• Кәсіптілік және құзыреттілік. Аралық соттардың ерекшелігі кәсіптілік
деңгейі жоғары, құзыреттілігі және бейтараптығы, себебі бұл қасиеттерге
лайықты болмау нақты аралық соттың дауларды шешу құралы ретінде талап
етілмеуіне алып келуі мүмкін. Әділдіктің аралық сотқа жүктелуіне қойылатын
қатаң талаптар аралық соттың мінсіз беделін қамтамасыз ету қажеттілігімен
және даулардың объективті және әділетті шешілуіне мүдделі тұлғалардың
аралық сотқа сенімімен негізделген.
• Процестің үнемділігі. Аралық сот алымының мемлекеттік бажға мөлшерлес
және барлық инстанциялармен бір деңгейде болған кезде аралық сотта дауларды
қарау жалпы құзырлы сотпен салыстырғанда арзан болады;
• Ыңғайлылық. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
“Экономика және қаржы” факультеті
Құқықтық пәндер кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Аралық соттар: құқықтық табиғаты
Беттер саны ____
Орындаған: Шойынжанов Б.
(студенттің аты-жөні)
2010 жылдың “ ” __________ қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі,
з.ғ.к., доцент __________________ Кунхожаева Г.Н.
Ғылыми жетекші,
з.ғ.к.: __________________ Атаханова С.К.
(қолы) (аты-жөні)
Норма бақылаушы____________________ ___________________
(қолы) (аты-жөні)
Арнайы тараулар кеңесшілері:
_________________ ________________ ___________________
(тарау) (қолы) (аты-жөні)
_________________ ________________ ___________________
(тарау) (қолы) (аты-жөні)
_________________ ________________ ___________________
(тарау) (қолы) (аты-жөні)
Сын пікір беруші ________________ __________________
Алматы, 2010
КІРІСПЕ
Қоғамдағы экономикалық, әлеуметтік, саяси даму сатылары заңның дамуына
да елеулі ықпал ететіні анық. Әлемдік заң тәжірибесінің өткен ғасыр өткелі
экономикалық дауларды шешудің бір механизмі ретінде аралық сот талқылауын
белсенді қолдану тәжірибесімен тарих бетінде із қалдырары сөзсіз. Бұзылған
азаматтық құқықтарды қорғаудың маңызды құралдарының бірі ретінде оларды
тараптармен сайланатын аралық (арбитраждық) соттар арқылы қорғау ерекше
орынға ие. Ол тек қана қарапайым мемлекеттік емес сот құрылымы болып қана
қоймай, сонымен бірге, ең алдымен, мемлекеттік сот өндірісі жүйесінің
маңызды баламасы бола білді. Қазіргі таңда аралық сот талқылау институты
шапшаңдықпен дамып келеді. Бұл халықаралық сауданың дамуы, өндіріс, ғылым
және техника салаларындағы ынтымақтастықтың кеңеюімен, сондай-ақ дамыған
және дамушы елдерде шетелдік инвестициялардың кең қанат жаюымен байланысты
болып отыр. Бұзылған азаматтық құқықтарды аралық соттар арқылы қорғау бүкіл
әлемде кеңінен қолданылады. Тіпті, мұндай қорғаудың нысаны туралы Қазақстан
Республикасы қосылған халықаралық конвенциялар да өмірге келген.
Баршаға белгілі болғандай, аралық соттардың қызмет етуі өркениетті
елдерде шетелдік инвесторлар үшін жалпымен бірдей мойындалған кепілдік
болып табылады. Сондықтан да елімізде аралық сот талқылауы институтының
Қазақстанның тәуелсіздік алуымен, сондай-ақ нарықтық экономикаға бет бұрып,
шетелдік инвестицияларды белсенді түрде тартуға бағыт алуымен қатар пайда
болғаны кездейсоқ жайт емес. Аралық соттарды Қазақстанның заңдық
тәжірибесіне енгізу үрдісінің өзі жеткілікті түрде еш ауыртпалықсыз өтті
деуге болады, себебі аралық соттардың табиғаты ежелгі қазақ әдет-ғұрып
құқығының, тәуелсіз билер сотының бір туындысы іспеттес. Қазіргі таңда,
егеменді Қазақстанда 1993 жылдан бастап аралық соттар өзін дауларды шешуде
сенімділігімен, бейтараптылығымен және тиімділігімен көрсете білді деп
сенімді айтуға болады.
Қазіргі таңда Қазақстанда 15 астам аралық соттар жұмыс істейді, олардың
ішінде Қазақстан Республикасының Халықаралық Арбитраждық (аралық) Соты (ары
қарай – ҚР ХАС) да бар. ҚР ХАС тұрақты жұмыс істейтін, мемлекеттік емес
орган, және де бұл оған деген сұраныстың белсенді екенін және сот
тәжірибесінде оң нәтижелілігін түсіндіреді.
ҚР ХАС отандық, халықаралық құқық, сондай-ақ кез-келген мемлекеттің
құқығының нормасы бойынша дауларды қарастырады. Аралық сот талқылауын
әкімшілік жүргізу және ұйымдастыру Сот Регламентіне сәйкес жүзеге
асырылады.
Әлемдік тәжірибеде экономикалық немесе мүліктік сипаттағы дауларды
шешудің арбитраждық (аралық) талқылау, ал халықаралық қатынастарда – түпкі
мәні бойынша халықаралық коммерциялық қатынастарда арбитраждық (аралық) сот
болып табылатын халықаралық коммерциялық арбитраж сынды институты
қалыптасқан және қолданылып келеді. Қазіргі кезде аралық соттармен дауларды
қарау бойынша сот тәжірибесіне талдау арбитраждық талқылаудың қажеттілігін
арттыратын бірқатар оң факторларды атап көрсетуге мүмкіндік береді.
Солардың кейбіреулерін атап өтелік.
Аралық соттардың құрылымы – ол тараптардың үстінен емес, тараптардың өз
еркінен туындайтын болғандықтан олардың мүдделеріне қызмет етеді. Тараптар
өз кезегінде сот шешімін сөзсіз және өз еркімен орындауға міндеттенеді.
Аралық соттардың құрамына, әдетте, тек заңгер мамандар ғана емес,
сондай-ақ экономика және қаржы, салық салу, өндірістік және ауылшаруашылығы
өндірісіндегі мамандар да кіре алады. Мұндай құрамдағы сот әртүрлі күрделі
мүліктік дауларды шешуге мүмкіндігі бар.
1 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АРАЛЫҚ СОТ ТАЛҚЫЛАУЫ
1.1 Аралық соттар институтының дамуына тарихи шолу
Кеңес дәуірі кезіндегі аралық соттың даму кезендерінен сол кездегі
аралық сот элементтерін тарих беттерінен көруге болады. 1917 жылдары Ресей
үкіметінің ішінде түрлі ірткіліктер пайда бола бастады. Ресейдің осындай
құбылыстарын байқаған қазақтың бас көтерер азаматтары жаңа жоспарларды өз
халқы үшін ойластыра бастады. 1917 жылы Алихан Бөкейханов бастаған қазақ
зиялылары Алаш-орда партиясын дүниеге әкелді.
Сол кездегі Алаш-орда партиясы, Қазақстанды Қырғыз Республикасынан
бөліп жеке мемлекет ретінде қалыптастыру негіздерін партияның негізгі
мақсаты ретінде қарастырды.
Алаш-орда партиясы Қазақстанда өз билігін орнатқан жерлерінде бірнеше
рет өз соттарын ұйымдастыруға тырысты. 1918 жылы 26 шілдеде Алаш-орда
төрағасы Бөкейханов Омск қаласындағы колчактық министрлер кеңесіне жедел-
хат жолдады: ...Қырғыз-большевиктері үшін ерекше қырғыз соты
ұйымдастырылғанын хабарлайды. Алаш-орда және тергеу комиссиясы тергеу
өндірісін бөгемейді, Алаш-орда өзінің екі өкілін Семейдің тергеу
комиссиясына уакытша іс сапарға жіберді....
Алаш-Орда өз адамдарынан ғана сот құрмақшы болды. 1918 жылдың 17
қазанында Қостанай қаласында Алаш-орданың уездік съезі өтіп, мынадай
қаулы шығарды: Құрамы бес адамнан тұратын, оның үшеуі басқа қызмет
істемейтін адамдардан аталған съезде сайланатын, ал екеуі жергілікті Алаш-
орда бөлімінен сайланатын қырғыз соты ұйымдастырылсын. 1919 жылы 23
тамызда колчактық министрлер советімен Алаш-орда ұсынған Қырғыз соты
туралы ереженің жобасы бекітілді.
Осы жоспармен Ақтөбе, Темір, Елек, Ырғыз уездерінде уездік халық
соттарын Құру қарастырылды. Әрбір халық сотында екі заседатель әділ сот
өндірісі тоқтап қалмас үшін үнемі ешқайда кетпей, кезектесіп мәжіліс
өткізеді. Әрбір уъезд үшін ірі қылмыстық істерді, сонымен қатар
контрреволюциялық істер бойынша революциялық трибунал сотына қарасты
істерді қарайтын тергеу комиссияларын ұйымдастыру көзделді.
Сол кезеңдегі тергеу комиссияларының рөлі оларға алдын ала тергеу
кызметі ғана емес, сонымен бірге кейде сот қызметінің де жүктелгендігімен
анықталғанын айта кету керек.
Социалистік Қазан төңкерісі біздің еліміз халықтарының ғасырлық құлдық
бұғауын үзіп, қанаудан азат етті. Орталықта басталған социалистік
революцияның бір ерекшелігі, оның жан-жаққа тез тарауында болды.
Социалистік революцияның маңызды міндеті қанаушы мемлекеттік аппаратты
жойып, социалистік мемлекет аппаратын құру болды.
Социалистік революцияның келуімен қанаудың құралы болып келген ескі
соттар да жойылды. 1917-1920 жыл кезеңдерінде Қазақстанда жаңа сот құрылымы
саласында ірі революциялық процесс жүрді: ескі революцияға дейінгі соттарды
жойып, кеңестік сот жүйесін құру. Буржуазиялық Уақытша өкімет революцияға
дейінгі сот жүйесіне ешқандай да өзгеріс енгізбегендіктен, социалистік
революция Қазақстанда патшалық сот жүйесінің үстіне келді.
Ол тек қана жаңа жағдайға ыңғайланумен шектелді және де Уақытша
өкіметтің Қазақстанға көзқарасы патшалық самодержавиенің қөзқарасынан
айырмашылығы болмады. Керенский, Мемлекеттік думада сөйлеген сөзінде былай
деп ашық айтты: Түркістан және далалық қырғыз облыстары бұл Тула және
Тамбов губерниялары емес. Оларға ағылшындар мен француздар өз колонияларына
қарағаны сияқты қарау керек.
Сонымен қатар, Алаш-орданың азаматтарының сот жүйесін өзгертіп құруға
деген жоспарларын әрқашан алға ұстады. 1918 жылдың 17 қазанда Қостанай
қаласында мынадай қаулы қабылданған Алаш-орданың уездік съезі болды:
құрамы бес адамнан тұратын уездік қырғыз соты ұйымдастырылсын, ол бес
адамның 3-і басқа қызмет істемейтін адамдардан сайлансын, 2-і жергілікті
Алаш-орданың мүшелері арасынан сайлансын. 1919 жылы 23 тамызда колчактық
министрлер кеңесімен Алаш-орда ұсынған қырғыз соты туралы Ереженің
жобасы бекітілді.
Осы Ережемен 1917 жылғы 24 қарашадағы соттар туралы СНК декретімен
таратылған Қазақстанда патшалық сот жүйесін қайта қалпына келтіруге қадам
жасалды. Кеңес территориясында патшалық Ресей соттарын жою фактісінен 1919
жылы 5 шілдеде Орынбордың губерниялық кеңестерінің атқару комитеті халық
соттарын ұйымдастыру туралы бұйрық шығарды. Осы бұйрықпен 1918 жылғы 30
қарашадағы РСФСР халық соты туралы ережемен қарастырылған соттың
ұйымдастырылуы мен қызметінің негізгі принциптері бекітілді.
Өз қызметінде халық соттары осы Ережені және жұмысшы-шаруа өкіметінің
басқа да декреттерімен, сонымен қатар социалистік құқықтық сананы
басшылыққа алу керек болатын. Халық соттарын ұйымдастыру мен оны жүргізудің
көптеген маңызды мәселелерін бұл бұйрық қозғаған жоқ, бірақ бұл
Қазақстандағы сот тарихы жөніндегі ежелгі құжат болды.
Ең алғашқы Қазақстанның сот құрылымы мәселелері 1919 жылғы 10
шілдедегі Қырғыз өлкелік басқармасы бойынша Революциялық комитет туралы
Уақытша ережемен шешілді.
Уақытша ережемен Қазақстандағы сот органдарының төмендегі жүйесі
қарастырылды: а) аралық соттар, б) уездік халық соттары және солардағы
тергеу комиссиялары, в) Қырғыз өлкелік революциялық комитетіндегі округтік
халық соттары, г) революциялық трибуналдар. Уақытша ережеде аралық сот
туралы былай делінген: Қырғыздар арасындағы барлық дау-шарлар жауапкердің
мекен жайы бойынша ауылдық және болыстық атқару комитеті төрағалығының
аралық сотымен шешіледі. Іс бойынша шағымданушы және қадағалаушы
инстанциясы уездік халық соты болды [1, 48-50].
Аралық сотқа байланысты келесі деректі қарастырайық. Аралық сот
(третейский) туралы уақытша сот ережеде қарастырылғаны бойынша қырғыздар
арасында туындаган ауыр істерге жауап беруші тұлғаның тұрақты тұрғылықты
жерінде аралық соттың атқарушы комитеттерімен қарастыру көзделді. Аралық
соттың қадағалау кассациялық инстанциясы болып уездік халық соты саналды.
1919 жылы 24 қазан айында уақытша ереженің дамыту бөлімшесімен арнайы
орыс және қазақ тұрғындарына байланысты аралық (третейский) сот туралы
нұсқау қабылданды, осы нұсқауда азаматтардың бас бостандықтарынан айыру
мерзімі бір жылдан аспайтын немесе ақша сомасы мың рубльден жоғары емес
қылмыстық істерді қарау аталған аралық (третейский) соттың қарау құзыретіне
берілді [1, 132-155].
Бұл кездегі уездік халық соты уездегі тұрғындардың ұлттық құрамын
ескере отырып құрылды. Қазақ және орыстар аралас тұрған жерлерде ол екі
бөлімнен тұрды: қазақ және орыс, ал бір ұлт басым болған жерлерде бір ғана
бөлімнен тұрды, бірақ істі қарау барысында мүдделі ұлттың тең дәрежеде
қатысуымен қарастырылды.
Уездік халық сотында іс қарау құрамында бөлім төрағасы-тұрақты халық
судьясы және кезекті екі заседательдің қатысуымен жүзеге асырылуы тиіс
болатын. Уездік халық соты революциялық трибуналға жататын істен басқа
барлық қылмыстық және азаматтық істерді қарады.
Істі қарау әдеттегі құқық негізінде жүргізілді. Контрреволюциялық
қылмыстар жөніндегі істерді қарау үшін революциялық трибунал
ұйымдастырылды. Сонымен, шетел интервенциясы мен азаматтық соғыс
кезеңіндегі РСФСР сот құрылымы тәжірибесіне сәйкес Уақытша ережемен
Қазақстанда - халық соты және революциялық трибунал сияқты сот аппаратының
екі саласын құру қарастырылды. Бұл екі жақтылық сол кездегі жағдайдың
күрделілігімен түсіндіріледі. 1919 жылы революциялық трибуналдармен қатар
Қазақстанның халық соты жүйесі де құрыла бастады. 1919 жылы 10 шілдедегі
Уақытша ереже шыққаннан кейінгі алғашқы айларда халық соттарын құру баяу
жүрді, бұл сол кездегі Қазақстанды басып алған әскери әрекеттердің нәтижесі
болатын.
1919 жылы қыркүйектен бастап сот аппаратының ұйымдастырылуы жөніндегі
жұмыс жандана бастады. 1919 жылы 1 қазанда Қырғыз революциялық комитеті
құрамынан Қазақстанның сот құрылымы жөніндегі жұмысты басқаратын юстиция
бөлімі құрылды. 24 қазанда осы бөліммен 1919 жылғы 10 шілдедегі Уақытша
ережені дамытуда орыс және қазақ тұрғындарына арналған аралық соттар туралы
арнаулы нұсқаулық жасалды.
Нұсқаулық аралық сотқа бір жылға дейінгі бас бостандығынан айыру жазасы
немесе 1000 рубльге дейін қаржылық айып салатын қылмыстық істерді қарау
құқығын берді. Аралық соттар халық соттарымен ауыстырылған уақытша сот
органдары болып табылды. Азаматтық істер бойынша аралық соттарға шек
қойылмады. Халық арасында беделі бар, сенімге кірген, жергілікті халықтың
салт -дәстүрін жақсы білетін барлық азаматтар аралық судья болып сайлана
алды. Оларды тараптардың өзі таңдап алды немесе кеңестер келісімге келмей
жатса, тараптардың аралық судьяға қарсылық білдіруге құқығы болды. Сот
шешімі жергілікті кеңесте сақталатын айрықша кітапқа жазылады және халық
сотына шағым беруіне болады [1, 48-53]. М. Сапарғалиевтің осы деректеріне
байланысты біз аралық сот 1919 жылғы 10 шілдедегі "Қырғыз өлкесін басқару
жөніндегі революциялық комитет туралы" Уақытша ережемен құрылып өз қызметін
атқарғанын көре аламыз.
1 қазаннан бастап Кирвоенревкомының әділет бөлімі халық соттарын
ұйымдастыруға кірісті.
1919 жылы 31 қазанда Темір уездік ревкомына қатынас қағазы жіберілді,
онда былай деп жазылған: Военревкомның юстиция бөлімі Темір қаласында
Темір уезіне екі бөлімі бар бір ғана Уездік Халық сотын ұйымдастыру
ұсынылады, ал соңынан аумақты әскери әрекеттерден тазарту мөлшері бойынша.
Ревкомға бөлімшелік екі халық сотын ашу ұсынылады, сонымен қатар екі
бөлімімен осы және басқа соттар штатының қосымшасына сәйкес. Дәл осындай
қатынас қағазы 1919 жылдың I қарашасында Орал облысы Елек уездік атқару
комитетіне, 5 қарашада - Қостанай уезінің Адамовский аткару комитетіне
жіберілді. 10 қарашада юстиция бөлімі Қазақстанда халық соттарын, тергеу
комиссияларын және революциялық трибуналдар ұйымдастырудың нақты жоспарын
жасады.
1919 жылдың 29 қазанында Кирвоенком төрағасы мен Кирвоенком юстиция
бөлімінің меңгерушісі Ақтөбе тергеу комиссиясына үкім жіберді, онда былай
деп жазылған: Көпке ұзамай ұйымдастырылатын Революциялық Трибуналдың
ұйымдастырылмағанын ескере отырып, Қырғыз Ревкомы тергеу комиссиясына
алыпсатарлық, самогон қою және 50 000 рубльге дейін кінәлі адамға айыппұл
салатын және 3 айға дейін мәжбүрлі жұмыспен өтеу сияқты істерді шешуге
құқық берді. Юстиция Комиссариат бойынша жергілікті мекемелер қызметін
біріктіріп, басшылық жасау үшін осы жылдың 27 қазандағы Облыстық атқару
комитетінің қаулысымен Заң бөлімі ашылды.
1919 жылдың аяғында және 1920 жылы халық соттары Қазақстанның барлық
аумағында құрылды. 1919 жылдың желтоқсанында Кирвоенкомның юстиция
бөлімімен Халық сотына нұсқаулық жасалды. Бұл нұсқаулықтың негізіне 1918
жылғы 30 қарашадағы РСФСР халық соттары туралы Ережемен бекітілген халық
соттарының ұйымдастырылу принциптері мен қызметі алынды. Нұсқаулықта
Қазақстан аумағында бір ғана халық соты қызмет ететіндігі бекітілді.
Мұнымен халық соттары негізгі сот органы болып табылды. Халық соты үш
құрамда әреқет етті: жеке халық судьясы, екі заседателі бар халық судьясы
(бөлімшеліқ халық соты) және алты заседателі бар халық судьясы (уездік
халық соты). Халық сотының құзырына контрреволюциялық қылмыстар туралы,
лауазымдық, шпионаж, кеңес өкіметін дикредитациялау және алыпсатарлық,
революциялық трибуналға қарасты істерден басқа барлық қылмыстық және
азаматтық істер қарастырылды.
Кеңес одағының саясаты бойынша адам құқықтары жерге тапталды деп айта
аламыз, оны мына деректен көре аламыз. Кеңестік құқық қорғау органдары
ешқандай да кеңестік заңдармен санаспай, жүгенсіздік жасады. Бұл жағдайда
Алаш бағдарламасы жобасының аталған қағидасын аудару, әрине, қауіпті
болар еді.
Жобаның іс жүргізу-құқылық мәселелерге арналған қағидалары кепіл болып
табылды. Бұл кінәсіздік призумциясы. Ол мынадай түрде көрсетілген: Сот
сұрамай, билік айтылмай, тұтқын қылмаушылық- Без судебного рассмотрения и
решения не лишать свободы. Демек, адамды бас бостандығынан айыру үшін сот
тергеуін жүргізіп, айыптау үкімін шығару қажет [2, 302].
Аралық сот қоғам тарихындағы кәсіпкерлердің арасындағы дауларды
қарастыратын ең алғашқы мемлекеттік емес сот болып табылады және дауларды
шешудегі неғұрлым демократиялық орган.
Әділдік орнайтын жер - бұл адамдар өздерінің қиын сұрақтарына жауап
табатын және өздері тап болған немесе тап болатын өмірдегі қарапайым емес
жағдайлардан шығу жолы.
Адамзат қоғамының қалыптасуындағы бастапқы кезеңде пікір айтумен даудың
шешіміне қолжеткізуші тараптар солардың пікіріне, ой байламына сенетін
адамдар айналысты. Қағида бойынша соттық дау-шараларды қарайтындар өмірлік
тәжірибесі анағұрлым мол, дана ақсақалдар, билер сияқты беделді адамдар
болған. Азаматтар дауды шешуді, туғаннан немесе мұрагерлігі бойынша емес,
өздерінің жеке бастарының білімділігімен, руластары мен тума-туысқандарының
сенімімен атқарды. Аралық сот институты азаматтардың арасындағы белгілі бір
дау-дамайларды өздерінің келісімдерімен шешуге келіскен келісімшарт
негізінде әділдіктің шыңына жетуге, сол салада арнайы білімі бар дербес
тұлғалармен, арнайы құрылған адамдар тобымен құрылады.
Аралық соттар халық соттары салдарынан өзгертілген уақытша сот
органдары болып табылды.
Қырғыздар арасындағы барлық дау-шаралар жауапкердің жергілікті мекен-
жайы бойынша болыстық, ауылдық атқару комитеттерінің төралқасында аралық
сотпен шешіледі. Аралық сот шешімі кассациялық тәртіппен қырғыз уездік
халық соты бөліміне шағымдануға берілуі мүмкін болды. Уездік халық соты
заңгерлік бақылау тәртібімен аралық сот үкімін алып тастап, басқа құрамдагы
аралық соттың қарауына қайтадан беруге құқылы.
Уездік сотқа жататын істер сотқа дейін аралық сотпен қаралып, оның
шешімі уездік соттағы аралық тіркеуге жазылуын қажет етті. Алдын ала тергеу
жүргізуді талап ететін тонау, кісі өлтіру және т.б. істер бойынша уездік
сотта тергеу комиссиясы құрылып, іске тергеу жүргізілетін болды [17,45-57
].
1917-1990 жылдар аралығындағы аралық сот туралы тарихи деректерді
қарастырып оларды саралай келе келесідей пайымдаулар жасауға болады.
1917-1920 жылдары қазақ зиялыларымен құрылған Алаш-орда партиясы
аралық сот (третейскиий) сол кездегі сот жүйесінің бір бөлігі ретінде
"Қырғыз өлкесін басқару жөніндегі революциялық комитет туралы" қабылдаған
уақытша ережеге байланысты қызмет атқарды.
Уақытша ережемен Қазақстандағы сот органдарының төмендегі жүйесі
қарастырылды: а) аралық соттар, б) уездік халық соттары және солардағы
тергеу комиссиялары, в) Қырғыз өлкелік революциялық комитетіндегі округтік
халық соттары, г) революциялық трибуналдар.
Уақытша ережеде аралық сот туралы былай делінген: Қырғыздар арасындағы
барлық дау-шаралар жауапкердің мекен-жайы бойынша ауылдық және болыстық
атқару комитеті төрағалығының аралық сотымен шешіледі,-дейді М.Сапарғалиев
өз еңбектерінде.
М. Шаламовтың пікірі: 10 шілдедегі 1919 жылғы Уақытша ережеде қазақ
және орыс халқына арналған аралық сот арнайы нұсқаудың заңдылықтарына
байланысты жүргізілді. Нұсқауға байланысты аралық соттың қызметіне 1 жыл
бас бостандығынан айыру немесе 1000 рубльге дейін (ренжіту, тіл тигізу,
қоқан-лоқы көрсету, озбырлық, жала жабу, ұрлық 2000 рубльге дейін,
әйелдердің тең құқықтарын бұзу және т.б.) ақша қаражатын өндіріп алудан
аспайтын қылмыстық істерді қарау құқығын берді.
Х.С Сулайманованың пікірі: 1921-1925 жылдары қазақ ауылдарында
советтік соттармен қатар би соттарының қалдықтары ақсақалдық соттар,
аралық соттың бір түрі ретінде аттарын жамылып, сот ісінің қызметін
жүргізді, олар тек азаматтық істер емес, күрделі қылмыстық істерді де
шариат әдет ғұрыптарына байланысты қарастырды.
Н. Максимовтың пікірі: Семиречинского обласного съезда Советов (1918 г)
нашала возможным предоставить каждому сельскому исполкому право
организовать в случае надобности сельские третейские суды. Съезд Советов
одобрил это предложение юридической секции и в своем постановлении от 2
ноября 1918 года записал: Для решения мелких дел создать при
сельисполкомах сельские суды на третейских началах.
Түркістанда аралық соттар 1918 жылдың екінші жартысында пайда бола
бастады. Сотты құрудың мақсаты, жаңа пайда болған жергілікті халық сотының
жұмыстарын жеңілдетуге жеңіл істер аралық сотта қаралу деңгейі жоғарғы
дәрежеде болды деп көрсетілген Вестник Комиссариата внутренних дел,
№6.1918.- 16 с.
Н. Максимов былай дейді: Жергілікті тұрғындардың аралық (третейскии)
сотқа жүгінуі оларға толықтай құқық береді, егер тараптар аралық сотқа
сенсе немесе сыйласа өздерінің дауларын жоғарғы дәрежеде әділетті түрде
шешілуіне кепілдік беріледі.
З.Ж. Кенжалиевтің пікірі: 1917-1920 жылдары кейбір даулар "жігіт
ағасы" "ақсақалдармен" қазақ әдет құқығы нормаларымен тараптардың шақыруы
бойынша шешілетін еді. Егер тараптар дауды шешуге келіспеген жағдайда Қазақ
Ревкомындағы жергілікті Кеңестік аралық сотта дау шешілетін, аралық соттың
шешімі соңғы болып саналып орындалуға жататын Міне осы және басқада
көрсетілген тарих беттерінде жазылып осы күнге дейін арнайы жинақталып
қарастырылмаган еңбектерді жинақтап біз 1917-1921 жылдар аралығында
Қазақстанда аралық соттар пайда болып өз денгейінде қызмет атқарған деп,
жоғарыда келтірілген тарихи деректерге сүйене отырып толықтай куә бола
аламыз.
Соттың шығарған шешімі тек сол сот шешім қабылдаған мемлекеттің
аумағында ғана заңдық күші болады. Шет елдік соттардың шешімдері қандай да
бір мемлекеттің іс жүргізу заңдарына сәйкес шет елдік сот шешімдерін тану
мен орындауға жол берген жағдайда ғана заңдық күші болады.
Шет мемлекеттердің сот шешімдерін тану мен мойындауға байланысты
қажеттілік негізінен әр түрлі мемлекеттерде тұратын тұлғалардың арасында
туындайтын сот істерінің басым көпшілігінің пайда болуына алып келетін
экспорттық-импорттық сауданың дамуымен байланысты. Егер, мысалы, ағылшын
фирмасы британ сотының шешімі бойынша француз фирмасынан келісімді
орындамау нәтижесінде шығындарды өндіріп алу құқығы берілсе, онда ағылшын
фирмасы үшін соттың бұл шешімінің Францияда танылатындығы және ол бойынша
жауапкердің Франциядағы мүлкінен өндіріп алу мүмкіндігінің болуы маңызды.
Шет мемлекеттің сот шешімін тану – бұл өз мемлекетінің соты сияқты
азаматтық құқықтар мен міндеттерді растау болып табылады. Мысалы, А.
Франциядағы Б.-ға талап арыз қойып Француз соты талапты қанағаттандырмайды.
Кейіннен А. Б.-ның Англияда болуын пайдаланып сол құқықтық қатынас бойынша
британ сотына арызданады. Б. алдында осы іс бойынша шығарылған шешім
бойынша қарсылық білдіре алады ма? Қанағаттандырарлық жауап британ сотының
француз сотының шешімін мойындағандығын білдірер еді.
Шет мемлекеттің сотының шешімін мәжбүрлі түрде орындау тек мұндай
орындау сұралып отырған мемлекеттің құзіретті билік органдарының тиімті
қаулысы негізінде жүзеге асырылады. Британ сотының шешімі нәтижесінде
Франциядағы жауапкердің мүлкінен өндіріп алуға болды ма? Шет мемлекеттің
сотының шешімін мәжбүрлі түрде орындау мен оны шешу мәселесі француз
азаматтық іс жүргізу заңына байланысты шешіледі.
Шет мемлекеттің сотының шешімін тану оны мәжбүрлі түрде орындаудың
алғышарты болып табылады, дегенмен мәжбүрлі түрде орындау үшін көбінесе
шешімді танудан басқа қосымша талаптар қойылады.
Шет мемлекеттердің соттарының шешімдерін тану мен орындау мәселесінде
келесілерді ажырату қажет:
Экзекватура жүйесін, яғни шет мемлекеттікі болып табылатын шет
мемлекеттің сотының шешімін тану мен орындау. Бұған: Француз жүйесі,
Германия жүйесі, 1933 жылғы акті бойынша шет мемлекеттердің шешімдерін
тіркеудің ағылшындық жүйесі жатады. Экзекватура беру құрлықтық Еуропа
елдерінің басым көпшілігінде, кейбір латын америкасы елдерінде, японияда
және т.б. елдердің құқықтарында қарастырылған.
Ағылшын-американдық жалпы құқық жүйесінде шет мемлекеттердің соттарының
шешімдері жаңа қорытынды сот талқылауына негіз болады (ағылшын немесе
америка соттарында), онда шет мемлекеттердің соттарының шешімдері кімнің
пайдасына шешілгендігінің прөзумпциясын құрайды. Презумпция жоғарыда
айтылған қарсылықтар негізінде жоққа шығарылуы мүмкін. Сонымен шет
мемлекеттерінің соттарының шешімдері дәлелдеу ауыртпалығын бөлуді
туындатады: яғни prima facie evidence құрайды.[18, 99 бет]
Экзекватура жүйесі істі мәні бойынша тексеруге жол беретіндігіне немесе
экзекватура беретін сот тарапынан тек шектеулі бақылауды білдіретіндігіне
байланысты әртүрлі жолдарды ұсынады. Кейбір құқықтық тәртіптерде орындауға
рұқсат беретін сот шет мемлекеттің соттарының шешімдерін құқықтық және
фактілі жағынан істің мәні бойынша дұрыстығы тұрғысынан толық тексерсе
(Мысалы, 1967 жылғы Бельгияның азаматтық іс жүргізу кодексі;Француз
тәжірибесі), басқаларында мұндай тексеру қарастырылмаған (германия
азаматтық іс жүргізу заңдары, 1933 жылғы ағылшын Актісі, япония азаматтық
іс жүргізу кодексі; италия азаматтық іс жүргізу кодексі). Кейбір елдердің
заңдары бойынша экзекватура тек екі жақтылық негізінде берілсе (германия
азаматтық заңдары, япония азаматтық кодексі, 1933 жылғы ағылшын Актісі және
т.б.), ал басқалары бойынша бұл талапты сақтау міндетті емес (италия
азаматтық кодексінің 797 бабы, 1967 жылғы аргентина азаматтық кодексі және
т.б.). Заңдардың басым көпшілігінде экзекватураны беруге қойылатын талаптар
қатарына шешімнің осы елдің бұқаралық тәртібіне қайшы келмеуін және де
борышқордың тиісінше сот талқылауы туралы хабардар болуын қосады. Егер бір
елдің заңдары бойынша экзекватура тек шешімді орындау үшін берілсе
(германия және швейцария кодекстері, япония азаматтық кодексі, француз
азаматтық кодексі мен азаматтық іс жүргізу кодекстерін пайдалану
тәжірибесі), екіншілерінде шешімді тану үшін де арнайы қаулы талап етіледі
(италия азаматтық іс жүргізу кодекстерінің 796-805 баптары). Франция, ГФР,
Англия мен АҚШ сот шешімдерін тану мен орындауға байланысты құқықтарына жек
тоқталып кетейік.
Француз азаматтық кодексінің 2123 бабына және Француз азаматтық іс
жүргізу кодексінінің 546 баптарының мазмұнынан Франция аумағында шет
мемлекеттердің соттарының шешімдерін мәжбүрлі түрде орындау үшін француз
сотының тиісті қаулысын қабылдауы нәтижесінде ғана мәжбүрлі күшке ие болады
(экзекватура). Экзекватура шет мемлекеттердің соттарының шығарған шешімінің
заңды күшке ие болуымен қамтамасыз етеді. Бұл шешім экзекватура нәтижесінде
ішкі мемлекеттік соттың шешімімен бірдей заңды күшке ие болып, ішкі
мемлекеттік соттың шешімі орындалатындай тәртіпте орындалады. Экзекватура
сот шешім шығарған мемлекеттің аумағынан тыс жерлерде сот шешімінің әрекет
ету аясын ұлғайтады.
Францияда экзекватураны француз құқығы бойынша жеке құқық (азаматтық
және сауда) істері болып есептелетін істер бойынша бірінші инстанциялы
азаматтық сот трибуналы береді. Ол әкімшілік істер бойынша (сондай-ақ салық
істері бойынша), сол сияқты шет елдік қылмыстық соттың үкімі бойынша
берілмейді. Француз құқында екі жақтылық қағидасы, яғни шет мемлекетте
француз сотының шешімінің мәжбүрлі түрде орындалғандығын анықтау туралы
талап қоймайды. Шет мемлекеттің заңы бойынша осы шешімнің мәжбүрлі түрде
орындалатындығы талап етіледі, бірақ осы шешімнің осы құқық бойынша
тексерілу мүмкіндігі талап етілмейді. Көптеген жылдар бойы қалыптасып
француз Кассациялық сотының 1964 жылғы 7 қаңтардағы шешімімен аяқталған сот
тәжірибесі азаматтық трибунал экзекватура беруі мүмкін (тиісті
тексерулерден кейін) жағдайлардың жиынтығын бекітті: шет мемлекеттердің
соттарының шешімдері өкілетті сотпен қабылдануы тиіс, сот шешім қабылдаған
мемлекеттің азаматтық іс жүргізу заңдарының ережелері сот үшін міндетті
ережелері сақталуы тиіс. Сонымен қатар, экзекватура беру кезінде француз
соты осы шешімде француз қоллизиялық құқында қолданылатын азаматтық
құқықтық заңдардың ережелері қолданылғандығына көз жеткізуі тиіс; Франция
аумағында шешімді мәжбүрлі түрде жүзеге асыру француз бұқаралық тәртібін
бұзбай жүзеге асырылу мүмкін болуы тиіс және істе қандай да бір заңды
айналып өту болмау керек.
XIX ғ. басынан бастап қазіргі кезеңге дейін француз практикасында
азаматтық трибунал экзекватура бере отырып шет мемлекеттің сотының шешімін
мәні бойынша тексеруге жол беріп келді. Трибунал шешімнің мәні бойынша
кемшіліктерін көрсете отырып (контракт дұрыс түсіндірілмеген, дәлелдемелер
дұрыс бағаланбаған және т.б.) экзекватура беруден бас тартуы мүмкін.
Жоғарыда аталған Кассациялық соттың шешімінен шет мемлекеттің шешімін бұлай
тексеруге жол берілмейтіндігін көруге болады. Дегенмен, француз
әдебиеттерінде көрсетілгендей экзекватураны беру кезінде жоғарыда аталған
талаптарға байланысты шет мемлекеттің соттарының шешімдеріне байланысты
бақылау істі мәні бойынша қайта қарауға мүмкіндік береді.[19]
Практикада шет мемлекеттердің азаматтық хал жағдайларына байланысты:
некені бұзу туралы, хабар-ошарсыз кетті деп тану туралы, асырап алуға
байланысты шет мемлекеттердің сот шешімдерінің заңды күшін тану үшін
экзекватура талап етілмейді. Дегенмен, бұл жерде де жоғарыда аталғандай
осындай шет мемлекеттің шешімдеріне сілтеме жасау француз сотында мүдделі
тұлғалар тарапынан дау туындаған жағдайда бақылануы мүмкін.[18, 915 бет]
Ақыр соңында шет мемлекеттердің шешімдері экзекватурасыз сот
дәлелдемесі ретінде жіберілуі мүмкін. Француз әдебиеттерінде экзекватураның
көптеген шарттары мүдделі тұлғалар үшін шет мемлекеттердің соттарының
шешімдерін қайта қарастырудың жиынтығын білдіретін ағылшын тәртібімен
салыстырғанда аз ауыртпалық түсіреді
Германия азаматтық сот ісін жүргізу ережелерінің 328 тарауына сәйкес
(мүліктік істерге қатысты) Шет мемлекеттердің соттарының шешімдері
танылмайды: 1)егер шет елдік сот тиесілі мемлекеттің соты германия заңы
бойынша өкілетті емес болса; 2) егер жауапкер-неміс іс жүргізу елінде сотқа
шақыру қағазы не тікелей немесе құқықтық көмек көрсету арқылы германия заң
мекемелімен берілмесе; 3) шет мемлекеттің сотымен германия қоллизиялық
нормаларына сәйкес келмейтін қоллизиялық нормалар қолданылса және бұл
германия тарабының мүддесіне зиян келтіретін болса; 4) егер шешімді тану
германия заңының мақсаттарына мен бастауларына қайшы келсе; 5) егер екі
жақтылық қамтамасыз етілмесе.
Шешімді мәжбүрлі түрде орындау үшін борышқор аумағында тұратын немесе
мүлік орналасқан округтегі амтсгерихттің немесе ландгерихттің экзекватурасы
керек. Экзекватура шешімнің заңдылығын тексермей-ақ, яғни шешімді қабылдау
кезінде тиісті іс жүргізу немесе мүліктік заңдардың талаптарының
сақталғандығы тексерілмей-ақ беріледі. Дегенмен, бұл шешімнің танылуы талап
етіледі. Сондай-ақ шет мемлекеттің сотының сол сот үшін міндетті құқық
бойынша заңды күшіне енуі міндетті.
Жалпы құқық ілімі бойынша белгілі бір ақша мөлшерін төлеуге
міндеттейтін шет мемлекеттің сотының шешімі ағылшын құқығының ақшалай
міндеттеме күші болады және тиісті талап қою үшін негіз болады (action of
debt). Әйтсе де шет мемлекеттің сотының шешімі res judicata тудырмайды,
яғни мүдделі тараптың талабы бойынша ағылшын сотында істің екінші рет
қаралуына кедергі келтірмейді.
Сот прецеденттері негізінде қалыптасқан тәртіпті сақтай отырып 1933
жылғы ағылшын Актісі (Foreign jugements (reciprocal Enforcement) Act)
мұнымен қатар ағылшын сотының шешімдері үшін екі жақтылықты қамтамасыз
ететін шет мемлекеттердің соттарының шығарған шешімдерін тіркеудің айрықша
тәртібін енгізді. Екі жақтылықтың болуы Министрлер Кеңесінің бұйрығымен
анықталуы тиіс (Order in council).
Шет мемлекеттің сотының шешімі пайдасына шешілген іс жүргізудің тарабы
алты жыл ішінде шешімді егер ол шет мемлекеттің жоғарғы инстанциясымен
түпкілікті шығарылса және белгіл бір ақша қаражатын төлеуге байланысты
болса Жоғарғы сотта тіркеле алады. Бірақ, салық төлеуге және қандай да бір
айыппұл төлеуге байланысты шешімдер тіркелмейді. Бұл шешімнің тиісті шет
мемлекеттің заңы бойынша орындалу мүмкіндігін анықтау қажет, бірақ бұл
шешімді аппеляцияға беруге кедргі бола алмайды.
1933 жылғы Акт тіркеуден бас тарту жағдайларын да қарастырады.[20, 22
бет]
Шет мемлекеттің соты пайдасына шешілмеген тараптың өтініші бойынша
шешімді тіркеу туралы өтініштен келесі жағдайларда бас тартылуы мүмкін:а)
шешім 1933 жылғы Акті қолданылатын істерге жатпаса; б) шет мемлекеттің соты
шешім қабылдағанда өз юрисдикциясынан шығып кетсе; в) борышқор-жауапкер
істі бірінші инстанциялы сотта қарау кезінде сотқа уақытында шақырылмаса,
яғни сотта қорғалу мүмкіндігінен айрылса; г) шешім алдау арқылы алынса; д)
шешімді орындау Англияның бұқаралық тәртібіне қайшы келсе; е) шешімде
айтылатын құқықтар өтініш білдірушіге тиісті болмаса.
Шешімді тіркейтін сот тіркеуден бас тартуы мүмкін, егер, туындап
отырған дау бойынша осындай істерді қарауға құзіретті ағылшын сотының
шешімі қабылданған және заңды күшіне енген болса.
Шет мемлекеттің сотының юрисдикциясы in personam не in rem талаптрының
қайсысы туралы сөз болып отырғандығына байланысты. in personam талаптарына
байланысты шет мемлекетінің сотының юрисдикциясы борышқор осы соттың
юрисдикциясына ерікті түрде бағынса немесе сот ісі басталар алдында осы
мемлекеттің аумағында тұрса немесе іске қатысушы жауапкер корпорация тиісті
мемлекетте өз қызметінің негізін атқарсажәне осндай-ақ 1933 жылғы Актіде
көрсетілген өзге де жағдайларда бар деп есептеді. in personam талабына
отбасы істеріне қатысты, мұрагерлік, банкроттық туралы, компанияны жоюға,
ауру адамдар мен кәмелетке толмағандарға қатысты істер жатпайды.
In rem талабы бойынша шет мемлекетінің сотының юрисдикциясы сот
өндірісі басталған уақытта жылжитын немесе жылжымайтын мүлік тиісті
мемлекеттің аумағында болған жағдайда бар деп есептеледі.
Тіркеудің құқықтық салдарларына: тіркелген сот істері бойынша ағылшын
сотының шешімдері сияқты мәжбүрлі түрде орындау мүмкіндігін алады.
Қазіргі уақытта қандай да бір мемлекетті шет мемлекеттердің соттарының
шешімдерін тану мен орындауға міндеттейтін халықаралық құқықтың жалпы
танылған нормасы жоқ. Осыған байланысты әрбір мемлекет, оның қатарына
Қазақстан Республикасы да кіреді, қалай және қандай жағдайда шет
мемлекеттердің сот актілері танылып, орындалатындығын өз бетінше шешеді.
Біздің заңымызда шет мемлекеттердің соттарының шешімдерін тану мен
орындаудың жігі ажыратылған. Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу
кодексінің 425 бабында шет мемлекеттер мен арбитраждық соттардың шешімдері
Қазақстан Республикасында өзара екі жақтылық бастамасы негізінде заңдар мен
халықаралық шарттарда көрсетілсе танылып, орындалады делінген. Заңның бұл
нормасы бұл жағдайдағы шет мемлекеттер мен арбитраждық соттың шешімдерін
тану бірінші кезең болып есептелетінін және оны мәжбүрлі түрде орындаудың
алғышарты болып табылатынын көрсетеді. Адамзат тарихында қиын жағдайдан
немесе даулы қатынастардан және әділеттікке жетудің үш жолын білеміз:
Алланың соты, мемлекеттің соты, өзін өзі соттау және аралық сот.
Құқық туралы дауларды шешудің баламалы, демократиялық әдісін дамыту –
бұл азаматтар мен ұйымдардың бұзылған және даулы құқықтарын елде қорғаудың
тиімді жүйесін құру үшін қажетті алғышарт.[21, 66 бет]
Азаматтық дауларды шешудің баламалы, демократиялық жолдарының бірі
болып дауласушы тараптарға таңдау құқығы мен нақты құқықтық қатынастардың
субъектілері арасындағы қайшылықтарды реттеудің өркениетті нысаны болып
табылатын аралық сот өндірісі табылады.
Аралық соттар өзінің дамуын тарихтың тереңінен алады. Аралық соттар
туралы Гомер өзінің Иллиада поэмасында жазып кеткен болатын. Аралық
соттар мемлекеттік соттар құрылғанға дейін қолданыста болған болатын.
Аралық соттардың даму тарихын зерттеушілер шартты түрде төрт кезеңге
бөліп қарастырады.
Бірінші кезең өзінің бастауын ежелгі кезеңнен алып біздің дәуіріміздің
бірінші мыңжылдығының соңына дейін созылады. Аралық сот процедурасына
көбінесе Ежелгі Шығыс, Ежелгі Грек, Рим мемлекеттерінде жүгінген болатын.
Екінші кезең орта ғасырлар мен абсолютизм кензеңін қамтиды. Бұл кезеңде
аралық соттың қызметіне монархтың шексіз билігіне байланысты сирек жүгінген
болатын.
Үшінші кезең аралық соттың кең дамуына алып келген буржуазиялық
мемлекеттер мен капиталистік қатынастардың қалыптасу кезеңімен байланысты.
Төртінші кезеңнің басталуы Гаага бейбіт конференцияларының өткізілуі
(1899 және 1907 ж.ж.) мен аралық соттардың Тұрақты палатасының құрылуымен
байланысты. Бұл кезең қазіргі кезеңге дейін жалғасуда.
Қазақ даласында өзінің табиғаты бойынша аралық соттың бір түрі болып
табылатын билер мен қазылар соты болған.
Қазіргі көзде дүние жүзі бойынша аралық соттардың саны өте көп. Олардың
түрлерінің көпігіне қарамастан негізгі мәні бірдей: құқық туралы дауласушы
екі тарап үшінші тарапқа істі қарап, дауды шешіп беруді өтінеді. Осыдан
аралық сот немесе үшінші тараптың соты деген ұғым қалыптасады.
Қазақстан Республикасының егемендігін алып, елде нарықтық қатынастардың
дамуына байланысты аралық сотқа деген қажеттілік туындады. Жаңа кезеңнің
талабына сәйкес олардың қызметін жүзеге асырудың құқықтық базасын
қалыптастыру қажеттігі туындайды. Осындай объективті қажеттілікке
қарамастан Қазақстанда аралық сотты құру және оны дамыту оңайға соққан жоқ.
1993 жылы 4 мамырда Министрлер Кабинетінің қаулысымен экономикалық
дауларды шешу үшін құрылатын аралық соттардың Типтік ережесін бекітті.
Қаулының көптеген кемшіліктеріне қарамастан онда аралық соттарды құру
мүмкіндігі қарастырылып, олардың шешімдерін мәжбүрлі түрде орындау
мемлекеттік соттарға жүктелді.
Өкінішке орай, Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу
кодексінің қабылдануына байланысты аталған қаулының және 1992 жылғы 17
қаңтардағы Қазақстан Республикасындағы шаруашылық дауларды арбитраждық
соттардың шешу тәртібі туралы Қазақстан Республикасының заңының күшін
жоюына байланысты аралық соттардың шешімдерін мәжбүрлі түрде орындау
мәселесі заңды түрде бекітілмеді.
Аралық соттардың қазіргі қазақстандық құқықтық ілімі Қазақстан
Республикасының Конституциясына, Азаматтық іс жүргізу кодексінің
нормаларына (соттылық туралы АІЖК-нің 27-30 баптары, шет мемлекеттердің
соттары мен арбитраждық соттардың шешімдерін тану мен орындау туралы 425
бабы), Жоғарғы Соттың 2003 жылғы 11 шілдедегі сот шешімдері туралы
нормативтік қаулысына, 2004 жылғы 28 қаңтардағы Аралық соттар мен
Халықаралық коммерциялық арбитраж туралы заңдарына және 2005 жылғы 23
желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының Соттардың кейбір
заң нормаларын қолдануы мен аралық соттардың шешімдерін мәжбүрлі түрде
орындау туралы нормативтік қаулысына және сондай-ақ Қазақстан
Республикасының ратификацияланған халықаралық шарттарына негізделеді.
Қазіргі кезде аралық соттардың қызметін қосымша реттейтін қандай да бір
басқа да нормативтік актілер жоқтың қасы. Халықаралық шарттардың
нормаларының қолданылу басымдығы Қазақстан Республикасы ратификациялаған
шарттарда Қазақстан Республикасының заңдарында көрсетілгеннен басқа
ережелер бекітілген жағдайда халықаралық шарттардың нормаларының
қолданылатындығын білдіреді.
Шет мемлекеттердің соттарының шешімдерін өзара орындау көптеген екі
жақты және екі жақты шарттарда көрініс тапқан. Солардың негізгілеріне
келесілерді жатқызуға болады:
• ТМД мемлекеттерінің 1998 жылғы 6 наурыздағы ТМД-ға мүше мемлекеттер
аумағында арбитраждық, экономикалық және шаруашылық соттардың
шешімдерін өзара орындау тәртібі туралы келісімі (ҚР 1999 жылы 30
желтоқсанда ратификациялаған, басқа қатысушылары – Қырғызстан,
Тәжікстан, Армения, Беларус, Ресей, Өзбекстан, Украина, Әзірбайжан,
Грузия, Молдова, Түркіменстан);
• 2002 жылғы 7 қазандағы Кишинев қаласында жасалған азаматтық, отбасы,
қылмыстық істер бойынша құқықтық көмек көрсету мен құқықтық қатынастар
туралы конвенция (ҚР 2004 жылы 10 наурызда ратификациялаған);
• 1993 жылғы 22 қаңтардағы азаматтық, отбасы, қылмыстық істер бойынша
құқықтық көмек көрсету мен құқықтық қатынастар туралы Минск қаласында
жасалған конвенция (ҚР 1993 жылы 31 наурызда ратификациялаған);
• 1961 жылы 5 қазанда Гаага қаласында жасалған шет елдік ресми
құжаттарды заңдастыру талаптарын жоятын конвенция;
• Шет елдік арбитраждық шешімдерді тану мен орындауды жүзеге асыру
туралы 1958 жылғы 10 маусымдағы Нью-Йорк конвенциясы (ҚР 1995 жылы 4
қазанда қосылған);
• әртүрлі мемлекеттердің шаруашылық субъектілері арасындағы шаруашылық
дауларын қарастыру көзіндегі мемлекеттік баждың мөлшері мен орындау
тәртібі туралы Келісім (2002 жылғы 2 желтоқсандағы ҚР заңы);
• 1961 жылғы сыртқы сауда арбитражы туралы Еуропа конвенциясы (ҚР 1995
жылы 4 қазанда қосылған).
1.2 Аралық сот шаруашылық дауларды қарау құралы ретінде
Аралық сот институты өзінің тарихи түп тамырымен ежелгі сот әділдігінің
нысаны болып табылады, себебі адам табиғатына жақын даулы істерді әділетті
шешу үшін тәуелсіз үшінші тұлғаны тарту әлемнің барлық заңнамалық
жүйелерінде жарияланған табиғи құқық болып табылады. Аралық сот өндірісінің
белгілері әртүрлі халықтың көптеген ежелгі жазбаларында, Рим құқығының
нормаларында, Еркін халықтың Цех құқықтарында, Канондық құқықтарда және
көптеген басқа да ежелгі және орта ғасырлық құқық дерек көздерінде
сипатталады. Бұл аралық сот институтының өркениетті сот жүйесінің
туындауына, дамуына және көтерілуіне орасан зор әсер еткендігін білдіреді.
Тарих бүкіл халықтың және мемлекеттің тағдыры аралық соттың қолында
болғандығын біледі, мысалы, Гуго Гроций (1583 – 1645жж. голландиялық заңгер
және халықаралық құқық негізін салушы) Фукидидаға (афиналық тарихшы, б.д.д.
460 – 400 жж.) сілтеме жасап, лакедемонян және аргосшылар шартында: "Егер
одақ мемлекеттердің бірі одақтас мемлекетпен дауласатын болса, онда даулар
делдал болып саналатын мемлекеттің құзырында қаралсын деп келісілгендігін
жазды. Сонымен қатар Гуго Гроций соғысты болдырмау мақсатында даулы
мәселелерді шешу үшін аралық делдарды сайлау – бұл әділдік пен
бейбітшілікті жақтаушылардың өтетін қасиетті жол. Осылайша, бұрынғы ұлы
корольдер мен халықтар осы жолмен жүрген деп жазды.
Аралық соттың шешімі негізделген тәуелсіздік пен әділдік қағидаттары
дауларды шешу барысында жоғары объективтілікке қол жеткізуге мүмкіндік
береді, сондықтан ғасырлар бойы аралық сот мемлекеттік әділетпен қатар
дауларды шешудің заңды тәсілі болып саналған. Араб елдері сот жүйесін құра
отырып, басында-ақ мемлекеттік емес аралық соттың негізіне бағынған.
Қытайда және Жапонияда келісушілік процедуралары бұрыннан мінез-құлықтың
конфицуанды моделінің табиғи құрам бөлігі болып табылады. Аралық сот шешімі
аясында дауларды шешуде азаматтардың құқығын ресми бекіткен Франция, өзінің
Конституциясына 1791 жылы сауда, шаруашылық және өзге экономикалық дауларды
шешудің тиімді құралы ретінде аралық сотты дамытудың жаңа кезеңін енгізді.
Уақыттың желісімен аралық сот өндірісі әдет-ғұрыптардың және іскерлік
айналыс этикасының қалыптасуына белсенді ықпал ете отырып, дами түсті,
жетілдірілді.
Бүгінгі күні, XXI ғасырдың дамыған елдерінде 70-тен 90 %-ға дейін
экономикалық және халықаралық құқықтық даулар аралық сот өндірісінің
режимінде қаралады. Қазіргі уақытта аралық сот еліндегі даму азаматтық
қоғамның даму көрсеткіші ретінде қаралады және аралық сот өндірісінің заңды
қол жетімділігін бекіткен елдің инвестициялық рейтингін анықтауда
ескеріледі.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасы әлемдегі қарқынды дамып келе
жатқан елдердің бірі болып табылады, бұл экономиканың феноменальды дамуымен
және әлемдік экономикалық жүйеге қарай белсенді интеграциясымен негізделеді
және сөзсіз, біздің елдің гүлденуіне маңызды үлес қосқан аралық (төрелік)
сот институтының дамуы және бизнестегі өркениетті қарым-қатынастары болып
табылады.
Қазақстан Республикасындағы аралық сот қызметінің Конституциялық негізі
ҚР Конституциясының 13-бабының 1-тармағы болып табылады: Әркiмнiң құқық
субъектiсi ретiнде танылуына құқығы бар және өзiнiң құқықтары мен
бостандықтарын, қажеттi қорғанысты қоса алғанда, заңға қайшы келмейтiн
барлық тәсiлдермен қорғауға хақылы. Бұл қағидатты ҚР АК 9-бабы нақтылайды,
ол азаматтардың құқықтарын сотпен қорғау аспектісінде аралық (төрелік)
сотты жалпы құзырлы сотқа теңейді. Аралық және төрелік соттардың қызметін
ҚР Аралық соттар туралы және Халықаралық коммерциялық төрелілік туралы
заңдар реттейді. Қазақстан Республикасы аймақтықты қоса алғанда, төрелік
мәселелеріне қатысты негізгі халықаралық конвенцияларды және келісімдерді
біріктірді және бекітті. Бүгінгі күні олар Қазақстан Республикасының
қолданыстағы құқықтық элементтері болып табылады.
Аралық сот өндірісі айқын артықшылықтардың толық кешеніне ие, оларға
келесілер жатады:
• Тәуелсіздік және объективтілік. Тәуелсіздік аралық сот өндірісінің
ережелері сотқа сенімділікті арттыратын пікірлердегі моральдық қасиеттерді
және тәуелсіздікті назарға ала отырып, дауласқан тараптарға олардың
дауларын қарайтын тұлғаларды дербес таңдауға мүмкіндік береді.
• Істі қарау жеделдігі. Дәстүрлі мемлекеттік сот өндірісі шешімдер
бойынша инстанцияларға шағымдану мүмкіндігімен сот процестерінің
ұзақтығымен сипатталады, аралық соттың шешімі соңғы шешім болып табылады
және егер шешімде өзге мерзім және тәртіп көрсетілмесе, ол сол сәтте күшіне
енеді.
• Кәсіптілік және құзыреттілік. Аралық соттардың ерекшелігі кәсіптілік
деңгейі жоғары, құзыреттілігі және бейтараптығы, себебі бұл қасиеттерге
лайықты болмау нақты аралық соттың дауларды шешу құралы ретінде талап
етілмеуіне алып келуі мүмкін. Әділдіктің аралық сотқа жүктелуіне қойылатын
қатаң талаптар аралық соттың мінсіз беделін қамтамасыз ету қажеттілігімен
және даулардың объективті және әділетті шешілуіне мүдделі тұлғалардың
аралық сотқа сенімімен негізделген.
• Процестің үнемділігі. Аралық сот алымының мемлекеттік бажға мөлшерлес
және барлық инстанциялармен бір деңгейде болған кезде аралық сотта дауларды
қарау жалпы құзырлы сотпен салыстырғанда арзан болады;
• Ыңғайлылық. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz