Нарықтық экономикада ақшаның экономикалық маңызы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДА АҚШАНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Ақшаның қоғамдық өндiрiсте ерекше тауар ретiнде пайда болуы ... ... ... 5
1.2 Aқшаның қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
II АҚШАНЫҢ ДАМУЫНДАҒЫ ҚАЛЫПТАСҚАН ТЕОРИЯЛАРЫ ... ... ... ..12
2.1 Ақшаның металдық теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
2.2 Ақшаның номиалистiк теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2.3 Ақшаның сандық теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.4 Ақшаның монетаристік теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2.5 Кейнстік теория ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
III ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА АҚША ЖҮЙЕСI ... ... ... ... ... .25
3.1 Қазақстан Республикасы ақша жүйесінің қалыптасуы мен дамуы ... ... ...25
3.2 Қазақстан Республикасы ақша жүйесін реттеудегі монетарлық саясат және оның бүгінгі таңдағы іске асу барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
I НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДА АҚШАНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Ақшаның қоғамдық өндiрiсте ерекше тауар ретiнде пайда болуы ... ... ... 5
1.2 Aқшаның қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
II АҚШАНЫҢ ДАМУЫНДАҒЫ ҚАЛЫПТАСҚАН ТЕОРИЯЛАРЫ ... ... ... ..12
2.1 Ақшаның металдық теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
2.2 Ақшаның номиалистiк теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2.3 Ақшаның сандық теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.4 Ақшаның монетаристік теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2.5 Кейнстік теория ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
III ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА АҚША ЖҮЙЕСI ... ... ... ... ... .25
3.1 Қазақстан Республикасы ақша жүйесінің қалыптасуы мен дамуы ... ... ...25
3.2 Қазақстан Республикасы ақша жүйесін реттеудегі монетарлық саясат және оның бүгінгі таңдағы іске асу барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
Нарықтық экономикада ақша және ақша қатынастары маңызды элемент болып табылады. Себебі, ақша арқылы нарықта тауарлардың бағалары белгіленеді және осы бағаның төңірегінде нарықтағы сұраныс пен ұсыныс, бәсекелік орта қалыптасады. Осыған байланысты нарықтық экономикада ақша экономиканы ынталандырушы, барлық экономикалық қатынастар мен қызметтердің бастапқы әрі соңғы нәтижесі болып табылады. Ақшаның экономикадағы мәнін оның атқаратын негізгі қызметтерінен де көруге болады.
“Ақша” - жалпыға бiрдей эквивалент, ерекше тауар, онда барлық басқа тауардың құны бейнеленедi және оның делдал ретiнде қатысуыменнен тауар өндiрушiлер арасында еңбек өнiмдерiнiң айырбасы үздiксiз жасала бередi.
Қазiргi жағдайда ақша шаруашылық өмiрдiң ажырамас бөлiгi болып табылады. Заттардың тауарға айналуы ақшаның пайда болуындағы объективтi алғышарттарды құрайды. Бiрақ кез-келген зат тауар бола алмайды. Егер тұтыну құны өз сатып алушысын таппаса немесе қоғам тарапынан мойындалмаса, онда оны дайындауға кеткен уақыттың рәсуә болғаны; мұндай бұйым тауарлық формаға ие емес, өйткенi оның қоғамға қажетi шамалы. Сондықтан да әрбiр тауар қажеттi тұтыну құның алу құралы бола отырып , өзiнiң өндiрушiсiне қатынасы бойынша айырбас құны ретiнде көрiнедi. “Айырбас құн тауарлардың өзiнен бөлiнiп шыққан және олармен бiрге өз бетiнше өмiр сүретiн тауар, ол ақша”
Сондықтанда мен курстық жұмысымның тақырыбын «Ақша теориясының дамуы» деп алдым. Бұл тақырыптың өзектiлiгi ақша экономикада ең маңызды категорияның бiрi және экономиканың әр кезенiнде ақшаны реформалап отырудың қажеттiлiгiнiң маңызы ерекше. Оны мына теңдестiрулерден көруге болады: “ Ақша – жалпыға бiрдей эквивалент ” , “ Ақша – ерекше тауар ” , “ Ақша зат емес, ол қоғамдық қатынас ” , “ Ақша – еңбек өлшемi ” , “ Ақша бастапқы капитал ” деп аталуы тегiннен – тегiн болмаса керек. Тақырыптың өзектілігі сондай-ақ ақшаның экономикадағы маңыздылығын, оның бүкіл шаруашылықты ынталандыру қасиетін, өзіндік ерекшеліктерін және басқа нарықтар секiлдi ақша нарығында да ақшаға сұраныс пен ұсыныс болады. Ақша нарығының тепе-теңдiгi экономика дамуы үшiн тиiмдi болып табылады. Сондықтан осы ақша, ақша нарығының қызмет етуiн жақсарту өз егемендiгiн ендi ғана алған елiмiз үшiн ең маңыздысы. Әсiресе ол ұлттық экономиканы ынталандыру және инфляцияны азайтып, тұрақты экономикалық өсуге қол жеткiзуге өз септiгiн тигiзедi.
Ақша экономикадағы ролiн өзiнiң атқаратын негiзгi қызметтерi арқылы орындайды. Ақшаның әр қызметi тауар айырбасы процесiнен туындайтын тауар өндiрушiлердiң өзара байланысының формасы ретiндегi ақшаның әлеуметтiк - экономикалық маңызының белгiлi бiр жағын мiнездейдi.
“Ақша” - жалпыға бiрдей эквивалент, ерекше тауар, онда барлық басқа тауардың құны бейнеленедi және оның делдал ретiнде қатысуыменнен тауар өндiрушiлер арасында еңбек өнiмдерiнiң айырбасы үздiксiз жасала бередi.
Қазiргi жағдайда ақша шаруашылық өмiрдiң ажырамас бөлiгi болып табылады. Заттардың тауарға айналуы ақшаның пайда болуындағы объективтi алғышарттарды құрайды. Бiрақ кез-келген зат тауар бола алмайды. Егер тұтыну құны өз сатып алушысын таппаса немесе қоғам тарапынан мойындалмаса, онда оны дайындауға кеткен уақыттың рәсуә болғаны; мұндай бұйым тауарлық формаға ие емес, өйткенi оның қоғамға қажетi шамалы. Сондықтан да әрбiр тауар қажеттi тұтыну құның алу құралы бола отырып , өзiнiң өндiрушiсiне қатынасы бойынша айырбас құны ретiнде көрiнедi. “Айырбас құн тауарлардың өзiнен бөлiнiп шыққан және олармен бiрге өз бетiнше өмiр сүретiн тауар, ол ақша”
Сондықтанда мен курстық жұмысымның тақырыбын «Ақша теориясының дамуы» деп алдым. Бұл тақырыптың өзектiлiгi ақша экономикада ең маңызды категорияның бiрi және экономиканың әр кезенiнде ақшаны реформалап отырудың қажеттiлiгiнiң маңызы ерекше. Оны мына теңдестiрулерден көруге болады: “ Ақша – жалпыға бiрдей эквивалент ” , “ Ақша – ерекше тауар ” , “ Ақша зат емес, ол қоғамдық қатынас ” , “ Ақша – еңбек өлшемi ” , “ Ақша бастапқы капитал ” деп аталуы тегiннен – тегiн болмаса керек. Тақырыптың өзектілігі сондай-ақ ақшаның экономикадағы маңыздылығын, оның бүкіл шаруашылықты ынталандыру қасиетін, өзіндік ерекшеліктерін және басқа нарықтар секiлдi ақша нарығында да ақшаға сұраныс пен ұсыныс болады. Ақша нарығының тепе-теңдiгi экономика дамуы үшiн тиiмдi болып табылады. Сондықтан осы ақша, ақша нарығының қызмет етуiн жақсарту өз егемендiгiн ендi ғана алған елiмiз үшiн ең маңыздысы. Әсiресе ол ұлттық экономиканы ынталандыру және инфляцияны азайтып, тұрақты экономикалық өсуге қол жеткiзуге өз септiгiн тигiзедi.
Ақша экономикадағы ролiн өзiнiң атқаратын негiзгi қызметтерi арқылы орындайды. Ақшаның әр қызметi тауар айырбасы процесiнен туындайтын тауар өндiрушiлердiң өзара байланысының формасы ретiндегi ақшаның әлеуметтiк - экономикалық маңызының белгiлi бiр жағын мiнездейдi.
1. Ақша, несие, банктер: Оқулық / Ғ.С. Сейiтқасымов. – Алматы: Экономика, 2001ж. - 466 б.
2. С.Б. Мақыш, Оқу құралы / “Ақша айналысы және несие” – Алматы, Қазақ университетi, - 2004ж. – 248 бет.
3. Баян Көшенова, Оқу құралы / Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары, - Алматы: “Экономика” 2000ж.
4. Деньги, кредит, банки: Учебник / Под. Ред. О.И Ловрушина, Изд.
2-е, - Москва: 1999г.
5. Бункина М.К. / Деньги, банки, валюта, Учебные пособие – Москва, 1994 – 173 с.
6. Абрамова М.А., Александрова Л.С. / Финансы, денежные обращение и кредит. Учебние пособие – Москва , 1996г.
7. Агапова Т. А., Серегина С. Ф. - Макроэкономика : Учебник. – МГУ. - Изд-во “Дис”. - 1999. – 416с.
8. “Қ.Р-да ұлттық валютаны енгiзу туралы” Қ.Р. Президентiнiң заң күшi бар жарлығы // 12.11.1993.
9. “Қ.Р-ның ақша жүйесi туралы” Қ.Р-ның Заңы // 13.12.1996.
10. Қазақстан Республикасындағы вексель айналысы туралы 1997 ж.
28 сәуiрдегі N 97-1 Қазақстан Республикасының Заңы.
11. «О текущей ситуации на финансовом рынке» // Банки Казахстана,
№ 10, 7- 2008 г. 2-3 стр.
12. Статистический ежегодник. Алматы. – 2008г.- 446 с.
13. Сайденов А.Г. «О перспективах развития денежно-кредитной политики и других направлениях деятельности Национального Банка» // Банки Қазахстана, №12, - 2008 г. 2-4 стр.
14. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi № 004 баспасөз релизi 2008 13 қаңтар // Банки Казахстана №1 2008г
2. С.Б. Мақыш, Оқу құралы / “Ақша айналысы және несие” – Алматы, Қазақ университетi, - 2004ж. – 248 бет.
3. Баян Көшенова, Оқу құралы / Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары, - Алматы: “Экономика” 2000ж.
4. Деньги, кредит, банки: Учебник / Под. Ред. О.И Ловрушина, Изд.
2-е, - Москва: 1999г.
5. Бункина М.К. / Деньги, банки, валюта, Учебные пособие – Москва, 1994 – 173 с.
6. Абрамова М.А., Александрова Л.С. / Финансы, денежные обращение и кредит. Учебние пособие – Москва , 1996г.
7. Агапова Т. А., Серегина С. Ф. - Макроэкономика : Учебник. – МГУ. - Изд-во “Дис”. - 1999. – 416с.
8. “Қ.Р-да ұлттық валютаны енгiзу туралы” Қ.Р. Президентiнiң заң күшi бар жарлығы // 12.11.1993.
9. “Қ.Р-ның ақша жүйесi туралы” Қ.Р-ның Заңы // 13.12.1996.
10. Қазақстан Республикасындағы вексель айналысы туралы 1997 ж.
28 сәуiрдегі N 97-1 Қазақстан Республикасының Заңы.
11. «О текущей ситуации на финансовом рынке» // Банки Казахстана,
№ 10, 7- 2008 г. 2-3 стр.
12. Статистический ежегодник. Алматы. – 2008г.- 446 с.
13. Сайденов А.Г. «О перспективах развития денежно-кредитной политики и других направлениях деятельности Национального Банка» // Банки Қазахстана, №12, - 2008 г. 2-4 стр.
14. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi № 004 баспасөз релизi 2008 13 қаңтар // Банки Казахстана №1 2008г
ЖОСПАР
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДА АҚШАНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1. Ақшаның қоғамдық өндiрiсте ерекше тауар ретiнде пайда болуы ... ... ... 5
2. Aқшаның қызметтері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 8
II АҚШАНЫҢ ДАМУЫНДАҒЫ ҚАЛЫПТАСҚАН ТЕОРИЯЛАРЫ ... ... ... ..12
2.1 Ақшаның металдық теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
2.2 Ақшаның номиалистiк
теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.3 Ақшаның сандық теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.4 Ақшаның монетаристік теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2.5 Кейнстік
теория ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .23
III ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА АҚША ЖҮЙЕСI ... ... ... ... ... .25
3.1 Қазақстан Республикасы ақша жүйесінің қалыптасуы мен дамуы ... ... ...25
3.2 Қазақстан Республикасы ақша жүйесін реттеудегі монетарлық саясат және
оның бүгінгі таңдағы іске асу барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
Кіріспе
Нарықтық экономикада ақша және ақша қатынастары маңызды элемент болып
табылады. Себебі, ақша арқылы нарықта тауарлардың бағалары белгіленеді және
осы бағаның төңірегінде нарықтағы сұраныс пен ұсыныс, бәсекелік орта
қалыптасады. Осыған байланысты нарықтық экономикада ақша экономиканы
ынталандырушы, барлық экономикалық қатынастар мен қызметтердің бастапқы әрі
соңғы нәтижесі болып табылады. Ақшаның экономикадағы мәнін оның атқаратын
негізгі қызметтерінен де көруге болады.
“Ақша” - жалпыға бiрдей эквивалент, ерекше тауар, онда барлық
басқа тауардың құны бейнеленедi және оның делдал ретiнде
қатысуыменнен тауар өндiрушiлер арасында еңбек өнiмдерiнiң айырбасы
үздiксiз жасала бередi.
Қазiргi жағдайда ақша шаруашылық өмiрдiң ажырамас бөлiгi болып
табылады. Заттардың тауарға айналуы ақшаның пайда болуындағы объективтi
алғышарттарды құрайды. Бiрақ кез-келген зат тауар бола алмайды. Егер
тұтыну құны өз сатып алушысын таппаса немесе қоғам тарапынан мойындалмаса,
онда оны дайындауға кеткен уақыттың рәсуә болғаны; мұндай бұйым тауарлық
формаға ие емес, өйткенi оның қоғамға қажетi шамалы. Сондықтан да әрбiр
тауар қажеттi тұтыну құның алу құралы бола отырып , өзiнiң өндiрушiсiне
қатынасы бойынша айырбас құны ретiнде көрiнедi. “Айырбас құн тауарлардың
өзiнен бөлiнiп шыққан және олармен бiрге өз бетiнше өмiр сүретiн тауар, ол
ақша”
Сондықтанда мен курстық жұмысымның тақырыбын Ақша теориясының дамуы
деп алдым. Бұл тақырыптың өзектiлiгi ақша экономикада ең маңызды
категорияның бiрi және экономиканың әр кезенiнде ақшаны реформалап
отырудың қажеттiлiгiнiң маңызы ерекше. Оны мына теңдестiрулерден көруге
болады: “ Ақша – жалпыға бiрдей эквивалент ” , “ Ақша – ерекше тауар ” ,
“ Ақша зат емес, ол қоғамдық қатынас ” , “ Ақша – еңбек өлшемi ” , “
Ақша бастапқы капитал ” деп аталуы тегiннен – тегiн болмаса керек.
Тақырыптың өзектілігі сондай-ақ ақшаның экономикадағы маңыздылығын, оның
бүкіл шаруашылықты ынталандыру қасиетін, өзіндік ерекшеліктерін және басқа
нарықтар секiлдi ақша нарығында да ақшаға сұраныс пен ұсыныс болады. Ақша
нарығының тепе-теңдiгi экономика дамуы үшiн тиiмдi болып табылады.
Сондықтан осы ақша, ақша нарығының қызмет етуiн жақсарту өз егемендiгiн
ендi ғана алған елiмiз үшiн ең маңыздысы. Әсiресе ол ұлттық экономиканы
ынталандыру және инфляцияны азайтып, тұрақты экономикалық өсуге қол
жеткiзуге өз септiгiн тигiзедi.
Ақша экономикадағы ролiн өзiнiң атқаратын негiзгi қызметтерi арқылы
орындайды. Ақшаның әр қызметi тауар айырбасы процесiнен туындайтын тауар
өндiрушiлердiң өзара байланысының формасы ретiндегi ақшаның әлеуметтiк -
экономикалық маңызының белгiлi бiр жағын мiнездейдi.
Ақша – қаржы активi бола отыра, тауардың жалпы эквивалентiнiң
тиянақталған түрi. Құнның эквиваленттiк формасы. Оның негiзгi қасиетi
өтiмдiлiк болып табылады.
Осылайша менiң осы курстық жұмысты орындаудағы негiзгi мiндеттерiм
келесiдей:
• Ақшаның жалпы экономикалық категория ретiндегi маңыздылығын, оның
түрлерiн және экономикадағы негiзгi қызметтерiн талдау;
• Ақша айналысының механизмiн және одан туындайтын ақша теорияларының
қазiргi даму жағдайын анықтау;
• Ақша айналысының iске асу механизмiн және оны реттеу шараларын
қаарстыру;
• Ақша айналысының негiзгi көрсеткiштерi болып табылатын ақша базасы
және ақша агрегаттарын қарастыру және олардың елiмiздегi дамуын және
оларды реттеудiң маңыздылығын атап өту;
• Бүгінгі еліміздегі ақша масасы мен қолма-қол ақшалардың арасалмағы
туралы талдау жасау;
• Ұлттық банктің жүргізіп отырған жаңадан бағыт алған ақша-несие
саясатының ақша айналысын реттеудегі мәні атап өту болып табылады.
Осыған байланысты, ақшаның нарықтық экономикадағы орны мен рөлін, ақша
қызметтерін талдауды курстық жұмысымның тақырыбы ретінде ала отырып жұмыс
барысында келесі міндеттерімді орындамақшымын: ақшаның жалпы экономикалық
категория ретiндегi маңыздылығын, оның түрлерiн және экономикадағы негiзгi
қызметтерiн талдау; ақша айналысының механизмiн және одан туындайтын ақша
теорияларының қазiргi даму жағдайын анықтау және ақшаның нарықтық
экономикадағы негізгі қызметтерін талдай отыра, олардың маңыздылығын ашу
болып табылады.
Ал 1999 жылы ұлттық валютамызды ұлттық және әлемдiк валюталық
қатынастарды еркiн рыноктық түрде дамыту үшiн еркiн айналымға жiбердiк.
Бүгiнгi таңда ұлттық валютамыз күннен-күнге нығайып, елiмiздiң тұрақты
экономикалық өсуiне даңғыл жол ашуда.
Курстық жұмысымды орындау барысында келесі авторлардың ғылыми
еңбектерін қолдандым: О.И Лаврушина, С.Б. Мақыш, Баян Көшенова,
Ғ.С. Сейiтқасымов және т.б. авторлар еңбектері. Сондай-ақ еліміздің соңғы
жылдардағы экономикалық журналдары: Банки Казахстана мен РЦБК
журналдарын пайдаландым.
I НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДА АҚШАНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ .
1.1 Ақшаның қоғамдық өндiрiсте ерекше тауар ретiнде пайда болуы
Қоғамдық өндiрiс дамыған сайын, айырбас операциялардың жүргiзуге
көмектесетiн жалғыз тауардың бөлiнiп щығуының қажеттiгi пайда болды.
Ақшаның қарапайым, тұңғыш формалары осылайша дүниеге келдi. Әр халықта, әр
географиялық аймақта ақшаның шығу тарихы, олырдың түрлерi және құндары әр
түрлi болды. Алайда осындай әр түрлi көптеген заттардың айырбаста жүруi
олар барша территорияларда қызмет ете алмады. Ақыры тауар қатынастарының
дамуы ақшаның ролiн асыл металдарға: ақшаға және күмiске бекiттi. Бiрте-
бiрте осы ақшаларға таңба басылып олар монеталарға айналды. Яғни, ақшаның
бүгiнгi таңдағыдай көп түрлi, әр түрлi формада және күрделi сипат алғанға
дейiнгi кезеңде ақша теориялары ылғи да даму үстiнде болды. Оны келесi
ақшаның пайда болу ерекшелiктерiнен де көре аламыз.
Ақшаның өмiр сүруiндегi объективтiк қажеттiлiк ол тауар өндiрiсi
мен тауар айналысының болуына негiзделедi. Кез келген тауар айналысында
ақша айырбас құралы болып табылады. Тауар және ақша бiр – бiрiнен
бөлiнбейдi. Ақша айналысы болмаса, онда тауар айналысы да болмайды.
Ақша - жалпыға бiрдей эквивалент, ерекше тауар, онда барлық
басқа тауардың құны бейнеленедi және оның делдал ретiнде
қатысуыменнен тауар өндiрушiлер арасында еңбек өнiмдерiнiң айырбасы
үздiксiз жасала бередi.
Ақша тауардан дами отырып, тауар болып қала бередi, бiрақ бұл
тауар ерекше жалпылама эквивалент.
Жалпыға бiрдей эквивалент ролi тарихи түрде алтынға
бекiтiлген. Алтынның басқа тауарлардың құндылығын бейнелеу
қасиетi, оның табиғи қасиетi емес. К.Маркс айтқандай: “Табиғат
ақшаны жаратпайды. Алтынға бұл қасиет қоғаммен берiлгген”.
Ақша ежелгi заманда пайда болды. Олар тауар өндiрiсiнiң дамуындағы
бiрден-бiр шарт және өнiм болып табылады. “Тауар” – бұл сату немесе
айырбастау үшiн жасалынған еңбек өнiмi. Адам еңбегiнiң өнiмi, оны
өндiрушiлердiң белгiлi қоғамдық қатынастарын тудыра отырып, тауар формасын
қабылдайды. Заттардың тауарға айналуы ақшаның пайда болуындағы объективтi
алғышарттарды құрайды. Бiрақ кез-келген зат тауар бола алмайды. Егер
тұтыну құны өз сатып алушысын таппаса немесе қоғам тарапынан мойындалмаса,
онда оны дайындауға кеткен уақыттың рәсуә болғаны. Мұндай бұйым тауарлық
формаға ие емес, өйткенi оның қоғамға қажетi шамалы. Сондықтан да әрбiр
тауар қажеттi тұтыну құның алу құралы бола отырып , өзiнiң өндiрушiсiне
қатынасы бойынша айырбас құны ретiнде көрiнедi. “Айырбас құн тауарлардың
өзiнен бөлiнiп шыққан және олармен бiрге өз бетiнше өмiр сүретiн тауар, ол
ақша”.
Тауар айналысының тарихи эволюциялық даму процесiнде жалпы құндық
эквивалент немесе рәсiмделiнбеген ақша формасын, әр түрлi тауарлар
қабылдады. Әрбiр тауарлы шаруашылық уклад өз эквивалнтiн алға тартады.
Сонымен, бiрiншi, iрi еңбек бөлiнiсiнiң нәтижесiнде мал бағушылардың
бөлiнiп шығуымен мал (iрi қара) айырбас құралына айналды. Шалғынды
аудандарда – жылқы, сиыр және қой, ал шөл және шөлейт аудандарда – түйе, ал
тундрада – бұғы жалпы эквивалент қызметiн атқарады. Бұған бiрнеше мысалдар
келтiруге болады: латынның сөзi “пекуния” (ақша) “пекус (мал) сөзiнен
шыққан. “Рупа” (мал) сөзi үндiлердiң ақша бiрлiгiнiң атауы “рупия”
негiзiнде жатыр.
Алғашқы қауымдық құрылыс кезiнде бiр тауардың басқа бiр тауарға
айырбасталынуы барысында, айырбас құнның жай немесе кездейсоқ формалары
қолданылады ( 1 балта = 5 құмыра, 1 қой = 1 қап бидай).
Тауар өндiрiсiнiң өсуiне байланысты кездейсоқ айырбас жиiленедi. Жалпы
тауар массасының iшiнен барынша жиi айырбасталатын тауардың бөлiнiп
шығуымен құнның жай формасы толық формаға өте бастады. Осыдан келiп, құнның
толық немесе кең көлемдегi формасынан жалпы құндық формасына жасырын түрде
өту басталды. Бiрақ оның ролi бiр тауарға нық бекiтiлмеген едi. Бiртiндеп
жалпы құндық эквивалент ролiн белгiлi бiр тауарлар көптен атқара бастады
және осы тауарлар ақша деп аталынды. Құнның жалпы құндық формасы ақша
формасына айналды.
“Капитал” сөзiнiң шығуы да малмен байланысты, өйткенi ескi герман
тiлiнде бұл сөз мал басы санының көптiгiн бiлдiре отырып, меншiк иесiнiң
байлығын көрсеттi.
Солтүстiк халықтары ең бiрiншi айырбас құралы ретiнде жүндi
пайдаланды. Ежелгi скандинавтар көлемi бойыша әр түрлi тауарлар сатып алу
барысындақ құстардың, аңдардың жүндерiн пайдаланды. Жылы теңiздердiң
жағасын мекендеген тайпалар айналыс құралы ретiнде бақалшақ ақшаларды
пайдаланды. Көлемi түймедей ақшыл-қызғылт бақалшақ “кари” көптеп таралды.
Бақалшақ ақшалар тауар ақшалардың ең бiр тұрақты формасы болып табылады.
Бiздiң бүгiнгi күндерiмiзмге дейiн өмiр сүре отырып, олар ешкандай
өзгерiске ұшыраған жоқ.
Әлемде әр түрлi “экзотикалық” ақшалар болған. Королин аралдары
тобына кiретiн ява аралдарында осы күнге дейiн “феи” акша
айналысыда қызмет етедi. Олардың формасы дөңгелекше тас түрiнде келе
отырып диiрменнiң тасын еске түсiредi. Мұндай монеталардың диаметiрi
бiрнеше метрге жетедi. Сауда мәмiлесi орындалғаннан кейiн сатушыға
феяға бұрынғы иесiнiң белгiсiн өшiрiп, өзiнiң белгiсiн соғады.
Өнер мен жер игертушiлердiң бөлiнуiмен эквиваленттiң жетiлуi
жалғасты. Бөлiнушiлiк, бiрiгушiлiк, бiркелкiлiк мiнездемелерi бар
эквиваленттер пайда болды. Бұл аз бұзылатын өсiмдiк өнiмдерi – зәйтүн майы
, күрiш , кофе, какао, құйма түрiндегi тұздар т.б.
Жалпы эквивалент ретiнде металдарда пайдалана бастады. Ежелгi
Спартта, Жапонияда, Африкада темiр, мырыш, қорғасын, мыс, күмiс алтын
түрiндегi ақшалар қолданалыды. Рим императоры Диониссий сиракуз және орта
ғасырдағы ағылшын карольдары мырыш ақшаларды құйды. Қытайда және Ежелгi
Римде мыс ақша ретiнде пайдаланылды. XYII ғасырда Солтүстiк Америкада
ұсақ төлемдерге қорғасын дөңгелекшектерiн қолданылады .
Металл ақшаларының артықшылығы олар - бiркелкi, төзiмдi,
ұсақталынады. Металл ақшалардың кен таралуымен ақша есебiнiң салмақтық
жүйесi нақтылана түстi. Кейiн келе металдардың арасында басты роль алтын
мен күмiске өте басталды, өйткенi олар жалпы эквивалент үшiн аса
қажеттi сапаға ие . Монеталардың пайда болуы - ақшаның құрылуындағы
соңғы кезең болып табылады.
Ақша тауардан дами отырып, тауар болып қала бередi,
бiрақ тауар ерекше жалпылама эквивалент. Ақша - жалпыға бiрдей
эквивалент, ерекше тауар, онда барлық басқа тауардың құны
бейнеленедi және оның делдал ретiнде қатысуыменнен тауар өндiрушiлер
арасында еңбек өнiмдерiнiң айырбасы үздiксiз жасала бередi .
Монеталық ақша айналысы тарихында мынадай түсiнiктемелер бар:
Биметализм – жалпыға бiрдей эквивалент ролiн екi немесе одан да көп
металл атқарады, яғни айналыста алтын және күмiс монеталар пайдаланылады.
Монометализм – жалпыға бiрдей эквивалент ретiнде бiр ғана металл түрi
( алтын, күмiс, т.б.) қолданылатын ақша жүйесi. 3
Осылай, б.э. дейiн III – II ғ. римде мыс монометаллизмi, Ресейде 1843-
1852 ж.ж. аралығында – күмiс монометаллизмi 1897 ж. II Николай патша
тұсында енгiзiлдi.
Түрiкше “акче” сөзi, қазақша “ақша” , яғни “ақ” сөзiнен күмiс
монетаның түсiне қарап шыққан.
Металл ақшадан қағаз ақшаға ауысу себептерi:
1. Металл ақша айналысы өте қымбат болып келедi және капитализмнiң дамуымен
мүмкiн емес, себебi қымбат металдарды өндiру айналыс құралдарына деген
шаруашылықтың қажеттiлiгiнен әлдеқайда төмен;
2. Монеталардың тозуы және бүлiнуi;
3. Мемлекеттiк билiк пен жалған монеталарды жасаушылардың монеталарды
бұзуы;
4. Мемлекет шығындарын қағаз ақшаларды жабу үшiн шығарады.
1929 ж. ұлы депрессиядан кейiн ақшаның сандық теориясы өзiнiң күшiн
жоғалта бастады, себебi кейнсиандық теория ақша массасын емес, нақты
экономиканы басқаруға көп көңiл бөлдi.
“Монета” сөзiнiң шығуын римдiктердiң жүрегi саналатын шiркеу құдайы
Юнона-Монета есiмiмен байланыстырады, яғни сол шiркеуден берiлген ақшалай
қаражаттардың көмегiмен Римнiң эпир ханы пиррмен соғыста жеңiске жеткендiгi
туралы аңыз бар.
Алғашқы монеталар VII ғ. б.э.б Ертедегi Қытайда және ертедегi Лидия
мемлекетiнде пайда болды. Бастапқы кезде айналысты алтын монеталармен қатар
күмiс монеталар да қоса жүрдi. Қазiргi кезде алтынның негiзгi экономикалық
қызметiнiң мәнi, оның капиталды инфляциядан сақтау құралы ретiнде қызмет
етуiмен, несие алуды қамтамасыз ету құралы болуымен және маңызды
өнеркәсiптiк шикiзат болып қала беруiмен сипатталады.
Металдың ақша ретiнде қызмет етуiмен барып, одан бiрте – бiрте
монеталар пайда бола бастады. Көпестер классының бөлiнуiмен алғашқы
монеталар пайда болды. Олардың пайда болуы ақшаның қалыптасуындағы соңғы
кезеңдi сипаттайды.
Монета – ол формасы, сыртқы пiшiнi, салмақтық құрамы заңмен бекiтiлген
металдан жасалған ақша белгiсi. Монета бет жағы – аверс, келесi жағы –
реверс, кесiндiсi – гурт болып ажыратылады. Егер монетаның номиналды құны
құрамындағы металдың құнына сәйкес келсе, онда бұл толық құнды ақшалар.
Толық құнды еместерi биллонды ақшалар деп аталады.
Алтын айналысы тұсында құнның қағаздай белгiлерiнiң пайда болуының
мынадай объективтi қажеттiлiктерi болған:
• алтын өндiрiсi тауар өндiрiсiнiң артынан iлесе алмай, нәтижесiнде
айналыстағы ақшаға деген қажеттiлiктi толық өтей алмады;
• жоғары құнды алтын ақшалар ұсақ құнды айналымға қызмет көрсете алмады;
• алтын стандарты, жалпы алғанда өндiрiстi және тауар айналымын
ынталандырмады.
1.2 Aқшаның қызметтері
Ақша экономикадағы мәнiн өзiнiң атқаратын негiзгi қызметтерi арқылы
орындайды. Ақшаның әр қызметi тауар айырбасы процесiнен туындайтын тауар
өндiрушiлердiң өзара байланысының формасы ретiндегi ақшаның әлеуметтiк -
экономикалық маңызының белгiлi бiр жағын мiнездейдi. Ақша қазiргi
экономикада атқаратын бес түрлi қызметi бар:
1) Құн өлшемi және баға масштабы;
2) Айналыс (айырбас) құралы;
3) Төлем құралы;
4) Қорлану және қор жинау құралы;
5) Дүниежүзiлiк ақша.
1) Ақша құн өлшемi қызметi. Ақша жалпыға бiрдей балама ретiнде
барлық тауарлардың құнын өлшейдi. Құнның өлшем қызметi тауар өндiрiсi
жағдайында туындайды. Бұл ақшаның барлық тауарлар құнының өлшемi ретiндегi
қабiлеттiлiгiн бiлдiредi, бағаны анықтауда делдал қызметiн атқарады.
Өзiнiң жеке құны бар тауар ғана , құн өлшемi бола алады. Яғни, бұл қызметтi
толық құнды ақшалар атқарады. Ақша еңбек өлшемi – ол жұмыс уақытын емес,
осы еңбекпен құрылған құнды көрсетедi.
Ақша құн өлшемi қызметiн идеалды, оймен ойлау арқылы орындайды. Яғни
тауардың құнын өлшеу ақшаға айырбасталғанына дейiн орындалады, сонымен
құнның тауар формасынан ақша формасына айналуы үшiн тауардың бағасын
белгiлесек жеткiлiктi.
Ақша түрiндегi көрiнетiн тауардың құны, оның бағасы болып табылады.
Баға – тауар құнының ақшалай көрінісі болып табылады. Ол тауарды өндіру
мен өткізуге кететін қоғамдық қажетті еңбек шығындарымен анықталады, яғни
баға құл тауардың қоғамдық танылған құны болып табылады.
Толық құнды ақша айналысы жағдайында алтынның бағасы болған жоқ.
Ақшаның өз бағасы болмайды, олардың құны өздерiмен анықталуы мүмкiн емес.
Бағаның орнына ақшалар кез-келген тауарларсанын сатып алу мүмкiндiгi бар.
Сатып алу қасиетiмен ерекшеленедi.
Құн өлшеу қызметi жалпы эквивалент ретiнде ақшаның тауарға деген
қатынасын көрсетедi. Бiрақ тауардың бағасын анықтау үшiн баға масштабы
қажет. Металл ақша айналысында мемлекет заңды түрде баға масштабын тұрақты
етiп ұстады. Металдың салмақтық санын ақша бiрлiгiне бекiттi. Алғаш рет
монеталар соғыла бастағанда баға масштабы олардың салмақтық құрамына сай
келдi. Мысалы, фунт стерлинг алғашында күмiстiң фунты есебiнде пайда
болды. Тарихи даму барысында баға масштабы ақшаның салмақтық мазмұнынан
ерекшелене түстi.
Құн өлшемi және баға масштабы ретiндегi ақша қызметтерiнiң арасында
едәуiр айырмашылықтар бар. Құн өлшемi – мемлкетке тәуелдi емес ақшаның
экономикалық қызметi болып табылады. Ол құн заңымен анықталады. Баға
масштабы және құнды емес тауар бағасын көрсету үшiн қызмет етедi.
Металл айналысы кезінде бағалардың масштабы ақшалай металдың салмақтық
көлемі деп аталады, ол кез келген елде ақша бірлігі ретінде және басқа
барлық тауарлардың бағаларын өлшеу үшін қызмет етеді. Егер ақша ретінде
алтын есептелетін болса, онда бүкіл тауарлық әлем алтынның әр түрлі
көлеміне теңестіріледі.
2) Ақшаның айналыс құралы қызметі. Ақша айналыс құралы қызметiнде
тауарларды өткiзудегi делдал болып табылады. Ақшаның айналыс құралын
негiзiнен әйгiлi экономис А.Смит құптаған болатын.
Тауарлар бiр қолдан екiншi қолға ауыса отырып, өзiнiң тұтынушысын
тапқанға дейiн ақша үздiксiз айналыста болады.
Тауар айналысы кезiнде, ақша делдал ролiн атқарады, ал бұл кездегi
сатып алу және сату актiсi ерекшеленедi, уақыты мен кеңiстiгi бойынша сай
келмейдi. Сатушы, тауарын сатғаннан кейiн, басқа тауарды сатып алуға әр
уақытта асықпайды. Ол тауарды бiр нарықта сату, ал басқа нарықтан сатып
алуы мүмкiн. Делдал ретiндегi ақшаның көмегiмен уақыт пен кеңiстiктегi
өзара сай келмеушiлiк жойылды.
Өзiнiң құнын өткiзгеннен кейiн, айналыстан кететiн тауарларға
қарағағанда, ақшалар айналыс құралы ретiнде барлық уақытта осында қалып
отырады және сату-сатып алу процесiне қызмет етедi.
Айналыс құралы ретiнде ақша қызметтерiнiң ерекшелiктерi мыналар:
• Тауар мен ақшаның қарама-қарсы қозғалысы;
• Оны идеалды ақшалар емес, нақты (қолма-қол) ақшалар орындайды;
• Ақшаның бұл қызметiнде тауарларды айырбастау өте тез орындалатын
болғандықтан, оны нағыз ақшалар емес (алтын), оны ауыстырушылар – ақша
белгiлерi орындайды.
Бiрақ бұл, несие және қағаз ақшалар ақшылы тауармен (алтын) байланысты
емес деген сөз емес. Бұл байланыс несие ақшалардың алтын нарығында жасырын
айналыс болуыменен түсiндiрiледi.
Ақша айналыс құралы қызметiн атқаратын болғандықтан, айналыс
қажеттiлiгi олардың саны өткiзiлуi тиiс тауарлардың бағасы мен массасы
негiзiнде, яғни өткiзiлуi тиiс тауарлар бағасының сомасы мен анықталады.
Егер ақшаның айналыстағы масасы тауар массасынан көп болса, одан бұл
олардың құнсыздануына, яғни инфляцияға алып келедi.
3) Ақша төлем құралы қызметі . Тауар айналысы ақша қозғалысы мен
байланысты. Бiрақ ақша қозғалысы мiндеттi түрде тауар қозғаласымен бiр
уақытта тоғысуы тиiс емес. Ақша құнның еркiн формасында көрiнедi.
Олар өтiзуi процесiн еркiн аяқтайды. Ақшаның қозғалысы тауар
қозғалысынан ерте немесе кеш жүруi мүмкiн.
Егер тауар мен ақшаның қарама - қарсы қозғалысы болмаса, яғни
тауар төлем ақы түскенге дейiн сатып алынған немесе керiсiнше
болса, онда бұл жағдайда ақшалар төлем құралы қызметiн атқарады.
Ақшалар төлем құралы ретiнде тек қана тауар айналысына ғана
емес, сонымен бiрге қаржы – несие қатынастарына да қызмет етедi.
Барлық ақшалай төлемдердi төмендегiдей етiп топтатуға болады:
• Тауарларды және қызметтердi төлеуге байланысты мiндеттемелер;
• Еңбек ақы төлеуге байланысты мiндеттемелер;
• Мемлекетке қатысты қаржылық мiндеттемелер;
• Банктiк қарыз, мемлекеттiк және тұтыну несиесi бойынша борыштық
мiндеттеме;
• Сақтандыру мiндеттемелерi;
• әкiмшiлiк - сот сипатындағы мiндеттемелер және басқалары .
Ақша төлем құралы ретiнде айналыс құралынан өзара
айырмашылықтары бар. Бұл қызметте ақшалар делдал болып табылмайды, ол тек
қана сату-сатып алуды аяқтайды. Нәтижесiнде тауарларға қатынасты ақшаның
өз бетiнше еркiн қозғалысы байқалады. Тауарды несиеге сатып ала отырып,
сатып алушы сатушыға ақшаны берудiң орнына, борыштық мiндеттеменi жазып
ұсынады. Бұл борыш өтелгенкезде, ақша төлем құралы ретiнде қызмет
атқарады.
Төлем құралы ретiндегi ақшаның қызметi оның бұдан бұрын қарастырылған
қызметтерiнен айырмашылығы болғанымен ол олармен берiк байланысты екенi
анық. Ақшаның төлем құралы ретiде қызмет етуiнiң дамуы резервтiк қор
құрудың, яғни ақшаның қор және қазына жинау қызметтерiнiң туындауының қажет
екенiн көрсетедi.
4) Ақшаның қорлану және қор жинау құралы ретiнде. Ақшаның төлемi және
айналыс құралы қызметтерi ақшалай қорлардың құрылуын талап етедi. Ақшаның
қорлануын қажеттiлiгi Т – А – Т айналымының екi актiлерге Т – А және А – Т
айырылуымен байланысты.
Капиталистiк қоғамдық формацияға дейiнгiлер үшiн байлықты “таза
қазына” формасында жинақтау, яғни ақшаның қарапайым қорлануы тән келедi.
Бұл экономикалық дамуға ешқандай да ықпал еткен жоқ, себебi олар шын
мәнiсiнде айналыстан тыс жатқан ақшалар балды. Капитализм тұсында бұл
қазыналар неиселiк жүйе және қор биржалары арқылы пайда әкелетiн капиталға
( өнеркәсiптi немесе сауда ) айналады. Қазына жинау қызметiнiң қажеттiлiгi
тауар өндiрiсiмен байланысты болады. Айналым капиталын немесе тұтыну
заттарын алу үшiн ең бастысы ақшаны жинау қажет.
Әрбiр тауар тек қана жекелеген қажеттiлiктi анықтайды және олар жалпы
байлықты бiлдiрмейдi. Толық бағалы ақшалар (алтын) материалданған құнның
формасы ретiнде байықтың жалпы өкiлiн сипаттайды. Демек , қазына жинау
құралы қызметiн тек қана толық бағалы немесе нағыз ақшалар орындауы мүмкiн.
Қазыналарды қорландыру – алтын монеталар мен алтын құймаларын жинақтау
түрiнде жүзеге асады. Металл ақшалар айналысы тұсында қазына жинау тек
қана ақша айналысын реттеушi ролiн атқарған болатын. Өндiрiстiң және тауар
айналысының кеңеюi барысында металл ақшалар қазынадан айналысқа шығып
отырады немесе керiсiнше .
Несиелiк және қағаз ақшалар қазына жинау құралы қызметiн атқара
алмайды, себебi олардың меншiктi құны жоқ. Бiрақта осы қызмет негiзiнде
олар қорлану қызметiн жүзеге асырады.
Ақша айналыс саласынан уақытша шығып қалғаннан кейiн олар қорлана
бастайды. Қорлану қызметiнде ақша өзiнiң сол формада сақтай отырып, олар
кез-келген уақытта айналысқа төлем немесе айналым құралы ретiнде түсе
алады. Шынында да бұл елдегi ақша айналысының тұрақтылығы жағдайында, яғни
инфляцияның болуына байланысты ғана мүмкiн.
Тауар өндiрiс жағдайында қорлану екi формада жүредi:
• кәсiпорындар мен ұйымдардың есеп айырысу және депозиттiк шоттарындағы
ақшалай қаражат қалдығы түрiнде ұжымдық қорлану;
• банктердегi салымдар, мемлекеттiк облигациялар.
5) Дүниежүзiлiк ақша қызметi. Тауар шаруашылығының кеңеюi,
шаруашылық байланыстардың интернационалдануы, дүниежүзiлiк нарықтың пайда
болуы дүниежүзiлiк ақшалар қызметiнiң пайда болуына сбеп болады.
Дүниежүзiлiк ақшалар интернационалдық құн өлшемi, халықаралық төлем және
сатып алу құралы ретiнде қызмт етедi.
Бұл қызметтi бастыпқыда толық бағалы ақшалар(алтын) , ал кейiннен
нағыз ақшалар (шетел валютасы) атқарады. 1867 жылы Париж келiсiмi
дүниежүзiлiк ақша қызметiн алтынға балап бекiттi.
Бреттон – Вудстағы (1944 ж) мемлекетаралық келiсiмге келу, доллар
мен фунт стерлингке резервтiк валюталар мәртебесiн бердi. Кейiннен
дүниежүзiлiк ақшалардың жаңа формалары: СДР – арнайы қарыз алу құқығы;
ЭКЮ – еуропалық есепке алу бiрлiгi пайда болды. Ал 1999 ж. 1 қаңтарынан
бастап Еуропаға ынтымақтастық елдердiң ортақ ақша бiрлiгi “еуро” айналысқа
шықты.
Ақша - өндiру мен бөлу процестерiнде адамдар арасындағы белгiлi
бiр эканомикалық қарым-қатынастарды көрсететiн, тарихи даму
үстiндегi эканомикалық категория болып табылады. Эканомикалық
категория ретiнде ақшаның мәнi оның үш қасиетiнiң бiрiгуiмен
көрiнiс табады. Оларға:
- Жалпыға тiкелей айырбастау ;
- Айырбас құнының дербес формасы ;
- Еңбектiң сыртқы заттық өлшемi .
Жалпыңа тiкелей айырбасталу формасында ақшаны пайдалану
кез-келген материалдық құндылықтарға ақшаны айырбастау
мүмкiншiлiгiнiң бар екендiгiн көретедi, яғни оның өтiмдiлiк қасиетi.
Социализм жағдайында бұл мүмкiндiк елеулi қысқарды және тек
қоғамдық жиынтық өнiмдi пайдалану және бөлумен ғана шектелдi.
Кәсiпорындар жер, орман, жер асты байлықтары сатылмады және сатып
алынбады. Қазiргi кезде жекешелендiру процесстерiнiң жүруiмен
байланысты, жалпыға тiкелей айырбастау формасында ақшаны пайдаланудың
көлемi едәуiр кеңiдi.
Ақшаның айырбас құнының дербес формасы ретiнде пайдалану
тауарларды тiкелей өткiзумен байланысты емес. Ақшаны бұл формада
қолдану жағдайлары, олар несие беру, бюджеттiң кiрiстерiн қарыздық
берешектердi өтеу, мемлекттiк бюджеттiң кiрiстерiн қалыптастыру,
өндiрiстiк және өндiрiстiк емес шығындарды қаржыландыру, Ұлттық банктер
несиелiк ресурстарды басқа банктерге сатуы және т.б
Еңбектiң сытрқы заттық өлшемi тауарды өндiруге жұмсалған
еңбектiң, олардың ақша көмегiмен өлшену мүмкiн құнын анықтау арқылы
көрiнедi.
II АҚШАНЫҢ ДАМУЫНДА ҚАЛЫПТАСҚАН ТЕОРИЯЛАР
Ақшаның тарихи қалыптасуының осы кезге дейiнгi дамуында қоғамдық
өндiрiстердiң және экономикалық құрылымдардың өзгеруiмен бiрге ақша
теориясы да ылғи да даму үрдiсiнде болды. Жалпы экономикалық дамуда ақшаның
үш теориясын атап көрсеттуге болады. Әрине олар қоғам дамуымен бiрге
өздерiiнң формаларын да өзгертiп келедi.
2.1 Ақшаның металдық теориясы.
Ақшаның металл теориясы XV-XVII ғғ. ерте кезеңдерінде , яғни
капиталдың алғашқы қорлану дәуірінде қалыптасқан. Бұл теорияның өкiлдерiне
капиталдың алғашқы қорлану кезеңiндегi меркантелистер, Англияда –
У.Стэнфорд, Т.Мэн, Д.Норе, Францияда – А.Монкретьен жатады. Оларға қоғамның
байлығын ақшамен өлшеуге, сонымен қатар ақшаны бағалы металдармен бiрдей
деп санау тән болған. Олардың пiкiрiнше қоғамның нағыз байлығы алтын мен
күмiс, яғни бұлар өзiнiң табиғаты бойынша нағыз ақшалар болып табылады.
Ақшаның металдық теориясы фетишистiк сипатта, себебi бұл теорияның
пайымдауынша ақшаның ролiнде алтын, күмiс сияқты кез-келген бағалы металл
бола алады, ал адамдардың тауар шаруашылығындағы ақшада адамдардың
өндірістік қатынастарын назардан тыс қалдырады.
Аталған теорияны ұстанушылар қоғам байлығының қайнар көзі сыртқы сауда
болып табылады – дейді және белсенді сальдо мемлекетке алтын мен күмістің
келуін қамтамасыз етеді – пайымдайды. Қазіргі авторлар ерте металлизм
теориясының қателігі – біріншіден, байлықтың көзі ретінде қоғамда еңбек
етудің нәтижесінде өндірілген материялдық құндылықтардың жиынтығы емес,
асыл металлдар болса; екіншіден, металл ақшалардың айналымында олардың
(металл ақша) орнын басатын, яғни қағаз ақшаларға ауысудың мақсатқа
лайықтылығы мен қажеттілігі теріске шығарылып келуінде деп есептейді.
Ресейде металдық теорияның өкiлi атақты мемлекеттiк қызметкер
М.М.Сперанский (1771-1839 ж.ж.) болып табылады. Ақша туралы оның
теориясының барлық пайымдауларының негiзi – ақшаға тек нағыз бiр ғана ақша
деп қарау керек деген көзқарасы бар. Сперанский ең мықты ақша материалды
күмiс деп санады. Ақшаның қызметтерiн орындауда металдың қатысуы XIX ғ.
теоретиктермен қолданылған. Бұл iс жүзiнде тек бiр тарихи кезең, яғни ақша
жүйесiнiң жоғары және күрделi формаларына өту кезеңi болды. Алтын
айналысының тар мағынада қолданылуы XIX ғ. дүниежүзiлiк экономиканың
шеңберiне сыймады. Өндiрiстiң дамуы ақша базисiнiң адекватты түрiнiң
болуын талап еттi. Объективтi түрде, металдық жүйенiң негiзiнде жаңа төлем
әдiстерi мен формалары қалыптасты, олар несиеге негiзделдi.
Немiс экономистерi ақша деп тек қана бағалы металдарды емес, сондай-ақ
металға айырбасталатын Ұлттық банктiң банкноталары да аталады деген. Ол
кездерi ақшаның металдық теориясы ақша реформасына негiзделiп қолданылады.
Екiншi дүниежүзiлiк соғыстан кейiн француз экономистерi Ж. Рюэфф және М.
Дебре, ағылшын экономисi Р. Харрд халықаралық айналысқа алтын стандартын
енгiзу идеясын ұсынады. Себебi 70-шi жылдардың басында жойылған Бреттон –
Вуде валюталық жүйенiң орнына жаңа алтын стандартын енгiзуге тырысқан.
Жекелей алғанда, АҚШ –тың экс-президентi Р. Рейган сайлау алдындағы күрес
кезiнде алтын стандарты қайта оралуы мүмкiн деп санады. 1981 жылдың
қаңтарында, ол президент болып тұрған кезiнде осы мәселе бойынша арнайы
комиссия құрады, бiрақ ол комиссия алтын стандартын енгiзу онша қажет емес
деген шешiмге келедi. Жалпы алтын стандартының мағынасы нарықтың
күрделенуi, ұлғаюы және дамуымен байланысты өзгередi.
Германияда XIX ғ. екінші жартысында алтынмонетарлық стандарттың
енгізілуімен металл ақшаның теориясы дүниеге келді. Бұл оның бірінші
метаморфозасы болды, неміс экономистері (К. Книс және т.б) ақша деп тек
асыл металдарды емес, металға ауыстырылатын банкноттарды да санады.
Екінші метаморфоза бірінші дүние жүзілік соғыстан кейін болды, оның
өкілдері алтынмонетарлық стандартты қалпына келтірудің мүмкін емстігін
мойындап, алтын монометализмнің жаңа кесілген формаларын: алтын құйма және
алтын – дивиздік стандарттарды енгізуге, теорияларын әдістеуге тырысты.
Ақшаның металл теориясының үшінші метаморфозасы екінші дүние жүзілік
соғыстан кейін болды. Оның өкілдері (Ж.Рюэфф, М.Дебре, Р.Харрод)
халықаралық айналымға алтын стандартты енгізуге қажеттілік идеясын ұсынды.
Сонымен, өндірістің, тауар айналымының дамуымен металл айналысының
ауқымы XX ғасырда тар болып шықты және металл жүйесінің ішінде кредитде
негізделген, сапалы жаңа төлем әдістері мен айналыс формалары пісіп –
жетіле бастады.
Қағаз – несиелiк ақшаларды алтын қорымен жасанды түрде үйлестiру
натуралдық айырбас формасына немесе бақыланбайтын стихиялы ақшалай
эквивалентке әкелiп соқтыруы сөзсiз, өйткенi алтын қорының өсiмi физикалық
тұрғыдан экономикалық дамуға қарсы тұра алмайды, сөйтiп бұл ақша бiрлiгi
құнының тым аса ұлғаюына әкелiп соқтырып, соның салдарынан ақшаның
айырбасталынуы тәрiздi аса маңызды қасиетiнiң (экономикалық бөлiнгiштiк)
жоғалуы т.б. пайда болды.
Қазiргi кезде алтынның негiзгi экономикалық қызметiнiң мәнi, оның
капиталды инфляциядан сақтау құралы ретiнде қызмет етуiмен, несие алуды
қамтамасыз ету құралы болуымен және маңызды өнеркәсiптiк шикiзат болып қала
беруiмен сипатталады.
Металдың ақша ретiнде қызмет етуiмен барып, одан бiрте – бiрте
монеталар пайда бола бастады. Көпестер классының бөлiнуiмен алғашқы
монеталар пайда болды. Олардың пайда болуы ақшаның қалыптасуындағы соңғы
кезеңдi сипаттайды.
Монета – ол формасы, сыртқы пiшiнi, салмақтық құрамы заңмен бекiтiлген
металдан жасалған ақша белгiсi. Монета бет жағы – аверс, келесi жағы –
реверс, кесiндiсi – гурт болып ажыратылады. Егер монетаның номиналды құны
құрамындағы металдың құнына сәйкес келсе, онда бұл толық құнды ақшалар.
Толық құнды еместерi биллонды ақшалар деп аталады.
Монеталық ақша айналысы тарихында мынадай түсiнiктемелер бар:
Биметализм – жалпыға бiрдей эквивалент ролiн екi немесе одан да көп
металл атқарады, яғни айналыста алтын және күмiс монеталар пайдаланылады.
Монометализм – жалпыға бiрдей эквивалент ретiнде бiр ғана металл түрi
( алтын, күмiс, т.б.) қолданылатын ақша жүйесi.
Осылай, б.э. дейiн III – II ғ. римде мыс монометаллизмi, Ресейде 1843-
1852 ж.ж. аралығында – күмiс монометаллизмi 1897 ж. II Николай патша
тұсында енгiзiлдi.
Түрiкше “акче” сөзi, қазақша “ақша” , яғни “ақ” сөзiнен күмiс
монетаның түсiне қарап шыққан.
2.2 Ақшаның номиалистiк теориясы.
XVII-XVIII ғғ., ақшаның номалистік теориясы өкілдері ағылшын
ғалымдары Дж. Беркли мен Дж. Стюарт, А. Смит болып табылады.
Меркантелистердiң металлизмге қарсы iс әрекетiнен ақшаның номиналистiк
теориясы пайда болды. Бұл теория ақша айналмында құнсыз монеталар қаптап
кеткен кезде қалыптасты. Бұл ғалымдар ақшаны мемлекет жасайды деп және оның
бағасы атаулы құнмен (номинал) және ақша болып табылатын баға масштабымен
анықталады деп есептеген. Олар ақшаны тек техникалық ауыстырудың таза
құралы деп қарастырып, оның құндылық табиғатын толық теріске шығарды. Тауар
өндiрiсi мен айналымының өсуiне байланысты металл монеталарды вексель,
банкнот түрiндегi несиелiк айланыс құралдарына жартылай ауыстыру бiртiндеп
орын алды. Ақшалар мен бағалы металдардың арасындағы iшкi байланыстарды
жоққа шығара отырып, номиналистер құн белгiлерiнiң жүру құқығын негiздедi,
ол үшiн олардың металдық құрамын белгiледi.
Ақшаның номиналистік теориясының негізгі идеялары төменде келтірілген:
• ақша тамаша есептеу бірлігі болып табылады, оның көмегімен ақшаның
салыстырмалы құны анықталады;
• бірдей бөліктері бар тамаша масштаб болып табылатын талған бірлікте
ешқандай ішкі құн болмайды.
Сонымен номиналаистер ақшаның құндық жаратылысын толық жоққа шығара
отырып, оларды техникалық айырбас құралы ретiнде қарастырады. Адам
Смиттiң айтуынша, ақша – бұл айырбас процесiн жеңiлдететiн техникалық
дөңгелек, айырбас және сауда құралы. Ол ақшаның құны екi жақты мәнге ие дп
санайды:
• Қандай-да бiр заттың пайдалылығын көрсетедi;
• Басқа тауарды сатып алу мүмкiндiгi,
XIX ғ. аяғында және XX ғ. басында саяси экономияда номинализм үстемдiк
ете бастады. Бiрақ бұрынғы номинализмнен айырмашылығы оның объектiсiне
қағаз ақшалар жатады.
Номинализмнiң мәнi немiс экономисi Кнаптың (“Государсвенная теория
денег”, 1905 ж.) еңбегiнде жақсы берiлген. Оның негiзгi ережелерi
төменгiдей құрылған:
• Ақша – құқықтық тәртiптiң өнiмi, мемлекеттiк билiктiң туындысы;
• Ақша мемлекеттiк хартальдiк төлем құралы, яғни ол мемлекеттiң төлем
күшiмен жасалған төлем белгiлерi болып табылады;
• Ақшаның негiзгi қызметi – төлем құралы. Ол ақшаның мәні белгілердің
материалында емес, олардың қолдануын реттейтін құқықтық нормаларда, деп
жазды.
1929 – 1933 жж. экономикалық дағдарыс тұсында номинализм әрi қарай
дами түстi. Сөйтiп, Дж.М. Кейнс (1930ж. “Трактат о денгах”) алтын
ақшаларды “жабайылық сарқыншағы”, “арбаның бесiншi дөңгелегi” деп
хабарлайды. Ол идеалды ақшаларға қоғамның өркендеуiн үнемi қамтамасыз етiп
отыратын қағаз ақшаларды жатқызды. Кнапп теориясының жеңiсi деп қарастырды.
Кейнс барлық өркениеттi ақшалар қарапайым түрiнде қалып, кнапптық партализм
толық жүзеге асты деп санады.
Ақшаның номиналистiк теориясы жағында американ экономиксi П.
Самуэльсон да болды. Ол ақшалар өткен уақытта ғана тауармен байланыста
болса, ал алдағы уақытта ақшалар шартты белгiге айналуда деп сендiредi.
“Экономика” шығармасында ол: “Тауар ақшалардың дәуiрiн қағаз ақшалар
алмастырды. Қағаз ақшалар ақшаның мәнiн, iшкi табиғатын ашады. Ақша
дегенiмiз ол жасанды әлеуметтiк шарттылық” – деп жазды.
Номиналистік теорияның пайымдауынша, қағаз ақша адам еркімен пайда
болды, мемлекетпен жасалды, ал шын мәнінде ақша – металды қатынастардың
белгілі заңдылығы мен айналымның қосымша құралға қажеттілігі туындағаны,
бағалы металдарды өңдеу өндірісінің жетімсіздігі нәтижесінде пайда болды.
Қағаз ақшаның өлшем мөлшерінің қызметі мен өткіншілігі – мінсіз қатынас
құралы ретінде тиімділігіне байланысты болып шықты.
Номинализм үстемдік жағдайға XIX ғ. аяғы мен XX ғ. басында қол
жеткізді. Бірақ, оның ерте кезеңдік номинализмнен айырмашылығы – оның
қорғау объектісі болып құнсыз ақша, яғни объектiсi қағаз ақша болды.
Қағаз ақшалардың пайда болуы металл айналысының объективтi
заңдылықтары мен капитализм тұсындағы тауарлы өндiрiстiң дамуымен
сипатталатын ақша айналымына деген қосымша қажеттiлiктерiмен байланысты.
Бiрақ қағаз ақшаның шығу тарихы б.ғ.д. I ғ. тән, яғни ол кездегi
терiден жасалған ақшаларға байланысты. Бұл уақытта Қытайда ақ бұғы
терiсiнен жасалған ақшалар пайда болды. Ақ бұғылардың барлығы император
меншiгiнде болған.
Нағыз қағаз ақшалардың пайда болуы Шынғысханның немересi Хубила ханмен
байланыстырылады.
XVII ғ. алдындағы капиталистiк тауарлы өндiрiстiң дамуымен қағаз
ақшаның қолданылуы өрiс ала бастады. Қағаз ақшалар 1690 жылы Солтүстiк
Американың Британиялық отар елдерiнде, 1716 ж. Францияда, 1795 ж. АҚШ-та,
1762 ж. Австралияда пайда болды. Ресейде алғашқы қағаз ақшалар 1769 ж. II
Екатерина тұсында пайда болды.
Сырттай қарағанда, қағаз блгiлерi мемлекет тарапынан жасалынған –
толық құнды ақшаның орнын алмастырушылар тәрiздi әсер етедi деген ой туады.
Шыында олар металл ақшаның номиналды құнының нақты құнынан ауытқуынан
көбеюi есесiнен пайда болды.
Металл ақшадан қағаз ақшаға ауысу себептерi:
1. Металл ақша айналысы өте қымбат болып келедi және капитализмнiң
дамуымен мүмкiн емес, себебi қымбат металдарды өндiру айналыс құралдарына
деген шаруашылықтың қажеттiлiгiнен әлдеқайда төмен;
2. Монеталардың тозуы және бүлiнуi;
3. Мемлекеттiк билiк пен жалған монеталарды жасаушылардың монеталарды
бұзуы;
4. Мемлекет шығындарын қағаз ақшаларды жабу үшiн шығарады.
Осыған байланысты, К. Маркс атап көрсеткендей: “өзiнiң айналыстағы
делдалы ретiнде алтын әр түрлi өзгерiстерге ұшырады, тiптi жай ғана бiр
жапырақ қағазға дейiн жұқарды.
Қағаз ақшалар ақшаның номиналдық құрамының нақты құрамынан бiртiндеп
бөлiнуi нәтижесiнде пайда болған құн белгiсiнiң ақырғы формасы.
Қағаз ақша мемлекеттiң өз шығындарын табу үшiн шығарылатын, әдетте
металға айырбасталмайтын, ерiксiз номиналға ие ақша белгiсi.
Қағаз ақшалар толық құнсыз болып келедi, себебi, өзiнiң дербес құны
жоқ. Оларды шығаруға кеткен шығындар өте аз. Заңды төлем құралы болып
тұрған кезде ғана олар өздерiнiң сатып алу қабiлетiн сақтай алады.
Егер “нағыз” ақшалар айналыста өзiнiң меншiктi құнының арқасында
жүрсе, ал қағаз ақшалар айналыс процесiнде нарықтық құнға ие болады.
Мемлекет сол елдiң көлемiнде ғана оларға ерiксiз өзiндiк құн белгiлейдi.
Осылайша , Қазақстанда 1993 жылы ең iрi капюрда 100 теңге, 1994 жылы 200
және 500 теңгелiк капюрлар шығарылған болатын.
Ақшалар ешқашанда алтынға ауыстырылаған. Бiрақ кейбiр жағдайларда
мемлекет айналысқа шығарылған қағаз ақшаларды толық номиналдық бағасы
бойынша алтынға ауыстырған кездерi болған. Қағаз ақшалардың өзiнiң меншiктi
құны болмағандықтан да , олар айналыс саласындағы ақшаның қызметтерiн толық
құнды ақшалардың қызметтерi арқылы атқарады.
Қағаз ақшалардың меншiктi құндарының болмауына байланысты олар
өздерiнiң жаратылысына қарай тұрақсыз және құнсыздануға икемдi келедi.
Ақшаның құнсыздануы әр түрлi себептерге байланысты болады: бюджет
тапшылығын, әскери және басқа да өндiрiстiк емес шығындарды жабуға артық
ақшалардың шығарылуы; пассивтiк төлем балансының салдарынан алтынға
дүниежүзiлiк ақша ретiнде сұраныстын ұлғаюы; еңбек өнiмдiлiгiнiң төмендеуi
және тауар массасының қысқаруы, т.б.
Сонымен, номинализм теориясының сипаты: ақша тауардан ғана пайда
болмайды, олардың көп қызметтерінен бас тарту, ақшаны құн масштабымен
теңдестіру, өте оңды сан болып табылады.
2.3 Ақшаның сандық теориясы.
Ақшаның сандық теориясы XVI ғ. пайда болды, ол тауарлық құн деңгейі
мен ақшаның құны айналымдағы санына байланысты деп түсіндіреді. Бұл
жорамалды француз Жан Боден ойлап тапты. Оның пайымдауынша, Батыс Еуропада
тауардың қымбаттауына бағалы металдардың көп әкеліне бастауы әсерін
тигізді, бұл жағдай ақша санының көбеюіне әкеліп соқты, ақша санымен
тауардың бағасы өсті.
Кейінірек мұндай пайымдауды ақшаның сандық теориясының басқа өкілдері
Д. Рикардо, Ш. Монтескье, Д. Юм, Дж. Миль т.б қолдады. Олар аталған
теорияға айналымдағы ақшаның сандық өзгерісі мен оның құнының арасындағы
пропорционалдықты әкеліп қосты.
XX ғ. басында ақшаның сандық теориясы батыс экономикалық ілімінде
классикалық емес өндіріс иеориясының маңызды бөлігі ретінде үстемдік алды.
Негізінде, трансакциондық және кембридждік бағыттар пайда болды.
Трансакциондық ақшаның сандық теориясының негізін американдық ғалым М.
Фишер қалады. Оның теориясында белгілі – бір мерзімде тауар айналымының
саны – орта жылдамдықта ақша санының өндірілуі және сатылған тауарлардың
саны орта бағамен анықталады делінген. Сонымен қоса, осы тұрғыда олар екі
элементтің: ақша айналымының жылдамдығы сатылған тауарлардың санына әсер
етпейді деп есептелген. ОЛ қысқа мерзім ішінде аталған шамалар өзгеріссіз
қалады деп болжады: ақша айналымының жвлдамдығы кредит дамуының деңгейі,
байланыс құралының күйі сияқты ұзақ мерзімді факторлармен анықталады, ал
тауар өндірісі ресурстардың жетімсіздігімен шектеледі. Сонымен, М. Фишер,
“Ақшаның саны – баға деңгейі” – жалғыз себепті байланыс болып табылады –
деп қарастырды, яғни айналымдағы ақшаның саны баға деңгейіне тікелей әсер
етеді.
Алдымен баға өзгерісінің бірінші себебі ақша салмағы (ақша саны) болып
табылады. Ақша салмағының өзгерісі бағалардың өзгерісіне сәкес келеді. Оның
негізгі сандық теориясының формуласы:
MV = PQ
Мұнда, Q – тауарлық мәмілелер саны,
V – ақша айналымының жылдамдығы,
М – ақша салмағы, Р – баға
Ьұл теңдеу ауыстыру теңдеуі деп аталады. Ол ақша айналымында маңызды
өзара қатынастардықалыптастыруға мүмкіндік туғызды, М (ақша салмағы) мен Р
(баға деңгейі) көрсеткіштерінің арақатынасын нақтылап берді.
Ақшаның сандық теориясының кембридждік бағытын ағылшын экономистері
Кембридж университетінің профессорлары А. Маршалл, А. Пигу, Д.
Робертсондар дамытты, оларды монетаристер деп атады. М. Фишерден
айырмашылығы, олардың теориясының негізіне ақша айналымы емес, шаруашылық
субъектілердегі қаржылардың ахуалы алынды.
Кембридждік бағыт тауар айналымы мәмілелерінің сомасы М. Фишердің
есептеуі сияқты сатылған тауарлар санын орташа бағаға көбейтіліп,
анықталады. Бірақ, сонымен қоса, егер М. Фишер айналым жылдамдығын
константа ретінде қабылдаса, Кембридждік бағыт бұл жағдайды психологиямен,
яғни айналым қатысушылардың әдетімен байланыстырады.
Кембридж мектебінің формуласы мынадай:
PY = TV+DV1
Мұндағы: P – бағаның жалпы деңгейi;
Y - өндiрiс көлемi;
T – ақша белгiлерiнiң саны;
D – депозиттер;
V және V1 – ақшаның және депозиттiң айалыс
жылдамдығы.
Бірақ, екі бағыттың соңғы қорытындысы бірдей. Ақша санының өзгерісі тауар
бағасы өзгерісінің жалғасы емес, себебі болып табылады.
Батыс елдеріндегі экономикалық даму барысы мен 1929 – 1933 жж. Ұлы
депрессия кезінде осы теорияның өкілдері өзгермейтін деп санаған ақша
айналымыныңжылдамдығы кенет тербеліске душар болды, сондай-ақ кризис –
ресурстарды түгелдей пайдаға асыру туралы шарттың қателігін айқын ашып
көрсетті. Осы тұжырымдама баға қалыптасу тәжірибесіне монополистік
бірлестіктердің тигізер әсерімен санаспай, мұндай процестің тек айналымдағы
ақша санының өзгеріс нәтижесі деп есптейді. Осының бәрі ақшаның сандық
теориясы маңызының уақытша төмендеуіне әкеліп соқтырады. Алайда, бұл теория
1960-1980 жж. Саяси экономикадағы жаңа ағым формасында – монетаризмде –
көрініс таба бастады.
Ақша айналысының негiзгi сандық көрсеткiштерiнiң бiрiне ақша массасы
мен ақша базасы жатады. Ақша массасы – жеке тұлғаларға, кәсiпорындар мен
мемлекетке тиiстi және шаруашылық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДА АҚШАНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1. Ақшаның қоғамдық өндiрiсте ерекше тауар ретiнде пайда болуы ... ... ... 5
2. Aқшаның қызметтері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 8
II АҚШАНЫҢ ДАМУЫНДАҒЫ ҚАЛЫПТАСҚАН ТЕОРИЯЛАРЫ ... ... ... ..12
2.1 Ақшаның металдық теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
2.2 Ақшаның номиалистiк
теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.3 Ақшаның сандық теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.4 Ақшаның монетаристік теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2.5 Кейнстік
теория ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .23
III ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА АҚША ЖҮЙЕСI ... ... ... ... ... .25
3.1 Қазақстан Республикасы ақша жүйесінің қалыптасуы мен дамуы ... ... ...25
3.2 Қазақстан Республикасы ақша жүйесін реттеудегі монетарлық саясат және
оның бүгінгі таңдағы іске асу барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
Кіріспе
Нарықтық экономикада ақша және ақша қатынастары маңызды элемент болып
табылады. Себебі, ақша арқылы нарықта тауарлардың бағалары белгіленеді және
осы бағаның төңірегінде нарықтағы сұраныс пен ұсыныс, бәсекелік орта
қалыптасады. Осыған байланысты нарықтық экономикада ақша экономиканы
ынталандырушы, барлық экономикалық қатынастар мен қызметтердің бастапқы әрі
соңғы нәтижесі болып табылады. Ақшаның экономикадағы мәнін оның атқаратын
негізгі қызметтерінен де көруге болады.
“Ақша” - жалпыға бiрдей эквивалент, ерекше тауар, онда барлық
басқа тауардың құны бейнеленедi және оның делдал ретiнде
қатысуыменнен тауар өндiрушiлер арасында еңбек өнiмдерiнiң айырбасы
үздiксiз жасала бередi.
Қазiргi жағдайда ақша шаруашылық өмiрдiң ажырамас бөлiгi болып
табылады. Заттардың тауарға айналуы ақшаның пайда болуындағы объективтi
алғышарттарды құрайды. Бiрақ кез-келген зат тауар бола алмайды. Егер
тұтыну құны өз сатып алушысын таппаса немесе қоғам тарапынан мойындалмаса,
онда оны дайындауға кеткен уақыттың рәсуә болғаны; мұндай бұйым тауарлық
формаға ие емес, өйткенi оның қоғамға қажетi шамалы. Сондықтан да әрбiр
тауар қажеттi тұтыну құның алу құралы бола отырып , өзiнiң өндiрушiсiне
қатынасы бойынша айырбас құны ретiнде көрiнедi. “Айырбас құн тауарлардың
өзiнен бөлiнiп шыққан және олармен бiрге өз бетiнше өмiр сүретiн тауар, ол
ақша”
Сондықтанда мен курстық жұмысымның тақырыбын Ақша теориясының дамуы
деп алдым. Бұл тақырыптың өзектiлiгi ақша экономикада ең маңызды
категорияның бiрi және экономиканың әр кезенiнде ақшаны реформалап
отырудың қажеттiлiгiнiң маңызы ерекше. Оны мына теңдестiрулерден көруге
болады: “ Ақша – жалпыға бiрдей эквивалент ” , “ Ақша – ерекше тауар ” ,
“ Ақша зат емес, ол қоғамдық қатынас ” , “ Ақша – еңбек өлшемi ” , “
Ақша бастапқы капитал ” деп аталуы тегiннен – тегiн болмаса керек.
Тақырыптың өзектілігі сондай-ақ ақшаның экономикадағы маңыздылығын, оның
бүкіл шаруашылықты ынталандыру қасиетін, өзіндік ерекшеліктерін және басқа
нарықтар секiлдi ақша нарығында да ақшаға сұраныс пен ұсыныс болады. Ақша
нарығының тепе-теңдiгi экономика дамуы үшiн тиiмдi болып табылады.
Сондықтан осы ақша, ақша нарығының қызмет етуiн жақсарту өз егемендiгiн
ендi ғана алған елiмiз үшiн ең маңыздысы. Әсiресе ол ұлттық экономиканы
ынталандыру және инфляцияны азайтып, тұрақты экономикалық өсуге қол
жеткiзуге өз септiгiн тигiзедi.
Ақша экономикадағы ролiн өзiнiң атқаратын негiзгi қызметтерi арқылы
орындайды. Ақшаның әр қызметi тауар айырбасы процесiнен туындайтын тауар
өндiрушiлердiң өзара байланысының формасы ретiндегi ақшаның әлеуметтiк -
экономикалық маңызының белгiлi бiр жағын мiнездейдi.
Ақша – қаржы активi бола отыра, тауардың жалпы эквивалентiнiң
тиянақталған түрi. Құнның эквиваленттiк формасы. Оның негiзгi қасиетi
өтiмдiлiк болып табылады.
Осылайша менiң осы курстық жұмысты орындаудағы негiзгi мiндеттерiм
келесiдей:
• Ақшаның жалпы экономикалық категория ретiндегi маңыздылығын, оның
түрлерiн және экономикадағы негiзгi қызметтерiн талдау;
• Ақша айналысының механизмiн және одан туындайтын ақша теорияларының
қазiргi даму жағдайын анықтау;
• Ақша айналысының iске асу механизмiн және оны реттеу шараларын
қаарстыру;
• Ақша айналысының негiзгi көрсеткiштерi болып табылатын ақша базасы
және ақша агрегаттарын қарастыру және олардың елiмiздегi дамуын және
оларды реттеудiң маңыздылығын атап өту;
• Бүгінгі еліміздегі ақша масасы мен қолма-қол ақшалардың арасалмағы
туралы талдау жасау;
• Ұлттық банктің жүргізіп отырған жаңадан бағыт алған ақша-несие
саясатының ақша айналысын реттеудегі мәні атап өту болып табылады.
Осыған байланысты, ақшаның нарықтық экономикадағы орны мен рөлін, ақша
қызметтерін талдауды курстық жұмысымның тақырыбы ретінде ала отырып жұмыс
барысында келесі міндеттерімді орындамақшымын: ақшаның жалпы экономикалық
категория ретiндегi маңыздылығын, оның түрлерiн және экономикадағы негiзгi
қызметтерiн талдау; ақша айналысының механизмiн және одан туындайтын ақша
теорияларының қазiргi даму жағдайын анықтау және ақшаның нарықтық
экономикадағы негізгі қызметтерін талдай отыра, олардың маңыздылығын ашу
болып табылады.
Ал 1999 жылы ұлттық валютамызды ұлттық және әлемдiк валюталық
қатынастарды еркiн рыноктық түрде дамыту үшiн еркiн айналымға жiбердiк.
Бүгiнгi таңда ұлттық валютамыз күннен-күнге нығайып, елiмiздiң тұрақты
экономикалық өсуiне даңғыл жол ашуда.
Курстық жұмысымды орындау барысында келесі авторлардың ғылыми
еңбектерін қолдандым: О.И Лаврушина, С.Б. Мақыш, Баян Көшенова,
Ғ.С. Сейiтқасымов және т.б. авторлар еңбектері. Сондай-ақ еліміздің соңғы
жылдардағы экономикалық журналдары: Банки Казахстана мен РЦБК
журналдарын пайдаландым.
I НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДА АҚШАНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ .
1.1 Ақшаның қоғамдық өндiрiсте ерекше тауар ретiнде пайда болуы
Қоғамдық өндiрiс дамыған сайын, айырбас операциялардың жүргiзуге
көмектесетiн жалғыз тауардың бөлiнiп щығуының қажеттiгi пайда болды.
Ақшаның қарапайым, тұңғыш формалары осылайша дүниеге келдi. Әр халықта, әр
географиялық аймақта ақшаның шығу тарихы, олырдың түрлерi және құндары әр
түрлi болды. Алайда осындай әр түрлi көптеген заттардың айырбаста жүруi
олар барша территорияларда қызмет ете алмады. Ақыры тауар қатынастарының
дамуы ақшаның ролiн асыл металдарға: ақшаға және күмiске бекiттi. Бiрте-
бiрте осы ақшаларға таңба басылып олар монеталарға айналды. Яғни, ақшаның
бүгiнгi таңдағыдай көп түрлi, әр түрлi формада және күрделi сипат алғанға
дейiнгi кезеңде ақша теориялары ылғи да даму үстiнде болды. Оны келесi
ақшаның пайда болу ерекшелiктерiнен де көре аламыз.
Ақшаның өмiр сүруiндегi объективтiк қажеттiлiк ол тауар өндiрiсi
мен тауар айналысының болуына негiзделедi. Кез келген тауар айналысында
ақша айырбас құралы болып табылады. Тауар және ақша бiр – бiрiнен
бөлiнбейдi. Ақша айналысы болмаса, онда тауар айналысы да болмайды.
Ақша - жалпыға бiрдей эквивалент, ерекше тауар, онда барлық
басқа тауардың құны бейнеленедi және оның делдал ретiнде
қатысуыменнен тауар өндiрушiлер арасында еңбек өнiмдерiнiң айырбасы
үздiксiз жасала бередi.
Ақша тауардан дами отырып, тауар болып қала бередi, бiрақ бұл
тауар ерекше жалпылама эквивалент.
Жалпыға бiрдей эквивалент ролi тарихи түрде алтынға
бекiтiлген. Алтынның басқа тауарлардың құндылығын бейнелеу
қасиетi, оның табиғи қасиетi емес. К.Маркс айтқандай: “Табиғат
ақшаны жаратпайды. Алтынға бұл қасиет қоғаммен берiлгген”.
Ақша ежелгi заманда пайда болды. Олар тауар өндiрiсiнiң дамуындағы
бiрден-бiр шарт және өнiм болып табылады. “Тауар” – бұл сату немесе
айырбастау үшiн жасалынған еңбек өнiмi. Адам еңбегiнiң өнiмi, оны
өндiрушiлердiң белгiлi қоғамдық қатынастарын тудыра отырып, тауар формасын
қабылдайды. Заттардың тауарға айналуы ақшаның пайда болуындағы объективтi
алғышарттарды құрайды. Бiрақ кез-келген зат тауар бола алмайды. Егер
тұтыну құны өз сатып алушысын таппаса немесе қоғам тарапынан мойындалмаса,
онда оны дайындауға кеткен уақыттың рәсуә болғаны. Мұндай бұйым тауарлық
формаға ие емес, өйткенi оның қоғамға қажетi шамалы. Сондықтан да әрбiр
тауар қажеттi тұтыну құның алу құралы бола отырып , өзiнiң өндiрушiсiне
қатынасы бойынша айырбас құны ретiнде көрiнедi. “Айырбас құн тауарлардың
өзiнен бөлiнiп шыққан және олармен бiрге өз бетiнше өмiр сүретiн тауар, ол
ақша”.
Тауар айналысының тарихи эволюциялық даму процесiнде жалпы құндық
эквивалент немесе рәсiмделiнбеген ақша формасын, әр түрлi тауарлар
қабылдады. Әрбiр тауарлы шаруашылық уклад өз эквивалнтiн алға тартады.
Сонымен, бiрiншi, iрi еңбек бөлiнiсiнiң нәтижесiнде мал бағушылардың
бөлiнiп шығуымен мал (iрi қара) айырбас құралына айналды. Шалғынды
аудандарда – жылқы, сиыр және қой, ал шөл және шөлейт аудандарда – түйе, ал
тундрада – бұғы жалпы эквивалент қызметiн атқарады. Бұған бiрнеше мысалдар
келтiруге болады: латынның сөзi “пекуния” (ақша) “пекус (мал) сөзiнен
шыққан. “Рупа” (мал) сөзi үндiлердiң ақша бiрлiгiнiң атауы “рупия”
негiзiнде жатыр.
Алғашқы қауымдық құрылыс кезiнде бiр тауардың басқа бiр тауарға
айырбасталынуы барысында, айырбас құнның жай немесе кездейсоқ формалары
қолданылады ( 1 балта = 5 құмыра, 1 қой = 1 қап бидай).
Тауар өндiрiсiнiң өсуiне байланысты кездейсоқ айырбас жиiленедi. Жалпы
тауар массасының iшiнен барынша жиi айырбасталатын тауардың бөлiнiп
шығуымен құнның жай формасы толық формаға өте бастады. Осыдан келiп, құнның
толық немесе кең көлемдегi формасынан жалпы құндық формасына жасырын түрде
өту басталды. Бiрақ оның ролi бiр тауарға нық бекiтiлмеген едi. Бiртiндеп
жалпы құндық эквивалент ролiн белгiлi бiр тауарлар көптен атқара бастады
және осы тауарлар ақша деп аталынды. Құнның жалпы құндық формасы ақша
формасына айналды.
“Капитал” сөзiнiң шығуы да малмен байланысты, өйткенi ескi герман
тiлiнде бұл сөз мал басы санының көптiгiн бiлдiре отырып, меншiк иесiнiң
байлығын көрсеттi.
Солтүстiк халықтары ең бiрiншi айырбас құралы ретiнде жүндi
пайдаланды. Ежелгi скандинавтар көлемi бойыша әр түрлi тауарлар сатып алу
барысындақ құстардың, аңдардың жүндерiн пайдаланды. Жылы теңiздердiң
жағасын мекендеген тайпалар айналыс құралы ретiнде бақалшақ ақшаларды
пайдаланды. Көлемi түймедей ақшыл-қызғылт бақалшақ “кари” көптеп таралды.
Бақалшақ ақшалар тауар ақшалардың ең бiр тұрақты формасы болып табылады.
Бiздiң бүгiнгi күндерiмiзмге дейiн өмiр сүре отырып, олар ешкандай
өзгерiске ұшыраған жоқ.
Әлемде әр түрлi “экзотикалық” ақшалар болған. Королин аралдары
тобына кiретiн ява аралдарында осы күнге дейiн “феи” акша
айналысыда қызмет етедi. Олардың формасы дөңгелекше тас түрiнде келе
отырып диiрменнiң тасын еске түсiредi. Мұндай монеталардың диаметiрi
бiрнеше метрге жетедi. Сауда мәмiлесi орындалғаннан кейiн сатушыға
феяға бұрынғы иесiнiң белгiсiн өшiрiп, өзiнiң белгiсiн соғады.
Өнер мен жер игертушiлердiң бөлiнуiмен эквиваленттiң жетiлуi
жалғасты. Бөлiнушiлiк, бiрiгушiлiк, бiркелкiлiк мiнездемелерi бар
эквиваленттер пайда болды. Бұл аз бұзылатын өсiмдiк өнiмдерi – зәйтүн майы
, күрiш , кофе, какао, құйма түрiндегi тұздар т.б.
Жалпы эквивалент ретiнде металдарда пайдалана бастады. Ежелгi
Спартта, Жапонияда, Африкада темiр, мырыш, қорғасын, мыс, күмiс алтын
түрiндегi ақшалар қолданалыды. Рим императоры Диониссий сиракуз және орта
ғасырдағы ағылшын карольдары мырыш ақшаларды құйды. Қытайда және Ежелгi
Римде мыс ақша ретiнде пайдаланылды. XYII ғасырда Солтүстiк Америкада
ұсақ төлемдерге қорғасын дөңгелекшектерiн қолданылады .
Металл ақшаларының артықшылығы олар - бiркелкi, төзiмдi,
ұсақталынады. Металл ақшалардың кен таралуымен ақша есебiнiң салмақтық
жүйесi нақтылана түстi. Кейiн келе металдардың арасында басты роль алтын
мен күмiске өте басталды, өйткенi олар жалпы эквивалент үшiн аса
қажеттi сапаға ие . Монеталардың пайда болуы - ақшаның құрылуындағы
соңғы кезең болып табылады.
Ақша тауардан дами отырып, тауар болып қала бередi,
бiрақ тауар ерекше жалпылама эквивалент. Ақша - жалпыға бiрдей
эквивалент, ерекше тауар, онда барлық басқа тауардың құны
бейнеленедi және оның делдал ретiнде қатысуыменнен тауар өндiрушiлер
арасында еңбек өнiмдерiнiң айырбасы үздiксiз жасала бередi .
Монеталық ақша айналысы тарихында мынадай түсiнiктемелер бар:
Биметализм – жалпыға бiрдей эквивалент ролiн екi немесе одан да көп
металл атқарады, яғни айналыста алтын және күмiс монеталар пайдаланылады.
Монометализм – жалпыға бiрдей эквивалент ретiнде бiр ғана металл түрi
( алтын, күмiс, т.б.) қолданылатын ақша жүйесi. 3
Осылай, б.э. дейiн III – II ғ. римде мыс монометаллизмi, Ресейде 1843-
1852 ж.ж. аралығында – күмiс монометаллизмi 1897 ж. II Николай патша
тұсында енгiзiлдi.
Түрiкше “акче” сөзi, қазақша “ақша” , яғни “ақ” сөзiнен күмiс
монетаның түсiне қарап шыққан.
Металл ақшадан қағаз ақшаға ауысу себептерi:
1. Металл ақша айналысы өте қымбат болып келедi және капитализмнiң дамуымен
мүмкiн емес, себебi қымбат металдарды өндiру айналыс құралдарына деген
шаруашылықтың қажеттiлiгiнен әлдеқайда төмен;
2. Монеталардың тозуы және бүлiнуi;
3. Мемлекеттiк билiк пен жалған монеталарды жасаушылардың монеталарды
бұзуы;
4. Мемлекет шығындарын қағаз ақшаларды жабу үшiн шығарады.
1929 ж. ұлы депрессиядан кейiн ақшаның сандық теориясы өзiнiң күшiн
жоғалта бастады, себебi кейнсиандық теория ақша массасын емес, нақты
экономиканы басқаруға көп көңiл бөлдi.
“Монета” сөзiнiң шығуын римдiктердiң жүрегi саналатын шiркеу құдайы
Юнона-Монета есiмiмен байланыстырады, яғни сол шiркеуден берiлген ақшалай
қаражаттардың көмегiмен Римнiң эпир ханы пиррмен соғыста жеңiске жеткендiгi
туралы аңыз бар.
Алғашқы монеталар VII ғ. б.э.б Ертедегi Қытайда және ертедегi Лидия
мемлекетiнде пайда болды. Бастапқы кезде айналысты алтын монеталармен қатар
күмiс монеталар да қоса жүрдi. Қазiргi кезде алтынның негiзгi экономикалық
қызметiнiң мәнi, оның капиталды инфляциядан сақтау құралы ретiнде қызмет
етуiмен, несие алуды қамтамасыз ету құралы болуымен және маңызды
өнеркәсiптiк шикiзат болып қала беруiмен сипатталады.
Металдың ақша ретiнде қызмет етуiмен барып, одан бiрте – бiрте
монеталар пайда бола бастады. Көпестер классының бөлiнуiмен алғашқы
монеталар пайда болды. Олардың пайда болуы ақшаның қалыптасуындағы соңғы
кезеңдi сипаттайды.
Монета – ол формасы, сыртқы пiшiнi, салмақтық құрамы заңмен бекiтiлген
металдан жасалған ақша белгiсi. Монета бет жағы – аверс, келесi жағы –
реверс, кесiндiсi – гурт болып ажыратылады. Егер монетаның номиналды құны
құрамындағы металдың құнына сәйкес келсе, онда бұл толық құнды ақшалар.
Толық құнды еместерi биллонды ақшалар деп аталады.
Алтын айналысы тұсында құнның қағаздай белгiлерiнiң пайда болуының
мынадай объективтi қажеттiлiктерi болған:
• алтын өндiрiсi тауар өндiрiсiнiң артынан iлесе алмай, нәтижесiнде
айналыстағы ақшаға деген қажеттiлiктi толық өтей алмады;
• жоғары құнды алтын ақшалар ұсақ құнды айналымға қызмет көрсете алмады;
• алтын стандарты, жалпы алғанда өндiрiстi және тауар айналымын
ынталандырмады.
1.2 Aқшаның қызметтері
Ақша экономикадағы мәнiн өзiнiң атқаратын негiзгi қызметтерi арқылы
орындайды. Ақшаның әр қызметi тауар айырбасы процесiнен туындайтын тауар
өндiрушiлердiң өзара байланысының формасы ретiндегi ақшаның әлеуметтiк -
экономикалық маңызының белгiлi бiр жағын мiнездейдi. Ақша қазiргi
экономикада атқаратын бес түрлi қызметi бар:
1) Құн өлшемi және баға масштабы;
2) Айналыс (айырбас) құралы;
3) Төлем құралы;
4) Қорлану және қор жинау құралы;
5) Дүниежүзiлiк ақша.
1) Ақша құн өлшемi қызметi. Ақша жалпыға бiрдей балама ретiнде
барлық тауарлардың құнын өлшейдi. Құнның өлшем қызметi тауар өндiрiсi
жағдайында туындайды. Бұл ақшаның барлық тауарлар құнының өлшемi ретiндегi
қабiлеттiлiгiн бiлдiредi, бағаны анықтауда делдал қызметiн атқарады.
Өзiнiң жеке құны бар тауар ғана , құн өлшемi бола алады. Яғни, бұл қызметтi
толық құнды ақшалар атқарады. Ақша еңбек өлшемi – ол жұмыс уақытын емес,
осы еңбекпен құрылған құнды көрсетедi.
Ақша құн өлшемi қызметiн идеалды, оймен ойлау арқылы орындайды. Яғни
тауардың құнын өлшеу ақшаға айырбасталғанына дейiн орындалады, сонымен
құнның тауар формасынан ақша формасына айналуы үшiн тауардың бағасын
белгiлесек жеткiлiктi.
Ақша түрiндегi көрiнетiн тауардың құны, оның бағасы болып табылады.
Баға – тауар құнының ақшалай көрінісі болып табылады. Ол тауарды өндіру
мен өткізуге кететін қоғамдық қажетті еңбек шығындарымен анықталады, яғни
баға құл тауардың қоғамдық танылған құны болып табылады.
Толық құнды ақша айналысы жағдайында алтынның бағасы болған жоқ.
Ақшаның өз бағасы болмайды, олардың құны өздерiмен анықталуы мүмкiн емес.
Бағаның орнына ақшалар кез-келген тауарларсанын сатып алу мүмкiндiгi бар.
Сатып алу қасиетiмен ерекшеленедi.
Құн өлшеу қызметi жалпы эквивалент ретiнде ақшаның тауарға деген
қатынасын көрсетедi. Бiрақ тауардың бағасын анықтау үшiн баға масштабы
қажет. Металл ақша айналысында мемлекет заңды түрде баға масштабын тұрақты
етiп ұстады. Металдың салмақтық санын ақша бiрлiгiне бекiттi. Алғаш рет
монеталар соғыла бастағанда баға масштабы олардың салмақтық құрамына сай
келдi. Мысалы, фунт стерлинг алғашында күмiстiң фунты есебiнде пайда
болды. Тарихи даму барысында баға масштабы ақшаның салмақтық мазмұнынан
ерекшелене түстi.
Құн өлшемi және баға масштабы ретiндегi ақша қызметтерiнiң арасында
едәуiр айырмашылықтар бар. Құн өлшемi – мемлкетке тәуелдi емес ақшаның
экономикалық қызметi болып табылады. Ол құн заңымен анықталады. Баға
масштабы және құнды емес тауар бағасын көрсету үшiн қызмет етедi.
Металл айналысы кезінде бағалардың масштабы ақшалай металдың салмақтық
көлемі деп аталады, ол кез келген елде ақша бірлігі ретінде және басқа
барлық тауарлардың бағаларын өлшеу үшін қызмет етеді. Егер ақша ретінде
алтын есептелетін болса, онда бүкіл тауарлық әлем алтынның әр түрлі
көлеміне теңестіріледі.
2) Ақшаның айналыс құралы қызметі. Ақша айналыс құралы қызметiнде
тауарларды өткiзудегi делдал болып табылады. Ақшаның айналыс құралын
негiзiнен әйгiлi экономис А.Смит құптаған болатын.
Тауарлар бiр қолдан екiншi қолға ауыса отырып, өзiнiң тұтынушысын
тапқанға дейiн ақша үздiксiз айналыста болады.
Тауар айналысы кезiнде, ақша делдал ролiн атқарады, ал бұл кездегi
сатып алу және сату актiсi ерекшеленедi, уақыты мен кеңiстiгi бойынша сай
келмейдi. Сатушы, тауарын сатғаннан кейiн, басқа тауарды сатып алуға әр
уақытта асықпайды. Ол тауарды бiр нарықта сату, ал басқа нарықтан сатып
алуы мүмкiн. Делдал ретiндегi ақшаның көмегiмен уақыт пен кеңiстiктегi
өзара сай келмеушiлiк жойылды.
Өзiнiң құнын өткiзгеннен кейiн, айналыстан кететiн тауарларға
қарағағанда, ақшалар айналыс құралы ретiнде барлық уақытта осында қалып
отырады және сату-сатып алу процесiне қызмет етедi.
Айналыс құралы ретiнде ақша қызметтерiнiң ерекшелiктерi мыналар:
• Тауар мен ақшаның қарама-қарсы қозғалысы;
• Оны идеалды ақшалар емес, нақты (қолма-қол) ақшалар орындайды;
• Ақшаның бұл қызметiнде тауарларды айырбастау өте тез орындалатын
болғандықтан, оны нағыз ақшалар емес (алтын), оны ауыстырушылар – ақша
белгiлерi орындайды.
Бiрақ бұл, несие және қағаз ақшалар ақшылы тауармен (алтын) байланысты
емес деген сөз емес. Бұл байланыс несие ақшалардың алтын нарығында жасырын
айналыс болуыменен түсiндiрiледi.
Ақша айналыс құралы қызметiн атқаратын болғандықтан, айналыс
қажеттiлiгi олардың саны өткiзiлуi тиiс тауарлардың бағасы мен массасы
негiзiнде, яғни өткiзiлуi тиiс тауарлар бағасының сомасы мен анықталады.
Егер ақшаның айналыстағы масасы тауар массасынан көп болса, одан бұл
олардың құнсыздануына, яғни инфляцияға алып келедi.
3) Ақша төлем құралы қызметі . Тауар айналысы ақша қозғалысы мен
байланысты. Бiрақ ақша қозғалысы мiндеттi түрде тауар қозғаласымен бiр
уақытта тоғысуы тиiс емес. Ақша құнның еркiн формасында көрiнедi.
Олар өтiзуi процесiн еркiн аяқтайды. Ақшаның қозғалысы тауар
қозғалысынан ерте немесе кеш жүруi мүмкiн.
Егер тауар мен ақшаның қарама - қарсы қозғалысы болмаса, яғни
тауар төлем ақы түскенге дейiн сатып алынған немесе керiсiнше
болса, онда бұл жағдайда ақшалар төлем құралы қызметiн атқарады.
Ақшалар төлем құралы ретiнде тек қана тауар айналысына ғана
емес, сонымен бiрге қаржы – несие қатынастарына да қызмет етедi.
Барлық ақшалай төлемдердi төмендегiдей етiп топтатуға болады:
• Тауарларды және қызметтердi төлеуге байланысты мiндеттемелер;
• Еңбек ақы төлеуге байланысты мiндеттемелер;
• Мемлекетке қатысты қаржылық мiндеттемелер;
• Банктiк қарыз, мемлекеттiк және тұтыну несиесi бойынша борыштық
мiндеттеме;
• Сақтандыру мiндеттемелерi;
• әкiмшiлiк - сот сипатындағы мiндеттемелер және басқалары .
Ақша төлем құралы ретiнде айналыс құралынан өзара
айырмашылықтары бар. Бұл қызметте ақшалар делдал болып табылмайды, ол тек
қана сату-сатып алуды аяқтайды. Нәтижесiнде тауарларға қатынасты ақшаның
өз бетiнше еркiн қозғалысы байқалады. Тауарды несиеге сатып ала отырып,
сатып алушы сатушыға ақшаны берудiң орнына, борыштық мiндеттеменi жазып
ұсынады. Бұл борыш өтелгенкезде, ақша төлем құралы ретiнде қызмет
атқарады.
Төлем құралы ретiндегi ақшаның қызметi оның бұдан бұрын қарастырылған
қызметтерiнен айырмашылығы болғанымен ол олармен берiк байланысты екенi
анық. Ақшаның төлем құралы ретiде қызмет етуiнiң дамуы резервтiк қор
құрудың, яғни ақшаның қор және қазына жинау қызметтерiнiң туындауының қажет
екенiн көрсетедi.
4) Ақшаның қорлану және қор жинау құралы ретiнде. Ақшаның төлемi және
айналыс құралы қызметтерi ақшалай қорлардың құрылуын талап етедi. Ақшаның
қорлануын қажеттiлiгi Т – А – Т айналымының екi актiлерге Т – А және А – Т
айырылуымен байланысты.
Капиталистiк қоғамдық формацияға дейiнгiлер үшiн байлықты “таза
қазына” формасында жинақтау, яғни ақшаның қарапайым қорлануы тән келедi.
Бұл экономикалық дамуға ешқандай да ықпал еткен жоқ, себебi олар шын
мәнiсiнде айналыстан тыс жатқан ақшалар балды. Капитализм тұсында бұл
қазыналар неиселiк жүйе және қор биржалары арқылы пайда әкелетiн капиталға
( өнеркәсiптi немесе сауда ) айналады. Қазына жинау қызметiнiң қажеттiлiгi
тауар өндiрiсiмен байланысты болады. Айналым капиталын немесе тұтыну
заттарын алу үшiн ең бастысы ақшаны жинау қажет.
Әрбiр тауар тек қана жекелеген қажеттiлiктi анықтайды және олар жалпы
байлықты бiлдiрмейдi. Толық бағалы ақшалар (алтын) материалданған құнның
формасы ретiнде байықтың жалпы өкiлiн сипаттайды. Демек , қазына жинау
құралы қызметiн тек қана толық бағалы немесе нағыз ақшалар орындауы мүмкiн.
Қазыналарды қорландыру – алтын монеталар мен алтын құймаларын жинақтау
түрiнде жүзеге асады. Металл ақшалар айналысы тұсында қазына жинау тек
қана ақша айналысын реттеушi ролiн атқарған болатын. Өндiрiстiң және тауар
айналысының кеңеюi барысында металл ақшалар қазынадан айналысқа шығып
отырады немесе керiсiнше .
Несиелiк және қағаз ақшалар қазына жинау құралы қызметiн атқара
алмайды, себебi олардың меншiктi құны жоқ. Бiрақта осы қызмет негiзiнде
олар қорлану қызметiн жүзеге асырады.
Ақша айналыс саласынан уақытша шығып қалғаннан кейiн олар қорлана
бастайды. Қорлану қызметiнде ақша өзiнiң сол формада сақтай отырып, олар
кез-келген уақытта айналысқа төлем немесе айналым құралы ретiнде түсе
алады. Шынында да бұл елдегi ақша айналысының тұрақтылығы жағдайында, яғни
инфляцияның болуына байланысты ғана мүмкiн.
Тауар өндiрiс жағдайында қорлану екi формада жүредi:
• кәсiпорындар мен ұйымдардың есеп айырысу және депозиттiк шоттарындағы
ақшалай қаражат қалдығы түрiнде ұжымдық қорлану;
• банктердегi салымдар, мемлекеттiк облигациялар.
5) Дүниежүзiлiк ақша қызметi. Тауар шаруашылығының кеңеюi,
шаруашылық байланыстардың интернационалдануы, дүниежүзiлiк нарықтың пайда
болуы дүниежүзiлiк ақшалар қызметiнiң пайда болуына сбеп болады.
Дүниежүзiлiк ақшалар интернационалдық құн өлшемi, халықаралық төлем және
сатып алу құралы ретiнде қызмт етедi.
Бұл қызметтi бастыпқыда толық бағалы ақшалар(алтын) , ал кейiннен
нағыз ақшалар (шетел валютасы) атқарады. 1867 жылы Париж келiсiмi
дүниежүзiлiк ақша қызметiн алтынға балап бекiттi.
Бреттон – Вудстағы (1944 ж) мемлекетаралық келiсiмге келу, доллар
мен фунт стерлингке резервтiк валюталар мәртебесiн бердi. Кейiннен
дүниежүзiлiк ақшалардың жаңа формалары: СДР – арнайы қарыз алу құқығы;
ЭКЮ – еуропалық есепке алу бiрлiгi пайда болды. Ал 1999 ж. 1 қаңтарынан
бастап Еуропаға ынтымақтастық елдердiң ортақ ақша бiрлiгi “еуро” айналысқа
шықты.
Ақша - өндiру мен бөлу процестерiнде адамдар арасындағы белгiлi
бiр эканомикалық қарым-қатынастарды көрсететiн, тарихи даму
үстiндегi эканомикалық категория болып табылады. Эканомикалық
категория ретiнде ақшаның мәнi оның үш қасиетiнiң бiрiгуiмен
көрiнiс табады. Оларға:
- Жалпыға тiкелей айырбастау ;
- Айырбас құнының дербес формасы ;
- Еңбектiң сыртқы заттық өлшемi .
Жалпыңа тiкелей айырбасталу формасында ақшаны пайдалану
кез-келген материалдық құндылықтарға ақшаны айырбастау
мүмкiншiлiгiнiң бар екендiгiн көретедi, яғни оның өтiмдiлiк қасиетi.
Социализм жағдайында бұл мүмкiндiк елеулi қысқарды және тек
қоғамдық жиынтық өнiмдi пайдалану және бөлумен ғана шектелдi.
Кәсiпорындар жер, орман, жер асты байлықтары сатылмады және сатып
алынбады. Қазiргi кезде жекешелендiру процесстерiнiң жүруiмен
байланысты, жалпыға тiкелей айырбастау формасында ақшаны пайдаланудың
көлемi едәуiр кеңiдi.
Ақшаның айырбас құнының дербес формасы ретiнде пайдалану
тауарларды тiкелей өткiзумен байланысты емес. Ақшаны бұл формада
қолдану жағдайлары, олар несие беру, бюджеттiң кiрiстерiн қарыздық
берешектердi өтеу, мемлекттiк бюджеттiң кiрiстерiн қалыптастыру,
өндiрiстiк және өндiрiстiк емес шығындарды қаржыландыру, Ұлттық банктер
несиелiк ресурстарды басқа банктерге сатуы және т.б
Еңбектiң сытрқы заттық өлшемi тауарды өндiруге жұмсалған
еңбектiң, олардың ақша көмегiмен өлшену мүмкiн құнын анықтау арқылы
көрiнедi.
II АҚШАНЫҢ ДАМУЫНДА ҚАЛЫПТАСҚАН ТЕОРИЯЛАР
Ақшаның тарихи қалыптасуының осы кезге дейiнгi дамуында қоғамдық
өндiрiстердiң және экономикалық құрылымдардың өзгеруiмен бiрге ақша
теориясы да ылғи да даму үрдiсiнде болды. Жалпы экономикалық дамуда ақшаның
үш теориясын атап көрсеттуге болады. Әрине олар қоғам дамуымен бiрге
өздерiiнң формаларын да өзгертiп келедi.
2.1 Ақшаның металдық теориясы.
Ақшаның металл теориясы XV-XVII ғғ. ерте кезеңдерінде , яғни
капиталдың алғашқы қорлану дәуірінде қалыптасқан. Бұл теорияның өкiлдерiне
капиталдың алғашқы қорлану кезеңiндегi меркантелистер, Англияда –
У.Стэнфорд, Т.Мэн, Д.Норе, Францияда – А.Монкретьен жатады. Оларға қоғамның
байлығын ақшамен өлшеуге, сонымен қатар ақшаны бағалы металдармен бiрдей
деп санау тән болған. Олардың пiкiрiнше қоғамның нағыз байлығы алтын мен
күмiс, яғни бұлар өзiнiң табиғаты бойынша нағыз ақшалар болып табылады.
Ақшаның металдық теориясы фетишистiк сипатта, себебi бұл теорияның
пайымдауынша ақшаның ролiнде алтын, күмiс сияқты кез-келген бағалы металл
бола алады, ал адамдардың тауар шаруашылығындағы ақшада адамдардың
өндірістік қатынастарын назардан тыс қалдырады.
Аталған теорияны ұстанушылар қоғам байлығының қайнар көзі сыртқы сауда
болып табылады – дейді және белсенді сальдо мемлекетке алтын мен күмістің
келуін қамтамасыз етеді – пайымдайды. Қазіргі авторлар ерте металлизм
теориясының қателігі – біріншіден, байлықтың көзі ретінде қоғамда еңбек
етудің нәтижесінде өндірілген материялдық құндылықтардың жиынтығы емес,
асыл металлдар болса; екіншіден, металл ақшалардың айналымында олардың
(металл ақша) орнын басатын, яғни қағаз ақшаларға ауысудың мақсатқа
лайықтылығы мен қажеттілігі теріске шығарылып келуінде деп есептейді.
Ресейде металдық теорияның өкiлi атақты мемлекеттiк қызметкер
М.М.Сперанский (1771-1839 ж.ж.) болып табылады. Ақша туралы оның
теориясының барлық пайымдауларының негiзi – ақшаға тек нағыз бiр ғана ақша
деп қарау керек деген көзқарасы бар. Сперанский ең мықты ақша материалды
күмiс деп санады. Ақшаның қызметтерiн орындауда металдың қатысуы XIX ғ.
теоретиктермен қолданылған. Бұл iс жүзiнде тек бiр тарихи кезең, яғни ақша
жүйесiнiң жоғары және күрделi формаларына өту кезеңi болды. Алтын
айналысының тар мағынада қолданылуы XIX ғ. дүниежүзiлiк экономиканың
шеңберiне сыймады. Өндiрiстiң дамуы ақша базисiнiң адекватты түрiнiң
болуын талап еттi. Объективтi түрде, металдық жүйенiң негiзiнде жаңа төлем
әдiстерi мен формалары қалыптасты, олар несиеге негiзделдi.
Немiс экономистерi ақша деп тек қана бағалы металдарды емес, сондай-ақ
металға айырбасталатын Ұлттық банктiң банкноталары да аталады деген. Ол
кездерi ақшаның металдық теориясы ақша реформасына негiзделiп қолданылады.
Екiншi дүниежүзiлiк соғыстан кейiн француз экономистерi Ж. Рюэфф және М.
Дебре, ағылшын экономисi Р. Харрд халықаралық айналысқа алтын стандартын
енгiзу идеясын ұсынады. Себебi 70-шi жылдардың басында жойылған Бреттон –
Вуде валюталық жүйенiң орнына жаңа алтын стандартын енгiзуге тырысқан.
Жекелей алғанда, АҚШ –тың экс-президентi Р. Рейган сайлау алдындағы күрес
кезiнде алтын стандарты қайта оралуы мүмкiн деп санады. 1981 жылдың
қаңтарында, ол президент болып тұрған кезiнде осы мәселе бойынша арнайы
комиссия құрады, бiрақ ол комиссия алтын стандартын енгiзу онша қажет емес
деген шешiмге келедi. Жалпы алтын стандартының мағынасы нарықтың
күрделенуi, ұлғаюы және дамуымен байланысты өзгередi.
Германияда XIX ғ. екінші жартысында алтынмонетарлық стандарттың
енгізілуімен металл ақшаның теориясы дүниеге келді. Бұл оның бірінші
метаморфозасы болды, неміс экономистері (К. Книс және т.б) ақша деп тек
асыл металдарды емес, металға ауыстырылатын банкноттарды да санады.
Екінші метаморфоза бірінші дүние жүзілік соғыстан кейін болды, оның
өкілдері алтынмонетарлық стандартты қалпына келтірудің мүмкін емстігін
мойындап, алтын монометализмнің жаңа кесілген формаларын: алтын құйма және
алтын – дивиздік стандарттарды енгізуге, теорияларын әдістеуге тырысты.
Ақшаның металл теориясының үшінші метаморфозасы екінші дүние жүзілік
соғыстан кейін болды. Оның өкілдері (Ж.Рюэфф, М.Дебре, Р.Харрод)
халықаралық айналымға алтын стандартты енгізуге қажеттілік идеясын ұсынды.
Сонымен, өндірістің, тауар айналымының дамуымен металл айналысының
ауқымы XX ғасырда тар болып шықты және металл жүйесінің ішінде кредитде
негізделген, сапалы жаңа төлем әдістері мен айналыс формалары пісіп –
жетіле бастады.
Қағаз – несиелiк ақшаларды алтын қорымен жасанды түрде үйлестiру
натуралдық айырбас формасына немесе бақыланбайтын стихиялы ақшалай
эквивалентке әкелiп соқтыруы сөзсiз, өйткенi алтын қорының өсiмi физикалық
тұрғыдан экономикалық дамуға қарсы тұра алмайды, сөйтiп бұл ақша бiрлiгi
құнының тым аса ұлғаюына әкелiп соқтырып, соның салдарынан ақшаның
айырбасталынуы тәрiздi аса маңызды қасиетiнiң (экономикалық бөлiнгiштiк)
жоғалуы т.б. пайда болды.
Қазiргi кезде алтынның негiзгi экономикалық қызметiнiң мәнi, оның
капиталды инфляциядан сақтау құралы ретiнде қызмет етуiмен, несие алуды
қамтамасыз ету құралы болуымен және маңызды өнеркәсiптiк шикiзат болып қала
беруiмен сипатталады.
Металдың ақша ретiнде қызмет етуiмен барып, одан бiрте – бiрте
монеталар пайда бола бастады. Көпестер классының бөлiнуiмен алғашқы
монеталар пайда болды. Олардың пайда болуы ақшаның қалыптасуындағы соңғы
кезеңдi сипаттайды.
Монета – ол формасы, сыртқы пiшiнi, салмақтық құрамы заңмен бекiтiлген
металдан жасалған ақша белгiсi. Монета бет жағы – аверс, келесi жағы –
реверс, кесiндiсi – гурт болып ажыратылады. Егер монетаның номиналды құны
құрамындағы металдың құнына сәйкес келсе, онда бұл толық құнды ақшалар.
Толық құнды еместерi биллонды ақшалар деп аталады.
Монеталық ақша айналысы тарихында мынадай түсiнiктемелер бар:
Биметализм – жалпыға бiрдей эквивалент ролiн екi немесе одан да көп
металл атқарады, яғни айналыста алтын және күмiс монеталар пайдаланылады.
Монометализм – жалпыға бiрдей эквивалент ретiнде бiр ғана металл түрi
( алтын, күмiс, т.б.) қолданылатын ақша жүйесi.
Осылай, б.э. дейiн III – II ғ. римде мыс монометаллизмi, Ресейде 1843-
1852 ж.ж. аралығында – күмiс монометаллизмi 1897 ж. II Николай патша
тұсында енгiзiлдi.
Түрiкше “акче” сөзi, қазақша “ақша” , яғни “ақ” сөзiнен күмiс
монетаның түсiне қарап шыққан.
2.2 Ақшаның номиалистiк теориясы.
XVII-XVIII ғғ., ақшаның номалистік теориясы өкілдері ағылшын
ғалымдары Дж. Беркли мен Дж. Стюарт, А. Смит болып табылады.
Меркантелистердiң металлизмге қарсы iс әрекетiнен ақшаның номиналистiк
теориясы пайда болды. Бұл теория ақша айналмында құнсыз монеталар қаптап
кеткен кезде қалыптасты. Бұл ғалымдар ақшаны мемлекет жасайды деп және оның
бағасы атаулы құнмен (номинал) және ақша болып табылатын баға масштабымен
анықталады деп есептеген. Олар ақшаны тек техникалық ауыстырудың таза
құралы деп қарастырып, оның құндылық табиғатын толық теріске шығарды. Тауар
өндiрiсi мен айналымының өсуiне байланысты металл монеталарды вексель,
банкнот түрiндегi несиелiк айланыс құралдарына жартылай ауыстыру бiртiндеп
орын алды. Ақшалар мен бағалы металдардың арасындағы iшкi байланыстарды
жоққа шығара отырып, номиналистер құн белгiлерiнiң жүру құқығын негiздедi,
ол үшiн олардың металдық құрамын белгiледi.
Ақшаның номиналистік теориясының негізгі идеялары төменде келтірілген:
• ақша тамаша есептеу бірлігі болып табылады, оның көмегімен ақшаның
салыстырмалы құны анықталады;
• бірдей бөліктері бар тамаша масштаб болып табылатын талған бірлікте
ешқандай ішкі құн болмайды.
Сонымен номиналаистер ақшаның құндық жаратылысын толық жоққа шығара
отырып, оларды техникалық айырбас құралы ретiнде қарастырады. Адам
Смиттiң айтуынша, ақша – бұл айырбас процесiн жеңiлдететiн техникалық
дөңгелек, айырбас және сауда құралы. Ол ақшаның құны екi жақты мәнге ие дп
санайды:
• Қандай-да бiр заттың пайдалылығын көрсетедi;
• Басқа тауарды сатып алу мүмкiндiгi,
XIX ғ. аяғында және XX ғ. басында саяси экономияда номинализм үстемдiк
ете бастады. Бiрақ бұрынғы номинализмнен айырмашылығы оның объектiсiне
қағаз ақшалар жатады.
Номинализмнiң мәнi немiс экономисi Кнаптың (“Государсвенная теория
денег”, 1905 ж.) еңбегiнде жақсы берiлген. Оның негiзгi ережелерi
төменгiдей құрылған:
• Ақша – құқықтық тәртiптiң өнiмi, мемлекеттiк билiктiң туындысы;
• Ақша мемлекеттiк хартальдiк төлем құралы, яғни ол мемлекеттiң төлем
күшiмен жасалған төлем белгiлерi болып табылады;
• Ақшаның негiзгi қызметi – төлем құралы. Ол ақшаның мәні белгілердің
материалында емес, олардың қолдануын реттейтін құқықтық нормаларда, деп
жазды.
1929 – 1933 жж. экономикалық дағдарыс тұсында номинализм әрi қарай
дами түстi. Сөйтiп, Дж.М. Кейнс (1930ж. “Трактат о денгах”) алтын
ақшаларды “жабайылық сарқыншағы”, “арбаның бесiншi дөңгелегi” деп
хабарлайды. Ол идеалды ақшаларға қоғамның өркендеуiн үнемi қамтамасыз етiп
отыратын қағаз ақшаларды жатқызды. Кнапп теориясының жеңiсi деп қарастырды.
Кейнс барлық өркениеттi ақшалар қарапайым түрiнде қалып, кнапптық партализм
толық жүзеге асты деп санады.
Ақшаның номиналистiк теориясы жағында американ экономиксi П.
Самуэльсон да болды. Ол ақшалар өткен уақытта ғана тауармен байланыста
болса, ал алдағы уақытта ақшалар шартты белгiге айналуда деп сендiредi.
“Экономика” шығармасында ол: “Тауар ақшалардың дәуiрiн қағаз ақшалар
алмастырды. Қағаз ақшалар ақшаның мәнiн, iшкi табиғатын ашады. Ақша
дегенiмiз ол жасанды әлеуметтiк шарттылық” – деп жазды.
Номиналистік теорияның пайымдауынша, қағаз ақша адам еркімен пайда
болды, мемлекетпен жасалды, ал шын мәнінде ақша – металды қатынастардың
белгілі заңдылығы мен айналымның қосымша құралға қажеттілігі туындағаны,
бағалы металдарды өңдеу өндірісінің жетімсіздігі нәтижесінде пайда болды.
Қағаз ақшаның өлшем мөлшерінің қызметі мен өткіншілігі – мінсіз қатынас
құралы ретінде тиімділігіне байланысты болып шықты.
Номинализм үстемдік жағдайға XIX ғ. аяғы мен XX ғ. басында қол
жеткізді. Бірақ, оның ерте кезеңдік номинализмнен айырмашылығы – оның
қорғау объектісі болып құнсыз ақша, яғни объектiсi қағаз ақша болды.
Қағаз ақшалардың пайда болуы металл айналысының объективтi
заңдылықтары мен капитализм тұсындағы тауарлы өндiрiстiң дамуымен
сипатталатын ақша айналымына деген қосымша қажеттiлiктерiмен байланысты.
Бiрақ қағаз ақшаның шығу тарихы б.ғ.д. I ғ. тән, яғни ол кездегi
терiден жасалған ақшаларға байланысты. Бұл уақытта Қытайда ақ бұғы
терiсiнен жасалған ақшалар пайда болды. Ақ бұғылардың барлығы император
меншiгiнде болған.
Нағыз қағаз ақшалардың пайда болуы Шынғысханның немересi Хубила ханмен
байланыстырылады.
XVII ғ. алдындағы капиталистiк тауарлы өндiрiстiң дамуымен қағаз
ақшаның қолданылуы өрiс ала бастады. Қағаз ақшалар 1690 жылы Солтүстiк
Американың Британиялық отар елдерiнде, 1716 ж. Францияда, 1795 ж. АҚШ-та,
1762 ж. Австралияда пайда болды. Ресейде алғашқы қағаз ақшалар 1769 ж. II
Екатерина тұсында пайда болды.
Сырттай қарағанда, қағаз блгiлерi мемлекет тарапынан жасалынған –
толық құнды ақшаның орнын алмастырушылар тәрiздi әсер етедi деген ой туады.
Шыында олар металл ақшаның номиналды құнының нақты құнынан ауытқуынан
көбеюi есесiнен пайда болды.
Металл ақшадан қағаз ақшаға ауысу себептерi:
1. Металл ақша айналысы өте қымбат болып келедi және капитализмнiң
дамуымен мүмкiн емес, себебi қымбат металдарды өндiру айналыс құралдарына
деген шаруашылықтың қажеттiлiгiнен әлдеқайда төмен;
2. Монеталардың тозуы және бүлiнуi;
3. Мемлекеттiк билiк пен жалған монеталарды жасаушылардың монеталарды
бұзуы;
4. Мемлекет шығындарын қағаз ақшаларды жабу үшiн шығарады.
Осыған байланысты, К. Маркс атап көрсеткендей: “өзiнiң айналыстағы
делдалы ретiнде алтын әр түрлi өзгерiстерге ұшырады, тiптi жай ғана бiр
жапырақ қағазға дейiн жұқарды.
Қағаз ақшалар ақшаның номиналдық құрамының нақты құрамынан бiртiндеп
бөлiнуi нәтижесiнде пайда болған құн белгiсiнiң ақырғы формасы.
Қағаз ақша мемлекеттiң өз шығындарын табу үшiн шығарылатын, әдетте
металға айырбасталмайтын, ерiксiз номиналға ие ақша белгiсi.
Қағаз ақшалар толық құнсыз болып келедi, себебi, өзiнiң дербес құны
жоқ. Оларды шығаруға кеткен шығындар өте аз. Заңды төлем құралы болып
тұрған кезде ғана олар өздерiнiң сатып алу қабiлетiн сақтай алады.
Егер “нағыз” ақшалар айналыста өзiнiң меншiктi құнының арқасында
жүрсе, ал қағаз ақшалар айналыс процесiнде нарықтық құнға ие болады.
Мемлекет сол елдiң көлемiнде ғана оларға ерiксiз өзiндiк құн белгiлейдi.
Осылайша , Қазақстанда 1993 жылы ең iрi капюрда 100 теңге, 1994 жылы 200
және 500 теңгелiк капюрлар шығарылған болатын.
Ақшалар ешқашанда алтынға ауыстырылаған. Бiрақ кейбiр жағдайларда
мемлекет айналысқа шығарылған қағаз ақшаларды толық номиналдық бағасы
бойынша алтынға ауыстырған кездерi болған. Қағаз ақшалардың өзiнiң меншiктi
құны болмағандықтан да , олар айналыс саласындағы ақшаның қызметтерiн толық
құнды ақшалардың қызметтерi арқылы атқарады.
Қағаз ақшалардың меншiктi құндарының болмауына байланысты олар
өздерiнiң жаратылысына қарай тұрақсыз және құнсыздануға икемдi келедi.
Ақшаның құнсыздануы әр түрлi себептерге байланысты болады: бюджет
тапшылығын, әскери және басқа да өндiрiстiк емес шығындарды жабуға артық
ақшалардың шығарылуы; пассивтiк төлем балансының салдарынан алтынға
дүниежүзiлiк ақша ретiнде сұраныстын ұлғаюы; еңбек өнiмдiлiгiнiң төмендеуi
және тауар массасының қысқаруы, т.б.
Сонымен, номинализм теориясының сипаты: ақша тауардан ғана пайда
болмайды, олардың көп қызметтерінен бас тарту, ақшаны құн масштабымен
теңдестіру, өте оңды сан болып табылады.
2.3 Ақшаның сандық теориясы.
Ақшаның сандық теориясы XVI ғ. пайда болды, ол тауарлық құн деңгейі
мен ақшаның құны айналымдағы санына байланысты деп түсіндіреді. Бұл
жорамалды француз Жан Боден ойлап тапты. Оның пайымдауынша, Батыс Еуропада
тауардың қымбаттауына бағалы металдардың көп әкеліне бастауы әсерін
тигізді, бұл жағдай ақша санының көбеюіне әкеліп соқты, ақша санымен
тауардың бағасы өсті.
Кейінірек мұндай пайымдауды ақшаның сандық теориясының басқа өкілдері
Д. Рикардо, Ш. Монтескье, Д. Юм, Дж. Миль т.б қолдады. Олар аталған
теорияға айналымдағы ақшаның сандық өзгерісі мен оның құнының арасындағы
пропорционалдықты әкеліп қосты.
XX ғ. басында ақшаның сандық теориясы батыс экономикалық ілімінде
классикалық емес өндіріс иеориясының маңызды бөлігі ретінде үстемдік алды.
Негізінде, трансакциондық және кембридждік бағыттар пайда болды.
Трансакциондық ақшаның сандық теориясының негізін американдық ғалым М.
Фишер қалады. Оның теориясында белгілі – бір мерзімде тауар айналымының
саны – орта жылдамдықта ақша санының өндірілуі және сатылған тауарлардың
саны орта бағамен анықталады делінген. Сонымен қоса, осы тұрғыда олар екі
элементтің: ақша айналымының жылдамдығы сатылған тауарлардың санына әсер
етпейді деп есептелген. ОЛ қысқа мерзім ішінде аталған шамалар өзгеріссіз
қалады деп болжады: ақша айналымының жвлдамдығы кредит дамуының деңгейі,
байланыс құралының күйі сияқты ұзақ мерзімді факторлармен анықталады, ал
тауар өндірісі ресурстардың жетімсіздігімен шектеледі. Сонымен, М. Фишер,
“Ақшаның саны – баға деңгейі” – жалғыз себепті байланыс болып табылады –
деп қарастырды, яғни айналымдағы ақшаның саны баға деңгейіне тікелей әсер
етеді.
Алдымен баға өзгерісінің бірінші себебі ақша салмағы (ақша саны) болып
табылады. Ақша салмағының өзгерісі бағалардың өзгерісіне сәкес келеді. Оның
негізгі сандық теориясының формуласы:
MV = PQ
Мұнда, Q – тауарлық мәмілелер саны,
V – ақша айналымының жылдамдығы,
М – ақша салмағы, Р – баға
Ьұл теңдеу ауыстыру теңдеуі деп аталады. Ол ақша айналымында маңызды
өзара қатынастардықалыптастыруға мүмкіндік туғызды, М (ақша салмағы) мен Р
(баға деңгейі) көрсеткіштерінің арақатынасын нақтылап берді.
Ақшаның сандық теориясының кембридждік бағытын ағылшын экономистері
Кембридж университетінің профессорлары А. Маршалл, А. Пигу, Д.
Робертсондар дамытты, оларды монетаристер деп атады. М. Фишерден
айырмашылығы, олардың теориясының негізіне ақша айналымы емес, шаруашылық
субъектілердегі қаржылардың ахуалы алынды.
Кембридждік бағыт тауар айналымы мәмілелерінің сомасы М. Фишердің
есептеуі сияқты сатылған тауарлар санын орташа бағаға көбейтіліп,
анықталады. Бірақ, сонымен қоса, егер М. Фишер айналым жылдамдығын
константа ретінде қабылдаса, Кембридждік бағыт бұл жағдайды психологиямен,
яғни айналым қатысушылардың әдетімен байланыстырады.
Кембридж мектебінің формуласы мынадай:
PY = TV+DV1
Мұндағы: P – бағаның жалпы деңгейi;
Y - өндiрiс көлемi;
T – ақша белгiлерiнiң саны;
D – депозиттер;
V және V1 – ақшаның және депозиттiң айалыс
жылдамдығы.
Бірақ, екі бағыттың соңғы қорытындысы бірдей. Ақша санының өзгерісі тауар
бағасы өзгерісінің жалғасы емес, себебі болып табылады.
Батыс елдеріндегі экономикалық даму барысы мен 1929 – 1933 жж. Ұлы
депрессия кезінде осы теорияның өкілдері өзгермейтін деп санаған ақша
айналымыныңжылдамдығы кенет тербеліске душар болды, сондай-ақ кризис –
ресурстарды түгелдей пайдаға асыру туралы шарттың қателігін айқын ашып
көрсетті. Осы тұжырымдама баға қалыптасу тәжірибесіне монополистік
бірлестіктердің тигізер әсерімен санаспай, мұндай процестің тек айналымдағы
ақша санының өзгеріс нәтижесі деп есптейді. Осының бәрі ақшаның сандық
теориясы маңызының уақытша төмендеуіне әкеліп соқтырады. Алайда, бұл теория
1960-1980 жж. Саяси экономикадағы жаңа ағым формасында – монетаризмде –
көрініс таба бастады.
Ақша айналысының негiзгi сандық көрсеткiштерiнiң бiрiне ақша массасы
мен ақша базасы жатады. Ақша массасы – жеке тұлғаларға, кәсiпорындар мен
мемлекетке тиiстi және шаруашылық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz