Жаңа технологиямен өсірілген күздік бидайдың морфо – анатомиялық құрылымына экологиялық факторлардың әсері туралы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
I. КҮЗДІК БИДАЙ ӨНІМДІЛІГІНЕ ЖӘНЕ МОРФО.
АНАТОМИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫСЫНА
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ФАКТОРЛАРДЫҢ ӘСЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Күздік бидайға жалпы сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Күздік бидайдың морфологиялық құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.3 Күздік бидайдың анатомиялық құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.4 Күздік бидай өнімділігіне экологиялық
факторлардың әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
II. ЗЕРТТЕУ ОБЪЕКТІЛЕРІ МЕН ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ..39
2.1 Зерттеу объектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
2.2 Зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
III. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
3.1 Жалға себу әдісімен өсірілген, жыртылмаған жерге
егілген күздік бидай сорттарының
морфологиялық.анатомиялық құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
3.2 Мексика технологиясымен өсірілген, жыртылған
жерге егілген күздік бидайдың морфологиялық.анатомиялық
құрылысы ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
3.3 Күздік бидайдың өнімділік мүмкіншілігін
бақылау вариантымен салыстырмалы
түрде зерттеу нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ..60
НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
I. КҮЗДІК БИДАЙ ӨНІМДІЛІГІНЕ ЖӘНЕ МОРФО.
АНАТОМИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫСЫНА
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ФАКТОРЛАРДЫҢ ӘСЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Күздік бидайға жалпы сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Күздік бидайдың морфологиялық құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.3 Күздік бидайдың анатомиялық құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.4 Күздік бидай өнімділігіне экологиялық
факторлардың әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
II. ЗЕРТТЕУ ОБЪЕКТІЛЕРІ МЕН ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ..39
2.1 Зерттеу объектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
2.2 Зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
III. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
3.1 Жалға себу әдісімен өсірілген, жыртылмаған жерге
егілген күздік бидай сорттарының
морфологиялық.анатомиялық құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
3.2 Мексика технологиясымен өсірілген, жыртылған
жерге егілген күздік бидайдың морфологиялық.анатомиялық
құрылысы ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
3.3 Күздік бидайдың өнімділік мүмкіншілігін
бақылау вариантымен салыстырмалы
түрде зерттеу нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ..60
Жұмыстың өзектілігі: Ғасырлар бойы дақылдардың ауыспалы егісін қолдану арқылы, көң немесе компост ендіру және жабындық дақылдар өсіру жолдарын қолдану арқылы топырақтың органикалық заттарының жоғары құрамы сақталып отырған. Кейіннен бұл практика жарамайтын болып, оның орнына тез әсер ететін химиялық тыңайтқыш қолданыла бастады, бірақ ол топырақ гумусының бұзылуына әкеліп соқты. Топырақ құрылымы да бұзылып, өсімдіктер әлсізденіп және химиялық тыңайтқышқа толық тәуелді болды. Жаңа жүйе адам және ауылшаруашылығы жануарларының еңбек шығынын азайтуды компенсациялау үшін топырақтың құнарлық резервін аямай пайдалануда.
Бүгін химиялық әдісті ұзақ уақыт қолданудың қауіптілігін көпшіліктің қабылдауына орай, егіншіліктің альтернативті әдістеріне қайтадан қызығушылық тууда. Химиялық тыңайтқышты қолдану және жерді үнемі жырту салдарынан топырақтың құнарлығы жойылып барады. Химиялық тыңайтқыштар- өсімдік және жер үшін өте зиян. Олар өсімдікті ауруға шалдықтырады және топырақтағы барлық микроорганизмдерді жояды. Үздіксіз жыртылған жердің құнарлығының төмендеуінің бірінші себебі жоғарғы гумус қабатының ұсақ бөлшектері жыртылған уақытта шаң болып ауаға көтерілуінде, зерттеулер барысында жыртылған аудандардың үстінде жиналған қалың қара қабат бақыланған. Сондықтан, топырақты бастапқы қалпына келтіру үшін, қазіргі уақытта жыртылмаған жерге егін егудің тиімділігі қайтадан қарастырылуда. Бір жағынан жер жырту үшін кететін шығын үнемделсе, екіншіден, топырақ құнарлығын қалпына келтіруге ықпалын тигізеді және қоршаған ортаның ауасындағы шаң тозаңның азаюына мүмкіндік туады.
Жоғары өнім алу үшін егістікті жасыл тыңайтқышпен тыңайту керек. Жоңышқаны жинап алған соң, тамырын жерде қалдыру керек, ол топырақты азотпен байыта отырып, шіріген соң микроорганизмдер үшін өте жақсы азық болады. Келесі жылы жерді жыртпай күздік бидай егіледі. Бидайды еккенде арнайы агрегатпен грунтты 10см тереңдікке дейін дискілейді. Топырақтың жоғарғы қабатындағы аэробты бактерияларға оттегі қажет, төменгі қабаттағы анаэробты бактерияларды ауа өлтіреді, сондықтан жыртқан кезде грунт қабаты аударылып, барлық микроорганизмдер жойылады. Синтетикалық тыңайтқыштан бас тартып, орнына биопрепарат қолдану экологиялық таза продукт алуға мүмкіндік туғызады [1].
Бүгін химиялық әдісті ұзақ уақыт қолданудың қауіптілігін көпшіліктің қабылдауына орай, егіншіліктің альтернативті әдістеріне қайтадан қызығушылық тууда. Химиялық тыңайтқышты қолдану және жерді үнемі жырту салдарынан топырақтың құнарлығы жойылып барады. Химиялық тыңайтқыштар- өсімдік және жер үшін өте зиян. Олар өсімдікті ауруға шалдықтырады және топырақтағы барлық микроорганизмдерді жояды. Үздіксіз жыртылған жердің құнарлығының төмендеуінің бірінші себебі жоғарғы гумус қабатының ұсақ бөлшектері жыртылған уақытта шаң болып ауаға көтерілуінде, зерттеулер барысында жыртылған аудандардың үстінде жиналған қалың қара қабат бақыланған. Сондықтан, топырақты бастапқы қалпына келтіру үшін, қазіргі уақытта жыртылмаған жерге егін егудің тиімділігі қайтадан қарастырылуда. Бір жағынан жер жырту үшін кететін шығын үнемделсе, екіншіден, топырақ құнарлығын қалпына келтіруге ықпалын тигізеді және қоршаған ортаның ауасындағы шаң тозаңның азаюына мүмкіндік туады.
Жоғары өнім алу үшін егістікті жасыл тыңайтқышпен тыңайту керек. Жоңышқаны жинап алған соң, тамырын жерде қалдыру керек, ол топырақты азотпен байыта отырып, шіріген соң микроорганизмдер үшін өте жақсы азық болады. Келесі жылы жерді жыртпай күздік бидай егіледі. Бидайды еккенде арнайы агрегатпен грунтты 10см тереңдікке дейін дискілейді. Топырақтың жоғарғы қабатындағы аэробты бактерияларға оттегі қажет, төменгі қабаттағы анаэробты бактерияларды ауа өлтіреді, сондықтан жыртқан кезде грунт қабаты аударылып, барлық микроорганизмдер жойылады. Синтетикалық тыңайтқыштан бас тартып, орнына биопрепарат қолдану экологиялық таза продукт алуға мүмкіндік туғызады [1].
1. Селекционные достижения Казахстана-Алматы, «Бастау», 2001г.
2. Воробьев И.Факторы устойчивого развития сельскохозяйственного производства. «Эк.», №7, 2001г.
3. Уразалиев Р.А. и др. Комплексная программа селекции агроэкотипов озимой пшеницы-«ОПАКС» Алматы, Кайнар, 1980г.
4. Масанобу Фунуока «Революция одной соломинки» (Введение в натуральное земледелие) 2008г. http://www.ganeymoledet.org
5. А. Петровский « По мексиканской технологии» 19.07.2003г.
6. Е. Палогута «Михаил Юхима выращивает экологически чистые культуры», 13.06.2007. Краснодарский край.
7. Каталог районированных в Центральной Азии сортов пшеницы и ячменя, GTZ-СИММИТ, Алматы-2003
8. Качество зерна пшеницы в Центральной Азии, GTZ-СИММИТ, Алматы-2003.-58с.
9. Оразалиев Р.А. Қазақстан бидайы.-Алматы: Қайнар,1984-203бет
10. Уразалиев Р.А. Производство пшеницы в странах ЦАР. Вестник региональной сети по внедрению сортов пшеницы и семеноводству. №3 (6). Алматы, 2003г.
11. ПолымбетоваФ.А., Мамонов Л.К., Әбиев С.Ә. Қазақстанның жаздық бидайы. –Алматы: Ғылым, 1991ж.
12. А. Токаева «Хлебные ценности», //ЭК//, 27.06. 2003г.
13. Н.Ягур. На гребне урожая//Село и агропромышленный комплекс// 23-08-2003г.
14. Слямова Назира Дүсіпқанқызы. Жаздық жұмсақ бидай сорттары мен буын–дарының және колекциялық үлгілерінің негізгі ауруларға (қоңыр тат, сеп–ториз, қатты қаракүйеге) беріктігі. Алматы-2005 4-5бет.
15. К.Н.Жайлыбай. Жаздық бидай. Алматы – 2006. Бастау 5-27беттер
16. Қазақстан ұлттық энциклопедиясы. Алматы – 1999. 2 том 321-322 беттер.
17. Р.А.Оразалиев. Қазақстан бидайы. Алматы – 1984. Қайнар 3-17 беттер.
18. Н.Степанов, А.Н.Киселев. Аграномия негіздері. Мектеп баспасы. Алматы-1971.260-271беттер.
19. К.Иманғазиев. Егіншілікте тыңайтқыш қолдану жүйесі. Қайнар- 1970. 186-194 беттер.
20. Г.А.Аубекеров, Ж.Ж.Жұмағұлов. Өсімдік шаруашылығы және селекция. Алматы Қайнар 1988 46-66беттер.
21. Эзау К. Анатомия семенных растений.-Москва: Мир,1980-Т.1.2.-558бет.
22. Н.М.Мухидинов, Ә.Б.Бегемов, С.С.Айдосова. Өсімдіктер морфологиясы және анатомиясы. 2003ж
23. Шалыт М.С. Методики изучения морфологии и экологии подземной части отдельных растений и растительных сообществ// Полевая геобатаника-Москва: Наука,-1972.-Т.2. 169-489бет
24. Зайцев Г.Н. Математика в экспериментальной ботанике - Моква: 1990-239бет.
25. Доспехов Б.А. Методика полевого опыта Москва: Колос,1965,-423бет.
26. Кумаков В.А. Физиология яровой пшеницы.- Москва: Колос, 1980.-208с
27. Садомсков Е.И. Анатомическая диагностика вегетативных надземных
органов злаков и их остатков в судебной биологии.
Материалы к судебной ботанике.- Алма-Ата: 1967.-271с.
2. Воробьев И.Факторы устойчивого развития сельскохозяйственного производства. «Эк.», №7, 2001г.
3. Уразалиев Р.А. и др. Комплексная программа селекции агроэкотипов озимой пшеницы-«ОПАКС» Алматы, Кайнар, 1980г.
4. Масанобу Фунуока «Революция одной соломинки» (Введение в натуральное земледелие) 2008г. http://www.ganeymoledet.org
5. А. Петровский « По мексиканской технологии» 19.07.2003г.
6. Е. Палогута «Михаил Юхима выращивает экологически чистые культуры», 13.06.2007. Краснодарский край.
7. Каталог районированных в Центральной Азии сортов пшеницы и ячменя, GTZ-СИММИТ, Алматы-2003
8. Качество зерна пшеницы в Центральной Азии, GTZ-СИММИТ, Алматы-2003.-58с.
9. Оразалиев Р.А. Қазақстан бидайы.-Алматы: Қайнар,1984-203бет
10. Уразалиев Р.А. Производство пшеницы в странах ЦАР. Вестник региональной сети по внедрению сортов пшеницы и семеноводству. №3 (6). Алматы, 2003г.
11. ПолымбетоваФ.А., Мамонов Л.К., Әбиев С.Ә. Қазақстанның жаздық бидайы. –Алматы: Ғылым, 1991ж.
12. А. Токаева «Хлебные ценности», //ЭК//, 27.06. 2003г.
13. Н.Ягур. На гребне урожая//Село и агропромышленный комплекс// 23-08-2003г.
14. Слямова Назира Дүсіпқанқызы. Жаздық жұмсақ бидай сорттары мен буын–дарының және колекциялық үлгілерінің негізгі ауруларға (қоңыр тат, сеп–ториз, қатты қаракүйеге) беріктігі. Алматы-2005 4-5бет.
15. К.Н.Жайлыбай. Жаздық бидай. Алматы – 2006. Бастау 5-27беттер
16. Қазақстан ұлттық энциклопедиясы. Алматы – 1999. 2 том 321-322 беттер.
17. Р.А.Оразалиев. Қазақстан бидайы. Алматы – 1984. Қайнар 3-17 беттер.
18. Н.Степанов, А.Н.Киселев. Аграномия негіздері. Мектеп баспасы. Алматы-1971.260-271беттер.
19. К.Иманғазиев. Егіншілікте тыңайтқыш қолдану жүйесі. Қайнар- 1970. 186-194 беттер.
20. Г.А.Аубекеров, Ж.Ж.Жұмағұлов. Өсімдік шаруашылығы және селекция. Алматы Қайнар 1988 46-66беттер.
21. Эзау К. Анатомия семенных растений.-Москва: Мир,1980-Т.1.2.-558бет.
22. Н.М.Мухидинов, Ә.Б.Бегемов, С.С.Айдосова. Өсімдіктер морфологиясы және анатомиясы. 2003ж
23. Шалыт М.С. Методики изучения морфологии и экологии подземной части отдельных растений и растительных сообществ// Полевая геобатаника-Москва: Наука,-1972.-Т.2. 169-489бет
24. Зайцев Г.Н. Математика в экспериментальной ботанике - Моква: 1990-239бет.
25. Доспехов Б.А. Методика полевого опыта Москва: Колос,1965,-423бет.
26. Кумаков В.А. Физиология яровой пшеницы.- Москва: Колос, 1980.-208с
27. Садомсков Е.И. Анатомическая диагностика вегетативных надземных
органов злаков и их остатков в судебной биологии.
Материалы к судебной ботанике.- Алма-Ата: 1967.-271с.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 59 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 59 бет
Таңдаулыға:
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКА УНИВЕРСИТЕТІ
Жаратылыстану-география факультеті
Экология кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Жаңа технологиямен өсірілген күздік бидайдың морфо – анатомиялық құрылымына
экологиялық факторлардың әсері
Орындаған: _____________________ Сарқытбаева А.К.
050608-Экология мамандығын
бітіруші
Ғылыми жетекшісі: ________________ б.ғ.к., доцент.м.а. Қапасова М.С.
Норма бақылаушы: _______________ б.ғ.к., аға оқытушы Кіршібаев Е.А
Бітіру жұмысы кафедра мәжілісінде
талқыланып, қорғауға жіберілді:
Хаттама №10 10 06 2008 ж.
Экология кафедрасының
меңгерушісі: п.ғ.к. _________________ Мухамединова Н.А.
Алматы – 2009
РЕФЕРАТ
Диплом жұмысы:
___62___ беттен, _______ кестеден, ____10___ фотосуреттен, _____
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кілттік сөздер: Жалдап егу, Мексика технологиясы, эпидерма,
склеренхима, паренхима, хлоренхима, үлкен және кіші өткізгіш шоқтар,
ксилема, флоэма.
Жұмыстың орындалуы: Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университеті,
экология кафедрасы.
Зерттеу аймақтары: Зерттеуге Егіншілік және өсімдік шаруашылығы ғылыми
өндірістік орталығында өсірілген күздік бидайдың Алмалы, Егемен сорттары
алынды.
Әдістері: Зерттеу нысандарын фиксациялау спирт, су, глицерин (1:1:1)
қатынасында жүргізілді, анатомиялық құрылысы жалпыға бірдей қолданылатын
әдіс (Страсбургер әдісі) арқылы зерттелді, сабақтың және жапырақтың
көлденең кесіндісінен уақытша препараттар жасалды. Фото суреттер сандық
фотоаппаратпен түсірілді.
Жұмыстың мақсаты: Жаңа мексика технологиясы бойынша өсірілген күздік
бидайдың әртүрлі өсу жағдайында морфо-анатомиялық құрылысын өнімділік
мүмкіншілігімен байланыстырып зерттеу.
Жұмыстың міндеті: 1. Жалға себу әдісімен өсірілген, жыртылмаған жерге
егілген күздік бидай сорттарының морфологиялық-анатомиялық құрылысын
айқындау; 2. Мексика технологиясымен өсірілген, жыртылған жерге егілген
күздік бидайдың морфологиялық-анатомиялық құрылысы ерекшеліктерін анықтау;
3. Күздік бидайдың өнімділік мүмкіншілігін бақылау вариантымен
салыстырмалы түрде зерттеу. Ғылыми жаңалығы: Жаңа технологиямен өсірілген
күздік бидайдың морфологиялық-анатомиялық көрсеткіштері өнімділікпен
байланыстырылып Қазақстанда бірінші рет зерттеліп отыр.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
I. КҮЗДІК бидай өнімділігіне және морфо-
анатомиялық құрылысына
экологиялық факторлардың әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... 6
1.1 Күздік бидайға жалпы
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Күздік бидайдың морфологиялық
құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.3 Күздік бидайдың анатомиялық
құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 13
1.4 Күздік бидай өнімділігіне экологиялық
факторлардың
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 15
II. ЗЕРТТЕУ ОБЪЕКТІЛЕРІ МЕН ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ..39
2.1 Зерттеу
объектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..39
2.2 Зерттеу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .40
III. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .42
3.1 Жалға себу әдісімен өсірілген, жыртылмаған жерге
егілген күздік бидай сорттарының
морфологиялық-анатомиялық
құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
3.2 Мексика технологиясымен өсірілген, жыртылған
жерге егілген күздік бидайдың морфологиялық-анатомиялық
құрылысы
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..48
3.3 Күздік бидайдың өнімділік мүмкіншілігін
бақылау вариантымен салыстырмалы
түрде зерттеу
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ..60
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі: Ғасырлар бойы дақылдардың ауыспалы егісін қолдану
арқылы, көң немесе компост ендіру және жабындық дақылдар өсіру жолдарын
қолдану арқылы топырақтың органикалық заттарының жоғары құрамы сақталып
отырған. Кейіннен бұл практика жарамайтын болып, оның орнына тез әсер
ететін химиялық тыңайтқыш қолданыла бастады, бірақ ол топырақ гумусының
бұзылуына әкеліп соқты. Топырақ құрылымы да бұзылып, өсімдіктер әлсізденіп
және химиялық тыңайтқышқа толық тәуелді болды. Жаңа жүйе адам және
ауылшаруашылығы жануарларының еңбек шығынын азайтуды компенсациялау үшін
топырақтың құнарлық резервін аямай пайдалануда.
Бүгін химиялық әдісті ұзақ уақыт қолданудың қауіптілігін көпшіліктің
қабылдауына орай, егіншіліктің альтернативті әдістеріне қайтадан
қызығушылық тууда. Химиялық тыңайтқышты қолдану және жерді үнемі жырту
салдарынан топырақтың құнарлығы жойылып барады. Химиялық тыңайтқыштар-
өсімдік және жер үшін өте зиян. Олар өсімдікті ауруға шалдықтырады және
топырақтағы барлық микроорганизмдерді жояды. Үздіксіз жыртылған жердің
құнарлығының төмендеуінің бірінші себебі жоғарғы гумус қабатының ұсақ
бөлшектері жыртылған уақытта шаң болып ауаға көтерілуінде, зерттеулер
барысында жыртылған аудандардың үстінде жиналған қалың қара қабат
бақыланған. Сондықтан, топырақты бастапқы қалпына келтіру үшін, қазіргі
уақытта жыртылмаған жерге егін егудің тиімділігі қайтадан қарастырылуда.
Бір жағынан жер жырту үшін кететін шығын үнемделсе, екіншіден, топырақ
құнарлығын қалпына келтіруге ықпалын тигізеді және қоршаған ортаның
ауасындағы шаң тозаңның азаюына мүмкіндік туады.
Жоғары өнім алу үшін егістікті жасыл тыңайтқышпен тыңайту керек.
Жоңышқаны жинап алған соң, тамырын жерде қалдыру керек, ол топырақты
азотпен байыта отырып, шіріген соң микроорганизмдер үшін өте жақсы азық
болады. Келесі жылы жерді жыртпай күздік бидай егіледі. Бидайды еккенде
арнайы агрегатпен грунтты 10см тереңдікке дейін дискілейді. Топырақтың
жоғарғы қабатындағы аэробты бактерияларға оттегі қажет, төменгі қабаттағы
анаэробты бактерияларды ауа өлтіреді, сондықтан жыртқан кезде грунт қабаты
аударылып, барлық микроорганизмдер жойылады. Синтетикалық тыңайтқыштан бас
тартып, орнына биопрепарат қолдану экологиялық таза продукт алуға мүмкіндік
туғызады [1].
Бірнеше жыл жерді жыртпай өңдеу нәтижесінде топырақтың жоғарғы бетінде
арамшөптер тұқымы мүлдем жойылған. Егінді жинап алғанннан кейін,
дискатормен өңдеу жүргізіледі, ол арамшөптерді құртады және жерді дән егу
тереңдігінде қопсытады, мұнда топырақтың табиғи дренажы сақталады және
топырақтың жоғарғы қабатына түскен аз мөлшердегі судың өзі топырақты
ылғалдайды. Топырақ бетіндегі үгітілген, шашылған өсімдік қалдықтары
топырақты құрғап кетуден, жарылып кетуден сақтайды, ал шіріген масса
топырақ құнарлығын арттырады. Он жыл ішінде гумус мөлшері 3,5 тен 4,9
бірлікке жеткен[2].
Жүгері және бидайды жақсартудың Халықаралық орталығының (СИММИТ)
мүшесі, бүкіл әлемге танымал Мексикалық ғалым Кен Сайре жетекшілігімен
Қазақстанда 2000- жылдан бері жалға себу (гребневой метод) әдісі
қолданылып келеді. Бүгінде көптеген аудандарда бидайды осы әдіспен өсіру
шаруашылықтарға ендірілуде. Бұл технологияның ерекшелігі бидай өнімділігін
айтарлықтай арттырады. Мексикада 25 жылдан бері бидай жалға себу әдісімен
өсіріледі, жерді жыртқанда арық және жал қалыптасады. Себу тек жалға
жүргізіледі, суғару арық арқылы жүзеге асады. Климаттық жағдайына
байланысты, Мексиканың бидай плантациясының 95%-ы осы әдісті қолдану
нәтижесінде гектарына 120 центнер алуда. Егіншілікте жоғары өнім басты
болса да, жоғары өнімділікпен ғана шектеліп қоймай, бұл технология тұқымды
және тыңайтқышты үнемдейді, гербицидті қажет етпейді. Себебі культивация
көмегімен бидай өзі арамшөпті жойып жібереді. Сондай-ақ, су арықпен
жүргізілетін болғандықтан 30 пайызға дейін үнемделеді.
Қоршаған ортаның экологиялық жағдайына зиян келтірмей, топырақтың
құнарлығын сақтап, суды үнемдеп, экологиялық таза, сапасы және өнімділігі
жоғары бидай өсіру егін шаруашылығының алдына қойған мақсаты.
Ғылыми-зерттеу жұмыстың мақсаты-жаңа мексика технологиясы бойынша
өсірілген күздік бидайдың әртүрлі өсу жағдайында морфо-анатомиялық
құрылысын өнімділік мүмкіншілігімен байланыстырып зерттеу.
Міндеттер: 1. Жалға себу әдісімен өсірілген, жыртылмаған жерге егілген
күздік бидайдың сортының морфологиялық-анатомиялық құрылысын айқындау;
2. Мексика технологиясымен өсірілген, жыртылған жерге егілген күздік
бидайдың морфологиялық-анатомиялық құрылысы ерекшеліктерін анықтау;
3. Күздік бидайдың өнімділік мүмкіншілігін бақылау вариантымен
салыстырмалы түрде зерттеу.
Ғылыми жаңалығы: Жаңа технологиямен өсірілген күздік бидайдың
морфологиялық-анатомиялық көрсеткіштері өнімділікпен байланыстырылып
Қазақстанда бірінші рет зерттеліп отыр.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І КҮЗДІК БИДАЙДЫҢ ӨНІМДІЛІГІНЕ ЖӘНЕ МОРФО-АНАТОМИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫСЫНА
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ФАКТОРЛАРДЫҢ ӘСЕРІ
1. Күздік бидайға жалпы сипаттама
Бидай (Triticum) – астық тұқымдасына жататын аса маңызды дәнді дақыл
\1\.
Бидай - бүкіл әлемде 148 елдің негізгі азық-түлігі болып табылады және
көптеген елдердің экономикасында ерекше орын алады. Бүкіл дәнді дақылдардың
60% мөлшері бидайдан алынады \3\.
Жер жүзінде бидай 235 млн гектар жерге себіледі. Бидай егісінің көлемі
жөнінін біздің еліміз әлемде бірінші орын алады, қазір біздің республикамыз
астық өндіруде еліміздің ірі орталығына айналып отыр.
Ал, бидайды көп себетін елдер қатарына Қытай Халық Республикасы, АҚШ,
Үндістан, Канада, Франция, Аргентина жатады. Европа елдерінде және АҚШ-та
күздік бидай көбірек себіледі. Аса бағалы бидайға, қатты және күшті бидай
түрлері жатады \4\.
Өткен жылы Қазақстанда рекордтық астық жиналды. Экспорттық көрсеткіш
те жоғары. Әрине, оның ішінде Қостанай облысының үлесі қомақты \9\.
Қазір біздің республикамыз астық өндіруде еліміздің ірі орталығына
айналып отыр. Соңғы жылдары жүзеге асырылған ірі-ірі шаралардың нәтижесінде
ауыл шаруашылығы өндірісінің тиімділігі жылма-жыл артуда. Астық өндірісі
интенсивті жүргізіліп, астықтың жалпы түсімі әр гектардан алынатын өнім
молая түсуде \12\.
Қазіргі таңда азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселесі
Үкіметтің кезек күттірмес міндетінің біріне айналды. Бұл әлемдік азық-түлік
рыногында қалыптасқан жағдайдан туындап отыр. Соңғы уақытта дүние жүзінде
бұл мәселе өте ушығып, азық-түлік тапшылығы қатты сезілуде. Өткен жылы
әлемдік ірі астық экспортаушы елдерде болған қуаңшылық пен табиғи
апаттардың салдары күрделі проблемаларға ұрындырар түрі бар. Астықтың
бағасы күн сайын шарықтап өсуде. Халықаралық негізгі астық биржасында бір
тонна бидайдың бағасы 400 доллар [8].
Қазақстанда 20-дан астам жаздық, 12 күздік бидай сорттары
аудандастырылған. Олар республиканың жер және ауа райының ыңғайына қарай
әртүрлі таралған [7].
Адам организміне қажетті белоктар мен көмірсулар (углеводтар),
витаминдер А, В, В2, В6, РР, С, Д, Е, минералды тұздар және басқа да заттар
бидай дәні құрамында бар. Бидай белогындағы аимнқышқылдары құрамы үйлесімді
және организмге сіңімді 2.
Бидайдың жиырмадан астам түрі бар. Солардың ішінде ең көп тарағаны –
жұмсақ бидай (Triticum aestivum). Бұл дақылдың алуан түрлі сорттары бар
және олар жер шарының барлық аймақтарында егіледі \3\.
Бидайдың Қазақстанда 6 түрі (Еділ бидайы, Польша бидайы, көже бидайы,
жұмсақ бидай, қатты бидай, көбен бидай) өседі, жабайы түрлері сирек
кездеседі\1\.
Бидай дәнді дақылдар (Jramineal) тұқымдасына Triticum тегіне жатады,
кейде қоңырбас (Poаceae) тұқымдас деп те атайды.
Дәнді дақылдар тұқымдастығы 500-ге жақын тектерді біріктіреді. Олар
үшін кіші тұқымдастыққа бөлінеді: Бамбук (Bambusoi) тұқымдастар, қоңырбас
(Pooicleae) тұқымдастар-бидай, сұлы, қара бидай, күріш, арпа және басқалар,
тары тұқымдастар (Papicoideae)- тары, қонақ жүгері, жүгері тағы басқалар.
Бидай қоңырбас тұқымдастардың ішінде арпа трибасына жатады, кейде бидай
трибасы деп те атайды. (Tribus triticeae) деп халықаралық ботаникалық
номенклатурада аталған. Бұл триба екі кіші туысқа бөлінеді. Бидай бірінші
кіші туысқа жатады.
Бидай туысына 27 түр кіреді. Оның ішінде ең көп тараған жұмсақ бидай
(Triticum aestivum) екі түрге бөлінеді: жаздық және күздік бидай. Жаздық
бидайды көктемде, күздік бидайды күзде егеді. Күздік бидай қысы жылы
оңтүстік аймақтарға ғана егіледі. Ол аймақтарға Украина, Молдова, солтүстік
Кавказ, орталық қаратопырақты аудандар, ал Қазақстанда - Алматы,
Талдықорған, Жамбыл, Шымкент және Қызылорда облыстары жатады. Кейінгі кезде
солтүстік облыстар үшін қысқа төзімді сорттар шығарылып тарай бастады.
Күздік бидай барлық бидай егісі көлемінің 20-25 процентін ғана алады.
Күздік бидай жаздық бидайдан гөрі өнімді көбірек береді және ерте орылып,
күзде себіліп, ауылшаруашылық қызеткерлеріне бірқатар жеңілдік жасайды.
Күздік бидай өзінің өсіп-өну кезеңінің ұзақтығы арқылы ерекшеленеді
және олардың өсіп-өнуіне керекті сапалық кезеңдері де әртүрлі. Күздік бидай
өзінің яровизациялық сатысының өтуіне төмен темпетатура (0-(-) 200 С) керек
етеді және ол саты көп уақыт ( 60-90 күн) ішінде өтеді. Егер күздік бидай
көктемде себіле қалса, ол дән байламайды, қысқа дейін өсіп қыстап шығады
да, екінші жылы ғана өнім береді \7\.
Күздік бидай егісі көлемі жөнінен жаздық бидай мен арпадан кейін
үшінші орын алады. Ол ТМД елдерінде 19 млн-га жерге егіліп отыр. Бұл дақыл
егісінің шоғырланған жері (70%) Солтүстік Кавказ аймағы мен Украина елі.
Әжептәуір егіс көлемі Азербайжан, Малдавия, Өзбекстан, Қырғызстан және
Қазақстанның оңтүстік аудандарында (94,9 мың гектар) кездеседі.
Күздік бидай – топырақ құнарлылығын ұнататын, бірақ минералды
тыңайтқыштар бергенде өнімін мол және тез көтеретін дақыл.
Қазақстанда Алматы, Жамбыл, Талдықорған және Шымкент облыстарында
егіледі, суармалы жерлерді дұрыс баптаса тұрақты және мол өнім алуға
болады.
Күздік бидай тұқымы 3-40С жылылықта өне бастайды, ал 12-150С жылылықта
жаппай өнім шығарады. Күздік вегетациялық кезеңі 45-50 күнге, ал көктемгі,
жазғы кезеңі 75-85 күнге созылады.
Алғы дақылдары. Күздік бидайдан тұрақты және мол өнім алуда топырақ
ылғалдылығы мен қоректік заттарын жақсы сақтап, мол қалдыратын, арамшөптері
аз алғы дақылдар болғаны жөн. Алғы дақыл ерте жиналып, топырақ күздік
бидайды егуге ерте әзірленетін болса, жоғарыдағы алғы дақылға қойылған
талаптар орындалады.
Күздік бидайдың суармалы жерлеріндегі тиімді алғы дақылдарына-жоңышқа,
бұршақты дақылдар, сүрлемдік жүгері, қант қызылшасы жатады. Ондай
дақылдардан кейін егілгенде органикалық заттардың, қажетті азоттық
топырақта көп жиналуына байланысты, күздік бидайдан мол өнім алуды
қамтамасыз етуге болады.
Топырақты ерте әзірлеп, мезгілінде себуге дайын болуына байланысты
сүрлемге шабылып алынған жүгері күздік бидай үшін әсері ұзаққа созылатын
алғы дақыл қатарына жатады.
Ауа райының аса құрғақшылығына байланысты суарылмайтын егістіктегі
күздік бидай өз өнімін 2-3 есе азайтады, сондықтан алғы дақыл ретінде қара
және ерте айдалған парлар немесе көп жылдық шөптер пайдаланылады.
Топырақты өңдеу. Уақытында және сапалы өңделген топырақта ғана күздік
бидайдан мол өнім алуға болады. Топырақты өңдеу тәсілі алғы дақылға,
топырақтың тығыздығына және арамшөптердің аз-көп болуына байланысты.
Көп жылдық шөптерді жинап алған соң, негізгі мақсат олардың
қалдықтарын топыраққа 8-10 см тереңдікте сыдыра жыртқышпен өңдейді де,
фосфор, калий тыңайтқыштары берілісімен 27-30 см тереңдікке жыртады.
Отамалы дақылдардан кейінгі күздік бидай үшін әзірленген топырақ 8-10
см тереңдікке жүргізілген дискілі сыдырғышпен өңделіп, тырмасы бар плугпен
20-25 см жыртылып, артынан нығыздалады.
Күздік бидайдың алғы дақылы ретінде суарылмайтын егістікте таза немесе
ерте айдалған пар пайдаланылса, олар жаз бойына 3-5 рет 10-12 см тереңдікке
жыртылып, бидайды себер алдында ғана 5-6 см тереңдікке қопсытылуы қажет.
Жыртуды күздік бидайды себуден 1 ай бұрын бітіре алмаған жағдайда,
топырақты сыдыра жыртқышы бар бір агрегатпен тырмалау мен нығыздау
процестерін бірден жүргізіп өңдеген жөн.
Тыңайтқышты қолдану. Дәнді дақылдар ішінде топырақтың құнарлығын аса
қажет ететін дақылдардың бірі – күздік бидай. Мәселен, әр гектардан 25-30
ц өнім алған жағдайда, дәнмен және сабанмен бірге 80,9 кг азот, 23,5 кг
фосфор, Суармалы егістікке берілген тыңайтқыштар өнімнің сапасы жақсарып,
дәнегі белок мөлшерін 30-70% көтереді. Сондықтан күздік бидай бір жерге 3-4
жыл егілсе, шалғынды сұр және ашық қоңыр топырақты жерлерде ( қант
қызылшасынан немесе жүгеріден кейін) N150P60K40 мөлшерінде минералды
тыңайтқыштар қолданады. Азотты тыңайтқыштарды үшке тең бөліп, тұқым себер
алдында, ерте көктемде, масақтану немесе дәннің толысуы кезеңдерінде берген
жөн. Ал фосфор және калий тыңайтқыштары топырақты негізгі өңдеу кезінде
сіңіріледі. Күздік бидайды көп жылдық бұршақты дақылдардан кейін еккенде
азотты тыңайтқыштар мөлшері 30-40% кемітіледі.
Тұқым себу. Егілетін дәннің өсу қабілетін, өнімділігін көтеру
мақсатында оны жылы ауамен үрлеп, қара және шаңды күйеге қарсы күресу
әдістерін қолданады. Қара күйеге қарсы 1 ц дәнге 100гр гранозан, 200гр
гексатиурам, 200гр ТМТД, меркурбензол қосылса, шаңды күйеге қарсы ыссы ауа
пайдаланылады.
Болашақ егіннің, әсіресе суармалы егістіктегі күздік бидайдың жатып
қалмауы үшін тур-хлорхолинхлорий препараты пайдаланылады.
Тұқымды дәрілеуге тур дәрісінің жартылай құрғақ түрін пайдаланады 1
тонна дәнге 5 л тур дәрісін 20 л су қосып, 10% қоспа ретінде, себуге 3-5
күн қалғанда қолданады. Кей жағдайда тур дәрісін өсімдіктің түптену-
сабақтану кезенінде де пайдалануға болады. Қалай болғанда да тур препаратын
қолдану аудандастырылған күздік бидай сорттарының, әсіресе суармалы
жерлердегі өнімді көтеру жолдарының бірі болып отыр.
Ерте себілген күздік бидай егістігі түрлі ауруларға шалдығып, топырақ
ылғалдылығын дұрыс пайдалана алмайды, көктемдегі және жаздағы аңызаққа
шыдамсыз келеді.
Кеш себілген жағдайда, өсімдіктің күзде жай өсіп-дамуына байланысты,
түптеніп үлгірмейді де, сабақ сандары кеміп, негізгі тамырларын өсіріп
үлгере алмайды. Қыстың қолайсыз жағдайларында шыдай алмай, кейде ішінара,
кейде толығымен құрып кетеді.
Күздегі вегетацияның аяқталуында (тәуліктік температура 50С болғанда)
2-4 сабағы бар күздік бидайдың мол өнім береді. Сондықтан күздегі тәуліктік
әсерлі температура қосындысы 50-580 кем немесе аспағаны дұрыс. Сондықтан
күздік бидайдың себілуінен бастап қысқы жақсы әзірленуіне 45-60 күн уақыт
қажет.
Қазақстанда күздік бидайдан мол өнім, көптеген аудандарда (Ақсу,
Сарқант, Андрев, Алакөл) сентябрьдің екінші онкүндігінде себілгенде ғана
алынып жүр.
Себілетін күздік бидай тұқымының мөлшері топырақтың құнарлылығына,
алғы дақылға, ауа райына, себу уақытына тікелей байланысты.
Тұқымның сіңірілу тереңдігіне жас өркеннің жер бетіне шығу жылдамдығы
мен түптену тереңдігі тікелей байланысты. Орташа сазды топырақта тұқым 5-6
см, жеңіл құмайтты топырақта 6-7 см, сазды топырақта 6-7 см, ал беткі
қабаты тез кебетін топырақта себу мерзімі кешіккен жағдайларда, 7-9 см
тереңдікке себіледі.
Топырақтың жоғары қабатынан әрбір см төмендеген сайын температура 30С
жылы болады. Сондықтан күздік бидайдың қарсыз қыста 250С суыққа төзуі
үшін, түптену тереңдігі 3,5-4 см тереңде орналасуы қажет. Дәнді тереңірек
сіңірген сайын сиреуі азайып, апаттан аман қалуына жағдай туатының ескеру
қажет.
Тұқым себу әдістерінің ішінде ең көп тарағаны-тар қатарлап, тоғыспалы
және диагональды тоғыспалы себу әдісі. Себудің қай әдісін пайдалансақ та
басты мақсат-өсімдіктің кеңістікке тең орналасуына, тамырының, сабағының
өсуіне, қысқа төзімділігіне жағдай жасай отырып, мол өнім алуды қамтамасыз
ету. Тар қатарлап сепкенде еңбек пен қаржы аз жұмсалады, әрі бидай
сабағының жақсы дамуына әсер ететін жарық мол түседі.
Себу әдістерінің түрлері алғы дақылдарға тікелей байланысты, тамыр
қалдықтары көп болған жағдайда тар қатарлап себуді пайдаланады.
Оңтүстік аудандарда бір айналымда: жер қопсытатын, тұқым себетін,
тыңайтқыш өндіретін, топырақты нығыздайтын-төрт операцияны бірден атқаратын
СЭС-2,1 тұқым себу машинасын пайдалану қолайлы.
Көп жылдық деректер бойынша Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс
облыстарында күздік себілгеннен кейін, көктеп шығу кезінде, жауын-шашын
тапшы болады, сондықтан топыраққа жер жыртар алдында немесе жерді жыртқан
соң, механикалық құрамы орташа және ауыр топырақты жерлерде әр гектарына
1600-1800 текше мерт, ыза суы жақын жатқан жеңіл топырақты жерлерде 600-700
текше мерт мөлшерінде су беруге тиіс.
Республиканың оңтүстік облыстарының тау бөктеріндегі егістеріне жылына
400 мм жауын-шашын түсетін болса, бұл жерге егілген күздік бидайдан
суарусыз-ақ жақсы өнім жинауға болады.
Күздік бидай егістігінде тұқым сепкеннен кейін топырақты нығыздау,
минералды тыңайтқыштармен қоректендіру, қар мол түсетін жерлерде қар
тоқтату және арамшөптермен күресу сияқты баптау жұмыстарын жүргізеді.
Топырақты нығыздау ауыр шығыршықты катокпен тұқымды себер алдында
немесе сеуіп болғаннан кейін жүргізіледі. Нығыздау жүргізілген егістік
жерлерде топырақтың жақсы жанасуы қамтамасыз етіледі де, төменгі қабаттан
тұқымға ылғал тез әкеледі, тұқым уақытында бөртіп, шапшаң өнеді.
Басқа да дәнді дақылдар сияқты күздік бидайды да бөлектеп немесе
тікелей орып жинайды.
Бөлектеп жинау әдістері арамшөптері көп, сабағы биік, жатып қалған,
бір шаршы мертде 260-300 түп сабағы бар егістіктерде, 15-20 см биіктікте
кесу арқылы, себу бағытына көлденең жүргізіледі.
Тікелей ору- дән ылғалдылығы 14-16% төмендеген кезінде құбылмалы ауа
райы жағдайында, сирек, қысқа сабақты болып, пісу кезеңі өтіп кеткен
егістіктерде 10-20 см биіктікте жүргізіледі \4\.
Жер жүзінде бидайдың 27 мәдени және жабайы түрлері тараған. Оның
ішінде Қазақстанда жұмсақ (T.aestivum) және қатты (T.durum) бидай көп
тараған. Бидайдың аттары да олардың дәндерінің құрылысына сай берілген.
Жұмсақ бидай (T.aestivum) жалаңаш дәнді, 7Х2Х3=42 немесе гексаплоидты
(гекса-(лат.) алты), яғни әртүрлі үш жұп геномды бидай.
Плиплоидтардың бір ерекшеліктері олар табиғат жағдайларына байланысты
тез өзгеріп, салыстырмалы түрде өнімді көбірек береді. Оның мысалы ретінде,
бидайдың жаздық және күздік түрлерге бөлігуін айтуға болады. Біздің
елімізде жұмсақ бидай барлық бидай егісінің 80-90 процентін құрайды. Мұның
ішінде суыққа, қысқа, құрғақшылыққа төзімді көптеген сорттары бар.
Жұмсақ бидайдың масағы екі қатар масақшалардан тұрады. Әр масақша үш
гүл, яғни үш дән салады. Құрғақшылық аудандарда бір-ақ немесе екі дән ғана
жетілуі мүмкін. Масақтары қылтықты да, қылтықсыз да болуы мүмкін. Қылтықты
масақтардың қылтығы жан-жағына шашырап жайылған, масақтан қысқалау келеді.
Масағы борпастау болады. Сондықтан әбден піскен кезде төгіліп кетуі мүмкін.
Масақтары қылтықты да, қылтықсыз да болуы мүмкін. Қылтықты масақтардың
қылтығы жан-жағына шашырап жайылған, масақтан қысқалау келеді. Масағы
борпастау болады. Сондықтан әбден піскен кезде төгіліп кетуі мүмкін.
Әр гүлдің ішкі және сыртқы қауызы бар. Осы екеуінің ортасында дән
орналасқан. Дән піскен соң сол екеуінің ортасында бос жатады.
Қатты бидай (T. durum) жалаңаш дәнді, тетраплоидты (7Х2Х2=28) немесе
екі жұпты геномды бидай. Тек жаздық форма түрінде кездеседі. Кейінгі
кезде күздік формасына жататын сорттар шығарылып, тарап келе жатыр. Қатты
бидай барлық өндірілетін бидайлар өнімдерінің 10 процентін алады. Қатты
бидай жаздық бидайға қарағанда ауа райына және жер қыртысының құнарына
тәуелділеу.
Қатты бидайдың масағы тығыз, қауызы қылтықты, қылтықтары ұзын болып,
масақтан жоғары көтеріліп тұрады. Қылтығы жоқ сортары кездеспейді.
Қатты бидайдың дәні қауыздың ішінде мықты орналасқан. Сондықтан орып-
бастырған кезде көбінесе қауызыдң ішінде қалып қояды.
Осы екі негізгі түрлерден басқа кездесетін түрлер: қос дәнекті бидай
(полба) (T. dicoccum) – екі дәнді, эммер-масағында екі қатар ғана дән
байланады. Дәні қауызды. Ешқандай аурумен ауырмайды, зиянды жәндіктерге
төзімді. Көбінесе мал азығына пайдаланады. Қауызынан айырып алу өте қиын.
Бидайдың немесе ұнның сапасы деген ұғымды алсақ, бірінші кезекке
белокты қояды. Сондықтан астықтың сапасы мен ондағы белоктың мөлшері бір
мағына береді. Бидайдың белоктары сумен қосылып клейковинаға айналады.
Бүкіл одақтық егін шаруашылығы институтының зерттеулеріне қарағанда
бидайда 8,6-дан 24,4-процентке дейін белок болады, оның ішінде қатты
бидайда -14,4 - 24,1 процент. Егер жаздық және күздік жұмсақ бидайды
салыстырсақ, онда жаздық бидайдың белогі көптеу. Оған ауа райының, жер
қыртысының құнарлығының, агротехникалық шаралардың да тигізетін әсері көп.
Мысалы, Бүкілодақтық ұн тарту және нан пісіру лабораториясының мәліметіне
қарасақ, Қазақстан бидайында орташа 16,6 процент белок, 70 проценттік ұнда
37,9 процент клейковина болады екен \7\.
Күздік бидай өте бағалы азық-түлікті дақыл болып саналады. Ол ұн
тарту және нан пісіру үшін өте сапалы болады. Жаңа егіннен алынатын азық-
түлікті басқа дақылдардан гөрі ол мемлекеттің астық қоймаларына бұрын
құйылады, мұның да маңызы зор. Күздік бидайдың ұнынан пісірген нанның
тамақтық және дәмділік сапасы жоғары болады. Күздік бидайдың сабаны, мекені
және кебегі мал азығына пайдаланылады\13\.
Дәнді дақылдардың биологиялық бұл тобына күзде себіліп, өнімін қыстап
шыққаннан кейін беретін күздік бидай, күздік қара бидай, тритикале және
күздік арпа жатады. Көктемде себілген жағдайда бұл дақылдар түптену
фазасынан өткенмен, сабақтанбайды, себебі түптенуден толық өту үшін, күздің
әлсіз жарығында 35-60 күннің шамасындай уақыт, температураның басында 10-
120С, соңында 0-30С төмен болуы қажет.
Қыстың қолайсыз өзгермелі жағдайларына төзімді болу үшін, дақылдар
күзде шынығу кезеңдерінен өтуі тиіс.
Шынығудың бірінші кезеңі күздің ашық күндерінде, 10-120 С
жылылықты, өсімдіктің әлі үсіменген, фотосинтез құбылысы жай жүретін
кездерінде өтеді. Осы кезде өсімдіктің бойында суыққа төзімділігін
арттыруға бағыталған, қорғаныш қанттар қосындысының көбеюіне жағдай туады.
Екінші шынығу кезеңі өсімдік клеткаларында бос сулардың азайып, жай
қанттардың күрделенуіне, тканьдардың сусыздануына тікелей байланысты.
Сондықтан бұл процесс күннің жылуы-2-50С төмендеген кезінде, түнде де жүруі
мүмкін.
Күздік дақылдардың жақсылап шынығуы күздің ашық күндерінде, шамалы
аязды түндерде жақсы жүреді, қолайлы жағдайда бірінші шынығу кезеңінің
өтуіне 21-14 күн, екіншісіне-21-24 күн қажет болады.
Шынығу кезеңдерінен жақсы, толық өткен күздік дақылдар қыстың суығына
және қыс кезіндегі ауа райының басқада қолайсыз жағдайларына төзе алады.
Жаздық дақылдармен салыстырғанда күздік дақылдар, күзде және қыста түскен
топырақ ылғалын, қоректік заттарды тиімді пайдаланып, жазғы ылғал
тапшылығына, топырақ, ауа құрғақшылығына көп ұрынбайды, ерте масақтанып,
бұрын піседі, жоғары өнім алуды қамтамасыз етеді. Түсімділігі жоғары
бөлумен қатар өнім жинау жұмысы жаздық дақылдардан бұрын жүргізіліп, жерді
ерте жыртуға мүмкіндік береді және егістікте тез өсетін екі жылдық
арамшөптерді құртуға көмектеседі\4\.
Азық-түлік өнімі ретінде бидайдың көптеген аса бағалы қасиеттері бар.
Бидай дәні-аса құнарлы да қуатты азық, оны сақтауда қиын емес, бір жерден
екінші жерге тасып жеткізу да оңай және оны өңдеп алуан түрлі өнім алуға
болады.
Европадағы елдерде және ТМД-да адамға қажетті барлық калорияның 35%
бидайдан алынады. Адам организмі үшін қажеті белоктар мен углеводтардың
жарымына жуығын, В1 витаминінің 70-80%, РР және Е витаминінің едәуір
бөлігін, минералдық тұздарды және басқа қажетті заттарды бидай өнімі
береді. Бидай наны азық-түлік көзі ғана емес, сонымен қатар ерекше
катализатор болып табылады. Оны пайдалану нәтижесінде ас қорыту жақсарады
және басқа қоректерде жақсы сіңеді. Бидай белогының да ерекше бағалы
қасиеттері бар, оның аминқышқылдық құрамы үйелесімді келеді.
Бидай өнімдері өнеркәсіпте де кең көлемде пайдаланылады. Мысалы, бидай
дәнінен крахмал, спирт, май және клейковина алынады. Бидай сабанынан қағаз,
картон, өнер бұйымдары және басқа да заттар жасалынады. Барлық ауыспала
егіс жүйесінде бидай санитарлық дақыл болып табылады.
Қазіргі жоғары механикаландырылған және мамандандырылған ауыл
шаруашылығы өндірісі жағдайында бидай түсімін артыра берудің және мол өнім
алудың негізгі факторлары- дақыл үшін ылғал, қорек және режимнің ең қолайлы
жағдайын жасаумен қатар, оның аса бағалы сорттарын өсіріп шығару болып
табылады.
Адамға қажетті азық-түдік пен мал азығы және шикізат үшін қажеті
өнімдер молшылығын жасауда дәнді дақылдар селекциясының маңызы зор\3\.
Дәнді дақылдардың бәрінің де көктемде егілетін жаздық түрлері болады.
Бидай, қара бидай және арпаның жаздық түрлерімен қатар күзде сепкенде дұрыс
дамитын күздік түрлері де болады. Бұлардың дамуының бірінші кезеңінде 35-70
күндей (00-тан 100-қа дейін) төмен температура қажет болады.
Күздік дақылдар қыстан жақсы шықса, әсіресе еліміздің европалық
бөлігінде, ол жаздық егіскке қарағанда едәуір өнімді келеді.
Күздік астық дақылының агротехникалық маңызы да орасан зор. Күздік
дақылдар әсіресе күздік қара бмдай мен күздік арпа көктемде арам шөптен де
тез өсіп, жаңа көктем келе жатқан оның тамырларының көбеюіне кедергі
жасайды. Бұл күздіктің ауыспалы егістікте басқа дақылдарға алғы дақыл
ретінде де аса жоғары бағаланатынын дәлелдейді.
Күздіктер жаздық дақылдарға қарағанда анағұрлым тез өсіп жетіліп, одан
7-10 күн ерте піседі. Ең алдымен күздік арпа, одан кейін күздік қара бидай
мен күздік бидай басқа дақылдарға қарағанда ерте өсіп-жетіліп, ерте піседі,
сондықтан да бұл дақылдарды жинауға жаздық бидайдан 7-10 күн бұрын
кіріседі. Күздікті ерте жинаудың маңыздылығы мынада, ол егін жинау
жұмыстарының қарбалас болып қауырт келуін азайтады, әр дақылды қысқа
қолайлы кезеңде жинап алуға жағдай жасайды. Мұның үстіне ол екі өнім алу
үшін және күзде топырақ өңдеуді неғұрлым уақытылы жүргізу үшін егісті ору
әдісін кеңінен қолдануға мүмкіндік береді.
Күздік дақылдың осындай артықшылықтары, сондай-ақ одан алынатын
өнімнің аса тұрақты болуын оның кеңінен таралуына себепші болуда. Сөйтіп
қазіргі кезеңде күздіктің егіс көлемі дәнді дақылдардың жалпы көлемінің 30%
жуық болып отыр.
Күздік бидай неғұрлым жоғары өнім беретін және азық-түліктік бағалы
дақыл болып табылады. Оның дәнінде белок көп (14-17% астам) және ол нан
пісіру үшін жоғары сапалы болып есептеледі.
Сондықтан біздің елімізде күздік бидайдың егісі 20 млн гектарға жуық
көлемді алып жатыр.
Бұл дақыл негізінен - Солтүстік Кавказда, Украинада, Молдавияда және
Орталық қара топырақты аймақтың облыстарында өсірледі. Сондай-ақ
Қазақстанның оңтүстігі мен Орта Азия республикаларында және Закавказьеде де
оның егісі едәуір жерді алып жатыр.
Соңғы жылдары күздік бидай солтүстікке қарай ауысып, РСФСР-дің қара
топырақты емес аймағында, әсіресе оның орталық аудандарында, Белоруссияда
және Прибалтика республикаларында кең көлемде өсіріле бастады.
Еліміздің оңтүстік-шығысында, оңтүстік Оралда, Батыс Сибирьдің орманды-
дала және далалық аудандарында, бұрынғы Тың өлкесінде бұл дақыл нашар
дамыған, ал Шығыс Сибирь мен Қиыр Шығыста қаты қысқа төзімді сорттары
болмағандықтан ол мүлде өсірілмейді.
Күздік бидай өзінің мол өнімділігі мен бүкіл астық дақылдарының ішінде
бірінші орын алады. Әсіресе ол өзі өсірілетін негізгі аудандарда жоғары
өнім беріп келеді\12\.
Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс облыстарының қысы жылы,
көктемі ылғалды және жазы құрғақ болып келеді, әсіресе құрғақшылық болатын
айлары - июнь және июль. Күзде себілетін тұқым, қысқы суықтар түскенше
біркелкі көктепшығып жақсы дамыса және тамыр жүйесі жақсы жетілген күнінде
қыстауға кіріссе ғана күздік бидайдан мол өнім алу қамтамасыз етіледі.
Мұнай егістер көктемде ерте өсе бастайды да, топырақтағы ылғалдың мол қорын
толық пайдаланады. Мұнда жылылық пен жарық әрдайым жеткілікті болады.
Бидайдың мұндай егістіктері жазғы құрғақшылық болғанша, әдетте, дамып
жетілуін аяқтап, толық бағалы дән салып үлгіреді. Кеш егілген немесе құрғақ
топыраққа егілген күздік бидай егістіктерінің жағдайы басқаша. Күздік
бидайдың мұндай егістіктері күзде біркелкі көктеп шықпайды, сирек шығады
да, жапырақ және тамыр жүйелері нашар дамымайды, ал көктемде өзінің дамуы
мен өсуі жағынан артта қалып қояды, соның салдарынан беретін өнімі де өте
төмен кетеді.
Күздік бидайдың тұқымы 20 жылылықта өне бастайды. Ал, 18-200жылылықта
күздік бидайдың тұқымы онан да жақсы өнеді, әрине бұл жағдайда топырақта
ылғал жеткілікті болуы тиіс. Жақсы дайындалған пар танабында мұндай жағдай
әруақытта да болып тұрады. Температура онан жоғары болса күздік бидайдың
тұқымы өнуін бәсеңдете түседі, ал 32-330 жылылықта ол тіпті өнбейді десе
болады. Топырақтың құрғақ қабатында күздік бидайдың тұқымы нашар өнеді
немесе тіпті өнбей қалады, ал ылғал жеткіліксіз болса көгі сирек болып
шығады.
Бағалы азық-түлікті бұл дақылдан мол өнім алу үшін топырақта ылғалды
жеткілікті жыйнап, күздік бидай егуге парды дұрыс дайындаудың және тұқымды
мезгілінде себудің шешуші маңызы бар.
Күздік бидай көктемде және жазда жақсы күтім жүргізуді, өзін ылғал
және қоректік заттармен қамтамасыз етуді талап етеді\22\.
Күздік бидайдың вегетациялық кезеңі жаздық бидайға қарағанда ұзаққа
созылады. Жаздық бидайдың вегетациялық кезеңі сорттық ерекшеліктеріне және
экологиялық жағдайларға байланысты 70-80 күннен 120-130 күнге дейін
созылса, ал күздік бидайда қысқы тыныштық кезеңді қоса есептегенде 180-200
күнге жетеді, ал солтүстік аудандарда 300-360 күнге созылуы мүмкін. Қысқы
тыныштық кезеңді қоспағанның өзінде күздік бидайдың вегетациялық кезеңінің
ұзақтығы температура режиміне және басқа экологиялық факторларға байланысты
145-190 күн, жаздықбидайға қарағанда 1,5-2 есе ұзақ. Бұл, өскін мен
түтіктену кезеңдеріне дейінгі әрбір жеке кезең аралығының ұзақтығымен
түсіндіріледі. Егер жаздық бидайда қалыпты себу мерзімінде өскіннен
түтіктенуге дейінгі аралық 35-45 күн болса, күздік бидайда 90-120 күн.
Мұндай айырмашылықтың себебі, бір жағынан жаздық және күздік формалардың
биологилық ерекшеліктерінен, екіншіден - сыртқы ортаның экологиялық
жағдайына, ең алдымен температуралық режимге байланысты 12-13,23.
Күздік бидайдың бүкіл вегетациялық мерзімін өсімдіктің өсуі мен жеке
мүшелерінің қалыптасуын ескріп, А.Н.Носатовский бидайдың тіршілік циклін
бірнеше кезеңдерге бөлді: тұқымның бөртуі және өнуі, өскін, түптену,
түтіктену, масақтану, гүлдеу және ұрықтану, дәннің қалыптасуы, сүттеніп
тісуі, балауызданып және толық пісіп жетілу кезеңдері 14.
Кейбір авторлар бидайдың дамуы мен өсуінде тағы да үшінші жапырақтың
пайда болуы және дәннің қамырлануы кезеңдерін қосады 24.
Бидайдың вегетациялық кезеңдерге бөлу, өсімдіктің өсу және даму
ерекшеліетерін және оларға сыртқы экологиялық факторлардың әсерін білуге
мүмкіншілік туғызады.
Тұқымның бөртуі және өнуі. Егістік жағдайында вегетацияның бірінші
кезеңі, қолайлы жағдайда, егілген соң бірден басталады. Топыраққа түскен
тұқымды ылғал сіңірген соң күрделі физиологиялық және биохимиялық процестер
басталады. Ұрықта өзгерістер тез басталып, өскін мен тамыршалардың өсуіне
әкеледі. Дәнде болып жатқан өзгерістерге және жеке мүшелердің қалыптасуына
байланысты бөрту және өну кезеңі 5-ке бөлінеді: суды сіңіруі, бөртуі,
желімденуі, алғашқы ұрық тамырдың өнуі, өркеннің өнуі, өскіннің өсіп шығуы.
Тұқымның қарқынды бөртуі ең алдымен температуралық режимге және топырақтағы
ылғалдың мөлшеріне байланысты 25-26. Егер ылғал жеткіліксіз болса,
бөрткен дәннің солып қалуы ықтимал 27. Тұқымның бөртуі мен өнуі үшін
дәннің құрғақ салмағының 45-55%-дей су сіңірлуі керек 14.
Қолайлы жағдайда, ылғал жеткілікті, температура қолайлы болғанда дәнде
биохимиялық және физиологиялық процестер жүре бастайды. Ферменттер әсерінен
суда ерімейтін күрделі органикалық қосылымдар (крахмал, белок, майлар) суда
ерейтін жәй заттарға ыдырайды да қалқанша арқылы ұрыққа өтеді 27-29.
Эндоспермнен ұрықа келіп түскен қоректік заттардың арқасында ұрықтағы
тамыршаның ұшы және өркен (колеоптильден, бірінші және екінші жапырақтардан
және бүршіктен тұратын) көлемі ұлғайып, алдымен тамырша, одпн кейін өркен
дәннің төменгі жақ қабығын жарып шығады. Бұл жағдай бөртудің аяқталуы,
өнудің басы. Ұрық тамыр тұқым қабығын жарып топыраққа тереңдейді, ал өркен
қарама-қарсы жаққа, демек жоғары жаққа қарай өседі. Біраз уақыт өткен соң
алғашқы жұп ұрық тамыр, одан кейін келесі жұп ұрық тамыр пайда болады,
көбінесе бидайда 5 ұрық тамыр дамыса, кей жағдайларда 3 иен 7-ге дейін
жетеді. Ұрық тамырлар өсуі мен қатар өркенде өсе бастайды, бірақ тамырға
қарағанда баяу өседі. Олардың қарқынды өсуіне топырақтың ылғалдылығы,
температура, тұқымдағы қоректік затар қоры және басқа да факторлар әсер
етеді. Бөрту және өну кезеңінің аяқталғанын өркен біз тәрізді болып топырақ
бетіне көрінгенінен байқауға болады. Бұл уақытта ұрықтық тамыр 10-15 см
тереңдікке енеді 10-15, 16, 28-29.
Топырақ бетіне колеоптиль және алғашқы жапырақ шыққаннан соң өскін
кезеңі басталады. Колеоптиль жапырақты топырақ бетіне шыққанша, мехеникалық
зақымданудан сақтайды. Топырақ бетіне шыққан соң колеоптиль өнуін тоқтатып,
оның түтігінен біз тәрізді, ширатылған жарық көрінеді. Колеоптильден
айырмашылығы алғашқы жапырақ хлорофилл әсерінен жасыл түке боялған 30-31,
29-32.
Қолайлы жағдайда, алғашқы жапырақ пайда болғаннан бастап 7-15 күнде
өзінің өсуін тоқтатады. Алғашқы жапырақ жазылып жайылған соң 3-7 күннен
кейін оның қойнауынан екінші жапырақ, содан кейін 3-6 күн өткен соң үшінші
жапырақ пайда болады. Қалыпты жағдайда әрбір жапырақ зінен бұрын пайда
болған жапыраққа қарағанда көлемі ұлғая береді 28-32.
Жапырақ өсуі мен қатар тамыр жүйесі де дами түседі: ұзарып, жуандап,
тармақтала бастайды. Осы кезде түптену түйіні қалыптасады. Алғашқы жапырақ
топырақа бетіне шыққаннан бастап ұрықтың бүршігі тамырлық буынаралық
арқасында ұрықтың негізінен және колеоптильден жоғары көтеріле бастайды.
Бұл процес екінші және үшінші жапырақ өсу барысында қарқынды жүреді.
Төртінші жапырақ пайда болғанда тамырлық буынаралық өсуін тоқтатып, оның
жоғарғы жағында орналасқан бүршіктер жайлап ұлғая береді, бұл үлейген түйін-
түптену түйіні. Түптену түйіні пайда болғанда, колеоптиль түгелімен құрайды
33.
Үшінші жапырақтың өсуі кезенде және тамырлық буынаралықтың қарқынды
дамуында, бүйірлік өркендердің өсу нүктелері дамуын бастайды. Кейбір
зерттеушілер бұл кезді өз алдына бір кезең- үшінші жапырақтың пайда болу
кезеңі деп қарайды. Жалпы өскін кезеңінің ұзақтығы 15-25 күнге созылады
13, 19,15, 33.
Түптену кезеңінің басталғанын төменгі жапырақ қонауынан алғашқы
бүйірлік өркен көрінуінен байқауға болады. Ол негізгі сабақтың алғашқы
жапырағының қынапшасында жатқан бүршіктен пайда болады. Алғашында бүйірлік
өркен түтікше тәрізді ширатылған жапырақ түрінде көрінеді, оның ішінде
бүйірлік өркеннің жапырағы өскеннен кейін, негізгі өркеннің екінші
жапырағының қойнауында жатқан бүршіктен екінші бүйірлік өркен шығады.
Қолайлы жағдайда, күздік бидай негізгі өркеннің жапырақтарындағы
бүршіктерден ғана емес бүйірлік өркендердегі бүршіктерден бүйірлік өркендер
шығара алады. Бұл бүршіктерден екінші реттегі бүйірлік өркендер дамиды. Ал,
осы екінші реттегі бүйірлік өркендердегі бүршіктен үшінші реттегі бүйірлік
өркендер, кейін төртінші реттік өрокендер шығуына мүмкіншілік бар. Жасанды
жағдайда 300 сабаққа дейін алуға болады. Егістік жағдайында, әдете 5-7
өркен қалыптасады, ал геркеш егілсе үшеу, кейін біреу ғана болуы мүмкін 32-
34.
Бүйірлік өркендер өздерінің түптену түйіндерінің негізгі сабақтың
түптену түйініне жақын салады, сондықтан оларды ажырату қиын. Бір өсімдікте
қалыптасқан сабақтар саны түптену коэффициенті деп атайды. Түптену кезінде
бүйірлік өркендер қалыптасуымен қатар тамыр жүйесінің даму қарқынды жүреді.
Қысқа дейін ұрықтық тамырлар 100 см-ге тереңдеп, 30-40 см-ге тармақталып
тарайды 34.
Түптену кезеңінде жанама тамыр жүйесі қалыптасады. Алғашқы тамырдан
өзгешелігі жанама тамыр жүйесі түптену түйінінен дамиды. Олар алғашқы тамыр
жүйесімен қосылып, өркенді ылғалмен және қореқтік заттармен қамтамасыз
етеді. Соңғы, қосалқы тамыр жүйесі кейінірек дамыса да қолайлы жағдайда,
тез тармақталып, алғашқы ұрық тамыр жүйесімен бірге шашақ тамыр жүйесін
құрайды 10-15, 29-35.
Түптену немесе сабақтану кезеңі. Түптену кезеңінде бүйірлік өркендер
қалыптасумен, алғашқы және жанама тамыр жүйесі және жапырақтардың дамуымен
қатар негізгі өркен және бүйірлік өркендер қалыптасады. Түптену кезеңінің
соңына қарай болашақ өркеннің барлық мүшесі қалыптасып өсімдікте
пластикалық затарқоры жеткілікті болса, сабақ өсе алады. Өркннің өсуі
төменгі буынаралықтың ұзаруынан басталады. Ол түптену түйініненжоғарырақ
орналасқан. Алдымен негізгі сабақ, кейінірекбүйірлік өркен сабақтары
өседі.Біріншщі буынаралықтың төменгі және жоғарғы буындарының меристемалық
клеткалары бөлінуі және олардың созылуы нәтижесінде бірінші буынаралық
қалыптасады. Оның ұзындығы, әдете 3-4 см, кейде 7-10 см-ге жетеді,
қарқындыөсуі 5-6 күн, 10-15-ші күндері өсуі тоқтайды 32-36.
Бірнеше күн өткен соң, бірінші буынаралық қалыптасқаннан кейін, екінші
буынаралық өсе бастайды. Бірақ, оның қарқындыөсуі, тек бірінші
буынаралықтың өсуі бәсеңдегенде ғана, 4-6 күнге созылады. Осыдан кейін
келесі буынаралықтар қалыптасады. Өркен 5-6 буынаралық құрайды. Бүйірлік
өркенде көбіне 3-4 буынаралық болса, негізгі өркенде 5-7 буынаралық
түзіледі. Аса қолайлы жағдайда, күздік бидай 10 буынаралық түзуі мүмкін
5.
Түтіктену кезеңінің аяқталуын соңғы, яғни ең жоғарғы жапырақ
қойнауынан масақтың көрінуінен білуге болады. Бірақ, өркен қарқынды түрде
өсе отырып, гүлдеу кезеңінде ғана максималды шегіне жетеді. Бұл кезеңде
өркеннің өсу қарқындылығы әр түрлі, бірінші буынаралықтың тәуліктік өсуі
0,5-1,5 см болса соңғы буынаралықтар күніне 5-6 см-ге дейін өсе алады.
Буынаралықтың ұзындығы төменнен жоғарға қарай арта береді. Соңғы буынаралық
ең ұзын және көбінесе басқа барлық буынаралықтарды қосқанда, оның ұзындығы
артық болады. Сабақ ұзындығы өсу жағдайына және сорттық ерекшеліктерге
байланысты 50-ден 150см-ге дейін ауытқиды. Бүйірлік өркендер сабағының
ұзындығы негізгі өркендер сабағынан қысқа 15-16.
Сабақтың ұзаруымен, масақтың дамуы қатар жүреді де, түптену кезеңі
аяқтала масақтағы масақшалардың бүкіл мүшелері толық түзіледі. Түтіктену
кезеңінде өркен жапырақтарының өсуі нәтижесінде олардың ассимиляциялық
көлемі артады. Жапырақтың үлкен қынапшалары сабақты, буынды тығыз қоршап,
механикалық зақымдардан және зиянкестерден сақтайды. Жапырақ тақтасы бүкіл
түтіктену кезеңінде үлкейіп, гүлдер кезеңінде тоқтайды. Түтіктену кезеңі
алғашқы және соңғы тамыр жүйесінің қарқынды өсуімен сипатталады. Тәуліктік
өсу бұл кезде 2-3 см, кезең соңында алғашқы тамырлар 1,5-2,5 см, ал қосалқы
тамырлар 7-100 см-ге тереңдейді. Түптену кезеңіне қарағанда, түтіктену
кезеңі ұзаққа созылады, өсу жағдайына байланысты 20-25 күннен 30-35 күнге
дейін созылады. Күздік бидайдың түтіктену кезеңінде қарқынды өсуі көптеген
факторларға, әсіресе температуралық режимге тәуелді 37.
Масақтану кезеңі соңғы жапырақ қолтығынан масақтың көрінуінен
басталады. Масақтар негізгі өркенде бірінші пайда болып 1-3 күннен соң
жанама (бүйірлік) өркенде байқалады. Бір өсімдіктің өзінде масақтану 3-4
күнге созылса, егісте 5-6 күнде өтеді. Егер егіс сирек және өсімдікте 3-4
өнімді өркен болса, масақтану 7-8 күнге созылуы мүмкін 27-37.
Гүлдеу және ұрықтану кезеңі күздік бидайда гүлдеу масақтанғаннан кейін
2-3 күннен соң басталады. Гүлдеу масақың төменгі масақшаларынан басталып,
жоғарға қарай масақ бойынша таралады. Бір масақтың гүлдеу ұзақтығы 3-5
күнге, егісте 6-7 күнге созылады. Көпшілік гүл гүлдеу басталғаннан соң 2-3
күн өткен соң ашылады. Қолайлы кезде бидай күні бойы гүлдейді, бірақ,
әсіресе нағыз гүлдеуі таңертеңгі 7-ден 11-ге дейін, кешке 17-ден 22-ге
дейін 15.
Бидай өздігінен тозаңданатын өсімдікке жатады, бірақ, кейде айқас
тозаңдануы да мүмкін. Масақта гүлдер ашық гүлдік қауашақта гүлдейді.
Бидайдың тозаңы аналық аузына түспеген кезде өмір сүру қабілетін тез жояды,
ал аналық аузы аталықты қабылдау қабілетін 6-8 күн сақтайды. Ауа-райына
байланысты қауашақтың айрылатын бұрышы 25-40º болады, одан кейін аталық
жібі өсе отырып, тозаңдықты көтере гүл қауашағының жоғарғы шегі деңгейіне
жеткенде, олар жарылады. Аталық тозаңдардың үштен бір бөлігі гүлдің ішіне
түсіп, қалғаны маңайына шашылады. Гүлдің ішінде қалған тозаңдар аналық
аузына түсіп, ол желім тәрізді сұйықтықта өсе бастайды 37.
Н.Н.Кулешов гүлдеу және ұрықтану кезеңіне сипаттама бере отыра, осы
кезеңде тіршілік циклы екі периодқа вегетативті және репродуктивті бөлінеді
деп санайды 19. Бидай өсімдігінде өтетін, ұрықтанғаннан кейінгі барлық
процестер-ұрпақ құруға бағытталған; ұрықтың қалыптасуы, дәннің толысуы және
пісуі. Вегетативті массаның өсуі тоқтайды, тамырлық және төменгі сабақтық
жапырақтардың қурауы нәтижесінен, вегетативті салмақтың жалпы мөлшері
төмендейді және де нашар дамыған бүйірлік өркендер қурайды. Тамырлар
сүттеніп пісуге дейін дамуын жалғастырады, дегенмен ұрықтанғаннан кейін
олардың өсуі, алғашқы кезеңдермен салыстырғанда, күрт төмендейді 14-15.
Масақтану, гүлдеу және ұрықтану кезеңдерінің жалпы ұзақтығы 5-12 күнге
созылады. Ауа-райының салқын, бұлтты және жауынды болуы кезеңді ұзартса, ал
құрғақ және ыстық болғанда қысқарады.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКА УНИВЕРСИТЕТІ
Жаратылыстану-география факультеті
Экология кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Жаңа технологиямен өсірілген күздік бидайдың морфо – анатомиялық құрылымына
экологиялық факторлардың әсері
Орындаған: _____________________ Сарқытбаева А.К.
050608-Экология мамандығын
бітіруші
Ғылыми жетекшісі: ________________ б.ғ.к., доцент.м.а. Қапасова М.С.
Норма бақылаушы: _______________ б.ғ.к., аға оқытушы Кіршібаев Е.А
Бітіру жұмысы кафедра мәжілісінде
талқыланып, қорғауға жіберілді:
Хаттама №10 10 06 2008 ж.
Экология кафедрасының
меңгерушісі: п.ғ.к. _________________ Мухамединова Н.А.
Алматы – 2009
РЕФЕРАТ
Диплом жұмысы:
___62___ беттен, _______ кестеден, ____10___ фотосуреттен, _____
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кілттік сөздер: Жалдап егу, Мексика технологиясы, эпидерма,
склеренхима, паренхима, хлоренхима, үлкен және кіші өткізгіш шоқтар,
ксилема, флоэма.
Жұмыстың орындалуы: Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университеті,
экология кафедрасы.
Зерттеу аймақтары: Зерттеуге Егіншілік және өсімдік шаруашылығы ғылыми
өндірістік орталығында өсірілген күздік бидайдың Алмалы, Егемен сорттары
алынды.
Әдістері: Зерттеу нысандарын фиксациялау спирт, су, глицерин (1:1:1)
қатынасында жүргізілді, анатомиялық құрылысы жалпыға бірдей қолданылатын
әдіс (Страсбургер әдісі) арқылы зерттелді, сабақтың және жапырақтың
көлденең кесіндісінен уақытша препараттар жасалды. Фото суреттер сандық
фотоаппаратпен түсірілді.
Жұмыстың мақсаты: Жаңа мексика технологиясы бойынша өсірілген күздік
бидайдың әртүрлі өсу жағдайында морфо-анатомиялық құрылысын өнімділік
мүмкіншілігімен байланыстырып зерттеу.
Жұмыстың міндеті: 1. Жалға себу әдісімен өсірілген, жыртылмаған жерге
егілген күздік бидай сорттарының морфологиялық-анатомиялық құрылысын
айқындау; 2. Мексика технологиясымен өсірілген, жыртылған жерге егілген
күздік бидайдың морфологиялық-анатомиялық құрылысы ерекшеліктерін анықтау;
3. Күздік бидайдың өнімділік мүмкіншілігін бақылау вариантымен
салыстырмалы түрде зерттеу. Ғылыми жаңалығы: Жаңа технологиямен өсірілген
күздік бидайдың морфологиялық-анатомиялық көрсеткіштері өнімділікпен
байланыстырылып Қазақстанда бірінші рет зерттеліп отыр.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
I. КҮЗДІК бидай өнімділігіне және морфо-
анатомиялық құрылысына
экологиялық факторлардың әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... 6
1.1 Күздік бидайға жалпы
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Күздік бидайдың морфологиялық
құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.3 Күздік бидайдың анатомиялық
құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 13
1.4 Күздік бидай өнімділігіне экологиялық
факторлардың
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 15
II. ЗЕРТТЕУ ОБЪЕКТІЛЕРІ МЕН ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ..39
2.1 Зерттеу
объектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..39
2.2 Зерттеу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .40
III. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .42
3.1 Жалға себу әдісімен өсірілген, жыртылмаған жерге
егілген күздік бидай сорттарының
морфологиялық-анатомиялық
құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
3.2 Мексика технологиясымен өсірілген, жыртылған
жерге егілген күздік бидайдың морфологиялық-анатомиялық
құрылысы
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..48
3.3 Күздік бидайдың өнімділік мүмкіншілігін
бақылау вариантымен салыстырмалы
түрде зерттеу
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ..60
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі: Ғасырлар бойы дақылдардың ауыспалы егісін қолдану
арқылы, көң немесе компост ендіру және жабындық дақылдар өсіру жолдарын
қолдану арқылы топырақтың органикалық заттарының жоғары құрамы сақталып
отырған. Кейіннен бұл практика жарамайтын болып, оның орнына тез әсер
ететін химиялық тыңайтқыш қолданыла бастады, бірақ ол топырақ гумусының
бұзылуына әкеліп соқты. Топырақ құрылымы да бұзылып, өсімдіктер әлсізденіп
және химиялық тыңайтқышқа толық тәуелді болды. Жаңа жүйе адам және
ауылшаруашылығы жануарларының еңбек шығынын азайтуды компенсациялау үшін
топырақтың құнарлық резервін аямай пайдалануда.
Бүгін химиялық әдісті ұзақ уақыт қолданудың қауіптілігін көпшіліктің
қабылдауына орай, егіншіліктің альтернативті әдістеріне қайтадан
қызығушылық тууда. Химиялық тыңайтқышты қолдану және жерді үнемі жырту
салдарынан топырақтың құнарлығы жойылып барады. Химиялық тыңайтқыштар-
өсімдік және жер үшін өте зиян. Олар өсімдікті ауруға шалдықтырады және
топырақтағы барлық микроорганизмдерді жояды. Үздіксіз жыртылған жердің
құнарлығының төмендеуінің бірінші себебі жоғарғы гумус қабатының ұсақ
бөлшектері жыртылған уақытта шаң болып ауаға көтерілуінде, зерттеулер
барысында жыртылған аудандардың үстінде жиналған қалың қара қабат
бақыланған. Сондықтан, топырақты бастапқы қалпына келтіру үшін, қазіргі
уақытта жыртылмаған жерге егін егудің тиімділігі қайтадан қарастырылуда.
Бір жағынан жер жырту үшін кететін шығын үнемделсе, екіншіден, топырақ
құнарлығын қалпына келтіруге ықпалын тигізеді және қоршаған ортаның
ауасындағы шаң тозаңның азаюына мүмкіндік туады.
Жоғары өнім алу үшін егістікті жасыл тыңайтқышпен тыңайту керек.
Жоңышқаны жинап алған соң, тамырын жерде қалдыру керек, ол топырақты
азотпен байыта отырып, шіріген соң микроорганизмдер үшін өте жақсы азық
болады. Келесі жылы жерді жыртпай күздік бидай егіледі. Бидайды еккенде
арнайы агрегатпен грунтты 10см тереңдікке дейін дискілейді. Топырақтың
жоғарғы қабатындағы аэробты бактерияларға оттегі қажет, төменгі қабаттағы
анаэробты бактерияларды ауа өлтіреді, сондықтан жыртқан кезде грунт қабаты
аударылып, барлық микроорганизмдер жойылады. Синтетикалық тыңайтқыштан бас
тартып, орнына биопрепарат қолдану экологиялық таза продукт алуға мүмкіндік
туғызады [1].
Бірнеше жыл жерді жыртпай өңдеу нәтижесінде топырақтың жоғарғы бетінде
арамшөптер тұқымы мүлдем жойылған. Егінді жинап алғанннан кейін,
дискатормен өңдеу жүргізіледі, ол арамшөптерді құртады және жерді дән егу
тереңдігінде қопсытады, мұнда топырақтың табиғи дренажы сақталады және
топырақтың жоғарғы қабатына түскен аз мөлшердегі судың өзі топырақты
ылғалдайды. Топырақ бетіндегі үгітілген, шашылған өсімдік қалдықтары
топырақты құрғап кетуден, жарылып кетуден сақтайды, ал шіріген масса
топырақ құнарлығын арттырады. Он жыл ішінде гумус мөлшері 3,5 тен 4,9
бірлікке жеткен[2].
Жүгері және бидайды жақсартудың Халықаралық орталығының (СИММИТ)
мүшесі, бүкіл әлемге танымал Мексикалық ғалым Кен Сайре жетекшілігімен
Қазақстанда 2000- жылдан бері жалға себу (гребневой метод) әдісі
қолданылып келеді. Бүгінде көптеген аудандарда бидайды осы әдіспен өсіру
шаруашылықтарға ендірілуде. Бұл технологияның ерекшелігі бидай өнімділігін
айтарлықтай арттырады. Мексикада 25 жылдан бері бидай жалға себу әдісімен
өсіріледі, жерді жыртқанда арық және жал қалыптасады. Себу тек жалға
жүргізіледі, суғару арық арқылы жүзеге асады. Климаттық жағдайына
байланысты, Мексиканың бидай плантациясының 95%-ы осы әдісті қолдану
нәтижесінде гектарына 120 центнер алуда. Егіншілікте жоғары өнім басты
болса да, жоғары өнімділікпен ғана шектеліп қоймай, бұл технология тұқымды
және тыңайтқышты үнемдейді, гербицидті қажет етпейді. Себебі культивация
көмегімен бидай өзі арамшөпті жойып жібереді. Сондай-ақ, су арықпен
жүргізілетін болғандықтан 30 пайызға дейін үнемделеді.
Қоршаған ортаның экологиялық жағдайына зиян келтірмей, топырақтың
құнарлығын сақтап, суды үнемдеп, экологиялық таза, сапасы және өнімділігі
жоғары бидай өсіру егін шаруашылығының алдына қойған мақсаты.
Ғылыми-зерттеу жұмыстың мақсаты-жаңа мексика технологиясы бойынша
өсірілген күздік бидайдың әртүрлі өсу жағдайында морфо-анатомиялық
құрылысын өнімділік мүмкіншілігімен байланыстырып зерттеу.
Міндеттер: 1. Жалға себу әдісімен өсірілген, жыртылмаған жерге егілген
күздік бидайдың сортының морфологиялық-анатомиялық құрылысын айқындау;
2. Мексика технологиясымен өсірілген, жыртылған жерге егілген күздік
бидайдың морфологиялық-анатомиялық құрылысы ерекшеліктерін анықтау;
3. Күздік бидайдың өнімділік мүмкіншілігін бақылау вариантымен
салыстырмалы түрде зерттеу.
Ғылыми жаңалығы: Жаңа технологиямен өсірілген күздік бидайдың
морфологиялық-анатомиялық көрсеткіштері өнімділікпен байланыстырылып
Қазақстанда бірінші рет зерттеліп отыр.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І КҮЗДІК БИДАЙДЫҢ ӨНІМДІЛІГІНЕ ЖӘНЕ МОРФО-АНАТОМИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫСЫНА
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ФАКТОРЛАРДЫҢ ӘСЕРІ
1. Күздік бидайға жалпы сипаттама
Бидай (Triticum) – астық тұқымдасына жататын аса маңызды дәнді дақыл
\1\.
Бидай - бүкіл әлемде 148 елдің негізгі азық-түлігі болып табылады және
көптеген елдердің экономикасында ерекше орын алады. Бүкіл дәнді дақылдардың
60% мөлшері бидайдан алынады \3\.
Жер жүзінде бидай 235 млн гектар жерге себіледі. Бидай егісінің көлемі
жөнінін біздің еліміз әлемде бірінші орын алады, қазір біздің республикамыз
астық өндіруде еліміздің ірі орталығына айналып отыр.
Ал, бидайды көп себетін елдер қатарына Қытай Халық Республикасы, АҚШ,
Үндістан, Канада, Франция, Аргентина жатады. Европа елдерінде және АҚШ-та
күздік бидай көбірек себіледі. Аса бағалы бидайға, қатты және күшті бидай
түрлері жатады \4\.
Өткен жылы Қазақстанда рекордтық астық жиналды. Экспорттық көрсеткіш
те жоғары. Әрине, оның ішінде Қостанай облысының үлесі қомақты \9\.
Қазір біздің республикамыз астық өндіруде еліміздің ірі орталығына
айналып отыр. Соңғы жылдары жүзеге асырылған ірі-ірі шаралардың нәтижесінде
ауыл шаруашылығы өндірісінің тиімділігі жылма-жыл артуда. Астық өндірісі
интенсивті жүргізіліп, астықтың жалпы түсімі әр гектардан алынатын өнім
молая түсуде \12\.
Қазіргі таңда азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселесі
Үкіметтің кезек күттірмес міндетінің біріне айналды. Бұл әлемдік азық-түлік
рыногында қалыптасқан жағдайдан туындап отыр. Соңғы уақытта дүние жүзінде
бұл мәселе өте ушығып, азық-түлік тапшылығы қатты сезілуде. Өткен жылы
әлемдік ірі астық экспортаушы елдерде болған қуаңшылық пен табиғи
апаттардың салдары күрделі проблемаларға ұрындырар түрі бар. Астықтың
бағасы күн сайын шарықтап өсуде. Халықаралық негізгі астық биржасында бір
тонна бидайдың бағасы 400 доллар [8].
Қазақстанда 20-дан астам жаздық, 12 күздік бидай сорттары
аудандастырылған. Олар республиканың жер және ауа райының ыңғайына қарай
әртүрлі таралған [7].
Адам организміне қажетті белоктар мен көмірсулар (углеводтар),
витаминдер А, В, В2, В6, РР, С, Д, Е, минералды тұздар және басқа да заттар
бидай дәні құрамында бар. Бидай белогындағы аимнқышқылдары құрамы үйлесімді
және организмге сіңімді 2.
Бидайдың жиырмадан астам түрі бар. Солардың ішінде ең көп тарағаны –
жұмсақ бидай (Triticum aestivum). Бұл дақылдың алуан түрлі сорттары бар
және олар жер шарының барлық аймақтарында егіледі \3\.
Бидайдың Қазақстанда 6 түрі (Еділ бидайы, Польша бидайы, көже бидайы,
жұмсақ бидай, қатты бидай, көбен бидай) өседі, жабайы түрлері сирек
кездеседі\1\.
Бидай дәнді дақылдар (Jramineal) тұқымдасына Triticum тегіне жатады,
кейде қоңырбас (Poаceae) тұқымдас деп те атайды.
Дәнді дақылдар тұқымдастығы 500-ге жақын тектерді біріктіреді. Олар
үшін кіші тұқымдастыққа бөлінеді: Бамбук (Bambusoi) тұқымдастар, қоңырбас
(Pooicleae) тұқымдастар-бидай, сұлы, қара бидай, күріш, арпа және басқалар,
тары тұқымдастар (Papicoideae)- тары, қонақ жүгері, жүгері тағы басқалар.
Бидай қоңырбас тұқымдастардың ішінде арпа трибасына жатады, кейде бидай
трибасы деп те атайды. (Tribus triticeae) деп халықаралық ботаникалық
номенклатурада аталған. Бұл триба екі кіші туысқа бөлінеді. Бидай бірінші
кіші туысқа жатады.
Бидай туысына 27 түр кіреді. Оның ішінде ең көп тараған жұмсақ бидай
(Triticum aestivum) екі түрге бөлінеді: жаздық және күздік бидай. Жаздық
бидайды көктемде, күздік бидайды күзде егеді. Күздік бидай қысы жылы
оңтүстік аймақтарға ғана егіледі. Ол аймақтарға Украина, Молдова, солтүстік
Кавказ, орталық қаратопырақты аудандар, ал Қазақстанда - Алматы,
Талдықорған, Жамбыл, Шымкент және Қызылорда облыстары жатады. Кейінгі кезде
солтүстік облыстар үшін қысқа төзімді сорттар шығарылып тарай бастады.
Күздік бидай барлық бидай егісі көлемінің 20-25 процентін ғана алады.
Күздік бидай жаздық бидайдан гөрі өнімді көбірек береді және ерте орылып,
күзде себіліп, ауылшаруашылық қызеткерлеріне бірқатар жеңілдік жасайды.
Күздік бидай өзінің өсіп-өну кезеңінің ұзақтығы арқылы ерекшеленеді
және олардың өсіп-өнуіне керекті сапалық кезеңдері де әртүрлі. Күздік бидай
өзінің яровизациялық сатысының өтуіне төмен темпетатура (0-(-) 200 С) керек
етеді және ол саты көп уақыт ( 60-90 күн) ішінде өтеді. Егер күздік бидай
көктемде себіле қалса, ол дән байламайды, қысқа дейін өсіп қыстап шығады
да, екінші жылы ғана өнім береді \7\.
Күздік бидай егісі көлемі жөнінен жаздық бидай мен арпадан кейін
үшінші орын алады. Ол ТМД елдерінде 19 млн-га жерге егіліп отыр. Бұл дақыл
егісінің шоғырланған жері (70%) Солтүстік Кавказ аймағы мен Украина елі.
Әжептәуір егіс көлемі Азербайжан, Малдавия, Өзбекстан, Қырғызстан және
Қазақстанның оңтүстік аудандарында (94,9 мың гектар) кездеседі.
Күздік бидай – топырақ құнарлылығын ұнататын, бірақ минералды
тыңайтқыштар бергенде өнімін мол және тез көтеретін дақыл.
Қазақстанда Алматы, Жамбыл, Талдықорған және Шымкент облыстарында
егіледі, суармалы жерлерді дұрыс баптаса тұрақты және мол өнім алуға
болады.
Күздік бидай тұқымы 3-40С жылылықта өне бастайды, ал 12-150С жылылықта
жаппай өнім шығарады. Күздік вегетациялық кезеңі 45-50 күнге, ал көктемгі,
жазғы кезеңі 75-85 күнге созылады.
Алғы дақылдары. Күздік бидайдан тұрақты және мол өнім алуда топырақ
ылғалдылығы мен қоректік заттарын жақсы сақтап, мол қалдыратын, арамшөптері
аз алғы дақылдар болғаны жөн. Алғы дақыл ерте жиналып, топырақ күздік
бидайды егуге ерте әзірленетін болса, жоғарыдағы алғы дақылға қойылған
талаптар орындалады.
Күздік бидайдың суармалы жерлеріндегі тиімді алғы дақылдарына-жоңышқа,
бұршақты дақылдар, сүрлемдік жүгері, қант қызылшасы жатады. Ондай
дақылдардан кейін егілгенде органикалық заттардың, қажетті азоттық
топырақта көп жиналуына байланысты, күздік бидайдан мол өнім алуды
қамтамасыз етуге болады.
Топырақты ерте әзірлеп, мезгілінде себуге дайын болуына байланысты
сүрлемге шабылып алынған жүгері күздік бидай үшін әсері ұзаққа созылатын
алғы дақыл қатарына жатады.
Ауа райының аса құрғақшылығына байланысты суарылмайтын егістіктегі
күздік бидай өз өнімін 2-3 есе азайтады, сондықтан алғы дақыл ретінде қара
және ерте айдалған парлар немесе көп жылдық шөптер пайдаланылады.
Топырақты өңдеу. Уақытында және сапалы өңделген топырақта ғана күздік
бидайдан мол өнім алуға болады. Топырақты өңдеу тәсілі алғы дақылға,
топырақтың тығыздығына және арамшөптердің аз-көп болуына байланысты.
Көп жылдық шөптерді жинап алған соң, негізгі мақсат олардың
қалдықтарын топыраққа 8-10 см тереңдікте сыдыра жыртқышпен өңдейді де,
фосфор, калий тыңайтқыштары берілісімен 27-30 см тереңдікке жыртады.
Отамалы дақылдардан кейінгі күздік бидай үшін әзірленген топырақ 8-10
см тереңдікке жүргізілген дискілі сыдырғышпен өңделіп, тырмасы бар плугпен
20-25 см жыртылып, артынан нығыздалады.
Күздік бидайдың алғы дақылы ретінде суарылмайтын егістікте таза немесе
ерте айдалған пар пайдаланылса, олар жаз бойына 3-5 рет 10-12 см тереңдікке
жыртылып, бидайды себер алдында ғана 5-6 см тереңдікке қопсытылуы қажет.
Жыртуды күздік бидайды себуден 1 ай бұрын бітіре алмаған жағдайда,
топырақты сыдыра жыртқышы бар бір агрегатпен тырмалау мен нығыздау
процестерін бірден жүргізіп өңдеген жөн.
Тыңайтқышты қолдану. Дәнді дақылдар ішінде топырақтың құнарлығын аса
қажет ететін дақылдардың бірі – күздік бидай. Мәселен, әр гектардан 25-30
ц өнім алған жағдайда, дәнмен және сабанмен бірге 80,9 кг азот, 23,5 кг
фосфор, Суармалы егістікке берілген тыңайтқыштар өнімнің сапасы жақсарып,
дәнегі белок мөлшерін 30-70% көтереді. Сондықтан күздік бидай бір жерге 3-4
жыл егілсе, шалғынды сұр және ашық қоңыр топырақты жерлерде ( қант
қызылшасынан немесе жүгеріден кейін) N150P60K40 мөлшерінде минералды
тыңайтқыштар қолданады. Азотты тыңайтқыштарды үшке тең бөліп, тұқым себер
алдында, ерте көктемде, масақтану немесе дәннің толысуы кезеңдерінде берген
жөн. Ал фосфор және калий тыңайтқыштары топырақты негізгі өңдеу кезінде
сіңіріледі. Күздік бидайды көп жылдық бұршақты дақылдардан кейін еккенде
азотты тыңайтқыштар мөлшері 30-40% кемітіледі.
Тұқым себу. Егілетін дәннің өсу қабілетін, өнімділігін көтеру
мақсатында оны жылы ауамен үрлеп, қара және шаңды күйеге қарсы күресу
әдістерін қолданады. Қара күйеге қарсы 1 ц дәнге 100гр гранозан, 200гр
гексатиурам, 200гр ТМТД, меркурбензол қосылса, шаңды күйеге қарсы ыссы ауа
пайдаланылады.
Болашақ егіннің, әсіресе суармалы егістіктегі күздік бидайдың жатып
қалмауы үшін тур-хлорхолинхлорий препараты пайдаланылады.
Тұқымды дәрілеуге тур дәрісінің жартылай құрғақ түрін пайдаланады 1
тонна дәнге 5 л тур дәрісін 20 л су қосып, 10% қоспа ретінде, себуге 3-5
күн қалғанда қолданады. Кей жағдайда тур дәрісін өсімдіктің түптену-
сабақтану кезенінде де пайдалануға болады. Қалай болғанда да тур препаратын
қолдану аудандастырылған күздік бидай сорттарының, әсіресе суармалы
жерлердегі өнімді көтеру жолдарының бірі болып отыр.
Ерте себілген күздік бидай егістігі түрлі ауруларға шалдығып, топырақ
ылғалдылығын дұрыс пайдалана алмайды, көктемдегі және жаздағы аңызаққа
шыдамсыз келеді.
Кеш себілген жағдайда, өсімдіктің күзде жай өсіп-дамуына байланысты,
түптеніп үлгірмейді де, сабақ сандары кеміп, негізгі тамырларын өсіріп
үлгере алмайды. Қыстың қолайсыз жағдайларында шыдай алмай, кейде ішінара,
кейде толығымен құрып кетеді.
Күздегі вегетацияның аяқталуында (тәуліктік температура 50С болғанда)
2-4 сабағы бар күздік бидайдың мол өнім береді. Сондықтан күздегі тәуліктік
әсерлі температура қосындысы 50-580 кем немесе аспағаны дұрыс. Сондықтан
күздік бидайдың себілуінен бастап қысқы жақсы әзірленуіне 45-60 күн уақыт
қажет.
Қазақстанда күздік бидайдан мол өнім, көптеген аудандарда (Ақсу,
Сарқант, Андрев, Алакөл) сентябрьдің екінші онкүндігінде себілгенде ғана
алынып жүр.
Себілетін күздік бидай тұқымының мөлшері топырақтың құнарлылығына,
алғы дақылға, ауа райына, себу уақытына тікелей байланысты.
Тұқымның сіңірілу тереңдігіне жас өркеннің жер бетіне шығу жылдамдығы
мен түптену тереңдігі тікелей байланысты. Орташа сазды топырақта тұқым 5-6
см, жеңіл құмайтты топырақта 6-7 см, сазды топырақта 6-7 см, ал беткі
қабаты тез кебетін топырақта себу мерзімі кешіккен жағдайларда, 7-9 см
тереңдікке себіледі.
Топырақтың жоғары қабатынан әрбір см төмендеген сайын температура 30С
жылы болады. Сондықтан күздік бидайдың қарсыз қыста 250С суыққа төзуі
үшін, түптену тереңдігі 3,5-4 см тереңде орналасуы қажет. Дәнді тереңірек
сіңірген сайын сиреуі азайып, апаттан аман қалуына жағдай туатының ескеру
қажет.
Тұқым себу әдістерінің ішінде ең көп тарағаны-тар қатарлап, тоғыспалы
және диагональды тоғыспалы себу әдісі. Себудің қай әдісін пайдалансақ та
басты мақсат-өсімдіктің кеңістікке тең орналасуына, тамырының, сабағының
өсуіне, қысқа төзімділігіне жағдай жасай отырып, мол өнім алуды қамтамасыз
ету. Тар қатарлап сепкенде еңбек пен қаржы аз жұмсалады, әрі бидай
сабағының жақсы дамуына әсер ететін жарық мол түседі.
Себу әдістерінің түрлері алғы дақылдарға тікелей байланысты, тамыр
қалдықтары көп болған жағдайда тар қатарлап себуді пайдаланады.
Оңтүстік аудандарда бір айналымда: жер қопсытатын, тұқым себетін,
тыңайтқыш өндіретін, топырақты нығыздайтын-төрт операцияны бірден атқаратын
СЭС-2,1 тұқым себу машинасын пайдалану қолайлы.
Көп жылдық деректер бойынша Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс
облыстарында күздік себілгеннен кейін, көктеп шығу кезінде, жауын-шашын
тапшы болады, сондықтан топыраққа жер жыртар алдында немесе жерді жыртқан
соң, механикалық құрамы орташа және ауыр топырақты жерлерде әр гектарына
1600-1800 текше мерт, ыза суы жақын жатқан жеңіл топырақты жерлерде 600-700
текше мерт мөлшерінде су беруге тиіс.
Республиканың оңтүстік облыстарының тау бөктеріндегі егістеріне жылына
400 мм жауын-шашын түсетін болса, бұл жерге егілген күздік бидайдан
суарусыз-ақ жақсы өнім жинауға болады.
Күздік бидай егістігінде тұқым сепкеннен кейін топырақты нығыздау,
минералды тыңайтқыштармен қоректендіру, қар мол түсетін жерлерде қар
тоқтату және арамшөптермен күресу сияқты баптау жұмыстарын жүргізеді.
Топырақты нығыздау ауыр шығыршықты катокпен тұқымды себер алдында
немесе сеуіп болғаннан кейін жүргізіледі. Нығыздау жүргізілген егістік
жерлерде топырақтың жақсы жанасуы қамтамасыз етіледі де, төменгі қабаттан
тұқымға ылғал тез әкеледі, тұқым уақытында бөртіп, шапшаң өнеді.
Басқа да дәнді дақылдар сияқты күздік бидайды да бөлектеп немесе
тікелей орып жинайды.
Бөлектеп жинау әдістері арамшөптері көп, сабағы биік, жатып қалған,
бір шаршы мертде 260-300 түп сабағы бар егістіктерде, 15-20 см биіктікте
кесу арқылы, себу бағытына көлденең жүргізіледі.
Тікелей ору- дән ылғалдылығы 14-16% төмендеген кезінде құбылмалы ауа
райы жағдайында, сирек, қысқа сабақты болып, пісу кезеңі өтіп кеткен
егістіктерде 10-20 см биіктікте жүргізіледі \4\.
Жер жүзінде бидайдың 27 мәдени және жабайы түрлері тараған. Оның
ішінде Қазақстанда жұмсақ (T.aestivum) және қатты (T.durum) бидай көп
тараған. Бидайдың аттары да олардың дәндерінің құрылысына сай берілген.
Жұмсақ бидай (T.aestivum) жалаңаш дәнді, 7Х2Х3=42 немесе гексаплоидты
(гекса-(лат.) алты), яғни әртүрлі үш жұп геномды бидай.
Плиплоидтардың бір ерекшеліктері олар табиғат жағдайларына байланысты
тез өзгеріп, салыстырмалы түрде өнімді көбірек береді. Оның мысалы ретінде,
бидайдың жаздық және күздік түрлерге бөлігуін айтуға болады. Біздің
елімізде жұмсақ бидай барлық бидай егісінің 80-90 процентін құрайды. Мұның
ішінде суыққа, қысқа, құрғақшылыққа төзімді көптеген сорттары бар.
Жұмсақ бидайдың масағы екі қатар масақшалардан тұрады. Әр масақша үш
гүл, яғни үш дән салады. Құрғақшылық аудандарда бір-ақ немесе екі дән ғана
жетілуі мүмкін. Масақтары қылтықты да, қылтықсыз да болуы мүмкін. Қылтықты
масақтардың қылтығы жан-жағына шашырап жайылған, масақтан қысқалау келеді.
Масағы борпастау болады. Сондықтан әбден піскен кезде төгіліп кетуі мүмкін.
Масақтары қылтықты да, қылтықсыз да болуы мүмкін. Қылтықты масақтардың
қылтығы жан-жағына шашырап жайылған, масақтан қысқалау келеді. Масағы
борпастау болады. Сондықтан әбден піскен кезде төгіліп кетуі мүмкін.
Әр гүлдің ішкі және сыртқы қауызы бар. Осы екеуінің ортасында дән
орналасқан. Дән піскен соң сол екеуінің ортасында бос жатады.
Қатты бидай (T. durum) жалаңаш дәнді, тетраплоидты (7Х2Х2=28) немесе
екі жұпты геномды бидай. Тек жаздық форма түрінде кездеседі. Кейінгі
кезде күздік формасына жататын сорттар шығарылып, тарап келе жатыр. Қатты
бидай барлық өндірілетін бидайлар өнімдерінің 10 процентін алады. Қатты
бидай жаздық бидайға қарағанда ауа райына және жер қыртысының құнарына
тәуелділеу.
Қатты бидайдың масағы тығыз, қауызы қылтықты, қылтықтары ұзын болып,
масақтан жоғары көтеріліп тұрады. Қылтығы жоқ сортары кездеспейді.
Қатты бидайдың дәні қауыздың ішінде мықты орналасқан. Сондықтан орып-
бастырған кезде көбінесе қауызыдң ішінде қалып қояды.
Осы екі негізгі түрлерден басқа кездесетін түрлер: қос дәнекті бидай
(полба) (T. dicoccum) – екі дәнді, эммер-масағында екі қатар ғана дән
байланады. Дәні қауызды. Ешқандай аурумен ауырмайды, зиянды жәндіктерге
төзімді. Көбінесе мал азығына пайдаланады. Қауызынан айырып алу өте қиын.
Бидайдың немесе ұнның сапасы деген ұғымды алсақ, бірінші кезекке
белокты қояды. Сондықтан астықтың сапасы мен ондағы белоктың мөлшері бір
мағына береді. Бидайдың белоктары сумен қосылып клейковинаға айналады.
Бүкіл одақтық егін шаруашылығы институтының зерттеулеріне қарағанда
бидайда 8,6-дан 24,4-процентке дейін белок болады, оның ішінде қатты
бидайда -14,4 - 24,1 процент. Егер жаздық және күздік жұмсақ бидайды
салыстырсақ, онда жаздық бидайдың белогі көптеу. Оған ауа райының, жер
қыртысының құнарлығының, агротехникалық шаралардың да тигізетін әсері көп.
Мысалы, Бүкілодақтық ұн тарту және нан пісіру лабораториясының мәліметіне
қарасақ, Қазақстан бидайында орташа 16,6 процент белок, 70 проценттік ұнда
37,9 процент клейковина болады екен \7\.
Күздік бидай өте бағалы азық-түлікті дақыл болып саналады. Ол ұн
тарту және нан пісіру үшін өте сапалы болады. Жаңа егіннен алынатын азық-
түлікті басқа дақылдардан гөрі ол мемлекеттің астық қоймаларына бұрын
құйылады, мұның да маңызы зор. Күздік бидайдың ұнынан пісірген нанның
тамақтық және дәмділік сапасы жоғары болады. Күздік бидайдың сабаны, мекені
және кебегі мал азығына пайдаланылады\13\.
Дәнді дақылдардың биологиялық бұл тобына күзде себіліп, өнімін қыстап
шыққаннан кейін беретін күздік бидай, күздік қара бидай, тритикале және
күздік арпа жатады. Көктемде себілген жағдайда бұл дақылдар түптену
фазасынан өткенмен, сабақтанбайды, себебі түптенуден толық өту үшін, күздің
әлсіз жарығында 35-60 күннің шамасындай уақыт, температураның басында 10-
120С, соңында 0-30С төмен болуы қажет.
Қыстың қолайсыз өзгермелі жағдайларына төзімді болу үшін, дақылдар
күзде шынығу кезеңдерінен өтуі тиіс.
Шынығудың бірінші кезеңі күздің ашық күндерінде, 10-120 С
жылылықты, өсімдіктің әлі үсіменген, фотосинтез құбылысы жай жүретін
кездерінде өтеді. Осы кезде өсімдіктің бойында суыққа төзімділігін
арттыруға бағыталған, қорғаныш қанттар қосындысының көбеюіне жағдай туады.
Екінші шынығу кезеңі өсімдік клеткаларында бос сулардың азайып, жай
қанттардың күрделенуіне, тканьдардың сусыздануына тікелей байланысты.
Сондықтан бұл процесс күннің жылуы-2-50С төмендеген кезінде, түнде де жүруі
мүмкін.
Күздік дақылдардың жақсылап шынығуы күздің ашық күндерінде, шамалы
аязды түндерде жақсы жүреді, қолайлы жағдайда бірінші шынығу кезеңінің
өтуіне 21-14 күн, екіншісіне-21-24 күн қажет болады.
Шынығу кезеңдерінен жақсы, толық өткен күздік дақылдар қыстың суығына
және қыс кезіндегі ауа райының басқада қолайсыз жағдайларына төзе алады.
Жаздық дақылдармен салыстырғанда күздік дақылдар, күзде және қыста түскен
топырақ ылғалын, қоректік заттарды тиімді пайдаланып, жазғы ылғал
тапшылығына, топырақ, ауа құрғақшылығына көп ұрынбайды, ерте масақтанып,
бұрын піседі, жоғары өнім алуды қамтамасыз етеді. Түсімділігі жоғары
бөлумен қатар өнім жинау жұмысы жаздық дақылдардан бұрын жүргізіліп, жерді
ерте жыртуға мүмкіндік береді және егістікте тез өсетін екі жылдық
арамшөптерді құртуға көмектеседі\4\.
Азық-түлік өнімі ретінде бидайдың көптеген аса бағалы қасиеттері бар.
Бидай дәні-аса құнарлы да қуатты азық, оны сақтауда қиын емес, бір жерден
екінші жерге тасып жеткізу да оңай және оны өңдеп алуан түрлі өнім алуға
болады.
Европадағы елдерде және ТМД-да адамға қажетті барлық калорияның 35%
бидайдан алынады. Адам организмі үшін қажеті белоктар мен углеводтардың
жарымына жуығын, В1 витаминінің 70-80%, РР және Е витаминінің едәуір
бөлігін, минералдық тұздарды және басқа қажетті заттарды бидай өнімі
береді. Бидай наны азық-түлік көзі ғана емес, сонымен қатар ерекше
катализатор болып табылады. Оны пайдалану нәтижесінде ас қорыту жақсарады
және басқа қоректерде жақсы сіңеді. Бидай белогының да ерекше бағалы
қасиеттері бар, оның аминқышқылдық құрамы үйелесімді келеді.
Бидай өнімдері өнеркәсіпте де кең көлемде пайдаланылады. Мысалы, бидай
дәнінен крахмал, спирт, май және клейковина алынады. Бидай сабанынан қағаз,
картон, өнер бұйымдары және басқа да заттар жасалынады. Барлық ауыспала
егіс жүйесінде бидай санитарлық дақыл болып табылады.
Қазіргі жоғары механикаландырылған және мамандандырылған ауыл
шаруашылығы өндірісі жағдайында бидай түсімін артыра берудің және мол өнім
алудың негізгі факторлары- дақыл үшін ылғал, қорек және режимнің ең қолайлы
жағдайын жасаумен қатар, оның аса бағалы сорттарын өсіріп шығару болып
табылады.
Адамға қажетті азық-түдік пен мал азығы және шикізат үшін қажеті
өнімдер молшылығын жасауда дәнді дақылдар селекциясының маңызы зор\3\.
Дәнді дақылдардың бәрінің де көктемде егілетін жаздық түрлері болады.
Бидай, қара бидай және арпаның жаздық түрлерімен қатар күзде сепкенде дұрыс
дамитын күздік түрлері де болады. Бұлардың дамуының бірінші кезеңінде 35-70
күндей (00-тан 100-қа дейін) төмен температура қажет болады.
Күздік дақылдар қыстан жақсы шықса, әсіресе еліміздің европалық
бөлігінде, ол жаздық егіскке қарағанда едәуір өнімді келеді.
Күздік астық дақылының агротехникалық маңызы да орасан зор. Күздік
дақылдар әсіресе күздік қара бмдай мен күздік арпа көктемде арам шөптен де
тез өсіп, жаңа көктем келе жатқан оның тамырларының көбеюіне кедергі
жасайды. Бұл күздіктің ауыспалы егістікте басқа дақылдарға алғы дақыл
ретінде де аса жоғары бағаланатынын дәлелдейді.
Күздіктер жаздық дақылдарға қарағанда анағұрлым тез өсіп жетіліп, одан
7-10 күн ерте піседі. Ең алдымен күздік арпа, одан кейін күздік қара бидай
мен күздік бидай басқа дақылдарға қарағанда ерте өсіп-жетіліп, ерте піседі,
сондықтан да бұл дақылдарды жинауға жаздық бидайдан 7-10 күн бұрын
кіріседі. Күздікті ерте жинаудың маңыздылығы мынада, ол егін жинау
жұмыстарының қарбалас болып қауырт келуін азайтады, әр дақылды қысқа
қолайлы кезеңде жинап алуға жағдай жасайды. Мұның үстіне ол екі өнім алу
үшін және күзде топырақ өңдеуді неғұрлым уақытылы жүргізу үшін егісті ору
әдісін кеңінен қолдануға мүмкіндік береді.
Күздік дақылдың осындай артықшылықтары, сондай-ақ одан алынатын
өнімнің аса тұрақты болуын оның кеңінен таралуына себепші болуда. Сөйтіп
қазіргі кезеңде күздіктің егіс көлемі дәнді дақылдардың жалпы көлемінің 30%
жуық болып отыр.
Күздік бидай неғұрлым жоғары өнім беретін және азық-түліктік бағалы
дақыл болып табылады. Оның дәнінде белок көп (14-17% астам) және ол нан
пісіру үшін жоғары сапалы болып есептеледі.
Сондықтан біздің елімізде күздік бидайдың егісі 20 млн гектарға жуық
көлемді алып жатыр.
Бұл дақыл негізінен - Солтүстік Кавказда, Украинада, Молдавияда және
Орталық қара топырақты аймақтың облыстарында өсірледі. Сондай-ақ
Қазақстанның оңтүстігі мен Орта Азия республикаларында және Закавказьеде де
оның егісі едәуір жерді алып жатыр.
Соңғы жылдары күздік бидай солтүстікке қарай ауысып, РСФСР-дің қара
топырақты емес аймағында, әсіресе оның орталық аудандарында, Белоруссияда
және Прибалтика республикаларында кең көлемде өсіріле бастады.
Еліміздің оңтүстік-шығысында, оңтүстік Оралда, Батыс Сибирьдің орманды-
дала және далалық аудандарында, бұрынғы Тың өлкесінде бұл дақыл нашар
дамыған, ал Шығыс Сибирь мен Қиыр Шығыста қаты қысқа төзімді сорттары
болмағандықтан ол мүлде өсірілмейді.
Күздік бидай өзінің мол өнімділігі мен бүкіл астық дақылдарының ішінде
бірінші орын алады. Әсіресе ол өзі өсірілетін негізгі аудандарда жоғары
өнім беріп келеді\12\.
Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс облыстарының қысы жылы,
көктемі ылғалды және жазы құрғақ болып келеді, әсіресе құрғақшылық болатын
айлары - июнь және июль. Күзде себілетін тұқым, қысқы суықтар түскенше
біркелкі көктепшығып жақсы дамыса және тамыр жүйесі жақсы жетілген күнінде
қыстауға кіріссе ғана күздік бидайдан мол өнім алу қамтамасыз етіледі.
Мұнай егістер көктемде ерте өсе бастайды да, топырақтағы ылғалдың мол қорын
толық пайдаланады. Мұнда жылылық пен жарық әрдайым жеткілікті болады.
Бидайдың мұндай егістіктері жазғы құрғақшылық болғанша, әдетте, дамып
жетілуін аяқтап, толық бағалы дән салып үлгіреді. Кеш егілген немесе құрғақ
топыраққа егілген күздік бидай егістіктерінің жағдайы басқаша. Күздік
бидайдың мұндай егістіктері күзде біркелкі көктеп шықпайды, сирек шығады
да, жапырақ және тамыр жүйелері нашар дамымайды, ал көктемде өзінің дамуы
мен өсуі жағынан артта қалып қояды, соның салдарынан беретін өнімі де өте
төмен кетеді.
Күздік бидайдың тұқымы 20 жылылықта өне бастайды. Ал, 18-200жылылықта
күздік бидайдың тұқымы онан да жақсы өнеді, әрине бұл жағдайда топырақта
ылғал жеткілікті болуы тиіс. Жақсы дайындалған пар танабында мұндай жағдай
әруақытта да болып тұрады. Температура онан жоғары болса күздік бидайдың
тұқымы өнуін бәсеңдете түседі, ал 32-330 жылылықта ол тіпті өнбейді десе
болады. Топырақтың құрғақ қабатында күздік бидайдың тұқымы нашар өнеді
немесе тіпті өнбей қалады, ал ылғал жеткіліксіз болса көгі сирек болып
шығады.
Бағалы азық-түлікті бұл дақылдан мол өнім алу үшін топырақта ылғалды
жеткілікті жыйнап, күздік бидай егуге парды дұрыс дайындаудың және тұқымды
мезгілінде себудің шешуші маңызы бар.
Күздік бидай көктемде және жазда жақсы күтім жүргізуді, өзін ылғал
және қоректік заттармен қамтамасыз етуді талап етеді\22\.
Күздік бидайдың вегетациялық кезеңі жаздық бидайға қарағанда ұзаққа
созылады. Жаздық бидайдың вегетациялық кезеңі сорттық ерекшеліктеріне және
экологиялық жағдайларға байланысты 70-80 күннен 120-130 күнге дейін
созылса, ал күздік бидайда қысқы тыныштық кезеңді қоса есептегенде 180-200
күнге жетеді, ал солтүстік аудандарда 300-360 күнге созылуы мүмкін. Қысқы
тыныштық кезеңді қоспағанның өзінде күздік бидайдың вегетациялық кезеңінің
ұзақтығы температура режиміне және басқа экологиялық факторларға байланысты
145-190 күн, жаздықбидайға қарағанда 1,5-2 есе ұзақ. Бұл, өскін мен
түтіктену кезеңдеріне дейінгі әрбір жеке кезең аралығының ұзақтығымен
түсіндіріледі. Егер жаздық бидайда қалыпты себу мерзімінде өскіннен
түтіктенуге дейінгі аралық 35-45 күн болса, күздік бидайда 90-120 күн.
Мұндай айырмашылықтың себебі, бір жағынан жаздық және күздік формалардың
биологилық ерекшеліктерінен, екіншіден - сыртқы ортаның экологиялық
жағдайына, ең алдымен температуралық режимге байланысты 12-13,23.
Күздік бидайдың бүкіл вегетациялық мерзімін өсімдіктің өсуі мен жеке
мүшелерінің қалыптасуын ескріп, А.Н.Носатовский бидайдың тіршілік циклін
бірнеше кезеңдерге бөлді: тұқымның бөртуі және өнуі, өскін, түптену,
түтіктену, масақтану, гүлдеу және ұрықтану, дәннің қалыптасуы, сүттеніп
тісуі, балауызданып және толық пісіп жетілу кезеңдері 14.
Кейбір авторлар бидайдың дамуы мен өсуінде тағы да үшінші жапырақтың
пайда болуы және дәннің қамырлануы кезеңдерін қосады 24.
Бидайдың вегетациялық кезеңдерге бөлу, өсімдіктің өсу және даму
ерекшеліетерін және оларға сыртқы экологиялық факторлардың әсерін білуге
мүмкіншілік туғызады.
Тұқымның бөртуі және өнуі. Егістік жағдайында вегетацияның бірінші
кезеңі, қолайлы жағдайда, егілген соң бірден басталады. Топыраққа түскен
тұқымды ылғал сіңірген соң күрделі физиологиялық және биохимиялық процестер
басталады. Ұрықта өзгерістер тез басталып, өскін мен тамыршалардың өсуіне
әкеледі. Дәнде болып жатқан өзгерістерге және жеке мүшелердің қалыптасуына
байланысты бөрту және өну кезеңі 5-ке бөлінеді: суды сіңіруі, бөртуі,
желімденуі, алғашқы ұрық тамырдың өнуі, өркеннің өнуі, өскіннің өсіп шығуы.
Тұқымның қарқынды бөртуі ең алдымен температуралық режимге және топырақтағы
ылғалдың мөлшеріне байланысты 25-26. Егер ылғал жеткіліксіз болса,
бөрткен дәннің солып қалуы ықтимал 27. Тұқымның бөртуі мен өнуі үшін
дәннің құрғақ салмағының 45-55%-дей су сіңірлуі керек 14.
Қолайлы жағдайда, ылғал жеткілікті, температура қолайлы болғанда дәнде
биохимиялық және физиологиялық процестер жүре бастайды. Ферменттер әсерінен
суда ерімейтін күрделі органикалық қосылымдар (крахмал, белок, майлар) суда
ерейтін жәй заттарға ыдырайды да қалқанша арқылы ұрыққа өтеді 27-29.
Эндоспермнен ұрықа келіп түскен қоректік заттардың арқасында ұрықтағы
тамыршаның ұшы және өркен (колеоптильден, бірінші және екінші жапырақтардан
және бүршіктен тұратын) көлемі ұлғайып, алдымен тамырша, одпн кейін өркен
дәннің төменгі жақ қабығын жарып шығады. Бұл жағдай бөртудің аяқталуы,
өнудің басы. Ұрық тамыр тұқым қабығын жарып топыраққа тереңдейді, ал өркен
қарама-қарсы жаққа, демек жоғары жаққа қарай өседі. Біраз уақыт өткен соң
алғашқы жұп ұрық тамыр, одан кейін келесі жұп ұрық тамыр пайда болады,
көбінесе бидайда 5 ұрық тамыр дамыса, кей жағдайларда 3 иен 7-ге дейін
жетеді. Ұрық тамырлар өсуі мен қатар өркенде өсе бастайды, бірақ тамырға
қарағанда баяу өседі. Олардың қарқынды өсуіне топырақтың ылғалдылығы,
температура, тұқымдағы қоректік затар қоры және басқа да факторлар әсер
етеді. Бөрту және өну кезеңінің аяқталғанын өркен біз тәрізді болып топырақ
бетіне көрінгенінен байқауға болады. Бұл уақытта ұрықтық тамыр 10-15 см
тереңдікке енеді 10-15, 16, 28-29.
Топырақ бетіне колеоптиль және алғашқы жапырақ шыққаннан соң өскін
кезеңі басталады. Колеоптиль жапырақты топырақ бетіне шыққанша, мехеникалық
зақымданудан сақтайды. Топырақ бетіне шыққан соң колеоптиль өнуін тоқтатып,
оның түтігінен біз тәрізді, ширатылған жарық көрінеді. Колеоптильден
айырмашылығы алғашқы жапырақ хлорофилл әсерінен жасыл түке боялған 30-31,
29-32.
Қолайлы жағдайда, алғашқы жапырақ пайда болғаннан бастап 7-15 күнде
өзінің өсуін тоқтатады. Алғашқы жапырақ жазылып жайылған соң 3-7 күннен
кейін оның қойнауынан екінші жапырақ, содан кейін 3-6 күн өткен соң үшінші
жапырақ пайда болады. Қалыпты жағдайда әрбір жапырақ зінен бұрын пайда
болған жапыраққа қарағанда көлемі ұлғая береді 28-32.
Жапырақ өсуі мен қатар тамыр жүйесі де дами түседі: ұзарып, жуандап,
тармақтала бастайды. Осы кезде түптену түйіні қалыптасады. Алғашқы жапырақ
топырақа бетіне шыққаннан бастап ұрықтың бүршігі тамырлық буынаралық
арқасында ұрықтың негізінен және колеоптильден жоғары көтеріле бастайды.
Бұл процес екінші және үшінші жапырақ өсу барысында қарқынды жүреді.
Төртінші жапырақ пайда болғанда тамырлық буынаралық өсуін тоқтатып, оның
жоғарғы жағында орналасқан бүршіктер жайлап ұлғая береді, бұл үлейген түйін-
түптену түйіні. Түптену түйіні пайда болғанда, колеоптиль түгелімен құрайды
33.
Үшінші жапырақтың өсуі кезенде және тамырлық буынаралықтың қарқынды
дамуында, бүйірлік өркендердің өсу нүктелері дамуын бастайды. Кейбір
зерттеушілер бұл кезді өз алдына бір кезең- үшінші жапырақтың пайда болу
кезеңі деп қарайды. Жалпы өскін кезеңінің ұзақтығы 15-25 күнге созылады
13, 19,15, 33.
Түптену кезеңінің басталғанын төменгі жапырақ қонауынан алғашқы
бүйірлік өркен көрінуінен байқауға болады. Ол негізгі сабақтың алғашқы
жапырағының қынапшасында жатқан бүршіктен пайда болады. Алғашында бүйірлік
өркен түтікше тәрізді ширатылған жапырақ түрінде көрінеді, оның ішінде
бүйірлік өркеннің жапырағы өскеннен кейін, негізгі өркеннің екінші
жапырағының қойнауында жатқан бүршіктен екінші бүйірлік өркен шығады.
Қолайлы жағдайда, күздік бидай негізгі өркеннің жапырақтарындағы
бүршіктерден ғана емес бүйірлік өркендердегі бүршіктерден бүйірлік өркендер
шығара алады. Бұл бүршіктерден екінші реттегі бүйірлік өркендер дамиды. Ал,
осы екінші реттегі бүйірлік өркендердегі бүршіктен үшінші реттегі бүйірлік
өркендер, кейін төртінші реттік өрокендер шығуына мүмкіншілік бар. Жасанды
жағдайда 300 сабаққа дейін алуға болады. Егістік жағдайында, әдете 5-7
өркен қалыптасады, ал геркеш егілсе үшеу, кейін біреу ғана болуы мүмкін 32-
34.
Бүйірлік өркендер өздерінің түптену түйіндерінің негізгі сабақтың
түптену түйініне жақын салады, сондықтан оларды ажырату қиын. Бір өсімдікте
қалыптасқан сабақтар саны түптену коэффициенті деп атайды. Түптену кезінде
бүйірлік өркендер қалыптасуымен қатар тамыр жүйесінің даму қарқынды жүреді.
Қысқа дейін ұрықтық тамырлар 100 см-ге тереңдеп, 30-40 см-ге тармақталып
тарайды 34.
Түптену кезеңінде жанама тамыр жүйесі қалыптасады. Алғашқы тамырдан
өзгешелігі жанама тамыр жүйесі түптену түйінінен дамиды. Олар алғашқы тамыр
жүйесімен қосылып, өркенді ылғалмен және қореқтік заттармен қамтамасыз
етеді. Соңғы, қосалқы тамыр жүйесі кейінірек дамыса да қолайлы жағдайда,
тез тармақталып, алғашқы ұрық тамыр жүйесімен бірге шашақ тамыр жүйесін
құрайды 10-15, 29-35.
Түптену немесе сабақтану кезеңі. Түптену кезеңінде бүйірлік өркендер
қалыптасумен, алғашқы және жанама тамыр жүйесі және жапырақтардың дамуымен
қатар негізгі өркен және бүйірлік өркендер қалыптасады. Түптену кезеңінің
соңына қарай болашақ өркеннің барлық мүшесі қалыптасып өсімдікте
пластикалық затарқоры жеткілікті болса, сабақ өсе алады. Өркннің өсуі
төменгі буынаралықтың ұзаруынан басталады. Ол түптену түйініненжоғарырақ
орналасқан. Алдымен негізгі сабақ, кейінірекбүйірлік өркен сабақтары
өседі.Біріншщі буынаралықтың төменгі және жоғарғы буындарының меристемалық
клеткалары бөлінуі және олардың созылуы нәтижесінде бірінші буынаралық
қалыптасады. Оның ұзындығы, әдете 3-4 см, кейде 7-10 см-ге жетеді,
қарқындыөсуі 5-6 күн, 10-15-ші күндері өсуі тоқтайды 32-36.
Бірнеше күн өткен соң, бірінші буынаралық қалыптасқаннан кейін, екінші
буынаралық өсе бастайды. Бірақ, оның қарқындыөсуі, тек бірінші
буынаралықтың өсуі бәсеңдегенде ғана, 4-6 күнге созылады. Осыдан кейін
келесі буынаралықтар қалыптасады. Өркен 5-6 буынаралық құрайды. Бүйірлік
өркенде көбіне 3-4 буынаралық болса, негізгі өркенде 5-7 буынаралық
түзіледі. Аса қолайлы жағдайда, күздік бидай 10 буынаралық түзуі мүмкін
5.
Түтіктену кезеңінің аяқталуын соңғы, яғни ең жоғарғы жапырақ
қойнауынан масақтың көрінуінен білуге болады. Бірақ, өркен қарқынды түрде
өсе отырып, гүлдеу кезеңінде ғана максималды шегіне жетеді. Бұл кезеңде
өркеннің өсу қарқындылығы әр түрлі, бірінші буынаралықтың тәуліктік өсуі
0,5-1,5 см болса соңғы буынаралықтар күніне 5-6 см-ге дейін өсе алады.
Буынаралықтың ұзындығы төменнен жоғарға қарай арта береді. Соңғы буынаралық
ең ұзын және көбінесе басқа барлық буынаралықтарды қосқанда, оның ұзындығы
артық болады. Сабақ ұзындығы өсу жағдайына және сорттық ерекшеліктерге
байланысты 50-ден 150см-ге дейін ауытқиды. Бүйірлік өркендер сабағының
ұзындығы негізгі өркендер сабағынан қысқа 15-16.
Сабақтың ұзаруымен, масақтың дамуы қатар жүреді де, түптену кезеңі
аяқтала масақтағы масақшалардың бүкіл мүшелері толық түзіледі. Түтіктену
кезеңінде өркен жапырақтарының өсуі нәтижесінде олардың ассимиляциялық
көлемі артады. Жапырақтың үлкен қынапшалары сабақты, буынды тығыз қоршап,
механикалық зақымдардан және зиянкестерден сақтайды. Жапырақ тақтасы бүкіл
түтіктену кезеңінде үлкейіп, гүлдер кезеңінде тоқтайды. Түтіктену кезеңі
алғашқы және соңғы тамыр жүйесінің қарқынды өсуімен сипатталады. Тәуліктік
өсу бұл кезде 2-3 см, кезең соңында алғашқы тамырлар 1,5-2,5 см, ал қосалқы
тамырлар 7-100 см-ге тереңдейді. Түптену кезеңіне қарағанда, түтіктену
кезеңі ұзаққа созылады, өсу жағдайына байланысты 20-25 күннен 30-35 күнге
дейін созылады. Күздік бидайдың түтіктену кезеңінде қарқынды өсуі көптеген
факторларға, әсіресе температуралық режимге тәуелді 37.
Масақтану кезеңі соңғы жапырақ қолтығынан масақтың көрінуінен
басталады. Масақтар негізгі өркенде бірінші пайда болып 1-3 күннен соң
жанама (бүйірлік) өркенде байқалады. Бір өсімдіктің өзінде масақтану 3-4
күнге созылса, егісте 5-6 күнде өтеді. Егер егіс сирек және өсімдікте 3-4
өнімді өркен болса, масақтану 7-8 күнге созылуы мүмкін 27-37.
Гүлдеу және ұрықтану кезеңі күздік бидайда гүлдеу масақтанғаннан кейін
2-3 күннен соң басталады. Гүлдеу масақың төменгі масақшаларынан басталып,
жоғарға қарай масақ бойынша таралады. Бір масақтың гүлдеу ұзақтығы 3-5
күнге, егісте 6-7 күнге созылады. Көпшілік гүл гүлдеу басталғаннан соң 2-3
күн өткен соң ашылады. Қолайлы кезде бидай күні бойы гүлдейді, бірақ,
әсіресе нағыз гүлдеуі таңертеңгі 7-ден 11-ге дейін, кешке 17-ден 22-ге
дейін 15.
Бидай өздігінен тозаңданатын өсімдікке жатады, бірақ, кейде айқас
тозаңдануы да мүмкін. Масақта гүлдер ашық гүлдік қауашақта гүлдейді.
Бидайдың тозаңы аналық аузына түспеген кезде өмір сүру қабілетін тез жояды,
ал аналық аузы аталықты қабылдау қабілетін 6-8 күн сақтайды. Ауа-райына
байланысты қауашақтың айрылатын бұрышы 25-40º болады, одан кейін аталық
жібі өсе отырып, тозаңдықты көтере гүл қауашағының жоғарғы шегі деңгейіне
жеткенде, олар жарылады. Аталық тозаңдардың үштен бір бөлігі гүлдің ішіне
түсіп, қалғаны маңайына шашылады. Гүлдің ішінде қалған тозаңдар аналық
аузына түсіп, ол желім тәрізді сұйықтықта өсе бастайды 37.
Н.Н.Кулешов гүлдеу және ұрықтану кезеңіне сипаттама бере отыра, осы
кезеңде тіршілік циклы екі периодқа вегетативті және репродуктивті бөлінеді
деп санайды 19. Бидай өсімдігінде өтетін, ұрықтанғаннан кейінгі барлық
процестер-ұрпақ құруға бағытталған; ұрықтың қалыптасуы, дәннің толысуы және
пісуі. Вегетативті массаның өсуі тоқтайды, тамырлық және төменгі сабақтық
жапырақтардың қурауы нәтижесінен, вегетативті салмақтың жалпы мөлшері
төмендейді және де нашар дамыған бүйірлік өркендер қурайды. Тамырлар
сүттеніп пісуге дейін дамуын жалғастырады, дегенмен ұрықтанғаннан кейін
олардың өсуі, алғашқы кезеңдермен салыстырғанда, күрт төмендейді 14-15.
Масақтану, гүлдеу және ұрықтану кезеңдерінің жалпы ұзақтығы 5-12 күнге
созылады. Ауа-райының салқын, бұлтты және жауынды болуы кезеңді ұзартса, ал
құрғақ және ыстық болғанда қысқарады.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz