Бала құқықтары туралы конвенцияны жүзеге асыру: мәселелері мен қазіргі жағдайы
КІРІСПЕ 3
1 БАЛА ҚҰҚЫҚЫҒЫ ТУРАЛЫ КОВЕНЦИЯ.БАЛАЛАРДЫҢ МҮДДЕСІ МЕН ҚҰҚЫҒЫН ҚОРҒАУ АЙМАҒЫНДАҒЫ КЕШЕНДІ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ШАРТ 9
1.1 Баланың мүддесі мен құқығының халықаралық . құқықтық қорғаудағы дамуының тарихы 9
1.2 Конвенцияға жалпы сипаттама 15
2 БАЛА ҚҰҚЫҒЫ ТУРАЛЫ КОНВЕНЦИЯНЫҢ ӘМБЕБАПТЫҚ СИПАТТАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ АКТІЛЕРМЕН АРАҚАТЫНАСЫ 21
2.1 Адам құқығы туралы Конвенция мен Халықаралық пактілер 21
2.2Конвенция және басқа халықаралық құқықтық құжаттар 28
3 БАЛА ҚҰҚЫҒЫ ТУРАЛЫ КОНВЕНЦИЯНЫҢ ЖҮЗЕГЕ АСЫРЫЛУЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ БОЙЫНША ШАРАЛАР 35
3.1 Бақылау тетігі 35
3.2 Конвенцияның жүзеге асырылуының жалпы шаралары 40
3.3 Конвенцияның тиімді кейбір мәселелері 43
ҚОРЫТЫНДЫ 47
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 54
Қосымша А 64
Қосымша Б 70
1 БАЛА ҚҰҚЫҚЫҒЫ ТУРАЛЫ КОВЕНЦИЯ.БАЛАЛАРДЫҢ МҮДДЕСІ МЕН ҚҰҚЫҒЫН ҚОРҒАУ АЙМАҒЫНДАҒЫ КЕШЕНДІ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ШАРТ 9
1.1 Баланың мүддесі мен құқығының халықаралық . құқықтық қорғаудағы дамуының тарихы 9
1.2 Конвенцияға жалпы сипаттама 15
2 БАЛА ҚҰҚЫҒЫ ТУРАЛЫ КОНВЕНЦИЯНЫҢ ӘМБЕБАПТЫҚ СИПАТТАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ АКТІЛЕРМЕН АРАҚАТЫНАСЫ 21
2.1 Адам құқығы туралы Конвенция мен Халықаралық пактілер 21
2.2Конвенция және басқа халықаралық құқықтық құжаттар 28
3 БАЛА ҚҰҚЫҒЫ ТУРАЛЫ КОНВЕНЦИЯНЫҢ ЖҮЗЕГЕ АСЫРЫЛУЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ БОЙЫНША ШАРАЛАР 35
3.1 Бақылау тетігі 35
3.2 Конвенцияның жүзеге асырылуының жалпы шаралары 40
3.3 Конвенцияның тиімді кейбір мәселелері 43
ҚОРЫТЫНДЫ 47
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 54
Қосымша А 64
Қосымша Б 70
ХХ ғасырдың соңындағы халықаралық бірлестік, келесі жүзжылдықта, болашақ жаңа ұрпақтың тыныштық пен бейбітшілікте өмір сүрулеріне негізделген. Халықаралық құқық қоғамдағы әлсіз топтардың, яғни адамның өзд құқықтарын және арнайы бостандықтарын арнайы қорғаудың шараларын қарастырады [1, 407 б. ]. Бұл категорияға ең біріншіден балалар жатады.
Балалардың құқықтары мен мүдделерін халықаралық құқықтық реттеу көптеген факторлармен ерекшеленеді. Оның бастауының дамуы Ұлттық Лиганың шегінде қарастырылған, ал содан кейін паралельді түрде жалпы адам құқығын халықаралық құқықтық тәртіппен бірге Біріккен Ұлттар Ұйымының қолдауымен жүргізіліп отырды. Бұл процестер өзара тығыз және өзара байланысты болды. Жекелеп алғанда, 1924 жылғы Бала құқығы Декларациясында балалар, тек қана қорғау объектісі ретінде ғана қарастырылды, ал 1948 жылғы Адам құқығының Жалпы Декларациясын қабылдағаннан кейін ғана, баланы құқық субъектісі ретінде тану тенденциясы қарастырылды, бұл 1959 жылғы Бала құқығы туралы Декларацияның жеке ережелерінде көрсетілгенін куәландырады.
Халықаралық ізгілік (гуманитарлық) құқығының белгілі бір даму сатысында, балаларға арналған, халықаралық заңи міндетті кешенді құжатты жасап және қабылдау қажеттілігі туындады. Ол 1989 жылы 20 қарашада Бас Ассамблеямен қабылданған бала құқығы туралы Конвенция болып табылды. Оның прогресивті мәнін екі аспектіде қарастыруға болады: мемлекекет ішінде және халықаралық.
Балалардың құқығы мен мүддесін қорғау мемлекеттің ішкі құқықтық реттелуінің пәні болып табылады. Бірақ та, баланың жеке құқығы ұлттық заңдылықтағы арнайы халықаралық шарттың қабылдануына қарамаста. Балаллар өздерінің әрекет қабілетсізділігінің арақасында құқық субъектісінің ұстанушы ретінде емес, ата-анасы немесе олардың орнын басатын тұлғалардың қарауында қамқорлықта және қорғауында болатын объектілер ретінде қарастырылды.
Мұнымен, балалардың құқытары “балалар мен ата-ананың арасындағы өзара байланыстағы призма арқылы” көрінді, сонымен қатар баланың тұлға ретіндегі либерезациясы процесі ақырындап жүріп отырды [2, 200 б.]. Бірақ, атақты И.А. Покровский былай дейді: «интересная иррациональность развития: нередко законодательства, весьма прогрессивные в области супружеских отношений, оказываются чрезвычайно консервативными в сфере отношений между родителями и детьмиң [3, С. 189].
Бала құқығы туралы Конвенция баларға деген көзқарастың жаңа моделін тудырды, баланың отбасындағы және қоғамдағы жағдайының өзгеруі үшін белгілі бір күш болып табылды. Осы айтылғанға байланысты мынандай пікірлер де бар: «никто из современных цивилистов и правоведов не оспаривает более тот факт, что ребенок является самостоятельным носителем прав - специальным субъектом праваң [4, С. 219].
Балалардың құқықтары мен мүдделерін халықаралық құқықтық реттеу көптеген факторлармен ерекшеленеді. Оның бастауының дамуы Ұлттық Лиганың шегінде қарастырылған, ал содан кейін паралельді түрде жалпы адам құқығын халықаралық құқықтық тәртіппен бірге Біріккен Ұлттар Ұйымының қолдауымен жүргізіліп отырды. Бұл процестер өзара тығыз және өзара байланысты болды. Жекелеп алғанда, 1924 жылғы Бала құқығы Декларациясында балалар, тек қана қорғау объектісі ретінде ғана қарастырылды, ал 1948 жылғы Адам құқығының Жалпы Декларациясын қабылдағаннан кейін ғана, баланы құқық субъектісі ретінде тану тенденциясы қарастырылды, бұл 1959 жылғы Бала құқығы туралы Декларацияның жеке ережелерінде көрсетілгенін куәландырады.
Халықаралық ізгілік (гуманитарлық) құқығының белгілі бір даму сатысында, балаларға арналған, халықаралық заңи міндетті кешенді құжатты жасап және қабылдау қажеттілігі туындады. Ол 1989 жылы 20 қарашада Бас Ассамблеямен қабылданған бала құқығы туралы Конвенция болып табылды. Оның прогресивті мәнін екі аспектіде қарастыруға болады: мемлекекет ішінде және халықаралық.
Балалардың құқығы мен мүддесін қорғау мемлекеттің ішкі құқықтық реттелуінің пәні болып табылады. Бірақ та, баланың жеке құқығы ұлттық заңдылықтағы арнайы халықаралық шарттың қабылдануына қарамаста. Балаллар өздерінің әрекет қабілетсізділігінің арақасында құқық субъектісінің ұстанушы ретінде емес, ата-анасы немесе олардың орнын басатын тұлғалардың қарауында қамқорлықта және қорғауында болатын объектілер ретінде қарастырылды.
Мұнымен, балалардың құқытары “балалар мен ата-ананың арасындағы өзара байланыстағы призма арқылы” көрінді, сонымен қатар баланың тұлға ретіндегі либерезациясы процесі ақырындап жүріп отырды [2, 200 б.]. Бірақ, атақты И.А. Покровский былай дейді: «интересная иррациональность развития: нередко законодательства, весьма прогрессивные в области супружеских отношений, оказываются чрезвычайно консервативными в сфере отношений между родителями и детьмиң [3, С. 189].
Бала құқығы туралы Конвенция баларға деген көзқарастың жаңа моделін тудырды, баланың отбасындағы және қоғамдағы жағдайының өзгеруі үшін белгілі бір күш болып табылды. Осы айтылғанға байланысты мынандай пікірлер де бар: «никто из современных цивилистов и правоведов не оспаривает более тот факт, что ребенок является самостоятельным носителем прав - специальным субъектом праваң [4, С. 219].
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 82 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 82 бет
Таңдаулыға:
“Бала құқықтары туралы конвенцияны жүзеге асыру: мәселелері мен қазіргі
жағдайы”
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 БАЛА ҚҰҚЫҚЫҒЫ ТУРАЛЫ КОВЕНЦИЯ-БАЛАЛАРДЫҢ МҮДДЕСІ МЕН ҚҰҚЫҒЫН ҚОРҒАУ
АЙМАҒЫНДАҒЫ КЕШЕНДІ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ШАРТ
9
1.1 Баланың мүддесі мен құқығының халықаралық – құқықтық қорғаудағы
дамуының тарихы 9
1.2 Конвенцияға жалпы сипаттама 15
2 БАЛА ҚҰҚЫҒЫ ТУРАЛЫ КОНВЕНЦИЯНЫҢ ӘМБЕБАПТЫҚ СИПАТТАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ
АКТІЛЕРМЕН АРАҚАТЫНАСЫ 21
2.1 Адам құқығы туралы Конвенция мен Халықаралық пактілер 21
2.2Конвенция және басқа халықаралық құқықтық құжаттар 28
3 БАЛА ҚҰҚЫҒЫ ТУРАЛЫ КОНВЕНЦИЯНЫҢ ЖҮЗЕГЕ АСЫРЫЛУЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ
БОЙЫНША ШАРАЛАР 35
3.1 Бақылау тетігі
35
3.2 Конвенцияның жүзеге асырылуының жалпы шаралары 40
3.3 Конвенцияның тиімді кейбір мәселелері
43
ҚОРЫТЫНДЫ 47
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 54
Қосымша А 64
Қосымша Б 70
КІРІСПЕ
ХХ ғасырдың соңындағы халықаралық бірлестік, келесі жүзжылдықта,
болашақ жаңа ұрпақтың тыныштық пен бейбітшілікте өмір сүрулеріне
негізделген. Халықаралық құқық қоғамдағы әлсіз топтардың, яғни адамның өзд
құқықтарын және арнайы бостандықтарын арнайы қорғаудың шараларын
қарастырады [1, 407 б. ]. Бұл категорияға ең біріншіден балалар жатады.
Балалардың құқықтары мен мүдделерін халықаралық құқықтық реттеу
көптеген факторлармен ерекшеленеді. Оның бастауының дамуы Ұлттық Лиганың
шегінде қарастырылған, ал содан кейін паралельді түрде жалпы адам құқығын
халықаралық құқықтық тәртіппен бірге Біріккен Ұлттар Ұйымының қолдауымен
жүргізіліп отырды. Бұл процестер өзара тығыз және өзара байланысты болды.
Жекелеп алғанда, 1924 жылғы Бала құқығы Декларациясында балалар, тек қана
қорғау объектісі ретінде ғана қарастырылды, ал 1948 жылғы Адам құқығының
Жалпы Декларациясын қабылдағаннан кейін ғана, баланы құқық субъектісі
ретінде тану тенденциясы қарастырылды, бұл 1959 жылғы Бала құқығы туралы
Декларацияның жеке ережелерінде көрсетілгенін куәландырады.
Халықаралық ізгілік (гуманитарлық) құқығының белгілі бір даму
сатысында, балаларға арналған, халықаралық заңи міндетті кешенді құжатты
жасап және қабылдау қажеттілігі туындады. Ол 1989 жылы 20 қарашада Бас
Ассамблеямен қабылданған бала құқығы туралы Конвенция болып табылды. Оның
прогресивті мәнін екі аспектіде қарастыруға болады: мемлекекет ішінде және
халықаралық.
Балалардың құқығы мен мүддесін қорғау мемлекеттің ішкі құқықтық
реттелуінің пәні болып табылады. Бірақ та, баланың жеке құқығы ұлттық
заңдылықтағы арнайы халықаралық шарттың қабылдануына қарамаста. Балаллар
өздерінің әрекет қабілетсізділігінің арақасында құқық субъектісінің
ұстанушы ретінде емес, ата-анасы немесе олардың орнын басатын тұлғалардың
қарауында қамқорлықта және қорғауында болатын объектілер ретінде
қарастырылды.
Мұнымен, балалардың құқытары “балалар мен ата-ананың арасындағы өзара
байланыстағы призма арқылы” көрінді, сонымен қатар баланың тұлға ретіндегі
либерезациясы процесі ақырындап жүріп отырды [2, 200 б.]. Бірақ, атақты
И.А. Покровский былай дейді: интересная иррациональность развития: нередко
законодательства, весьма прогрессивные в области супружеских отношений,
оказываются чрезвычайно консервативными в сфере отношений между родителями
и детьмиң [3, С. 189].
Бала құқығы туралы Конвенция баларға деген көзқарастың жаңа моделін
тудырды, баланың отбасындағы және қоғамдағы жағдайының өзгеруі үшін белгілі
бір күш болып табылды. Осы айтылғанға байланысты мынандай пікірлер де бар:
никто из современных цивилистов и правоведов не оспаривает более тот факт,
что ребенок является самостоятельным носителем прав - специальным субъектом
праваң [4, С. 219].
Қазіргі кезеңдегі халықаралық ізгілік құқығының ерекшелігі, құқықтарды
азамамттық, саяси және экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтарға бөлу
екінші жоспарға кетуі болып табылады. Бұл кейбір халықаралық құжаттарда
айқындалады. Ең алдымен, 1948 жылғы Жалпы адам құқығының Декларациясында
көрсетілген құқық санаттарының қайшылығының жоқтығында. 1966 жылғы
азаматтық және саяси құқықтар туралы Халықаралық пактінің кіріспесінде
былай делінеді: согласно Всеобщей декларации прав человека идеал свободной
человеческой личности, пользующейся гражданской и политической свободой и
свободой от страха и нужды, может быть осуществлен только, если будут
созданы такие условия, при которых каждый может пользоваться своими
экономическими, социальными и культурными правами, также как и своими
гражданскими и политическими правамиң. Бұл, сондай-ақ, БҰҰ Бас
Ассамблеясының резолюциясында да көрсетілген Неделимость и
взаимозависимость экономических, социальных, культурных, гражданских и
политических правң от 4 декабря 1986 г., в которой подтверждается, что все
права человека и основные свободы неделимы и взаимозависимы и что развитие
и защита одной категории прав никогда не могут служить предлогом или
оправданием для освобождения государств от развития и защиты других правң.
Аталған екі санаттың да, адамға деген маңыздылығының тікелей дәлелі
ретінде, Бала құқығы туралы Конвенция болып табалады, ол азаматтық және
саяси, сондай-ақ экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтарды қамтитын
кешенді құжат болып табылады.
Тақырыптың таңдалуы келесі факторлармен байланысты:
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес, Қазақстан
Республикасының жалпы танылған қағидалары мен халықаралық шарттары және
халықаралық құқықтары, оның құқықтық жүйесінің бөлінбес бөлігі болып
табылады. Конституцияның негізінде халықаралық құқықтың тікелей қайнар
көздері туралы көптеген нормативтік актілерді Қазақстан Республикасының
аумағында бекітті. Бұған бала құқығы туралы Конвенция, мұнда Қазақстан
өзінің аумағында тікелей құқық иеленушілік тәртіппен қатысуына әрекет жасай
алады.
Бала құқығы туралы Конвенция адам құқығы аймағындағы жаңа халықаралық
шарт болып табылады, сондықтан да, оның ережелерін одан әрі зерттеу,
қазіргі кезеңдегі халықаралық ізгілік(гуманитарлық) құқығының сипаттамасын,
алдында бекітілген адам құқығы туралы құжаттарға қарағанда, адам құқығы
туралы халықаралық стандарттарды одан әрі дамыту. Стандарттар, адам
құқықтары мен бостандықтарының жалпы сипатта түсінікті болуы үшін және осы
құқықтардың сақталуы мен орындалуы бойынша міндеттерді толықққанды орындау
үшін қажет [5, С. 29].
Қазақстан Республикасы Конвенцияның 42 бабына сәйкес, тиісті әрекет-
құралдарды өз мойнына міндеттей келе, Конвенцияның ережелерімен және
қағидаларымен ересек адамдарды да, сондай-ақ балаларды да ақпараттандырып
отыру. Тиісті норманың мәні мынада болып табылады, яғни балалар өздерінің
құқықтарын толыққанды және өзін сыйлай алатын жеке тұлға ретінде қалыптасып
жетіліп өсуі үшін қоғамға зиян келтірмей, өзінің мүддесінің шегінде
пайдаланып, құқықтарын білу қажет. Ересек адамдар, ең алдымен балардың
құқығын қорғау және оның жүзеге асырылуы үшін, баланың құқықтарын білуі
тиіс.
Осы мақсатта тек қана Конвенцияның мәтінін ғана кең ауқымда қол жеткізу
жеткілісіз, сондықтан оның мазмұнына да оңай түрде қол жеткізу
қажеттілігінде. Себебі, оның көптеген ережелерін түсіну үшін, Конвенцияның
мәтінінің негізінде оларды өте тыңғылықты және жүйелі түрде анализдеумен
қатар, адам құқығының жүйесін тәртіптеу.
Бала құқығы туралы Конвенцияның маңыздылығына қарамастан, балалардың
құқықтары мен мүдделерін қорғау ісінде, тиісті халықаралық шарт құқықты
қорғау және пәннің кешенді зерттелу аймағындағы мамандардың көзіне ілінудің
объектісі ретінде болмады.
Халықаралық құқық оқулықтарында, бұл конвенция, халықаралық
гуманитарлық құқықтың қайнар көзі ретінде [6, С. 355] немесе адам
құқықтарын қорғау бойынша халықаралық органдардың қысқаша сипаттамасымен
байланыстырылып (оған бала құқығы бойынша Комитет кіреді) [7, С. 414]
немесе халықаралық құқықтың жекелеген сұрақтарын қарастырумен байланысты
жағдайларда ғана еске алынады [8, С. 147, 246, 437, 482]. Кейбір
оқулықтарда бала құқығы туралы Конвенцияның жалпы сипаттамасы, шарттарға,
жеке санаттардағы жеке тұлғалардың құқығын қорғауға бағытталған, жекелеген
параграфтар да беріледі [9, С. 29-31].
Тиісті халықаралық шартқа толық сипаттама беруді жәненемесе жекелеген
ережелеріне талдауды көптен бері жүргізіп, осы саламен айналысып келе
жатқан Ю.М. Колосовтың жұмыстарынан кездестіруге болады. Ю.М. Колосов бала
құқығы туралы Комитетте сарапшы болып ұзақ жұмыс істеген. Ю.М. Колосовпен
мыналар қамтылып, қарастырылған: бала құқығы мен мүддесін қорғауды
реттеудегі халықаралық – құқықтың дамуының тарихына қысқаша сипаттамаларға
тоқталу, балаң ұғымына конвенциялық анықтама беру, қарулы күштер
шиеленісінде балаларды қорғау, заңның әрекет етудегі халықаралық құқықпен
шиеленістегі балалардың процессуалдық кепілдіктерін, экономикалық
эксплуатацияны, бала құқығы бойынша Комитеттің жұмыстары.
А.В. Кортунов Бала құқығы туралы Конвенцияң деген мақаласында
қарастырылып отырған құжатқа кең ауқымда сипаттама береді. С.А. Колосов
бала құқығы туралы Конвенцияның мысалында, жағдайлары әлсіз деп танылған
санаттардағы тұрғылықты халықтың әлеуметін қорғауда әділеттілік қағидасын
жүзеге асыруды зерттеген.
Сондай-ақ, осы жұмыста И.К. Городецкийдің 1973 жылғы Международная
защита прав и интересов детейң деп аталатын монографиясы маңызды орын
алады. Бұл заң әдебиеттерінде алғаш рет балалардың құқықтары мен
бластандықтарын халықаралық-құқықтық зерттеу жүргізілген, мұнда әр түрлі
халықаралық – құқықтық шарттарға талдау жасалынады, соның ішінде 1959 жылғы
бала құқығы туралы Декларацияға және Халықаралық ұйым еңбегінің кейбір
конвенцияларына да талдау жасалынған.
Бала құқығы туралы Конвенцияға заңгер-халықаралықтар (юристы-
международники) ғана көңіл бөлмей, сонымен қатар мемлекетіші құқығы
аймағындағы мамандардың да көңіл бөлгенін ескеруіміз қажет. оның жекелеген
ережелеріне сілтемелерді отбасы құқығы бойынша монографиялық жұмыстар мен
ғылыми комментарийлардан табуға болады.
Құқықтық оқулықтардан басқа танымал жазушы Ю. Яковлевтің Ваши права,
детиң деген кітабында балалардың құқығы туралы ең бірінші тәжірибені
ұсынады [10, С. 128 ]. 1948 жылғы адам құқығы туралы жалпы Декларациямен
оқытушымен төменгі сыныптардағы оқушылармен танысу бойынша әдістемесі
бойынша ұсыныстар өңделді, бұған бала құқығы туралы Конвенцияда кірді [11,
С. 32 ].
Магистрлік диссертацияны жазу барысында Ресей және Батыс елдерінің
ғалымдарының еңбектері қолданылды. Осы халықаралық гуманитарлық құқық
саласына арналған ғалымдардың еңбектеріне: (Л.Б Алексеев, В.М. Жуйков, В.А.
Карташкин, Г.И. Курдюков, И.И. Лукашук, Б.Г. Манов, Р.А. Мюллерсон, О.И.
Тиунов и др.), сондай- ақ жалпы халықаралық құқы теориясы мәселесі бойынша
Бекяшев, P.M. Валеев, А.С. Гавердовский, Г.В. Игнатенко, Д.Б. Левин, СЮ.
Марочкин, Л.Х. Мингазов, Ю.А. Решетов, А.Н. Талалаев, Г.И. Тункин, С. В.
Черниченко и др.). сонымен қатар, Батыс елдерінің авторларының мынадай
еңбектері қолданылды: Ф. Алстон, Д. Гомьен, Ю. Верхеллен, Л. Зваак, Н.
Кантвелл, С. Кохен, М. Новак, М. Пайс, Д. Стурм, Д. Тодрес, Т. Хаммарберг,
Д. Харрис, У. Шабас и других. Осы жұмыстың негізінде адам құқығын қорғау
және жалпы реттеу аймағындағы халықаралық шарттар (1966 жылғы азаматтық
және саяси құқық туралы Халықаралық пакті, және т.б.), оның ішінде
балаларға арналған кейбір жеке ережелер де бар (1949 жылғы соғыс кезінде
азаматтық тұрғындарды қорғау туралы Женева Конвенциясы, 1954 жылғы
азаматтығы жоқты қысқарту туралы Конвенция), сондай-ақ арнайы, балалардың
құқықтары мен мүдделерін қорғауға және реттеуге бағытталған (кейбір
Халықаралық еңбекті ұйымдастыру конвенциялары, айта кетсек, 1973 жылғы
жұмысқа қабылдау үшін минималды жас туралы №138 Конвенция, 1980 жылғы
балаларды ұрлаудағы халықаралық аспектідегі азаматтық-құқықтық туралы
Конвенция, 1993 жылғы халықаралық баланы асырап алу аймағындағыбалаларды
қорғау және ынтымақтастық туралы Гаага Конвенциясы және т.б.).
Сондай-ақ, басқа да әмбебаптық сипаттағы халықаралық-құқықтық құжаттар
зерттелінді (1959 жылғы бала құқығы туралы Конвенция, 1924 жылғы бала
құқығы Декларациясы, 1971 ақыл естері қалып қойған тұлғалар туралы
Конвенция, 1975 жылғы мүгедектердің құқықтарын қорғау туралы Конвенция,
1974 жылғы төтенше жағдайлар кезінде және қарулы шиеленістер кезінде әйел
және балалардың құқықтарын қорғау туралы Конвенция, 1985 жылғы кәмелетке
толмағандарға қатысты әділ соттың жүргізілуіне қатысты, БҰҰ-ның минималды
стандартты ережелері (Қытай ережелері), 1990 жылғы кәмелетке толмағандар
арасындағы қылмыстылықтың алдын-алу үшін БҰҰ-ның басқарушылық қағидалары)
және т.с.с.
Магистрлік диссертацияны дайындау барысында бала құқығы туралы
Конвенцияға қатысушы мемлекеттердің кейбір баяндамалары, бала құқығы
туралы Комитеттің Қорытынды ескертулері, адам құқығы туралы Комитеттің және
Комитеттің экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқытары бойынша жалпы
комментарийлары, БҰҰ-ның Бас Ассамблеясының резолюциясы, БҰҰ-ның Бас
хатшысының құжаттары қарастырылды.
Магистрлік диссертацияның әдістемелік негізін жалпы ғылыми жүйелі
талдау әдісі және нормативтік, ғылыми және тәжірибелік деректемелерді
біріктіру, тарих тұрғысынан қарастыру, жеке ғылыми және арнайы салыстырмалы
құқықтық, логикалық және т.б әдістер құрастырады.
Магистрлік диссертацияның зерттелуінің мақсаты адам құқығы және бала
құқығы мен мүддесін қорғаудың құқықтық негізінің аймағында, әмбебаптық
халықаралық шарт ретінде және соңғысы кешенді болып табылатын, бала құқығы
туралы Конвенцияның мазмұнын талдау болып табылады.
Зерттеу жұымысының жоғарыда көрсетілген алдына қойған мақсатына жету
үшін төмендегі міндеттерді шешу жүктеледі:
баланың құқығы мен мүддесін қорғауда арнайы халықаралық-құқықпен
негіздеу қажеттілігі;
зерттелініп отырған аймақтағы халықаралық құқықтық реттеудің
ерекшелігін айқындау;
адам құқығы туралы Конвенцияның басқа Халықаралық пактілермен және
басқа әмбебап халықаралық құжаттармен арақатынасын зерттеу;
адам құқығын қорғау және жалпы реттеу жүйесінде Конвенцияның орнын,
оның ішінде адам құқығының халықаралық стандарттардағы дамуы мен оған
қосқан үлесін анықтау;
Конвенцияның кейбір тиімді мәселелерін көрсету;
кейбір қатысушы мемлекеттердің баяндамасы негізінде Конвенцияның
тәжірибеде жүзеге асырылуын зертеу;
Конвенцияның тиміділігін арттыру және оны қолдану бойынша ұсыныстарды
өңдеп, қалыптастыру.
1 БАЛА ҚҰҚЫҚЫҒЫ ТУРАЛЫ КОВЕНЦИЯ-БАЛАЛАРДЫҢ МҮДДЕСІ МЕН ҚҰҚЫҒЫН ҚОРҒАУ
АЙМАҒЫНДАҒЫ КЕШЕНДІ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ШАРТ
1.1 Баланың мүддесі мен құқығының халықаралық – құқықтық қорғаудағы
дамуының тарихы
Балалардың құқықтары мен мүддесін халықаралық-құқықтыққорғаудың
дамуының бірнеше кезеңі бар.
Осы аймақтағы бірінші құжат болып, 1924 жылы 26 қыркүйекте Ұлттық
Лиганың бесінші ассамблеясында қабылданған бала құқығы туралы Декларация
(Женева Декларациясы). Ол әлемдегі барлық елдердегі ер адам дар мен әйелдер
атынан қалыптасты және бес қағидан тұрды. Атына қарамастан, Женева
Декларациясында баланың құқығы айтылмады (бұған қарамастан қағиданың
құрылысында “құқық” деген сөз мүлдем айтылмады ), тек қана балаларға не
істелінуі туралы айтлыған.
Оның бірінші қағидасы былай делінген: Ребенку должна предоставляться
возможность нормального развития, как материального, так и духовногоң.
В ней было выражено стремление к обеспечению основных нужд детей:
Голодный ребенок должен быть накормлен; больному ребенку должен быть
предоставлен уход; отсталому ребенку должна быть оказана помощь; порочные
дети должны быть исправлены; сиротам и беспризорным детям должно быть дано
убежище и все необходимое для их существования ң (принцип ІІ).
Сонымен бірге, баланың белгілі бір дербестігі де қарастырылған:
Ребенку должна быть предоставлена возможность зарабатывать средства на
существование, и он должен быть огражден от всех видов эксплуатацииң
(принцип ІV). Тиісті құжаттың ережелерінің ішінде балаларға жағдайлар жасау
бойынша, балалар үшін Үкміет тарапынан ешқандай міндеткершіліктер айтылмады
деп [12, С. 12 ], демагогикалық және абстрактілік сипатамасына [12, С. 13
] ескертулер айтудың қажеті жоқ. Маңыздысы болып, Женева декларациясындағы
бала құқығы үшін күресу, есеп берудің негізі болды, балалар туралы арнайы
қамқорлықтар мен қорғаныстардың қажеттілігін бірінші рет қажетті екендігін
атап көрсетті.
Осы бағыттағы екінші кезең БҰҰ-ның Бас Ассамблеясымен 1959 жылғы Бала
құқығы туралы Декларацияның қабылдануымен байланысты (бұдан былай 1959
жылғы Декларация) [13, С. 32 ]. Мұнда алдыңғы декларацияның ержелері ары
қарай дамыды: Ребенку законом и другими средствами должна быть обеспечена
специальная защита и предоставлены возможности и благоприятные условия,
которые позволяли бы ему развиваться физически, умственно, нравственно,
духовно и в социальном отношении здоровым и нормальным путем и в условиях
свободы и достоинстваң. Әрі қарай, 1959 жылғы Декларация баланың мүддесін
қамтасыз ететін қағидасын қарастырады: главным соображениемң прииздании
с этой целью законовң (2 қағида) и являться руководящим для лиц,
ответственных за воспитание и образование ребенка, в первую очередь для
родителей (7 қағида).
1959 жылдың Декларациясында ең маңызды болып, оның ережелеріне “құқық”
және “құқыққа ие болу” сөздері қосылған: “Ребенок должен обладать всеми
правами, изложенными в настоящей Декларации” (1 қағида ); “Ребенок с
момента своего рождения должен иметь право на имя и гражданство”
(3 қағида); “Он должен иметь право на здоровый рост и
развитие...”, “Ребенок должен иметь право на необходимое питание, жилище,
отдых и медицинское обслуживание” (4 қағида); “Ребенок имеет право на
образование... ” (7 қағида).
Бұл фактіні әдебеиттерде әр түрлі бағалайды. Колосов Ю.М. 1959 жылғы
Декларацияда баланың құқығын белсенділігі төменгі деңгейде түсіндірілген
дейді, оның себебі, мынада: субъектами этих прав являлись родители,
неправительственные организации, местные власти и правительстваң [14, С.
397].
Авторлардың логикасын пайдалан отырып, кез-келген құқықты, бала өзі
дербес, жеке түрде оны жүзеге асыра алмаса, онда оның белсенділігі төмен
деп саналады. Осыған байланысты ата-аналары, үкіметтік емес ұйымдар,
жергілікті билік органдары және үкімет міндеттерді орындаушы субъектілер
ретіндеқарастыру қажет.
Д. Тодрес, бірінші қағиданың құрылысында, Декларация: признала ребенка
в качестве субъекта международного праваң, - деп көрсеткен [15, С. 164].
Бұл көзқарас даусыз деп табылады. Біріншіден, 1959 жылғы Декларация, заңдық
тұрғыдан міндеттеі емес құжат болып тұрғанда, онда айтылған құқықтар мен
бостандықтарды тануға және сақтауға шақырады. Екіншіден, егер автор
декларацияның заңды табиғатына басқаша қараса, неге онда 1959 жылғы осы
Декларация “баланы халықаралық құқықтың субъектісі ретінде таныған”. 1948
жылғы адам құқығы туралы Жалпы декларацияның да, ережелерінің мазмұны
осыған ұқсас.
Біздің пікіріміз бойынша, 1959 жылғы Декларация баланың құқығы мен
мүддесін қорғауға бағытталған, мұнымен бірге оның жеке құқықтарын
жариялауда үлкен жетістіктерге қадам жасаған.
Қарастырылып отырған құжат, жалпы алғанда халықаралық-құқықтық реттеу
үшін прогресивті мағынаға ие болды. Айтылған қағидалар дискриминацияға
түспеуі тиіс. Алдыңғы халықаралық актілерде қағиданың мазмұны ұқсас болса
да, 1959 жылғы бала құқығы туралы Декларацияда ол өзінің жаңа атауына ие
болды. 1924 жылғы Женева Декларациясының кіріспесінде дискриминацияға
түспеудің үш негізі қаланды: нәсілі, азаматтығы және діні.
1948 жылғы адам құқығының Жалпы декларациясы бұл тізімдерді кеңейтті,
оған: түсі, жынысы, тілі, саяси және басқа да сенім-нанымдары, әлеуметтік
шығу тегі, мүліктік жағдайы. 1959 жылғы Декларацияға мәнді қосқан үлесі
болып, баланың өзіне немесе оның отбасына тиісті тууылуы немесе басқа
жағдайлары негізінде дискриминацияға шек салу. Мұнымен кемсітпеу қағидасы
1966 жылғы Халықаралық пактіде бекітілген.
Сонымен бірге, 1924 жылғы Женева декларациясымен 1959 жылғы
Декларацияны салыстырғанда қағиданың бірі басқаша негізделген: Ребенок
должен при всех обстоятельствах быть среди тех, кто первым получает защиту
и поддержкуң (8 қағида). Декларацияны өңдеуде кейбір мемлекеттер қағиданың
құырлысын былай деп көрсеткен: больше соответствует действительности,
принимая во внимание ситуацию, когда для спасения людей требуется в первую
очередь оказать помощь взрослому человеку. Для сравнения: Ребенок должен
первым получать помощьң (принцип 3 Декларации 1924 г.), например, врачуң.
Мүмкін мұндай өзгеріс Женева декларациясының қағидасын төмендетіп дұрыс
көзбен қарау міндетті емес, керісінше оған деген қатынасы қоғамның мүшесі
ретінде айтылады.
1970 жылы БҰҰ-ның конвенциясының шегінде алғаш рет қажеттілік және
мүмкіншілік туралы балаға қатысты талқыға түсті, бірақ жауабы нақты
жауапсыз болып қала берді.
Бір жағынан 1966 жылғы бала құқығы туралы халықаралық пакті болса,
баланы қосқанда, бұл халықаралық шарттарды негіздеу мынаны куәландырады:
әркім, ешкім, барлық тұлғалар.
Кейбір ережелері экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтарының
Халықаралық Пактісінің 10 бабының 3 тармақшасындағы (экономикалық тұрғыда
балаларды және жас өспірімдерді пайдалануда балаларды қорғау және көмек
көрсетудің ерекше шаралары туралы) 6 баптың 5 т. азаматтық және саяси құқық
туралы Халықаралық пактідегі (18 жасқа дейінгі тұлғалармен жасалынған
қылмыс үшін өлім жазасына тиым салу), 14 баптың 4 т. азаматтық және саяси
құқық туралы Халықаралық пактідегі (сот әділдігін жүзеге асыруда кәмелетке
толмаған қылмыскерлерді қайта тәрбиелеуге әрекет жасау және жас мөлшерін
есепке алу), азаматтық және саяси құқық туралы Халықаралық пактідегі
(баланың туылған жағдайда міндетті түрде тізімге алу, азаматтыққа және ат
алу құқығына ие болу).
Басқа жағынан қарағанда, бала құқығын және мүддесін қорғау жекелеген
мәселелер бойынша, сол кезеңдегі БҰҰ-ның білім, ғылым және мәдени мәселер
бойынша (ЮНЕСКО) конвенциясымен әрекет жасаған.
Бірақ та, көптеген факторлары балаларға арналған көптеген халықаралық
шарттардың қабылдануының қажеттілігін көрсеткен.
Біріншіден, 1924 жылғы Женева Декларациясының кешенді халықаралық
құқықтық нормалардың жекелеген түрлері осы Декларацияның қабылдануының
бастауы болды, содан кейін 1959 жылғы Декларация балалардың
қажеттіліктерінен туындаған.
Екіншіден, адам құқығы туралы халықаралық арнайы ережелердің болуы,
тек қана балаларға қатысты. Бұл адам құқығы бойынша, Комитеттің берген
Жалпы түсініктемесін нақтылай түседі, яғни: права, закрепленные в ст. 24,
не являются единственными, принадлежащими ребенку, и как индивиды они
пользуются всеми гражданскими правами, закрепленными в Пактең, - делінген и
просит включать в доклады информацию о положении детей, находящихся және
қатысушы – мемлекеттердің қарауындағы балалардың ережесі туралы
ақпараттарды баяндамаларына қосуды өтінді [15, С. 866].
Үшіншіден, бала құқығы туралы халақаралық Пактіде көрсетілген балаға
қатысты құқықтардың барлығы қолданылмайды, оның психологиялық және
тұлғалығын ескереді. Кейбіреуі кәмелетке толған тұлғаларға (дауыс беру
құқығы, мемлекеттік қызметке кіру құқығы, тұрғылықты жерін таңдауға
құқығы), және белгілі жас мөлшеріне жеткен басқа тұлғалар (еңбек ету
құқығы, заң алдындағы теңдік, өзінің жеке пікірін айтуға құқығы т.с.с)
бөлінеді.
Осыған байланысты А.В. Кортунов былай дейді: необходимость создания
международного инструмента защиты прав детей связана с тем, что в Уставе
ООН и основных универсальных конвенциях по правам человека наряду с общими
критериями, по которым запрещена дискриминация личности... не оговорен
особо возрастң [16, С. 75].
Төртіншіден, халықаралық шарттардың ережелері қамқорлық және қорғауң
немесе қамқорлық немесе тәрбиелеуң деген қағидалармен қалыптасады. Мысалы:
азаматтық және саяси құқық туралы Халықаралық пактіденің 10 б. 3 т. былай
делінген: Особые меры охраны и защиты должны приниматься в отношении всех
детей и подростков...ң (п. 3 ст. 10 Международного пакта об экономических,
социальных и культурных правах); және Каждый ребенок должен быть
зарегистрирован немедленно после его рождения и должен иметь имяң
(азаматтық және саяси құқық туралы Халықаралық пактінің 24 б. 2 т.
Бесіншіден, баланың құқықтық жағдайының белгілі бір вакумы қалыптасқан,
себебі азаматтық және саяси құқық туралы Халықаралық пакті оны тұға ретінде
даму ерекшелігін есепке алмаған. Мысалы, бала некеге отырып, отбасын құруға
құқығы жоқ, өйткені ол ата-ананың құқығы мен қамқорлық құқығын, отбасы
қатынастарындағы құқықты білу қажет. Бала мемлекеттік істерге қатысуға
құқығы жоқ.
Алтыншыдан, тиісті халықаралық шарттың барлық мемлекеттері қатысушылары
болып табылмайды [17, С. 95].
Балалар құқығы туралы кешенді халықаралық шарттың өңделуінің
қажеттілігі, бүкіл әлімдегі балалардың аса ауыр жағдайымен байланысты
болды: балалар өлімінің жоғары деңгейде болуы, балалардың денсаулығына
немқұрайлықпен қарау, қарапайым білімді алу мүмкіндіктерінің жоқтығы,
қарулы шиелінстердің салдарының болуы.
БҰҰ адам құқығы бойынша Комиссияның отыз төртінші сессиясында польша
делегациясы бала құқығын туралы Конвенцияның мәтінін құрайтын жобаның
резолюциясын ұсынып өздерінің ынталарын білдірді. Бұл жоба 1959 жылығы
бала құқығы туралы Декларацияның ережелеріне толығымен негізделді.
Жоба бала құқығы туралы Комиссиямен қарастырылып қабылданды (1978 жылғы
8 наурыздағы (ХХХҮІ) 20 Резолюция). Бұл резолюцияда Бас хатшы БҰҰ – ның
қатысушы –мүшелеріне, БҰҰ-ның арнайы мекемелері мен органдарына, аймақтық
үкіметтік және үкіметтік емес ұйымдарға жобаға байланысты, өздерінің
пікірлері мен ескерпелерін, ұсыныстарын айтуға өтініш білдірді.
Кейбіреулері жобаның тілі жатық емес деп санады.
Осы сияқты тағы да басқа көптеген сын-ескертпелерге ие болғандықтан,
1979 жылғы бала құқығы туралы БҰҰ-ның Комиссиясы, өздерінің мүшелерінің
ішінен бала құқығы бойынша Конвенцияға байланысты мәселелер бойынша ашық
жұмыс тобын құрды, бұлардың қызметіне сондай-ақ басқа да мемлекеттер қатыса
алды. Конвенция екі кезеңмен қабылданды: біріншісі оқылым (1979-1988 жж.)
және екінші оқылым (1988-1989 жж.).
Алғашында Жұмыс тобының қызметі ешқандай қызығушылықты тудырған жоқ.
Бірақ та, 1983 жылдың басында Конвенцияның даму деңгейі тез дами бастады,
ал 1985 жылғы мемлекеттің өкілдерінің саны және Ұлттық үкіметтік емес
ұйымдар екі есе көбейді. Олардың арасынан Аргентинаны, Австрияны,
Бразилияны, Ұлыбританияны, Қытайды, Индияны, Кеңес Одағын, АҚШ-ты,
Францияны көрсетуге болады.
Конвенциямен жұмыс жасау 10 жылға созылды және 1989 жылы 20 қарашада
БҰҰ-ның Бас Ассамблеясымен мақұлданды. Бұл жағдайды БҰҰ-ның Бас
Ассамблеяның 44 сессиясының Төрағасы Джозеф Н. Гарба өзінің сөзінде былай
делінді: Конвенция, которую только что приняла Ассамблея является
документом, имеющим широкое применение. Я поздравляю членов [ООН] и уверяю,
что мы стремимся сделать принципы Конвенции реальностью для каждого ребенка
на Земле. В этом мы должны не только гарантировать права будущих поколений,
но мы также должны упрочить основы справедливости, мира и свободы в
будущемң [18, С. 65].
Көп уақыт бойы құрылғанына қарамастан, конвенция 1990 жылы 2 қыркүйекте
тоғыз айдан кейін күшіне енді. Бұл, адам құқығы аймағындағы аз уақыт ішінде
күшіне енген халықаралық жалғыз.шарт
Осы айдың өзінде-аө ЮНИСЕФ-тің және алты мемлекеттің ынтасы бойынша
(Египет, Мали, Мексика, Пакистан, Швеция) бойынша Нью-Иоркте балардыі
мүддесі үшін жоғарғы деңгейдегі Бүкіләлемдік кездесу құрылды, бұның
қатысушылары барлық мемлекеттердің Конвенцияны бекітуге шақырды. (1990
жылдың аяғына таман Конвенцияны 57 мемлекет бекітті). 1993 жылы адам құқығы
бойынша Бүкіләлемдік конференция өтті, онда олардың мақсаты 1995 жылдың
аяғына дейін Конвенцияны жалпылама түрде бекіту болып табылды. Осы мерзімде
оған 185 ел оның міндеттеріне келісімдерін берді.
Қазіргі уақытта бала құқығы туралы Конвенцияны барлық мемлекеттер
бекітті, тек қана Сомали мен АҚШ қана ең соңында 1995 жылы 16 ақпанда қол
қойды [19, С. 28; 727-737].
Ең алдымен, 1948 жылғы Жалпыға бірдей адам құқығы туралы Декларация мен
1966 жылғы адам құқығы туралы Халықаралық Пактіден, Конвенцияның
айырмашылығы мынада: Конвенция өзінің терең гуманитарлық-философиялық
дәстүрлеріне ие бола аламады. Оның ғылым жолында дамуының тек қана екі
теориялық бастамасы ғана болды. Ол ХХ ғасырдың төртінші бөлімінде пайда
болған –протекционизм (тамыр-таныстық) және либерализм.
Барлық жақтарымен бұл концепциялар толық қарама-қайшылықты көрсетеді
[20, С. 25]. . Протекционизм немесе патернализм, балалық шақты толық
тәуелділік және аса әлсіздік кезеңі ретінде қарастырса, либерализм
керісінше, баланың дербестік кезеңі ретінде қарастырады. Протекционизм
баланы үлкенге қарсы қояды, яғни баланың үлкенге күш жағынан да (балаға
зорлық-зомбылық көрсету шаралары), психикалық деңгейі жағынан да тәуелді
және сонымен қатар либерализм екеуінің де мәні, адам екендігін айқындауға
бағытталады. Протекционизм баланың отбасымен органикалық түрде
байланыстылығын нақтыласа, либерализм, керісінше балаға қоршаған отбасын
таңдауға құқығын береді.
Конвенцияны құрушылар өздерінің жеке бала құқығы концепциясын-либералды
патернализмді құрды. Бұл көзқарас жаңа болып табылмады. Ол патернализм мен
либерализмнің жекелеген ережелерінің үйлесуінен тұрды.
Либералды патернализм балалық шақты күшті тәуелділіктен (сәби
кезеңіндегі) дербес (есею кезеңіндегі) кезеңдер мен дамитын процесс
ретінде қарастырды. Ересек адамның міндеті, балаға біртіндеп ой мен жасаған
әрекеттеріндегі тәуелсіздікке ие болуына көмек көрсету болды. Либералды
патернализмнің негізінде балалар мен ересек адамдардың арасындағы келісімге
жету.
Конвенцияда орын алған, концепцияның осы идеяларының нәтижесінде, бала
қоғамның толыққанды мүшесі ретінде саналды. Ол жүз жылдар бойы созылып
келген көзқарасты, ұстанымды, яғни баланың ата-анаға немесе басқа да
тұлғаларға тиісті екендігін жойды. Баланың құқықтарының бірін құруда
мынадай негіздеме ұсынылды: ребенок имеет право с момента рождения знать
своих родителей и принадлежать имң [21, С. 5]. Талқылану процесінде ол
Конвенцияның негізгі ұстанымына жауап бере алмайды деп танылды. Сондай-ақ,
халықаралық шартта баланың спецификасы жайлы былай делінген: с одной
стороны, он суть человек и ему должны непосредственно принадлежать права; с
другой стороны, он нуждается в поддержке со стороны родителей или лиц их
заменяющих, общества, государства, поскольку является социально уязвимым и
не обладает полной дееспособностью. Мұндай баланың құқығына деген жаңа
көзқарас ғылымда өз орнын тапты [22, С. 325].
Келесіде Жұмыс тобының қызметіне аса маңызды белсенділік көрсеткен
органдарының өкілдері және БҰҰ мамандандырылған мекемелері, қашқындар ісі
бойынша БҰҰ Жоғарғы комиссарының Басқарушылығы, халықаралық еңбек ұйымы,
БҰҰ бөбек қоры және бүкіләлемдік денсаулық сақтау ұйымы және т.б көптеген
үкіметтік емес ұйымдар кірді.
Сөйтіп Конвенцияны қабылдауда өте көптеген сын-ескертпелер, ұсыныстар
т.с.с болды деп жоғарыда айтып кеттік.
М.П. Дружков шартты соңғы мәтінін қабылдау процедурасы консенсустің
негізінде болғанын айтып былай дейді: одним из условий и существенной
предпосылкой, широкого участия государств в таком договоре, сокращения
сроков его вступления в силу, ратификации и присоединения государств можно
реально убедитьсяң [23, С. 33-35].
1.2 Конвенцияға жалпы сипаттама
Конвенция үш бөлімнен тұрады: кіріспе, негізгі ережелер (1-41 бапқа
дейін), және қорытынды ережелер (46-54 бап). Конвенцияны сипаттауда, кейбір
авторлар баланың құқығын 1966 жылығы адам құқығы туалы Халықаралық пактіде
бекітілген құқықтарға тұжырым жасай келе, дәстүрлі түрде азаматтық, саяси,
экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтары деп бөлген. Бірақта, бұл
жөнінде біртекті көзқарас жоқ. Себебі, ең алдымен ғылымда азаматтық және
саяси құқықты әр түрлі түсініледі. Әдебиеттерде мұндай құқықтардың ұғымына
бірнеше көзқарастар қалыптасқан. Ресей ғалымы О.И.Тиунов былай
қарастырған: права, свойственные человеку как гражданинуң [24, С. 7], -
деген, бірақта, саяси құқықтарға анықтама бермейді, әйтсе де, оларға
мыналарды жатқызған: “право на свободу мысли, совести и религии, право на
свободу мирных собраний и ассоциаций, право на управление своей страной и
равного доступа к государственной службе. В связи с такой дефиницией
возникает вопрос о том, к какой группе прав относятся права на жизнь, право
на неприкосновенность частной и семейной жизни, право на свободу и личную
неприкосновенность?”, - деген. Ал Р. А Мюллерсон болса, “гражданские права
- это те права и свободы, которые принадлежат человеку как члену
гражданского общества, а политические права - это, как правило, права
только граждан данного государства. Критерием их разграничения, служат
формулировки статей Международного пакта о гражданских и политических
правах: те положения, которые содержат фразу каждый человекң, никтоң,
все лицаң, закрепляют гражданские права (право на свободу мысли, совести и
религии, право на свободу мирных собраний и ассоциаций), а те, которые
определяют права каждого гражданинаң, закрепляют политические (в
Международном пакте о гражданских и политических правах таким образом
сформулирована лишь ст. 25, закрепляющая права принимать участие в ведении
государственных дел, голосовать и быть избранным, допускаться к
государственной службе) и абсолютной грани между гражданскими и
политическими правами не существует,” - деп өзінің пікірін білдірген
[25, С. 53-54]. Біздің пікіріміз бойынша, азаматтық немесе жеке
сипаттағы құқық деп, адамға жеке тұлға ретінде, оның қадір-қасиетімен
байланыстылығын айтамыз, ал саяси құқыққа (немесе жария сипаттағы құқық),
белгілі бір мемлекеттің азаматы мен қоғамның мүшесі ретінде қарастыруымызға
болады.
Егер осының негізінде қорытындыға келсек, Конвенцияда бекітілген
баланың құқығы туралы кейбір азаматтық және саяси тұрғыдағы
келіспеушіліктерінің бар екенін көруімізге болады, онда экономикалық,
әлеуметтік және саяси құқықтардың арасын бөліп көрсету өте қиын.
Кейбір шетел авторларының Конвенцияның мазмұнына сипаттама бергенде “3
Ps”, - бөлінуін көрсетсек төмендегідей:
“обеспечение (provіsіon) - права, обеспечивающие удовлетворение
основных потребностей ребенка (например, право на образование, право на
доступ к наиболее совершенным услугам здравоохранения, право на отдых и
досуг);
защита (protectіon) - права, гарантирующие защиту от вредного
воздействия
на ребенка со стороны общества, семьи (например, защита от
экономической и сексуальной эксплуатации, от физического и психологического
насилия, от жестокого обращения),
участие (partіcіpatіon) - права ребенка на самостоятельные действия и
участие в общественной жизни (например, право на свободное выражение своих
взглядов по всем вопросам, затрагивающим ребенка)”.
Мұндай бөлініс 1986 жылы пайда болды, әдеттегі алтернатиыв ретінде
кейіннен ЮНИСЕФ “SDPP” деп өзгертілді, яғни былай деп бөлінген: право на
выживание (survіval), развитие (development), защита (protectіon) и участие
(partіcіpatіon).
Енді Н. Кантвелдің пікіріне тоқталсақ, былай деп санайды: “более
правильно рассматривать положения Конвенции не как перечень прав, а как
компиляцию обязанностей государствпо отношению к детям... одан әрі қарай
былай делінген, нормы Конвенции по их юридической силе: те нормы, где
государства-участники обязуются действовать определенным образом, являются
более сильными, чем те, в которых государства-участники просто соглашаются
признатьң отдельные права ребенка”. Ал одан кейін Н. Кантвел мемлекеттің
тікелей міндетін былай дейді: “(начальное образование, надлежащая
деятельность системы ювенальных учреждений) или косвенные (помощь родителям
в воспитании детей), не все, положения Конвенции сформулированы через
“компиляцию обязанностей государств по отношению к детям” [26, С. 378].
Бірақ, Н. Кантвелдің бұл пікірі кейбір жағдайда мүлдем дұрыс емес деп
санағандар да болды. Мысалы, өмір сүру құқығы, қатсушы – мемлекеттер оны
мағынасы жағынан жоғары деп санағандықтан, оның мәні, жеке тұлғаның
құқығын сыйлауға міндеттіліктен төмен болып қалып қояды.
Мұнымен қатар, халықаралық құжаттарды былай делінген: Все права
человека универсальны, неделимы, взаимозависимы и взаимосвязаны.
Международное сообщество должно относиться к правам человека глобально на
справедливой и равной основе, с одинаковым подходом и вниманиемң
( 1993 жылғы Вена Декларациясының әрекеттерінің Бағдарламасы) [27, С. 81]
.
Барлық келтірілген көзқарастар Конвенцияның шынайы сиапты мен
мағынасын көрсетпейді, себебі ол оның (бала құқығы туралы Конвенция) атынан
көрінумен ерекшеленеді.Т.А. Титованың айтуынша, ол баланың негізгі
қажеттіліктерін қамтамасыз етумен ерекшеленеді, дейді және оны мына
төмендегідей етіп көрсетеді:
“Во-первых, ребенок, являясь уязвимым существом ввиду его физической и
умственной незрелости, нуждается в специальной охране и заботе, включая
надлежащую правовую защитуң (п. 9 преамбулы). Таким образом, дети имеют
право на особую заботу и помощьң (п. 4 преамбулы). В Конвенции содержатся
нормы, направленные на защиту детей от пагубного влияния общества. Такие
положения или закрепляют право ребенка, а затем обязанность государств
принять необходимые меры по его обеспечению или содержат только обязанность
государств: право ребенка на пользование наиболее совершенными услугами
системы здравоохранения (ст. 24); право пользования благами социального
обеспечения (ст. 26); право ребенка на уровень жизни, необходимый для
физического, умственного, духовного, нравственного и социального развития
(ст. 27); право на защиту от экономической эксплуатации (ст. 32);
обязанность защитить ребенка от употребления наркотических средств и
психотропных веществ (ст. 33), от всех форм сексуальной эксплуатации (ст.
34) и от других форм эксплуатации (ст. 36); обязанность предотвращать
похищение детей, торговли детьми и их контрабанды (ст. 35); обязанность
содействовать физическому и психологическому восстановлению и социальной
реинтеграции ребенка (ст. 39). В этой группе положений отдельно необходимо
выделить те, которые закрепляют обязанности государств-участников по защите
детей в особо трудных ситуациях, то есть детей, которые являются наиболее
уязвимыми: беженцы (ст. 22), неполноценные дети (ст. 23) дети,
затрагиваемые вооруженными конфликтами (ст. 38), дети, лишенные свободы
(ст. 37 сң, dң);
Во-вторых, в Конвенции очень четко прослеживается система
взаимоотношений: ребенок - семья - государство. Семья для ребенка является
важным звеном для подготовки к жизни в обществе. Об этом говорится в п. 6
преамбулы: ребенку для полного и гармоничного развития его личности
необходимо расти в семейном окруженииң. У семьи есть обязанности в рамках
общества - подготовить ребенка к самостоятельной жизни в обществең и
воспитать в духе идеалов, провозглашенных в Уставе ООН, и особенно в духе
мира, достоинства, терпимости, свободы, равенства и солидарностиң (п. 7
преамбулы). Кроме того, семья является гарантом осуществления прав ребенка,
даже порой в большей степени, чем государство. В связи с этим, в Конвенции
можно выделить группу норм, закрепляющих права ребенка на семью: право
знать своих родителей и право на их заботу (п. 1 ст. 7), право поддерживать
на регулярной основе личные и прямые контакты с родителями (п. 3 ст. 9, п.
2 ст. 10), право ребенка и его родителей покидать любую страну и
возвращаться в свою страну (п. 2 ст. 10). В п. 5 преамбулы Конвенции
говорится о том, что семье должны быть предоставлены необходимые защита и
содействиең, что отразилось в положениях, закрепляющих обязанности
государств-участников сохранять целостность семьи (пп. 1, 2, 4 ст. 9),
способствовать восстановлению семьи (п. 1 ст. 10), принимать меры для
борьбы с незаконным перемещением и невозвращением детей из-за границы (ст.
11), оказывать помощь родителям и законным опекунам в выполнении своих
обязанностей по воспитанию детей (пп. 2, Зет. 18). Конечно, основная
обязанность и одновременно право по воспитанию и развитию ребенка лежит на
родителях или в соответствующих случаях на других лицах, заботящихся о нем,
от них зависит реализация многих прав ребенка (ст. 5). Но не всегда эти
обязанности выполняются добросовестно, поэтому государство должно защитить
ребенка от злоупотреблений и пренебрежения со стороны семьи (ст. 19) при
этом обеспечить ребенку, который временно или постоянно лишен своего
семейного окружения, необходимую заботу (ст. 21, 22);
В-третьих, ребенок является членом общества, поэтому он имеет право
всесторонне участвовать в его жизни и вносить свой вклад в его развитие.
Конвенция с этой целью закрепляет право на сохранение индивидуальности
(ст. 8), право свободно выражать свои взгляды по всем затрагивающим его
вопросам (ст. 12), право на свободу выражения своего мнения (ст. 13), право
на свободу мысли, совести, религии (ст. 14), право на свободу ассоциации и
мирных собраний (ст. 15), право на частную жизнь (ст. 16), право на отдых и
досуг, на участие в культурной и творческой жизни (ст. 31), права ребенка,
принадлежащего к этническим, религиозным и этническим меньшинствам (ст.
30), - деп көрсеткен [28, С. 31-33].
Конвенцияда бекітілген мемлекеттердің міндетемесінің сипаттамасын
қарастырып кете керек. В.М. Корельский мен В.Д. Перевалов былай деп
көрсеткен: “Отдельно следует рассмотреть вопрос о характере обязанностей
государств, закрепленных в Конвенции. Одни нормы содержат обязанности
государства-участника одновременно как субъекта международного права и как
политической организации общества..., гарантирующей права, свободы
граждан, законность и правопорядок - принятие всех необходимых мер для
осуществления прав, закрепленных в Конвенции, включая законодательные,
административные и другие меры (в качестве общего положения является ст.
4)” [29, С. 115-116].
Ереженің кейбір жағдайларында мұндай шараларды қабылдау туралы тек қана
мемлекеттің міндеттері мен мақсаттары көзделген - баланы қорғау үшін
қоғамдағы болатын жағымсыз әрекеттерден қорғап, оның алдын алу. Жекелеп
алып қарағанымызда Конвенцияның 34 бабында мемлекет балны барлық
жағдайларда жыныстың пайдаланудан қорғау. Мұндай ұқсас қорытындыны
Конвенцияның 33, 35, 36, 39 баптарын кездестіруге болады.
Конвенцияның басқа ережелері мемлекеттердің дербес халықаралық-құқықтық
міндеттерін, яғни халықаралық құқықтың субъектісі ретінде ғана бекітілуін
мынадан көре аламыз: уважать нормы международного гуманитарного права (п. 1
ст. 38), заключать международные соглашения (п. 4 ст. 27), поощрять
международное сотрудничество и развивать его (п. 3 ст. 28), обмениваться
информацией (п. 4 ст. 23).
Балалық шағының көп уақытын бала өзінің отбасының айналасында
өткізеді, мұнда оның басқа адамдармен қарым-қатынасының негізі қаланады.
Баланың ата-анасы, оған қоғамның толыққанды мүшесі болуына септігін
тигізеді. Ал мемлекет болса, өз тарапынан отбасының қызметтерін атқаруға
ат салысып, баланың қоғамнан келтірілетін жағымсыз салдарынан қорғап,
қолдау көрсетіп отыру. Осыған байланысты дәстүрлі құқықтан басқа алдыңғы
халықаралық шарттарда бекітілген адам құқығын, Конвенцияда баланың құқығын
жаңадан бекітеді. Ол өз алдына бала мен ата-ананың арасындағы өзара қарым-
қатынастың негізін қалаудағы маңызды халықаралық шарт болып табылады.
Егер, Конвенцияға жалпы сипаттама беретін болсақ, онда ереженің мынандай
топтарын бөліп көрсетуімізге болады: жалпы ережелер (2, 3, 5, 12 бб.;
баланың құқығы мен мүддесін қорғауға арналған нормалар (6-11, 13-40 бб.)
жалпы нормаларды имплементациялау (4, 41, 42, 44 б. 6 т.); бақылау
тетігінің қызметін реттейтін нормалар (43-45 бб.) қорытынды ережелер (46-54
бб.).
Конвенцияның негізінде бала құқығы туралы Комитет құрылды. Комитеттің
мақсаты Конвенцияның 43 бабының 1 т. былай делінген: в целях рассмотрения
прогресса, достигнутого государствами- участниками в выполнении принятых
обязательствң. Комитеттің негізгі қызметі мемлекеттердің баяндамаларын
қарау болады.
2 БАЛА ҚҰҚЫҒЫ ТУРАЛЫ КОНВЕНЦИЯНЫҢ ӘМБЕБАПТЫҚ СИПАТТАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ
АКТІЛЕРМЕН АРАҚАТЫНАСЫ
2.1 Адам құқығы туралы Конвенция мен Халықаралық пактілер
Бала құқығы туралы Конвенция – адам құқығы аймағындағы жаңа көпжақты
халықаралық шарт болып табылады. Онда тек бала құқығы мен талқылануының
тарихын ғана қамтып қоймай, сонымен қатар БҰҰ-ның қарауында қабылданған
халықаралық шарттарда бекітілген адам құқығын жүзеге асыру мен
тәжірибиелерді регламентациялайды. Конвенция бала құқығын қорғаудағы
кешенді құжат болып табылады. Оны құру жөнінде мәселе көтерілгенде,
балаларға арналған жеке заңды күші бар міндетті құжатты қабылдау, адам
құқығы аймағындағы шартты процеске және адам құқығы туралы халықаралық
пактінің заңды күшінің төмендеуімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
жағдайы”
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 БАЛА ҚҰҚЫҚЫҒЫ ТУРАЛЫ КОВЕНЦИЯ-БАЛАЛАРДЫҢ МҮДДЕСІ МЕН ҚҰҚЫҒЫН ҚОРҒАУ
АЙМАҒЫНДАҒЫ КЕШЕНДІ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ШАРТ
9
1.1 Баланың мүддесі мен құқығының халықаралық – құқықтық қорғаудағы
дамуының тарихы 9
1.2 Конвенцияға жалпы сипаттама 15
2 БАЛА ҚҰҚЫҒЫ ТУРАЛЫ КОНВЕНЦИЯНЫҢ ӘМБЕБАПТЫҚ СИПАТТАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ
АКТІЛЕРМЕН АРАҚАТЫНАСЫ 21
2.1 Адам құқығы туралы Конвенция мен Халықаралық пактілер 21
2.2Конвенция және басқа халықаралық құқықтық құжаттар 28
3 БАЛА ҚҰҚЫҒЫ ТУРАЛЫ КОНВЕНЦИЯНЫҢ ЖҮЗЕГЕ АСЫРЫЛУЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ
БОЙЫНША ШАРАЛАР 35
3.1 Бақылау тетігі
35
3.2 Конвенцияның жүзеге асырылуының жалпы шаралары 40
3.3 Конвенцияның тиімді кейбір мәселелері
43
ҚОРЫТЫНДЫ 47
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 54
Қосымша А 64
Қосымша Б 70
КІРІСПЕ
ХХ ғасырдың соңындағы халықаралық бірлестік, келесі жүзжылдықта,
болашақ жаңа ұрпақтың тыныштық пен бейбітшілікте өмір сүрулеріне
негізделген. Халықаралық құқық қоғамдағы әлсіз топтардың, яғни адамның өзд
құқықтарын және арнайы бостандықтарын арнайы қорғаудың шараларын
қарастырады [1, 407 б. ]. Бұл категорияға ең біріншіден балалар жатады.
Балалардың құқықтары мен мүдделерін халықаралық құқықтық реттеу
көптеген факторлармен ерекшеленеді. Оның бастауының дамуы Ұлттық Лиганың
шегінде қарастырылған, ал содан кейін паралельді түрде жалпы адам құқығын
халықаралық құқықтық тәртіппен бірге Біріккен Ұлттар Ұйымының қолдауымен
жүргізіліп отырды. Бұл процестер өзара тығыз және өзара байланысты болды.
Жекелеп алғанда, 1924 жылғы Бала құқығы Декларациясында балалар, тек қана
қорғау объектісі ретінде ғана қарастырылды, ал 1948 жылғы Адам құқығының
Жалпы Декларациясын қабылдағаннан кейін ғана, баланы құқық субъектісі
ретінде тану тенденциясы қарастырылды, бұл 1959 жылғы Бала құқығы туралы
Декларацияның жеке ережелерінде көрсетілгенін куәландырады.
Халықаралық ізгілік (гуманитарлық) құқығының белгілі бір даму
сатысында, балаларға арналған, халықаралық заңи міндетті кешенді құжатты
жасап және қабылдау қажеттілігі туындады. Ол 1989 жылы 20 қарашада Бас
Ассамблеямен қабылданған бала құқығы туралы Конвенция болып табылды. Оның
прогресивті мәнін екі аспектіде қарастыруға болады: мемлекекет ішінде және
халықаралық.
Балалардың құқығы мен мүддесін қорғау мемлекеттің ішкі құқықтық
реттелуінің пәні болып табылады. Бірақ та, баланың жеке құқығы ұлттық
заңдылықтағы арнайы халықаралық шарттың қабылдануына қарамаста. Балаллар
өздерінің әрекет қабілетсізділігінің арақасында құқық субъектісінің
ұстанушы ретінде емес, ата-анасы немесе олардың орнын басатын тұлғалардың
қарауында қамқорлықта және қорғауында болатын объектілер ретінде
қарастырылды.
Мұнымен, балалардың құқытары “балалар мен ата-ананың арасындағы өзара
байланыстағы призма арқылы” көрінді, сонымен қатар баланың тұлға ретіндегі
либерезациясы процесі ақырындап жүріп отырды [2, 200 б.]. Бірақ, атақты
И.А. Покровский былай дейді: интересная иррациональность развития: нередко
законодательства, весьма прогрессивные в области супружеских отношений,
оказываются чрезвычайно консервативными в сфере отношений между родителями
и детьмиң [3, С. 189].
Бала құқығы туралы Конвенция баларға деген көзқарастың жаңа моделін
тудырды, баланың отбасындағы және қоғамдағы жағдайының өзгеруі үшін белгілі
бір күш болып табылды. Осы айтылғанға байланысты мынандай пікірлер де бар:
никто из современных цивилистов и правоведов не оспаривает более тот факт,
что ребенок является самостоятельным носителем прав - специальным субъектом
праваң [4, С. 219].
Қазіргі кезеңдегі халықаралық ізгілік құқығының ерекшелігі, құқықтарды
азамамттық, саяси және экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтарға бөлу
екінші жоспарға кетуі болып табылады. Бұл кейбір халықаралық құжаттарда
айқындалады. Ең алдымен, 1948 жылғы Жалпы адам құқығының Декларациясында
көрсетілген құқық санаттарының қайшылығының жоқтығында. 1966 жылғы
азаматтық және саяси құқықтар туралы Халықаралық пактінің кіріспесінде
былай делінеді: согласно Всеобщей декларации прав человека идеал свободной
человеческой личности, пользующейся гражданской и политической свободой и
свободой от страха и нужды, может быть осуществлен только, если будут
созданы такие условия, при которых каждый может пользоваться своими
экономическими, социальными и культурными правами, также как и своими
гражданскими и политическими правамиң. Бұл, сондай-ақ, БҰҰ Бас
Ассамблеясының резолюциясында да көрсетілген Неделимость и
взаимозависимость экономических, социальных, культурных, гражданских и
политических правң от 4 декабря 1986 г., в которой подтверждается, что все
права человека и основные свободы неделимы и взаимозависимы и что развитие
и защита одной категории прав никогда не могут служить предлогом или
оправданием для освобождения государств от развития и защиты других правң.
Аталған екі санаттың да, адамға деген маңыздылығының тікелей дәлелі
ретінде, Бала құқығы туралы Конвенция болып табалады, ол азаматтық және
саяси, сондай-ақ экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтарды қамтитын
кешенді құжат болып табылады.
Тақырыптың таңдалуы келесі факторлармен байланысты:
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес, Қазақстан
Республикасының жалпы танылған қағидалары мен халықаралық шарттары және
халықаралық құқықтары, оның құқықтық жүйесінің бөлінбес бөлігі болып
табылады. Конституцияның негізінде халықаралық құқықтың тікелей қайнар
көздері туралы көптеген нормативтік актілерді Қазақстан Республикасының
аумағында бекітті. Бұған бала құқығы туралы Конвенция, мұнда Қазақстан
өзінің аумағында тікелей құқық иеленушілік тәртіппен қатысуына әрекет жасай
алады.
Бала құқығы туралы Конвенция адам құқығы аймағындағы жаңа халықаралық
шарт болып табылады, сондықтан да, оның ережелерін одан әрі зерттеу,
қазіргі кезеңдегі халықаралық ізгілік(гуманитарлық) құқығының сипаттамасын,
алдында бекітілген адам құқығы туралы құжаттарға қарағанда, адам құқығы
туралы халықаралық стандарттарды одан әрі дамыту. Стандарттар, адам
құқықтары мен бостандықтарының жалпы сипатта түсінікті болуы үшін және осы
құқықтардың сақталуы мен орындалуы бойынша міндеттерді толықққанды орындау
үшін қажет [5, С. 29].
Қазақстан Республикасы Конвенцияның 42 бабына сәйкес, тиісті әрекет-
құралдарды өз мойнына міндеттей келе, Конвенцияның ережелерімен және
қағидаларымен ересек адамдарды да, сондай-ақ балаларды да ақпараттандырып
отыру. Тиісті норманың мәні мынада болып табылады, яғни балалар өздерінің
құқықтарын толыққанды және өзін сыйлай алатын жеке тұлға ретінде қалыптасып
жетіліп өсуі үшін қоғамға зиян келтірмей, өзінің мүддесінің шегінде
пайдаланып, құқықтарын білу қажет. Ересек адамдар, ең алдымен балардың
құқығын қорғау және оның жүзеге асырылуы үшін, баланың құқықтарын білуі
тиіс.
Осы мақсатта тек қана Конвенцияның мәтінін ғана кең ауқымда қол жеткізу
жеткілісіз, сондықтан оның мазмұнына да оңай түрде қол жеткізу
қажеттілігінде. Себебі, оның көптеген ережелерін түсіну үшін, Конвенцияның
мәтінінің негізінде оларды өте тыңғылықты және жүйелі түрде анализдеумен
қатар, адам құқығының жүйесін тәртіптеу.
Бала құқығы туралы Конвенцияның маңыздылығына қарамастан, балалардың
құқықтары мен мүдделерін қорғау ісінде, тиісті халықаралық шарт құқықты
қорғау және пәннің кешенді зерттелу аймағындағы мамандардың көзіне ілінудің
объектісі ретінде болмады.
Халықаралық құқық оқулықтарында, бұл конвенция, халықаралық
гуманитарлық құқықтың қайнар көзі ретінде [6, С. 355] немесе адам
құқықтарын қорғау бойынша халықаралық органдардың қысқаша сипаттамасымен
байланыстырылып (оған бала құқығы бойынша Комитет кіреді) [7, С. 414]
немесе халықаралық құқықтың жекелеген сұрақтарын қарастырумен байланысты
жағдайларда ғана еске алынады [8, С. 147, 246, 437, 482]. Кейбір
оқулықтарда бала құқығы туралы Конвенцияның жалпы сипаттамасы, шарттарға,
жеке санаттардағы жеке тұлғалардың құқығын қорғауға бағытталған, жекелеген
параграфтар да беріледі [9, С. 29-31].
Тиісті халықаралық шартқа толық сипаттама беруді жәненемесе жекелеген
ережелеріне талдауды көптен бері жүргізіп, осы саламен айналысып келе
жатқан Ю.М. Колосовтың жұмыстарынан кездестіруге болады. Ю.М. Колосов бала
құқығы туралы Комитетте сарапшы болып ұзақ жұмыс істеген. Ю.М. Колосовпен
мыналар қамтылып, қарастырылған: бала құқығы мен мүддесін қорғауды
реттеудегі халықаралық – құқықтың дамуының тарихына қысқаша сипаттамаларға
тоқталу, балаң ұғымына конвенциялық анықтама беру, қарулы күштер
шиеленісінде балаларды қорғау, заңның әрекет етудегі халықаралық құқықпен
шиеленістегі балалардың процессуалдық кепілдіктерін, экономикалық
эксплуатацияны, бала құқығы бойынша Комитеттің жұмыстары.
А.В. Кортунов Бала құқығы туралы Конвенцияң деген мақаласында
қарастырылып отырған құжатқа кең ауқымда сипаттама береді. С.А. Колосов
бала құқығы туралы Конвенцияның мысалында, жағдайлары әлсіз деп танылған
санаттардағы тұрғылықты халықтың әлеуметін қорғауда әділеттілік қағидасын
жүзеге асыруды зерттеген.
Сондай-ақ, осы жұмыста И.К. Городецкийдің 1973 жылғы Международная
защита прав и интересов детейң деп аталатын монографиясы маңызды орын
алады. Бұл заң әдебиеттерінде алғаш рет балалардың құқықтары мен
бластандықтарын халықаралық-құқықтық зерттеу жүргізілген, мұнда әр түрлі
халықаралық – құқықтық шарттарға талдау жасалынады, соның ішінде 1959 жылғы
бала құқығы туралы Декларацияға және Халықаралық ұйым еңбегінің кейбір
конвенцияларына да талдау жасалынған.
Бала құқығы туралы Конвенцияға заңгер-халықаралықтар (юристы-
международники) ғана көңіл бөлмей, сонымен қатар мемлекетіші құқығы
аймағындағы мамандардың да көңіл бөлгенін ескеруіміз қажет. оның жекелеген
ережелеріне сілтемелерді отбасы құқығы бойынша монографиялық жұмыстар мен
ғылыми комментарийлардан табуға болады.
Құқықтық оқулықтардан басқа танымал жазушы Ю. Яковлевтің Ваши права,
детиң деген кітабында балалардың құқығы туралы ең бірінші тәжірибені
ұсынады [10, С. 128 ]. 1948 жылғы адам құқығы туралы жалпы Декларациямен
оқытушымен төменгі сыныптардағы оқушылармен танысу бойынша әдістемесі
бойынша ұсыныстар өңделді, бұған бала құқығы туралы Конвенцияда кірді [11,
С. 32 ].
Магистрлік диссертацияны жазу барысында Ресей және Батыс елдерінің
ғалымдарының еңбектері қолданылды. Осы халықаралық гуманитарлық құқық
саласына арналған ғалымдардың еңбектеріне: (Л.Б Алексеев, В.М. Жуйков, В.А.
Карташкин, Г.И. Курдюков, И.И. Лукашук, Б.Г. Манов, Р.А. Мюллерсон, О.И.
Тиунов и др.), сондай- ақ жалпы халықаралық құқы теориясы мәселесі бойынша
Бекяшев, P.M. Валеев, А.С. Гавердовский, Г.В. Игнатенко, Д.Б. Левин, СЮ.
Марочкин, Л.Х. Мингазов, Ю.А. Решетов, А.Н. Талалаев, Г.И. Тункин, С. В.
Черниченко и др.). сонымен қатар, Батыс елдерінің авторларының мынадай
еңбектері қолданылды: Ф. Алстон, Д. Гомьен, Ю. Верхеллен, Л. Зваак, Н.
Кантвелл, С. Кохен, М. Новак, М. Пайс, Д. Стурм, Д. Тодрес, Т. Хаммарберг,
Д. Харрис, У. Шабас и других. Осы жұмыстың негізінде адам құқығын қорғау
және жалпы реттеу аймағындағы халықаралық шарттар (1966 жылғы азаматтық
және саяси құқық туралы Халықаралық пакті, және т.б.), оның ішінде
балаларға арналған кейбір жеке ережелер де бар (1949 жылғы соғыс кезінде
азаматтық тұрғындарды қорғау туралы Женева Конвенциясы, 1954 жылғы
азаматтығы жоқты қысқарту туралы Конвенция), сондай-ақ арнайы, балалардың
құқықтары мен мүдделерін қорғауға және реттеуге бағытталған (кейбір
Халықаралық еңбекті ұйымдастыру конвенциялары, айта кетсек, 1973 жылғы
жұмысқа қабылдау үшін минималды жас туралы №138 Конвенция, 1980 жылғы
балаларды ұрлаудағы халықаралық аспектідегі азаматтық-құқықтық туралы
Конвенция, 1993 жылғы халықаралық баланы асырап алу аймағындағыбалаларды
қорғау және ынтымақтастық туралы Гаага Конвенциясы және т.б.).
Сондай-ақ, басқа да әмбебаптық сипаттағы халықаралық-құқықтық құжаттар
зерттелінді (1959 жылғы бала құқығы туралы Конвенция, 1924 жылғы бала
құқығы Декларациясы, 1971 ақыл естері қалып қойған тұлғалар туралы
Конвенция, 1975 жылғы мүгедектердің құқықтарын қорғау туралы Конвенция,
1974 жылғы төтенше жағдайлар кезінде және қарулы шиеленістер кезінде әйел
және балалардың құқықтарын қорғау туралы Конвенция, 1985 жылғы кәмелетке
толмағандарға қатысты әділ соттың жүргізілуіне қатысты, БҰҰ-ның минималды
стандартты ережелері (Қытай ережелері), 1990 жылғы кәмелетке толмағандар
арасындағы қылмыстылықтың алдын-алу үшін БҰҰ-ның басқарушылық қағидалары)
және т.с.с.
Магистрлік диссертацияны дайындау барысында бала құқығы туралы
Конвенцияға қатысушы мемлекеттердің кейбір баяндамалары, бала құқығы
туралы Комитеттің Қорытынды ескертулері, адам құқығы туралы Комитеттің және
Комитеттің экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқытары бойынша жалпы
комментарийлары, БҰҰ-ның Бас Ассамблеясының резолюциясы, БҰҰ-ның Бас
хатшысының құжаттары қарастырылды.
Магистрлік диссертацияның әдістемелік негізін жалпы ғылыми жүйелі
талдау әдісі және нормативтік, ғылыми және тәжірибелік деректемелерді
біріктіру, тарих тұрғысынан қарастыру, жеке ғылыми және арнайы салыстырмалы
құқықтық, логикалық және т.б әдістер құрастырады.
Магистрлік диссертацияның зерттелуінің мақсаты адам құқығы және бала
құқығы мен мүддесін қорғаудың құқықтық негізінің аймағында, әмбебаптық
халықаралық шарт ретінде және соңғысы кешенді болып табылатын, бала құқығы
туралы Конвенцияның мазмұнын талдау болып табылады.
Зерттеу жұымысының жоғарыда көрсетілген алдына қойған мақсатына жету
үшін төмендегі міндеттерді шешу жүктеледі:
баланың құқығы мен мүддесін қорғауда арнайы халықаралық-құқықпен
негіздеу қажеттілігі;
зерттелініп отырған аймақтағы халықаралық құқықтық реттеудің
ерекшелігін айқындау;
адам құқығы туралы Конвенцияның басқа Халықаралық пактілермен және
басқа әмбебап халықаралық құжаттармен арақатынасын зерттеу;
адам құқығын қорғау және жалпы реттеу жүйесінде Конвенцияның орнын,
оның ішінде адам құқығының халықаралық стандарттардағы дамуы мен оған
қосқан үлесін анықтау;
Конвенцияның кейбір тиімді мәселелерін көрсету;
кейбір қатысушы мемлекеттердің баяндамасы негізінде Конвенцияның
тәжірибеде жүзеге асырылуын зертеу;
Конвенцияның тиміділігін арттыру және оны қолдану бойынша ұсыныстарды
өңдеп, қалыптастыру.
1 БАЛА ҚҰҚЫҚЫҒЫ ТУРАЛЫ КОВЕНЦИЯ-БАЛАЛАРДЫҢ МҮДДЕСІ МЕН ҚҰҚЫҒЫН ҚОРҒАУ
АЙМАҒЫНДАҒЫ КЕШЕНДІ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ШАРТ
1.1 Баланың мүддесі мен құқығының халықаралық – құқықтық қорғаудағы
дамуының тарихы
Балалардың құқықтары мен мүддесін халықаралық-құқықтыққорғаудың
дамуының бірнеше кезеңі бар.
Осы аймақтағы бірінші құжат болып, 1924 жылы 26 қыркүйекте Ұлттық
Лиганың бесінші ассамблеясында қабылданған бала құқығы туралы Декларация
(Женева Декларациясы). Ол әлемдегі барлық елдердегі ер адам дар мен әйелдер
атынан қалыптасты және бес қағидан тұрды. Атына қарамастан, Женева
Декларациясында баланың құқығы айтылмады (бұған қарамастан қағиданың
құрылысында “құқық” деген сөз мүлдем айтылмады ), тек қана балаларға не
істелінуі туралы айтлыған.
Оның бірінші қағидасы былай делінген: Ребенку должна предоставляться
возможность нормального развития, как материального, так и духовногоң.
В ней было выражено стремление к обеспечению основных нужд детей:
Голодный ребенок должен быть накормлен; больному ребенку должен быть
предоставлен уход; отсталому ребенку должна быть оказана помощь; порочные
дети должны быть исправлены; сиротам и беспризорным детям должно быть дано
убежище и все необходимое для их существования ң (принцип ІІ).
Сонымен бірге, баланың белгілі бір дербестігі де қарастырылған:
Ребенку должна быть предоставлена возможность зарабатывать средства на
существование, и он должен быть огражден от всех видов эксплуатацииң
(принцип ІV). Тиісті құжаттың ережелерінің ішінде балаларға жағдайлар жасау
бойынша, балалар үшін Үкміет тарапынан ешқандай міндеткершіліктер айтылмады
деп [12, С. 12 ], демагогикалық және абстрактілік сипатамасына [12, С. 13
] ескертулер айтудың қажеті жоқ. Маңыздысы болып, Женева декларациясындағы
бала құқығы үшін күресу, есеп берудің негізі болды, балалар туралы арнайы
қамқорлықтар мен қорғаныстардың қажеттілігін бірінші рет қажетті екендігін
атап көрсетті.
Осы бағыттағы екінші кезең БҰҰ-ның Бас Ассамблеясымен 1959 жылғы Бала
құқығы туралы Декларацияның қабылдануымен байланысты (бұдан былай 1959
жылғы Декларация) [13, С. 32 ]. Мұнда алдыңғы декларацияның ержелері ары
қарай дамыды: Ребенку законом и другими средствами должна быть обеспечена
специальная защита и предоставлены возможности и благоприятные условия,
которые позволяли бы ему развиваться физически, умственно, нравственно,
духовно и в социальном отношении здоровым и нормальным путем и в условиях
свободы и достоинстваң. Әрі қарай, 1959 жылғы Декларация баланың мүддесін
қамтасыз ететін қағидасын қарастырады: главным соображениемң прииздании
с этой целью законовң (2 қағида) и являться руководящим для лиц,
ответственных за воспитание и образование ребенка, в первую очередь для
родителей (7 қағида).
1959 жылдың Декларациясында ең маңызды болып, оның ережелеріне “құқық”
және “құқыққа ие болу” сөздері қосылған: “Ребенок должен обладать всеми
правами, изложенными в настоящей Декларации” (1 қағида ); “Ребенок с
момента своего рождения должен иметь право на имя и гражданство”
(3 қағида); “Он должен иметь право на здоровый рост и
развитие...”, “Ребенок должен иметь право на необходимое питание, жилище,
отдых и медицинское обслуживание” (4 қағида); “Ребенок имеет право на
образование... ” (7 қағида).
Бұл фактіні әдебеиттерде әр түрлі бағалайды. Колосов Ю.М. 1959 жылғы
Декларацияда баланың құқығын белсенділігі төменгі деңгейде түсіндірілген
дейді, оның себебі, мынада: субъектами этих прав являлись родители,
неправительственные организации, местные власти и правительстваң [14, С.
397].
Авторлардың логикасын пайдалан отырып, кез-келген құқықты, бала өзі
дербес, жеке түрде оны жүзеге асыра алмаса, онда оның белсенділігі төмен
деп саналады. Осыған байланысты ата-аналары, үкіметтік емес ұйымдар,
жергілікті билік органдары және үкімет міндеттерді орындаушы субъектілер
ретіндеқарастыру қажет.
Д. Тодрес, бірінші қағиданың құрылысында, Декларация: признала ребенка
в качестве субъекта международного праваң, - деп көрсеткен [15, С. 164].
Бұл көзқарас даусыз деп табылады. Біріншіден, 1959 жылғы Декларация, заңдық
тұрғыдан міндеттеі емес құжат болып тұрғанда, онда айтылған құқықтар мен
бостандықтарды тануға және сақтауға шақырады. Екіншіден, егер автор
декларацияның заңды табиғатына басқаша қараса, неге онда 1959 жылғы осы
Декларация “баланы халықаралық құқықтың субъектісі ретінде таныған”. 1948
жылғы адам құқығы туралы Жалпы декларацияның да, ережелерінің мазмұны
осыған ұқсас.
Біздің пікіріміз бойынша, 1959 жылғы Декларация баланың құқығы мен
мүддесін қорғауға бағытталған, мұнымен бірге оның жеке құқықтарын
жариялауда үлкен жетістіктерге қадам жасаған.
Қарастырылып отырған құжат, жалпы алғанда халықаралық-құқықтық реттеу
үшін прогресивті мағынаға ие болды. Айтылған қағидалар дискриминацияға
түспеуі тиіс. Алдыңғы халықаралық актілерде қағиданың мазмұны ұқсас болса
да, 1959 жылғы бала құқығы туралы Декларацияда ол өзінің жаңа атауына ие
болды. 1924 жылғы Женева Декларациясының кіріспесінде дискриминацияға
түспеудің үш негізі қаланды: нәсілі, азаматтығы және діні.
1948 жылғы адам құқығының Жалпы декларациясы бұл тізімдерді кеңейтті,
оған: түсі, жынысы, тілі, саяси және басқа да сенім-нанымдары, әлеуметтік
шығу тегі, мүліктік жағдайы. 1959 жылғы Декларацияға мәнді қосқан үлесі
болып, баланың өзіне немесе оның отбасына тиісті тууылуы немесе басқа
жағдайлары негізінде дискриминацияға шек салу. Мұнымен кемсітпеу қағидасы
1966 жылғы Халықаралық пактіде бекітілген.
Сонымен бірге, 1924 жылғы Женева декларациясымен 1959 жылғы
Декларацияны салыстырғанда қағиданың бірі басқаша негізделген: Ребенок
должен при всех обстоятельствах быть среди тех, кто первым получает защиту
и поддержкуң (8 қағида). Декларацияны өңдеуде кейбір мемлекеттер қағиданың
құырлысын былай деп көрсеткен: больше соответствует действительности,
принимая во внимание ситуацию, когда для спасения людей требуется в первую
очередь оказать помощь взрослому человеку. Для сравнения: Ребенок должен
первым получать помощьң (принцип 3 Декларации 1924 г.), например, врачуң.
Мүмкін мұндай өзгеріс Женева декларациясының қағидасын төмендетіп дұрыс
көзбен қарау міндетті емес, керісінше оған деген қатынасы қоғамның мүшесі
ретінде айтылады.
1970 жылы БҰҰ-ның конвенциясының шегінде алғаш рет қажеттілік және
мүмкіншілік туралы балаға қатысты талқыға түсті, бірақ жауабы нақты
жауапсыз болып қала берді.
Бір жағынан 1966 жылғы бала құқығы туралы халықаралық пакті болса,
баланы қосқанда, бұл халықаралық шарттарды негіздеу мынаны куәландырады:
әркім, ешкім, барлық тұлғалар.
Кейбір ережелері экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтарының
Халықаралық Пактісінің 10 бабының 3 тармақшасындағы (экономикалық тұрғыда
балаларды және жас өспірімдерді пайдалануда балаларды қорғау және көмек
көрсетудің ерекше шаралары туралы) 6 баптың 5 т. азаматтық және саяси құқық
туралы Халықаралық пактідегі (18 жасқа дейінгі тұлғалармен жасалынған
қылмыс үшін өлім жазасына тиым салу), 14 баптың 4 т. азаматтық және саяси
құқық туралы Халықаралық пактідегі (сот әділдігін жүзеге асыруда кәмелетке
толмаған қылмыскерлерді қайта тәрбиелеуге әрекет жасау және жас мөлшерін
есепке алу), азаматтық және саяси құқық туралы Халықаралық пактідегі
(баланың туылған жағдайда міндетті түрде тізімге алу, азаматтыққа және ат
алу құқығына ие болу).
Басқа жағынан қарағанда, бала құқығын және мүддесін қорғау жекелеген
мәселелер бойынша, сол кезеңдегі БҰҰ-ның білім, ғылым және мәдени мәселер
бойынша (ЮНЕСКО) конвенциясымен әрекет жасаған.
Бірақ та, көптеген факторлары балаларға арналған көптеген халықаралық
шарттардың қабылдануының қажеттілігін көрсеткен.
Біріншіден, 1924 жылғы Женева Декларациясының кешенді халықаралық
құқықтық нормалардың жекелеген түрлері осы Декларацияның қабылдануының
бастауы болды, содан кейін 1959 жылғы Декларация балалардың
қажеттіліктерінен туындаған.
Екіншіден, адам құқығы туралы халықаралық арнайы ережелердің болуы,
тек қана балаларға қатысты. Бұл адам құқығы бойынша, Комитеттің берген
Жалпы түсініктемесін нақтылай түседі, яғни: права, закрепленные в ст. 24,
не являются единственными, принадлежащими ребенку, и как индивиды они
пользуются всеми гражданскими правами, закрепленными в Пактең, - делінген и
просит включать в доклады информацию о положении детей, находящихся және
қатысушы – мемлекеттердің қарауындағы балалардың ережесі туралы
ақпараттарды баяндамаларына қосуды өтінді [15, С. 866].
Үшіншіден, бала құқығы туралы халақаралық Пактіде көрсетілген балаға
қатысты құқықтардың барлығы қолданылмайды, оның психологиялық және
тұлғалығын ескереді. Кейбіреуі кәмелетке толған тұлғаларға (дауыс беру
құқығы, мемлекеттік қызметке кіру құқығы, тұрғылықты жерін таңдауға
құқығы), және белгілі жас мөлшеріне жеткен басқа тұлғалар (еңбек ету
құқығы, заң алдындағы теңдік, өзінің жеке пікірін айтуға құқығы т.с.с)
бөлінеді.
Осыған байланысты А.В. Кортунов былай дейді: необходимость создания
международного инструмента защиты прав детей связана с тем, что в Уставе
ООН и основных универсальных конвенциях по правам человека наряду с общими
критериями, по которым запрещена дискриминация личности... не оговорен
особо возрастң [16, С. 75].
Төртіншіден, халықаралық шарттардың ережелері қамқорлық және қорғауң
немесе қамқорлық немесе тәрбиелеуң деген қағидалармен қалыптасады. Мысалы:
азаматтық және саяси құқық туралы Халықаралық пактіденің 10 б. 3 т. былай
делінген: Особые меры охраны и защиты должны приниматься в отношении всех
детей и подростков...ң (п. 3 ст. 10 Международного пакта об экономических,
социальных и культурных правах); және Каждый ребенок должен быть
зарегистрирован немедленно после его рождения и должен иметь имяң
(азаматтық және саяси құқық туралы Халықаралық пактінің 24 б. 2 т.
Бесіншіден, баланың құқықтық жағдайының белгілі бір вакумы қалыптасқан,
себебі азаматтық және саяси құқық туралы Халықаралық пакті оны тұға ретінде
даму ерекшелігін есепке алмаған. Мысалы, бала некеге отырып, отбасын құруға
құқығы жоқ, өйткені ол ата-ананың құқығы мен қамқорлық құқығын, отбасы
қатынастарындағы құқықты білу қажет. Бала мемлекеттік істерге қатысуға
құқығы жоқ.
Алтыншыдан, тиісті халықаралық шарттың барлық мемлекеттері қатысушылары
болып табылмайды [17, С. 95].
Балалар құқығы туралы кешенді халықаралық шарттың өңделуінің
қажеттілігі, бүкіл әлімдегі балалардың аса ауыр жағдайымен байланысты
болды: балалар өлімінің жоғары деңгейде болуы, балалардың денсаулығына
немқұрайлықпен қарау, қарапайым білімді алу мүмкіндіктерінің жоқтығы,
қарулы шиелінстердің салдарының болуы.
БҰҰ адам құқығы бойынша Комиссияның отыз төртінші сессиясында польша
делегациясы бала құқығын туралы Конвенцияның мәтінін құрайтын жобаның
резолюциясын ұсынып өздерінің ынталарын білдірді. Бұл жоба 1959 жылығы
бала құқығы туралы Декларацияның ережелеріне толығымен негізделді.
Жоба бала құқығы туралы Комиссиямен қарастырылып қабылданды (1978 жылғы
8 наурыздағы (ХХХҮІ) 20 Резолюция). Бұл резолюцияда Бас хатшы БҰҰ – ның
қатысушы –мүшелеріне, БҰҰ-ның арнайы мекемелері мен органдарына, аймақтық
үкіметтік және үкіметтік емес ұйымдарға жобаға байланысты, өздерінің
пікірлері мен ескерпелерін, ұсыныстарын айтуға өтініш білдірді.
Кейбіреулері жобаның тілі жатық емес деп санады.
Осы сияқты тағы да басқа көптеген сын-ескертпелерге ие болғандықтан,
1979 жылғы бала құқығы туралы БҰҰ-ның Комиссиясы, өздерінің мүшелерінің
ішінен бала құқығы бойынша Конвенцияға байланысты мәселелер бойынша ашық
жұмыс тобын құрды, бұлардың қызметіне сондай-ақ басқа да мемлекеттер қатыса
алды. Конвенция екі кезеңмен қабылданды: біріншісі оқылым (1979-1988 жж.)
және екінші оқылым (1988-1989 жж.).
Алғашында Жұмыс тобының қызметі ешқандай қызығушылықты тудырған жоқ.
Бірақ та, 1983 жылдың басында Конвенцияның даму деңгейі тез дами бастады,
ал 1985 жылғы мемлекеттің өкілдерінің саны және Ұлттық үкіметтік емес
ұйымдар екі есе көбейді. Олардың арасынан Аргентинаны, Австрияны,
Бразилияны, Ұлыбританияны, Қытайды, Индияны, Кеңес Одағын, АҚШ-ты,
Францияны көрсетуге болады.
Конвенциямен жұмыс жасау 10 жылға созылды және 1989 жылы 20 қарашада
БҰҰ-ның Бас Ассамблеясымен мақұлданды. Бұл жағдайды БҰҰ-ның Бас
Ассамблеяның 44 сессиясының Төрағасы Джозеф Н. Гарба өзінің сөзінде былай
делінді: Конвенция, которую только что приняла Ассамблея является
документом, имеющим широкое применение. Я поздравляю членов [ООН] и уверяю,
что мы стремимся сделать принципы Конвенции реальностью для каждого ребенка
на Земле. В этом мы должны не только гарантировать права будущих поколений,
но мы также должны упрочить основы справедливости, мира и свободы в
будущемң [18, С. 65].
Көп уақыт бойы құрылғанына қарамастан, конвенция 1990 жылы 2 қыркүйекте
тоғыз айдан кейін күшіне енді. Бұл, адам құқығы аймағындағы аз уақыт ішінде
күшіне енген халықаралық жалғыз.шарт
Осы айдың өзінде-аө ЮНИСЕФ-тің және алты мемлекеттің ынтасы бойынша
(Египет, Мали, Мексика, Пакистан, Швеция) бойынша Нью-Иоркте балардыі
мүддесі үшін жоғарғы деңгейдегі Бүкіләлемдік кездесу құрылды, бұның
қатысушылары барлық мемлекеттердің Конвенцияны бекітуге шақырды. (1990
жылдың аяғына таман Конвенцияны 57 мемлекет бекітті). 1993 жылы адам құқығы
бойынша Бүкіләлемдік конференция өтті, онда олардың мақсаты 1995 жылдың
аяғына дейін Конвенцияны жалпылама түрде бекіту болып табылды. Осы мерзімде
оған 185 ел оның міндеттеріне келісімдерін берді.
Қазіргі уақытта бала құқығы туралы Конвенцияны барлық мемлекеттер
бекітті, тек қана Сомали мен АҚШ қана ең соңында 1995 жылы 16 ақпанда қол
қойды [19, С. 28; 727-737].
Ең алдымен, 1948 жылғы Жалпыға бірдей адам құқығы туралы Декларация мен
1966 жылғы адам құқығы туралы Халықаралық Пактіден, Конвенцияның
айырмашылығы мынада: Конвенция өзінің терең гуманитарлық-философиялық
дәстүрлеріне ие бола аламады. Оның ғылым жолында дамуының тек қана екі
теориялық бастамасы ғана болды. Ол ХХ ғасырдың төртінші бөлімінде пайда
болған –протекционизм (тамыр-таныстық) және либерализм.
Барлық жақтарымен бұл концепциялар толық қарама-қайшылықты көрсетеді
[20, С. 25]. . Протекционизм немесе патернализм, балалық шақты толық
тәуелділік және аса әлсіздік кезеңі ретінде қарастырса, либерализм
керісінше, баланың дербестік кезеңі ретінде қарастырады. Протекционизм
баланы үлкенге қарсы қояды, яғни баланың үлкенге күш жағынан да (балаға
зорлық-зомбылық көрсету шаралары), психикалық деңгейі жағынан да тәуелді
және сонымен қатар либерализм екеуінің де мәні, адам екендігін айқындауға
бағытталады. Протекционизм баланың отбасымен органикалық түрде
байланыстылығын нақтыласа, либерализм, керісінше балаға қоршаған отбасын
таңдауға құқығын береді.
Конвенцияны құрушылар өздерінің жеке бала құқығы концепциясын-либералды
патернализмді құрды. Бұл көзқарас жаңа болып табылмады. Ол патернализм мен
либерализмнің жекелеген ережелерінің үйлесуінен тұрды.
Либералды патернализм балалық шақты күшті тәуелділіктен (сәби
кезеңіндегі) дербес (есею кезеңіндегі) кезеңдер мен дамитын процесс
ретінде қарастырды. Ересек адамның міндеті, балаға біртіндеп ой мен жасаған
әрекеттеріндегі тәуелсіздікке ие болуына көмек көрсету болды. Либералды
патернализмнің негізінде балалар мен ересек адамдардың арасындағы келісімге
жету.
Конвенцияда орын алған, концепцияның осы идеяларының нәтижесінде, бала
қоғамның толыққанды мүшесі ретінде саналды. Ол жүз жылдар бойы созылып
келген көзқарасты, ұстанымды, яғни баланың ата-анаға немесе басқа да
тұлғаларға тиісті екендігін жойды. Баланың құқықтарының бірін құруда
мынадай негіздеме ұсынылды: ребенок имеет право с момента рождения знать
своих родителей и принадлежать имң [21, С. 5]. Талқылану процесінде ол
Конвенцияның негізгі ұстанымына жауап бере алмайды деп танылды. Сондай-ақ,
халықаралық шартта баланың спецификасы жайлы былай делінген: с одной
стороны, он суть человек и ему должны непосредственно принадлежать права; с
другой стороны, он нуждается в поддержке со стороны родителей или лиц их
заменяющих, общества, государства, поскольку является социально уязвимым и
не обладает полной дееспособностью. Мұндай баланың құқығына деген жаңа
көзқарас ғылымда өз орнын тапты [22, С. 325].
Келесіде Жұмыс тобының қызметіне аса маңызды белсенділік көрсеткен
органдарының өкілдері және БҰҰ мамандандырылған мекемелері, қашқындар ісі
бойынша БҰҰ Жоғарғы комиссарының Басқарушылығы, халықаралық еңбек ұйымы,
БҰҰ бөбек қоры және бүкіләлемдік денсаулық сақтау ұйымы және т.б көптеген
үкіметтік емес ұйымдар кірді.
Сөйтіп Конвенцияны қабылдауда өте көптеген сын-ескертпелер, ұсыныстар
т.с.с болды деп жоғарыда айтып кеттік.
М.П. Дружков шартты соңғы мәтінін қабылдау процедурасы консенсустің
негізінде болғанын айтып былай дейді: одним из условий и существенной
предпосылкой, широкого участия государств в таком договоре, сокращения
сроков его вступления в силу, ратификации и присоединения государств можно
реально убедитьсяң [23, С. 33-35].
1.2 Конвенцияға жалпы сипаттама
Конвенция үш бөлімнен тұрады: кіріспе, негізгі ережелер (1-41 бапқа
дейін), және қорытынды ережелер (46-54 бап). Конвенцияны сипаттауда, кейбір
авторлар баланың құқығын 1966 жылығы адам құқығы туалы Халықаралық пактіде
бекітілген құқықтарға тұжырым жасай келе, дәстүрлі түрде азаматтық, саяси,
экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтары деп бөлген. Бірақта, бұл
жөнінде біртекті көзқарас жоқ. Себебі, ең алдымен ғылымда азаматтық және
саяси құқықты әр түрлі түсініледі. Әдебиеттерде мұндай құқықтардың ұғымына
бірнеше көзқарастар қалыптасқан. Ресей ғалымы О.И.Тиунов былай
қарастырған: права, свойственные человеку как гражданинуң [24, С. 7], -
деген, бірақта, саяси құқықтарға анықтама бермейді, әйтсе де, оларға
мыналарды жатқызған: “право на свободу мысли, совести и религии, право на
свободу мирных собраний и ассоциаций, право на управление своей страной и
равного доступа к государственной службе. В связи с такой дефиницией
возникает вопрос о том, к какой группе прав относятся права на жизнь, право
на неприкосновенность частной и семейной жизни, право на свободу и личную
неприкосновенность?”, - деген. Ал Р. А Мюллерсон болса, “гражданские права
- это те права и свободы, которые принадлежат человеку как члену
гражданского общества, а политические права - это, как правило, права
только граждан данного государства. Критерием их разграничения, служат
формулировки статей Международного пакта о гражданских и политических
правах: те положения, которые содержат фразу каждый человекң, никтоң,
все лицаң, закрепляют гражданские права (право на свободу мысли, совести и
религии, право на свободу мирных собраний и ассоциаций), а те, которые
определяют права каждого гражданинаң, закрепляют политические (в
Международном пакте о гражданских и политических правах таким образом
сформулирована лишь ст. 25, закрепляющая права принимать участие в ведении
государственных дел, голосовать и быть избранным, допускаться к
государственной службе) и абсолютной грани между гражданскими и
политическими правами не существует,” - деп өзінің пікірін білдірген
[25, С. 53-54]. Біздің пікіріміз бойынша, азаматтық немесе жеке
сипаттағы құқық деп, адамға жеке тұлға ретінде, оның қадір-қасиетімен
байланыстылығын айтамыз, ал саяси құқыққа (немесе жария сипаттағы құқық),
белгілі бір мемлекеттің азаматы мен қоғамның мүшесі ретінде қарастыруымызға
болады.
Егер осының негізінде қорытындыға келсек, Конвенцияда бекітілген
баланың құқығы туралы кейбір азаматтық және саяси тұрғыдағы
келіспеушіліктерінің бар екенін көруімізге болады, онда экономикалық,
әлеуметтік және саяси құқықтардың арасын бөліп көрсету өте қиын.
Кейбір шетел авторларының Конвенцияның мазмұнына сипаттама бергенде “3
Ps”, - бөлінуін көрсетсек төмендегідей:
“обеспечение (provіsіon) - права, обеспечивающие удовлетворение
основных потребностей ребенка (например, право на образование, право на
доступ к наиболее совершенным услугам здравоохранения, право на отдых и
досуг);
защита (protectіon) - права, гарантирующие защиту от вредного
воздействия
на ребенка со стороны общества, семьи (например, защита от
экономической и сексуальной эксплуатации, от физического и психологического
насилия, от жестокого обращения),
участие (partіcіpatіon) - права ребенка на самостоятельные действия и
участие в общественной жизни (например, право на свободное выражение своих
взглядов по всем вопросам, затрагивающим ребенка)”.
Мұндай бөлініс 1986 жылы пайда болды, әдеттегі алтернатиыв ретінде
кейіннен ЮНИСЕФ “SDPP” деп өзгертілді, яғни былай деп бөлінген: право на
выживание (survіval), развитие (development), защита (protectіon) и участие
(partіcіpatіon).
Енді Н. Кантвелдің пікіріне тоқталсақ, былай деп санайды: “более
правильно рассматривать положения Конвенции не как перечень прав, а как
компиляцию обязанностей государствпо отношению к детям... одан әрі қарай
былай делінген, нормы Конвенции по их юридической силе: те нормы, где
государства-участники обязуются действовать определенным образом, являются
более сильными, чем те, в которых государства-участники просто соглашаются
признатьң отдельные права ребенка”. Ал одан кейін Н. Кантвел мемлекеттің
тікелей міндетін былай дейді: “(начальное образование, надлежащая
деятельность системы ювенальных учреждений) или косвенные (помощь родителям
в воспитании детей), не все, положения Конвенции сформулированы через
“компиляцию обязанностей государств по отношению к детям” [26, С. 378].
Бірақ, Н. Кантвелдің бұл пікірі кейбір жағдайда мүлдем дұрыс емес деп
санағандар да болды. Мысалы, өмір сүру құқығы, қатсушы – мемлекеттер оны
мағынасы жағынан жоғары деп санағандықтан, оның мәні, жеке тұлғаның
құқығын сыйлауға міндеттіліктен төмен болып қалып қояды.
Мұнымен қатар, халықаралық құжаттарды былай делінген: Все права
человека универсальны, неделимы, взаимозависимы и взаимосвязаны.
Международное сообщество должно относиться к правам человека глобально на
справедливой и равной основе, с одинаковым подходом и вниманиемң
( 1993 жылғы Вена Декларациясының әрекеттерінің Бағдарламасы) [27, С. 81]
.
Барлық келтірілген көзқарастар Конвенцияның шынайы сиапты мен
мағынасын көрсетпейді, себебі ол оның (бала құқығы туралы Конвенция) атынан
көрінумен ерекшеленеді.Т.А. Титованың айтуынша, ол баланың негізгі
қажеттіліктерін қамтамасыз етумен ерекшеленеді, дейді және оны мына
төмендегідей етіп көрсетеді:
“Во-первых, ребенок, являясь уязвимым существом ввиду его физической и
умственной незрелости, нуждается в специальной охране и заботе, включая
надлежащую правовую защитуң (п. 9 преамбулы). Таким образом, дети имеют
право на особую заботу и помощьң (п. 4 преамбулы). В Конвенции содержатся
нормы, направленные на защиту детей от пагубного влияния общества. Такие
положения или закрепляют право ребенка, а затем обязанность государств
принять необходимые меры по его обеспечению или содержат только обязанность
государств: право ребенка на пользование наиболее совершенными услугами
системы здравоохранения (ст. 24); право пользования благами социального
обеспечения (ст. 26); право ребенка на уровень жизни, необходимый для
физического, умственного, духовного, нравственного и социального развития
(ст. 27); право на защиту от экономической эксплуатации (ст. 32);
обязанность защитить ребенка от употребления наркотических средств и
психотропных веществ (ст. 33), от всех форм сексуальной эксплуатации (ст.
34) и от других форм эксплуатации (ст. 36); обязанность предотвращать
похищение детей, торговли детьми и их контрабанды (ст. 35); обязанность
содействовать физическому и психологическому восстановлению и социальной
реинтеграции ребенка (ст. 39). В этой группе положений отдельно необходимо
выделить те, которые закрепляют обязанности государств-участников по защите
детей в особо трудных ситуациях, то есть детей, которые являются наиболее
уязвимыми: беженцы (ст. 22), неполноценные дети (ст. 23) дети,
затрагиваемые вооруженными конфликтами (ст. 38), дети, лишенные свободы
(ст. 37 сң, dң);
Во-вторых, в Конвенции очень четко прослеживается система
взаимоотношений: ребенок - семья - государство. Семья для ребенка является
важным звеном для подготовки к жизни в обществе. Об этом говорится в п. 6
преамбулы: ребенку для полного и гармоничного развития его личности
необходимо расти в семейном окруженииң. У семьи есть обязанности в рамках
общества - подготовить ребенка к самостоятельной жизни в обществең и
воспитать в духе идеалов, провозглашенных в Уставе ООН, и особенно в духе
мира, достоинства, терпимости, свободы, равенства и солидарностиң (п. 7
преамбулы). Кроме того, семья является гарантом осуществления прав ребенка,
даже порой в большей степени, чем государство. В связи с этим, в Конвенции
можно выделить группу норм, закрепляющих права ребенка на семью: право
знать своих родителей и право на их заботу (п. 1 ст. 7), право поддерживать
на регулярной основе личные и прямые контакты с родителями (п. 3 ст. 9, п.
2 ст. 10), право ребенка и его родителей покидать любую страну и
возвращаться в свою страну (п. 2 ст. 10). В п. 5 преамбулы Конвенции
говорится о том, что семье должны быть предоставлены необходимые защита и
содействиең, что отразилось в положениях, закрепляющих обязанности
государств-участников сохранять целостность семьи (пп. 1, 2, 4 ст. 9),
способствовать восстановлению семьи (п. 1 ст. 10), принимать меры для
борьбы с незаконным перемещением и невозвращением детей из-за границы (ст.
11), оказывать помощь родителям и законным опекунам в выполнении своих
обязанностей по воспитанию детей (пп. 2, Зет. 18). Конечно, основная
обязанность и одновременно право по воспитанию и развитию ребенка лежит на
родителях или в соответствующих случаях на других лицах, заботящихся о нем,
от них зависит реализация многих прав ребенка (ст. 5). Но не всегда эти
обязанности выполняются добросовестно, поэтому государство должно защитить
ребенка от злоупотреблений и пренебрежения со стороны семьи (ст. 19) при
этом обеспечить ребенку, который временно или постоянно лишен своего
семейного окружения, необходимую заботу (ст. 21, 22);
В-третьих, ребенок является членом общества, поэтому он имеет право
всесторонне участвовать в его жизни и вносить свой вклад в его развитие.
Конвенция с этой целью закрепляет право на сохранение индивидуальности
(ст. 8), право свободно выражать свои взгляды по всем затрагивающим его
вопросам (ст. 12), право на свободу выражения своего мнения (ст. 13), право
на свободу мысли, совести, религии (ст. 14), право на свободу ассоциации и
мирных собраний (ст. 15), право на частную жизнь (ст. 16), право на отдых и
досуг, на участие в культурной и творческой жизни (ст. 31), права ребенка,
принадлежащего к этническим, религиозным и этническим меньшинствам (ст.
30), - деп көрсеткен [28, С. 31-33].
Конвенцияда бекітілген мемлекеттердің міндетемесінің сипаттамасын
қарастырып кете керек. В.М. Корельский мен В.Д. Перевалов былай деп
көрсеткен: “Отдельно следует рассмотреть вопрос о характере обязанностей
государств, закрепленных в Конвенции. Одни нормы содержат обязанности
государства-участника одновременно как субъекта международного права и как
политической организации общества..., гарантирующей права, свободы
граждан, законность и правопорядок - принятие всех необходимых мер для
осуществления прав, закрепленных в Конвенции, включая законодательные,
административные и другие меры (в качестве общего положения является ст.
4)” [29, С. 115-116].
Ереженің кейбір жағдайларында мұндай шараларды қабылдау туралы тек қана
мемлекеттің міндеттері мен мақсаттары көзделген - баланы қорғау үшін
қоғамдағы болатын жағымсыз әрекеттерден қорғап, оның алдын алу. Жекелеп
алып қарағанымызда Конвенцияның 34 бабында мемлекет балны барлық
жағдайларда жыныстың пайдаланудан қорғау. Мұндай ұқсас қорытындыны
Конвенцияның 33, 35, 36, 39 баптарын кездестіруге болады.
Конвенцияның басқа ережелері мемлекеттердің дербес халықаралық-құқықтық
міндеттерін, яғни халықаралық құқықтың субъектісі ретінде ғана бекітілуін
мынадан көре аламыз: уважать нормы международного гуманитарного права (п. 1
ст. 38), заключать международные соглашения (п. 4 ст. 27), поощрять
международное сотрудничество и развивать его (п. 3 ст. 28), обмениваться
информацией (п. 4 ст. 23).
Балалық шағының көп уақытын бала өзінің отбасының айналасында
өткізеді, мұнда оның басқа адамдармен қарым-қатынасының негізі қаланады.
Баланың ата-анасы, оған қоғамның толыққанды мүшесі болуына септігін
тигізеді. Ал мемлекет болса, өз тарапынан отбасының қызметтерін атқаруға
ат салысып, баланың қоғамнан келтірілетін жағымсыз салдарынан қорғап,
қолдау көрсетіп отыру. Осыған байланысты дәстүрлі құқықтан басқа алдыңғы
халықаралық шарттарда бекітілген адам құқығын, Конвенцияда баланың құқығын
жаңадан бекітеді. Ол өз алдына бала мен ата-ананың арасындағы өзара қарым-
қатынастың негізін қалаудағы маңызды халықаралық шарт болып табылады.
Егер, Конвенцияға жалпы сипаттама беретін болсақ, онда ереженің мынандай
топтарын бөліп көрсетуімізге болады: жалпы ережелер (2, 3, 5, 12 бб.;
баланың құқығы мен мүддесін қорғауға арналған нормалар (6-11, 13-40 бб.)
жалпы нормаларды имплементациялау (4, 41, 42, 44 б. 6 т.); бақылау
тетігінің қызметін реттейтін нормалар (43-45 бб.) қорытынды ережелер (46-54
бб.).
Конвенцияның негізінде бала құқығы туралы Комитет құрылды. Комитеттің
мақсаты Конвенцияның 43 бабының 1 т. былай делінген: в целях рассмотрения
прогресса, достигнутого государствами- участниками в выполнении принятых
обязательствң. Комитеттің негізгі қызметі мемлекеттердің баяндамаларын
қарау болады.
2 БАЛА ҚҰҚЫҒЫ ТУРАЛЫ КОНВЕНЦИЯНЫҢ ӘМБЕБАПТЫҚ СИПАТТАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ
АКТІЛЕРМЕН АРАҚАТЫНАСЫ
2.1 Адам құқығы туралы Конвенция мен Халықаралық пактілер
Бала құқығы туралы Конвенция – адам құқығы аймағындағы жаңа көпжақты
халықаралық шарт болып табылады. Онда тек бала құқығы мен талқылануының
тарихын ғана қамтып қоймай, сонымен қатар БҰҰ-ның қарауында қабылданған
халықаралық шарттарда бекітілген адам құқығын жүзеге асыру мен
тәжірибиелерді регламентациялайды. Конвенция бала құқығын қорғаудағы
кешенді құжат болып табылады. Оны құру жөнінде мәселе көтерілгенде,
балаларға арналған жеке заңды күші бар міндетті құжатты қабылдау, адам
құқығы аймағындағы шартты процеске және адам құқығы туралы халықаралық
пактінің заңды күшінің төмендеуімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz