Қазақстан тарихы: мәдениеттің басты аспектілері
Қазіргі Қазақстанның территориясында, басқа аймақтардағы сияқты тас дәуірінің өзінде адам өмір сүрген. Бұл туралы алғашқы адамдардың ежелгі тұрақтарының Қаратау жотасының ауданында, Есіл бастауларында, Сарысудың ортаңғы ағысында, Балқаш өңірінде, Маңғышлақта табылған археологиялық олжалары куәландырады. Климат жағдайларының өзгеруіне қарай, өсімдіктер мен жануарлар әлемдері және ежелгі адамдардың өмірінің жағдайлары, олардың еңбек қарулары мен жұмыстары өзгерді. Сондай-ақ адамның жергілікті табиғи жағдайларға бейімделген физикалық типі жетілдірілді. Сонымен бірге материалдық мәдениеттің бастапқы нысаны болған тасты өңдеу техникасы жетілдірілді. Ежелгі адамдардың күнделікті өміріне тас балталар, теселер, дән үккіштер, келілер өндірілді. Олар отты, садақты және жебелерді қолдана бастады. Ежелгі адамдар терімшілік пен аң аулаудан қарабайырлық егіншілікке және мал шаруашылығына, яғни өндіруші шаруашылыққа біртіндеп өте бастады.
Еңбектің тас құралдары – бұл Қазақстан территориясының ежелгі жұрттарының материалдық мәдениетінің ескерткіштері. Оларды археологтар ұзақ, тынымсыз еңбек етудің нәтижесінде тапты. Бұл – Қаратау тауларындағы палеолит дәуірінің ескерткіштері, Бөріқазған және Тәңірқазған тұрақтары. Орталық Қазақстанда – сарыарқаның солтүстік-шығысында Құдайкөл тұрағы, Жезқазған маңындағы Жаман Айбат тұрағы, Қарағанды облысының Жезді ауданындағы Обалысай, Шығыс Қазақстанда – Қолқұтты өзенінің жағасындағы тұрақ, Оңтүстік Қазақстан облысында – Арыстанды өзенінің жағасындағы Қарасу тұрақ шатқалындағы тұрақ, Батыс Қазақстанда – Маңғышлақ түбегіндегі тұрақ және т.б.
Неолит дәуірінде ежелгі адамдар Қазақстанның ауқымды территориясының көптеген аудандарын мекендеді. Мұнда ежелгі адамдардың тіршілік әрекеті туралы куәландыратын, неолит пен энеолит дәуірінің жүздеген ескерткіштертері байқалған. Жаңа дәуірде материалдық мәдениет аса сапалы сатыға көтерілді. Сүйектен, тастан жасалған бұйымдар – қырғыштар, призмалық және қарындаш тәрізді нуклеустар, тілімшелер, тескіштер, үскіріктер, пышақтар, жебелердің микролитикалық ұшықтары – Қазақстанның ежелгі жұрттарының еңбек қарулары мен еңбек ету сипатында елеулі ілгерілеушілік болғаны туралы айтады. Бұл туралы тоқымашылықтың, қышшылық және тау-кен ісінің қарапайым түрлерінің жандануы да айтады.
Қазіргі уақытта Қазақстанда неолит пен энеолит дәуірінің 600-ден астам ескерткіштері белгілі. Оңтүстік Қазақстан облысында бұл – Қараүңгір тұрағы, Атырау облысында Құлсары тұрағы, Шығыс Қазақстан облысында – Қызыл Су тұрағы, Солтүстік Қазақстанда – Пеньки тұрағы. Қазақстандық неолит сондай-ақ Маңғышлақта қалыптасты – Сенек тұрағы, Бұзаушы түбегінде – Шебер тұрағы.
Қазақстан территориясында табиғи және географиялық жағдайларының арқасында біртекті материалдық мәдениет қалыптасты. Неолит дәуірі бірнеше археологиялық мәдениеттермен белгілі. Батыс Қазақстанда бұл – кельтеминар мәдениеті, Ақмола облысында – атбасар және маханжар мәдениеті.
Энеолит дәуірінде Қазақстанның ежелгі жұрттары металды меңгерді және мыстан қарулар жасады. Археологиялық ескерткіштер түбі жайпақ, бай өрнектелген қышпен берілген. Егіншілік және мал шаруашылығы аймақтарында еңбектің мыс қаруларын ендіру өндірісте елеулі табыстарға қол жеткізуге мүмкіндік берді. Энеолит дәуірінде ежелгі адамдар жаңа мыс қарулармен қатар күнделікті өмірде сыналған тас қаруларды пайдалануды жалғастырды. Тас өндірісте жоғары деңгейде басым болуын жалғастырды. Қазақстанда энеолит Көкшетау облысындағы Ботай разъезі бойынша аталған, Ботай мәдениетімен ұсынылған және уақыты біздің эрамызға дейінгі Ш-П мыңжылдығымен айқындалады.
Сонымен, тас ғасырда ежелгі адамдар орасан үлкен климаттық кеңістіктерді игерді, аң аулауға арналған қарулар жасап, оларды жетілдірді, жануарлардың терілерін өңдеді. Сол дәуірдің адамдарымен жасалған барлық заттар материалдық мәдениеттің бастауы болды.
Еңбектің тас құралдары – бұл Қазақстан территориясының ежелгі жұрттарының материалдық мәдениетінің ескерткіштері. Оларды археологтар ұзақ, тынымсыз еңбек етудің нәтижесінде тапты. Бұл – Қаратау тауларындағы палеолит дәуірінің ескерткіштері, Бөріқазған және Тәңірқазған тұрақтары. Орталық Қазақстанда – сарыарқаның солтүстік-шығысында Құдайкөл тұрағы, Жезқазған маңындағы Жаман Айбат тұрағы, Қарағанды облысының Жезді ауданындағы Обалысай, Шығыс Қазақстанда – Қолқұтты өзенінің жағасындағы тұрақ, Оңтүстік Қазақстан облысында – Арыстанды өзенінің жағасындағы Қарасу тұрақ шатқалындағы тұрақ, Батыс Қазақстанда – Маңғышлақ түбегіндегі тұрақ және т.б.
Неолит дәуірінде ежелгі адамдар Қазақстанның ауқымды территориясының көптеген аудандарын мекендеді. Мұнда ежелгі адамдардың тіршілік әрекеті туралы куәландыратын, неолит пен энеолит дәуірінің жүздеген ескерткіштертері байқалған. Жаңа дәуірде материалдық мәдениет аса сапалы сатыға көтерілді. Сүйектен, тастан жасалған бұйымдар – қырғыштар, призмалық және қарындаш тәрізді нуклеустар, тілімшелер, тескіштер, үскіріктер, пышақтар, жебелердің микролитикалық ұшықтары – Қазақстанның ежелгі жұрттарының еңбек қарулары мен еңбек ету сипатында елеулі ілгерілеушілік болғаны туралы айтады. Бұл туралы тоқымашылықтың, қышшылық және тау-кен ісінің қарапайым түрлерінің жандануы да айтады.
Қазіргі уақытта Қазақстанда неолит пен энеолит дәуірінің 600-ден астам ескерткіштері белгілі. Оңтүстік Қазақстан облысында бұл – Қараүңгір тұрағы, Атырау облысында Құлсары тұрағы, Шығыс Қазақстан облысында – Қызыл Су тұрағы, Солтүстік Қазақстанда – Пеньки тұрағы. Қазақстандық неолит сондай-ақ Маңғышлақта қалыптасты – Сенек тұрағы, Бұзаушы түбегінде – Шебер тұрағы.
Қазақстан территориясында табиғи және географиялық жағдайларының арқасында біртекті материалдық мәдениет қалыптасты. Неолит дәуірі бірнеше археологиялық мәдениеттермен белгілі. Батыс Қазақстанда бұл – кельтеминар мәдениеті, Ақмола облысында – атбасар және маханжар мәдениеті.
Энеолит дәуірінде Қазақстанның ежелгі жұрттары металды меңгерді және мыстан қарулар жасады. Археологиялық ескерткіштер түбі жайпақ, бай өрнектелген қышпен берілген. Егіншілік және мал шаруашылығы аймақтарында еңбектің мыс қаруларын ендіру өндірісте елеулі табыстарға қол жеткізуге мүмкіндік берді. Энеолит дәуірінде ежелгі адамдар жаңа мыс қарулармен қатар күнделікті өмірде сыналған тас қаруларды пайдалануды жалғастырды. Тас өндірісте жоғары деңгейде басым болуын жалғастырды. Қазақстанда энеолит Көкшетау облысындағы Ботай разъезі бойынша аталған, Ботай мәдениетімен ұсынылған және уақыты біздің эрамызға дейінгі Ш-П мыңжылдығымен айқындалады.
Сонымен, тас ғасырда ежелгі адамдар орасан үлкен климаттық кеңістіктерді игерді, аң аулауға арналған қарулар жасап, оларды жетілдірді, жануарлардың терілерін өңдеді. Сол дәуірдің адамдарымен жасалған барлық заттар материалдық мәдениеттің бастауы болды.
1. Қазақстан тарихы ежелгі дүниеден бүгінгі күнге дейін. Төрт томдық. 1 т. Алматы:Атамұра. 1996.
2. Қазақстан тарихы.Бес томдық, Алматы:Ғылым, 1979.
3. Қазақ совет энциклопедиясы. Алматы, 1981.
4. Қазақ ССР. Қазақша энциклопедиясы. Алматы, 1985.
5. Қозыбаев М.К., Бекмаханов Н.Е. Қазақстан тарихы. Алматы, 1991.
6. Қазақстан тарихы ежелгі дүниеден бастап бүгінгі күнге дейін: Оқу құралы. Алматы,1993.
7. Асфендияров С. Қазақстан тарихы. Алматы,1993.
8. Қазақстан тарихы, очерк. Алматы,1994.
9. Артықбаев Ж.О. Қазақстан тарихы: Оқулық хрестоматия. Астана: Фолиант, 2000.
10. Сабыров С. Қазақстан тарихы. Алматы,1997.
11. Рысбаев К. Қазақстан Республикасының тарихы. Алматы:Санат, 1999.
12. Қазақтың көне тарихы: Алматы,1993.
13. Әбдіәкімұлы Ә. Қазақстан тарихы. Алматы, 1997.
14. Қазақтар. Тоғыз томдық анықтама. Алматы,1998.
15. Нығмет Мыңжан. Қазақтың қысқаша тарихы. Алматы,1994.
16. Назарбаев Н.Ә. “Қазақстан-2030”. Қазақстан халқына жолдау. Алматы,1997.
17. Назарбаев Н.Ә. “Ғасырлар тоғысында”. Алматы:Атамұра, 1999.
18. Қазақстан Республикасының Ата заңы. Алматы:Қазақстан, 1995.
19. Қазақстан Республикасының мемлекеттік рәміздері. Қарағанды,1996.
20. Байұзақ Қ.А. “Тарихи наным”. Алматы:Ататек, 1994.
21. Қазақ әдет-ғұрып құқының материалдары. Алматы:Жеті жарғы, 1996.
22. Қазақтың батырлық эпосы. Алматы:Рауан, 1992.
23. Қызылдар қырғыны. Алматы:Өнер, 1998.
24. Қаһарлы 1916 жыл, І-ІІ том. Алматы:Қазақстан, 1998.
25. Тәтімов М. Қазақ әлемі. Алматы:Атамұра, 1993.
26. Қазақстан: мемлекеттік кезеңдері. Алматы:Жеті жарғы, 1997.
27. Сұханбердина У. “Дала газеті” 1888-1902 жж. Алматы:Ғылым, 1994.
28. Берденова К.Ә. Қазақстанның мемлекет ретінде қалыптасуы мен экономикалық даму негіздері. Алматы:Экономика.
29. Берденова К.Ә. Қазақ қоғамындағы әкімшілік-шаруашылық жүйелерінің эволюциясы. Алматы:Экономика, 1999.
30. Дүкенбай Досжан. Алан. Алматы:Рауан, 1993.
31. Атабаев Қ. Қазақ баспасөзі Қазақстан тарихының дерек көзі /1870-1918/ Алматы:Қазақ университеті, 2000.
32. Нүрпейсов К. Қазақ совет мемлекетінің құрылуы, Известия АН Каз ССР, 1990. №5.
33. Сарыбаев Б. Қазақтың музыкалық аспаптары. Алматы: Өнер, 1981.
34. Жұмабаев М. Шығармалары. Алматы:Жазушы, 1989.
35. Құдайбердіұлы Шәкәрім. Шығармалары. Алматы:Жазушы, 1989.
36. Байтұрсынов А. Шығармалары. Алматы:Жазушы, 1989.
37. Ай-заманай, заманай-ай./“Бес ғасыр жырлайды”/ Алматы, ФББ,1991.
38. Шаңырақ, үй-тұрмыс энциклопедиясы. Алматы,1989.
39. Вяткин М. Сырым батыр. Оқу құралы. Алматы,1998.
40. Тұрсын Жұрбаев “Дулыға” І-ІІ том. Алматы:Жалын, 1994.
41. Едіге Мағауин. “Едіге” Халық эпосы. Алматы:Айқап, 1993.
42. Дулати М.Х. “Тарихи-Рашиди”. Алматы,1999.
43. Уалиханов Ш. 5 томдық шығармалар жинағы, 4 т. Алматы,1985.
44. Айдосов А. Қорқытнама. Алматы,1997.
45. Мұрад Аджи. Қыпшақтар, Ұлы дала және түріктердің ежелгі тарихы.
Новости, 1999.
46. Гумилев Л. Ежелгі түріктер, Алматы,1994.
47. Нысанбаев Ә. Қорқыт ата. Алматы, 1999.
48. Аманжолов К. Түркі халықтарының тарихы. Алматы, 1999.
49. Бұлынтай М.Ж. Түріктер неге мұсылман болды. Алматы, 2000.
2. Қазақстан тарихы.Бес томдық, Алматы:Ғылым, 1979.
3. Қазақ совет энциклопедиясы. Алматы, 1981.
4. Қазақ ССР. Қазақша энциклопедиясы. Алматы, 1985.
5. Қозыбаев М.К., Бекмаханов Н.Е. Қазақстан тарихы. Алматы, 1991.
6. Қазақстан тарихы ежелгі дүниеден бастап бүгінгі күнге дейін: Оқу құралы. Алматы,1993.
7. Асфендияров С. Қазақстан тарихы. Алматы,1993.
8. Қазақстан тарихы, очерк. Алматы,1994.
9. Артықбаев Ж.О. Қазақстан тарихы: Оқулық хрестоматия. Астана: Фолиант, 2000.
10. Сабыров С. Қазақстан тарихы. Алматы,1997.
11. Рысбаев К. Қазақстан Республикасының тарихы. Алматы:Санат, 1999.
12. Қазақтың көне тарихы: Алматы,1993.
13. Әбдіәкімұлы Ә. Қазақстан тарихы. Алматы, 1997.
14. Қазақтар. Тоғыз томдық анықтама. Алматы,1998.
15. Нығмет Мыңжан. Қазақтың қысқаша тарихы. Алматы,1994.
16. Назарбаев Н.Ә. “Қазақстан-2030”. Қазақстан халқына жолдау. Алматы,1997.
17. Назарбаев Н.Ә. “Ғасырлар тоғысында”. Алматы:Атамұра, 1999.
18. Қазақстан Республикасының Ата заңы. Алматы:Қазақстан, 1995.
19. Қазақстан Республикасының мемлекеттік рәміздері. Қарағанды,1996.
20. Байұзақ Қ.А. “Тарихи наным”. Алматы:Ататек, 1994.
21. Қазақ әдет-ғұрып құқының материалдары. Алматы:Жеті жарғы, 1996.
22. Қазақтың батырлық эпосы. Алматы:Рауан, 1992.
23. Қызылдар қырғыны. Алматы:Өнер, 1998.
24. Қаһарлы 1916 жыл, І-ІІ том. Алматы:Қазақстан, 1998.
25. Тәтімов М. Қазақ әлемі. Алматы:Атамұра, 1993.
26. Қазақстан: мемлекеттік кезеңдері. Алматы:Жеті жарғы, 1997.
27. Сұханбердина У. “Дала газеті” 1888-1902 жж. Алматы:Ғылым, 1994.
28. Берденова К.Ә. Қазақстанның мемлекет ретінде қалыптасуы мен экономикалық даму негіздері. Алматы:Экономика.
29. Берденова К.Ә. Қазақ қоғамындағы әкімшілік-шаруашылық жүйелерінің эволюциясы. Алматы:Экономика, 1999.
30. Дүкенбай Досжан. Алан. Алматы:Рауан, 1993.
31. Атабаев Қ. Қазақ баспасөзі Қазақстан тарихының дерек көзі /1870-1918/ Алматы:Қазақ университеті, 2000.
32. Нүрпейсов К. Қазақ совет мемлекетінің құрылуы, Известия АН Каз ССР, 1990. №5.
33. Сарыбаев Б. Қазақтың музыкалық аспаптары. Алматы: Өнер, 1981.
34. Жұмабаев М. Шығармалары. Алматы:Жазушы, 1989.
35. Құдайбердіұлы Шәкәрім. Шығармалары. Алматы:Жазушы, 1989.
36. Байтұрсынов А. Шығармалары. Алматы:Жазушы, 1989.
37. Ай-заманай, заманай-ай./“Бес ғасыр жырлайды”/ Алматы, ФББ,1991.
38. Шаңырақ, үй-тұрмыс энциклопедиясы. Алматы,1989.
39. Вяткин М. Сырым батыр. Оқу құралы. Алматы,1998.
40. Тұрсын Жұрбаев “Дулыға” І-ІІ том. Алматы:Жалын, 1994.
41. Едіге Мағауин. “Едіге” Халық эпосы. Алматы:Айқап, 1993.
42. Дулати М.Х. “Тарихи-Рашиди”. Алматы,1999.
43. Уалиханов Ш. 5 томдық шығармалар жинағы, 4 т. Алматы,1985.
44. Айдосов А. Қорқытнама. Алматы,1997.
45. Мұрад Аджи. Қыпшақтар, Ұлы дала және түріктердің ежелгі тарихы.
Новости, 1999.
46. Гумилев Л. Ежелгі түріктер, Алматы,1994.
47. Нысанбаев Ә. Қорқыт ата. Алматы, 1999.
48. Аманжолов К. Түркі халықтарының тарихы. Алматы, 1999.
49. Бұлынтай М.Ж. Түріктер неге мұсылман болды. Алматы, 2000.
ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ:
МӘДЕНИЕТТІҢ БАСТЫ АСПЕКТІЛЕРІ
Қарағанды 2005
Ежелгі Қазақстанның мӘдениеті.
Қазіргі Қазақстанның территориясында, басқа аймақтардағы сияқты тас
дәуірінің өзінде адам өмір сүрген. Бұл туралы алғашқы адамдардың ежелгі
тұрақтарының Қаратау жотасының ауданында, Есіл бастауларында, Сарысудың
ортаңғы ағысында, Балқаш өңірінде, Маңғышлақта табылған археологиялық
олжалары куәландырады. Климат жағдайларының өзгеруіне қарай, өсімдіктер мен
жануарлар әлемдері және ежелгі адамдардың өмірінің жағдайлары, олардың
еңбек қарулары мен жұмыстары өзгерді. Сондай-ақ адамның жергілікті табиғи
жағдайларға бейімделген физикалық типі жетілдірілді. Сонымен бірге
материалдық мәдениеттің бастапқы нысаны болған тасты өңдеу техникасы
жетілдірілді. Ежелгі адамдардың күнделікті өміріне тас балталар, теселер,
дән үккіштер, келілер өндірілді. Олар отты, садақты және жебелерді қолдана
бастады. Ежелгі адамдар терімшілік пен аң аулаудан қарабайырлық егіншілікке
және мал шаруашылығына, яғни өндіруші шаруашылыққа біртіндеп өте бастады.
Еңбектің тас құралдары – бұл Қазақстан территориясының ежелгі
жұрттарының материалдық мәдениетінің ескерткіштері. Оларды археологтар
ұзақ, тынымсыз еңбек етудің нәтижесінде тапты. Бұл – Қаратау тауларындағы
палеолит дәуірінің ескерткіштері, Бөріқазған және Тәңірқазған тұрақтары.
Орталық Қазақстанда – сарыарқаның солтүстік-шығысында Құдайкөл тұрағы,
Жезқазған маңындағы Жаман Айбат тұрағы, Қарағанды облысының Жезді
ауданындағы Обалысай, Шығыс Қазақстанда – Қолқұтты өзенінің жағасындағы
тұрақ, Оңтүстік Қазақстан облысында – Арыстанды өзенінің жағасындағы Қарасу
тұрақ шатқалындағы тұрақ, Батыс Қазақстанда – Маңғышлақ түбегіндегі тұрақ
және т.б.
Неолит дәуірінде ежелгі адамдар Қазақстанның ауқымды территориясының
көптеген аудандарын мекендеді. Мұнда ежелгі адамдардың тіршілік әрекеті
туралы куәландыратын, неолит пен энеолит дәуірінің жүздеген
ескерткіштертері байқалған. Жаңа дәуірде материалдық мәдениет аса сапалы
сатыға көтерілді. Сүйектен, тастан жасалған бұйымдар – қырғыштар, призмалық
және қарындаш тәрізді нуклеустар, тілімшелер, тескіштер, үскіріктер,
пышақтар, жебелердің микролитикалық ұшықтары – Қазақстанның ежелгі
жұрттарының еңбек қарулары мен еңбек ету сипатында елеулі ілгерілеушілік
болғаны туралы айтады. Бұл туралы тоқымашылықтың, қышшылық және тау-кен
ісінің қарапайым түрлерінің жандануы да айтады.
Қазіргі уақытта Қазақстанда неолит пен энеолит дәуірінің 600-ден астам
ескерткіштері белгілі. Оңтүстік Қазақстан облысында бұл – Қараүңгір тұрағы,
Атырау облысында Құлсары тұрағы, Шығыс Қазақстан облысында – Қызыл Су
тұрағы, Солтүстік Қазақстанда – Пеньки тұрағы. Қазақстандық неолит сондай-
ақ Маңғышлақта қалыптасты – Сенек тұрағы, Бұзаушы түбегінде – Шебер тұрағы.
Қазақстан территориясында табиғи және географиялық жағдайларының
арқасында біртекті материалдық мәдениет қалыптасты. Неолит дәуірі бірнеше
археологиялық мәдениеттермен белгілі. Батыс Қазақстанда бұл – кельтеминар
мәдениеті, Ақмола облысында – атбасар және маханжар мәдениеті.
Энеолит дәуірінде Қазақстанның ежелгі жұрттары металды меңгерді және
мыстан қарулар жасады. Археологиялық ескерткіштер түбі жайпақ, бай
өрнектелген қышпен берілген. Егіншілік және мал шаруашылығы аймақтарында
еңбектің мыс қаруларын ендіру өндірісте елеулі табыстарға қол жеткізуге
мүмкіндік берді. Энеолит дәуірінде ежелгі адамдар жаңа мыс қарулармен қатар
күнделікті өмірде сыналған тас қаруларды пайдалануды жалғастырды. Тас
өндірісте жоғары деңгейде басым болуын жалғастырды. Қазақстанда энеолит
Көкшетау облысындағы Ботай разъезі бойынша аталған, Ботай мәдениетімен
ұсынылған және уақыты біздің эрамызға дейінгі Ш-П мыңжылдығымен
айқындалады.
Сонымен, тас ғасырда ежелгі адамдар орасан үлкен климаттық
кеңістіктерді игерді, аң аулауға арналған қарулар жасап, оларды
жетілдірді, жануарлардың терілерін өңдеді. Сол дәуірдің адамдарымен
жасалған барлық заттар материалдық мәдениеттің бастауы болды.
ҚОЛА ДӘУІРІНДЕГІ ҚАЗАҚСТАННЫҢ МӘДЕНИЕТІ
Біздің эрамызға дейінгі ІІ мыңжылдықтың бірінші-екінші тоқсанының
межесінде Еуразия далаларында мыс пен қалайының қорытпасы – қоланы алу
технологиясы ойлап табылды. Б.э. дейінгі ІІ және және кейінгі 1-
мыңжылдықтар тарихта қола ғасыр атауын иеленді.
Қола дәуірінде Оңтүстік-Батыс Сібір, Орал маңы, Қазақстан, Орта Азия
аймақтарына нағыз төл мәдениетін қалдырған, туыстас тайпалар
орналастырылды. Ғылымда ол андронов деген шартты атауға ие болды. Бұл
атау Оңтүстік Сібірде, Минусинск қазаншұңқырында, Ачинск қаласының маңында
Андроново селосының жанындағы бірінші моланың қазбалары бойынша берілді.
Осыған ұқсас жерлеулер Батыс Қазақстанда да байқалды, ғалымдар андронов
мәдениетінің ескерткіштері ауқымды территорияда – шығыстағы Минусинсктен
батыстағы Оралға дейін таралғанын анықтады. Кейінірек андронов
ескерткіштері Қазақстанның оңтүстігінде, Жетісуда, Орта Азияда табылды.
Андронов мәдениеті бақташылық мал шаруашылығы едәуір басым және
металлургия өндірісі елеулі дамыған кешенді мал шаруашылығымен және
егіншілікпен сипатталады. Еңбектің металл қаруларының өзгеше кескін
үйлесімі болды. Бұл – сырты салпаң төлкелі балталар, негізі ойылған
пышақтар, найзалар мен жебелердің өзіндік ұштықтары, білезіктер, айналар,
моншақтар мен әр түрлі алқалар. Андроновшылар көршілес тайпалардан жерлеу
ғұрпы, қышы, металл бұйымдары мен әшекейлерінің пішіні бойынша ерекшеленді.
Жерлеу ғимараттарын андроновшылар әр түрлі кескін үйлесімдік тік бұрышты,
дөңгелек, сопақ тас қоршаулар мен қорғандық үйінділер түрінде тұрғызды.
Олар өлген тайпаластарын не жаққан, не жиырылған қалыпта, тас тақталардан
жасалған жәшіктерде немесе тік бұрышты қазылған шұңқырларда, бір бүйіріне
жатқызып ерекше тәсілмен жерлеген. Қыштан бұйымдар қолмен жасалды.
Андроновшылар алдыңғы кезеңнің түбі домалақ ыдыстарын түбі жалпақ орнықты
ыдыспен ауыстырды. Ыдыстың сыртқы беті күрделі геометриялық өрнекпен
безендірілді, ол ирек немесе майда қалыппен салынған. Андроновшылар
әшекейлерінің пішіні ерекше болды. Алтын жапырақтан жасалған сырғалар бір
жарым айналымға оралған болатын. Бас киім мен үстіге киетін киім
әшекейлерінің пішіні көзілдірік тәрізді аспалар және шекпелі өрнекті
таналар түрінде болды. Білезіктердің ұштары спираль тәрізді оралған болды.
Әшекейлер мен балшықтан жасалған ыдыстардың жасалу техникасы андроновшылар
мәдениетінің жоғары деңгейін көрсетеді.
Археологиялық деректер көзі бойынша андроновшылар басым көпшілігінде
отырықшылық өмір салтын жүргізді. Поселоктар мен молалар кең жайылмалық
шалғындары бар өзендердің жағасында орналасты. Андроновшылар 6-10-20
тұрғын жайларда шағын топтармен тұрды. Андроновшылар отбасыларының тұрғын
жайлары шаруашылыққа арналған әр түрлі қосымша құрылыстары мен малға
арналған қашалары бар үлкен жертөлелер болды.
Кеш қола дәуірінде (б.э. дейінгі ІІ аяғы және 1 мыңжылдықтың басы)
дәстүрлі андронов мәдениетінде жаңа элементтер пайда болды. Өлікті кәдімгі
жиырылған қалпында жатқызатын жерлеу ғұрпында өлікті екі аяғын созып
арқасымен жатқан қалпында жерлеу кездесе бастады. Қыш пен оның өрнегінің
түрі өзгертілді, жұмырланған қыш пайда болды. Егіншіліктегі еңбек
қаруларының саны әдәуір қысқарды. Бұл климаттың құрғақтығына байланысты
болды да, мал шаруашылығын дамытуға мүмкіндік берді. Бұл уақытта андронов
тайпалары шөл және шөлейт аймақтарды біртіндеп игере бастады. Үй маңындағы,
бақташылық мал шаруашылығы шаруашылықтың жаңа түрі – көшпенді мал
шаруашылығына ауыса бастады. Жайылмалық шалғындардағы поселоктар
қыстақтарға айналды, ал егіншілік біртіндеп көмекші шаруашылық сипатын
иелене бастады. Мал шаруашылығында ұзақ өтулерге төзімді және жыл бойы
аяғынан жайылуда болатын жылқылар мен қойлардың саны біртіндеп ұлғайды.
Ғалымдардың арасында андронов мәдениетін жаратушылардың этникалық
тиесілігі туралы бірнеше пікірлер бар. Біреулері оларды фин-угор этникалық
тобына жатқызады, басқалары андронов тайпаларының түркі тілдестігі туралы
болжамды айтады. Алайда ғалымдардың көпшілігі андронов мәдениетін танушылар
үнді-иран тайпалары болған деп есептейді. Бұл тұжырым үнді-ирандар –
Авесте, Ригведа, Атхарвадеда, Яджурведа, Шатанахтаның ежелгі жазбаша
ескерткіштерін және топонимиканың, ономастиканың, археологиялық
материалдардың басқа деректерін талдау негізінде жасалды.
Кеш қола дәуірінде кешенді мал шаруашылығы-егіншілік андронов
мәдениеті көшпенді беғазы-дәндібай мәдениетімен ауыстырылды. Бұл мәдениетке
тән сипат, бір жағынан - андронов дәстүрлерінің сақталуы, екінші жағынан,
жерлеу ғимараттарының ерекше түрінің, өзіндік жерлеу ғұрпының, балшықтан
жасалған ыдыстардың жаңа пішіндерінің пайда болуы. Жерлеуде өліктің
жиырылған қалыпта орналасуымен қатар, арқасымен созылып жатқан қалыптар да
кездеседі. Жерлеудің мұндай ғұрпы кейінірек ерте темір дәуірінде
Қазақстанның мал шаруашылығымен айналысатын тайпаларында таралды.
Дәндібай-беғазы мәдениетінің ескерткіштері Шет ауданында Ақсу-Аюлы ІІ,
Қарқалы 1-ІІІ молаларымен, Беғазы, Дәндібай сағаналарымен, Ұлытай, Шортанды
бұлақ қоныстарының және көптеген басқалардың молаларымен берілген.
Мысалы, Ақсу-Аюлы ІІ кешеніндегі ең үлкен қорғанның биіктігі 2 метр,
диаметрі 30 метр. Топырақ үйіндісінің астында бір-біріне салынған төрт тас
ғимарат, төрт үлкен тақтадан жасалған көлемді тас жәшік болған. Тас
жәшікте адамның созылған қалпындағы қаңқасы болды. Дәндібай-беғазы
мәдениетінің басқа жерлеулерінде өліктің созылған қалпында жатуы дәстүрлі
андроновтық жиырылған қалыппен сәйкес келеді.
Дәндібай-беғазы мәдениетінің балшықтан жасалған ыдысы аласа, мойыны
қысқа, бүйірлері қатты дөңес шар пішінді. Ою-өрнек техникасы көлденең
бітелген ірі ирек қалыппен көрсетілген. Қыштан жасалған ыдыстың пішіні
біршама төзіп, біртіндеп қозғалмалы өмір салтына бейімделді. Құрбандық тас
жәшіктердегі үй жануарлары сүйектерінің көп саны кеш қола дәуірі
тайпаларының шаруашылық қызметінің біртіндеп өзгергені туралы айтады. Бұл
дәуірдің молаларында көптеген тұрмыс заттары, әшекейлер, қарулар болды.
Жерлеу ғұрыптары бойынша қоғамдағы мүліктік теңсіздіктің пайда болуымен
байланысты өзгерістер анықталды.
Орталық Қазақстанның кеш қола дәуірінің тайпалары өзінің дамуында
Оңтүстік Орал (замарк мәдениеті), Алтай мен Енисей (қарасу мәдениеті)
тайпаларымен өзара байланыста болған. Олардың туысқандық байланысы
материалдық мәдениеттің заттарымен, яғни қыш бұйымдармен, қола қарулармен,
тұрмыс нәрселерімен және әшекейлермен, металл өндірумен және балқытумен
расталады. Тайпалар тығыз мәдени және экономикалық байланыста болды. Осы
мәдени айырбаста Алтай, Сібір, Оралдың ар жағындағы тайпалардың қарым-
қатынасында маңызды делдал болған, қазақстандық палеометалл (мыс, қалайы,
алтын) үлкен роль атқарды.
Беғазы-дәндібай мәдениетінің тайпалары оның өзіндік мәдениетімен бірге
Қазақстанның далаларында ерте темір дәуірінде қалыптасқан жаңа этномәдени
түзілімдердің құрама бөліктерінің бірі болды.
САҚ-САРМАТ ДӘУІРІНДЕГІ ҚАЗАҚСТАННЫҢ МӘДЕНИЕТІ
Б.э. дейінгі 1 мыңжылдықта, ерте темір дәуірінде, Еуразия даласының
территориясында скиф-сақ тайпалары орналасқан. Орталық Қазақстандағы сақ
мәдениетінің көрнекті ескерткіштері Тасмола қонысының молалары, шатырсыз
пирамидалар және Жетісудағы Есік қорғаны, Зайсан қазаншұңқырындағы және
Оңтүстік Алтай тауларындағы шымкенттік жерлеу орындары, Оңтүстік
Қазақстандағы Ұйғарақ және Тегіскен молалары, Арал маңындағы ескерткіштер
және т.б. болып табылады.
Сақтардың жерлеу орындарына жерлеудің қорғандық ғұрпы тән. Олар ретсіз
немесе созылған тізбектермен орналасқан, екі-үш үйіндіден бірнеше ондаған
үйінділерге дейін топтармен орналасқан. Сонымен, Орталық Қазақстанның
тасмола мәдениетінің қорғандары, Жетісу қорғандары меридиандық тізбектерге
созылған. Іленің сол жағалауындағы Жуантөбе моласы - 300 қорғаннан, Талас
өзеніндегі Бекқара моласы 500 қорғаннан тұрады. Көптеген жерлерде биіктігі
20 метрге дейінгі, диаметрі 100 метр және одан артық патшалық қорғандар
кездеседі. Мысалы, Іленің оң жағалауындағы атақты Бесшатыр моласы 31
қорғаннан тұрады, олардың арасында биіктігі 17 метр және диаметрі 104 метр
Үлкен Бесшатыр қорғаны ерекшеленіп тұр. Оның үйіндісі қиылған конус
пішінді, жалпақ шыңының диаметрі 32 метрді құрайды. Кейбір қорғандардың
ерекшелігі - оларда жерлеудің тастан салынған ғимараттарының созылған
күрделі кешенінің бар болуы. Мұндай қорғандар Бұғылы, Қызыларай, Баянауыл,
Тасмола, Қарамұрын және т.б. тауларының алдында шоғырланған.
Сондай-ақ жерлеу атрибутикасы да күрделенді. Қарудан, киімнен және
қоса жүретін нәрселерден басқа, өлген адамға ат (жылқы) арнау ғұрпы кеңінен
таралды. Жерлеудің бұл ғұрпымен сақ тайпаларының өмірінде жылқының
атқаратын ролінің артуын атап көрсетеді.
Сақ тайпаларының шаруашылық-мәдени қызметі көне жазба көздерінен
бастап қазіргі көздерге шейін бейнеленді. Сақ тайпалары шөп пен судың
молшылығына қарай малдарымен бірге бір жерден екінші жерге ауысады. Тұрақты
бір жерді мекендемейді. Дөңгелек киіз үйлерде тұрады, олардан шыға беріс
шығысқа қаратылған. Етпен қоректенеді, қымыз ішеді. Еңкейген кәрісінен
соңғы бағынышты адамға шейін әрқайсысы өзінің малын өзі бағады және өз
мүлкінің қамын ойлайды.
Сақ тайпаларының материалдық мәдениетінің бір бөлігі тұрғын жай болып
табылады. Олар алдыңғы көшпенді тайпалар ойлап тапқан киіз үйді
жетілдірді. Көне тарихшылар Геродот, Гиппократ сақтар ақ киізбен жабылған,
ағаштан салынған тұрғын жайларда тұрған деп айтқан. Маусым сайын
көшпенділер төрт және алты доңғалақты арбалардағы тұрғын жайды пайдаланған.
Археологиялық деректер бойынша, қазақстандық сақтар сондай-ақ
стационарлық тұрғын жайларда – оңтүстікте саманды кірпіштен, солтүстік пен
шығыста - бөренелерден (ағаш кесінділерінен) қаланған тұрғын жайларда өмір
сүрген. Археологтардың айтуы бойынша, жертөлелер мен ағаш кесінділері
домалақ және күмбез тәрізді қақпақтарымен, киіз үй пішінді болған.
Олардың эволюциясы бір жағдайда - конус тәрізді киіз үйдің, екінші
жағдайда сфералық қақпақты киіз үйдің жасалуына әкелді. Сонымен, атап
айтқанда көшпенді сәулет өнері өзінің бастауын киіз үй тәрізді тұрғын
жайлардан алады.
Сақтардың киімінің пішіні туралы тарихшы Геродот, олар тығыз киізден
жасалған төбесі үшкір бас киімдер киген деп айтады. Көрнекті түрде олар
Персеполедегі Ксеркс сарайының бедерлі кескіндерінде және Пасаргадыдағы
Дәрия мазарында ұсынылған. Онда сақтар төбесі үшкір биік бас киімде,
белдікпен байланған, денеге жабысып тұратын тізеге дейін келетін кеудешеде,
тар шалбарда және өкшесіз аяқ киімде көрсетілген, белдіктің оң жағына
-қанжар, сол жағына садақ ілінген.
Есік қорғанында табылған олжа ғалымдардың Алтын адам деп аталатын
ақсүйек сақтың мерекелік киімін барлық атрибуттарымен бірге қайта жасауға
мүмкіндік берді. Оның басында биік (65-70 см), конус пішінді, төменгі жағы
үш құлақ бөрік тәрізді бас киім болды, ол әр түрлі аңдарды, құстарды,
ағаштарды бейнелейтін, алтын тілімшелермен және қаңылтыр белгілермен
әшекейленген. Мойнын жолбарыстың басы түрінде ұштықтары бар алтын әшекей
әшекейлеген, сол жақ құлағының сырғалығында – зерленген және көгілдір түсті
асыл тасты алқалармен әшекейленген алтын сырға. Алтын адам матадан тіккен
көйлек, оның сыртына жолбарыстың басы түріндегі алтын қаңылтыр белгілермен
және үш жапырақты өсімдік пішінді белгілермен көмкерілген былғарыдан тіккен
қысқа шекпен киген. Шекпен он алты ауқымды қаңылтыр белгілермен, аңдар
стилінде орындалған жапсырмалармен жарқырап тұрған, әшекейленген белдікпен
белбеуленген. Белдіктің оң жағында қызыл қынаптағы темір семсер ілінген,
сол жағында - жылқы мен бұлан бейнеленген алтын тілімше-жапсырмалармен
көмкерілген, қынапқа салынған темір қанжар. Шалбардың тігісі ұсақ алтын
қаңылтыр белгілермен тігілген және ол шекпендегі сияқты алтын қаңылтыр
белгілермен әшекейленген, қонышы биік етіктің ішіне салынған. Тұтас
алғанда, ақсүйек сақтың барлық киімі 4 мыңға жуық қаңылтыр белгілермен және
тілімшелермен қапталған. Бұл иерархиялық сатының жоғарғы сатысында тұрған
ақсүйек сақтың киімі болғаны күмәнсіз.
Таулы Алтай сақтарының қорғандары, мәңгі тоңының арқасында матадан,
киізден, теріден, былғарыдан және т.б. тігілген киімдер жинағын сақтап
қалған.
Жерлеу ғұрыптары бойынша ғалымдар сақтарда ата-бабаларға, отбасылық-ру
қасиеттілеріне, қамқоршыларға табыну болған деген тұжырым жасады. Осы
табынудың бастаулары өлген руластарының өлмейтіндігіне, о дүниенің бар
екендігіне сенуге негізделген. Сондықтан зиратқа өлген адаммен бірге оның
қоғамдағы жағдайына лайықтап заттарын қоса салған. Сақ қоғамының ерекше
ақсүйек өкілдері үшін өлікті бальзамдауды және мумиялауды қолданған.
Сақ тайпаларының табынуы отты, жылқыны, күн мен басқа аспан
қасиеттілерін құрметтеумен байланысты. Көне жазба көздері бойынша кейбір
сақ тайпаларының басты құрметтейтін құдайы күн болған, онымен аспан отына
табыну тығыз байланысты болған. Отқа табыну өзінің шығу тегін күнге
табынудан бастайды және Еуразияның көптеген көшпенді тайпаларында кеңінен
таралған.
Сақтар уақытында анимизм, тотемизм, магия сияқты діни көзқарастардың
болуы жалғасқан. Тотемизм және магия фактілері тұмарларда, бой тұмарларда
және көз моншақтарда сақталған. Сақтардың түсінігі бойынша, олардың руы
немесе тайпасы мифтік жануарлардан пайда болған. Олар жануарлардың
пішінінде көрініс тапқан. Шайқастарда көмектессін деп - қаруларды, олар
оны ұрыста тіс батпайтындай ету үшін, аттың ер жүгенін жануарлармен
безендірген. Тотем-жануарлар сақтардың ғылымда аң стилі атанған өнерінде
ашық көрініс тапты. Бұл стиль б.э. дейінгі VІІ-VІ ғғ.. Еуразия даласының
көшпенді халықтарында кеңінен таралды.
Қолданбалы өнердің заттары алғашқы рет - Скифияда (Қара теңіз
маңында), содан кейін Сібірде табылды және ғылымда скиф-сібірлік аң стилі
деген шартты атауды алды. Оның тақырыбы аңдардың, жануарлар мен мифтік
зооморфтық құбыжықтардың бейнесі болды. Жануарлар мен құстардың шағын
бейнесі қазандар мен құрбандық табақтарын, қылыштар мен қанжарларды
қорамсақтар мен балталарды, ат жүгені мен айналарды, киім мен туларды
әшекейлеу үшін пайдаланылды. Сақ шеберлерінің шығармашылығы қоршаған
жануарлар әлемінің нақты бейнелерімен өзара тығыз байланыста болды.
Аңдардың бейнесі негізінде - қола мен алтыннан, сирек түрде сүйектен,
мүйізден, ағаш пен темірден орындалған. Сақ шеберлерінің қолданбалы өнері
және олардың аң стилінде орындалған бұйымдары әлем мәдениетінің жауһары
болып табылады.
Сақ мәдениетінің жоғары деңгейі туралы жазудың таралу фактілері
куәландырады. Мысалы, сол Алтын адам табылған Есік қорғанында көптеген
ыдыстар табылды. Бір күміс ыдыста белгісіз руна тәрізді алфавиттік жазудың
26 таңбадан тұратын екі жолдық жазбасы сақталған. Өкінішке орай, бұл жазба
әлі күнге дейін оқылмаған. Ғалымдар ежелгі сақтар б.э. дейінгі V ғасырдың
өзінде-ақ жазуды білуі мүмкін деп болжайды.
Сақ қоғамы ежелгі өркениеттер: Қытаймен, Мидиямен, Ассириямен, Алдыңғы
Азиямен, Жерорта теңізінің елдерімен тығыз байланыста болған. Ұлы Жібек
жолы арқылы сақтар оның бойын мекендеген халықтармен саудалық байланыста
болған. Осы өркениеттер мен халықтардың сақ тайпаларының мәдениетіне әсер
еткеніне күмән жоқ.
Ежелгі үйсіндердің мәдениеті Жетісудағы қоныстар мен молалардың
қазбаларымен берілген. Оларды зерделеу ғалымдардың үйсін тайпаларының бар
материалдық мәдениетін құрастыруға мүмкіндік берді.
Үйсіндер кешенді мал және егін шаруашылығымен айналысты. Жетісудың
табиғи жағдайлары олардың далалардан тау бөктеріне және биік тау
шалғындарына көшуіне мүмкіндік берді. Тұрақты қоныстанған жерлерде үйсіндер
өңделмеген кірпіш пен тастан тұрғын жайдың стационарлық түрлерін салды.
Тұрғын жай қосымша құрылыстары мен малға арналған қашалары бар бір үлкен
бөлмеден тұрды. Жазда үйсіндер киіз үйлерде өмір сүрді. Ет-сүт өнімдерімен
қоректенді, нан пісірді, көкөністер мен жемістер өсірді.
Қоныстардан алыс емес жерде рулық зираттар болды. Өлген тайпаластарын
бүйір жағы тереңдетілген шұңқырларда жерлеген. Өлікті осы шұңқырға ұйықтап
жатқан адамның қалпында, басын батысқа қаратып жатқызған. Жерлеу ғұрпы
марқұмның қоғамдағы жағдайына тең, қажетті атрибутикасымен қоса болған.
Үйсіндер тау-кен ісін, тоқыманы, жіп иіруді, тас өңдеуді жақсы білген,
сондай-ақ үй кәсіптері мен қолөнері дамыған. Зергерлік бұйымдар асыл және
жартылай асыл тастармен әшекейленген. Үйсін шеберлері түрлі-түсті тастар –
сердоликтің, бирюзаның, гранаттың құпияларын білген. Бұрғылау жолымен
моншақтар жасалған.
Үйсін мәдениеті дамуының жоғары деңгейі туралы Алматының маңындағы
Қарғалы шатқалында байқалған алтын бұйымдар айқын көрініс болады. Онда
жүздеген әр түрлі әшекейлер табылған. Олардың арасында екі өркешті
түйелердің мүсіндері салынған екі жүзік, тау ешкісінің он пішіні, тышқан
бейнеленген сырғалар, көптеген қаңылтыр белгілер бар. Барлық бұйымдар
алтыннан жасалған және бирюзамен безендірілген.
Ең айқын және баға жетпес олжа Қарғалы диадемасы болды. Бұл жалпы
ұзындығы 35 см және ені 4,7 м екі кесектен тұратын, алтын тілімше. Жоғарғы
және төменгі жағындағы жолақта ені жарты сантиметр тегіс жиек. Тілімшенің
ішкі өрісі өсімдіктер түріндегі өрнектердің қоршауындағы аңдардың, құстар
мен адамдардың бейнелерімен толтырылған. Диадема қалыптау техникасымен
орындалған және онда ғажайып жануарлар бейнеленген: қанатты жолбарыс, оның
үстінде адам отыр, тұғырда қанатты ат, айдаһар, адам-құс тұр. Жануарлардың
көздері ашық түсті сердоликтен жасалған, денелері бирюзамен безендірілген.
Ғалымдар қарғалы диадемасының идеясы дүниені үйсіндердің көзқарасымен
бейнелеу болды деп есептейді. Жануарлардың бейнесі - жердегі өмірді, құстар
– аспанды, қанатты аттар күнді білдірді. Қарғалы диадемасы үйсін
тайпаларының қолданбалы өнерінің жарқын ескерткіші болып табылады.
Қаңлы тайпалары Сырдария өзенінің бассейнінде және Қаратау алдында
ауқымды территорияны мекендеді. Олардың мемлекетінің территориясы арқылы
Ұлы Жібек жолы өткен, ол арқылы қаңлылардың Қытаймен, Алдыңғы Азиямен,
Кавказдың ар жағымен, Жерорта халықтарымен экономикалық және мәдени
байланыстары болған.
Қуаншы, отырар-қаратау, жетіасар мәдениеттерін археологиялық зерделеу
ғалымдардың материалдық мәдениеттің, шаруашылықтың сипаты, тұрғындардың
қолөнері туралы деректер құрастыруына мүмкіндік берді.
Қаңлылар мал шаруашылығымен, егіншілікпен, аң аулаумен және балық
шаруашылығымен айналысты. Қолөнершілер металл қарулар мен еңбек қаруларын,
қыш бұйымдарын жасады. Бітән, Көкмардан және Жібек жолында орналасқан басқа
қалалар қолөнер мен сауданың орталықтары болды. Қалалардың тұрғындары
өзінің өнімімен көшпенді аудандардың тұрғындарымен айырбас жасады.
Қаңлылардың тұрғын жайлары өңделмеген кірпіштен салынды,
жабындыларында ағаш конструкциялар пайдаланылды. Тұрғын жайға астық пен
тағамдарды сақтауға арналған қосымша қоймалар жалғасқан. Қоныстардың
жанында ауқымды сағаналар орналасқан. Адамдарды үңгір жерлерге, қарапайым
молалық шұңқырларға, қорғандардың астына, сағаналарда жерлеген. Марқұмды
киімімен, жеке пайдаланған заттарымен жерлеген және де жерлеуге қажетті
көптеген керек-жарағы қоса салынған.
Қаңлы қалаларында ақша айналымды сауда дамыған. Ішкі рынокта айналымда
билеушінің бейінді портреті бейнеленген жергілікті монеталар болды.
Археологтар ішкі рынок үшін соғылған, әр түрлі салмақты 1300-ден артық мыс
монеталарын тапты, олар б.э. дейінгі ІІІ-ІV ғасырларда белгіленген. Сондай-
ақ қаңлы молаларында грек-бактрия, хорезм монеталары, У-шу қытай
монеталары, құшан және сасанид монеталары табылған. Бұл тауар-ақша
қатынастарының айқын көрінісі болды.
Қаңлы тұрғындары Жібек жолы арқылы басқа халықтарды саудалады. Бұл
туралы монеталар ғана емес, сонымен бірге археологтар тапқан заттар да
куәландырады. Бұл Сирия, Үнді, Балтық маңының моншақтары, жібек маталардың
қалдықтары, еуропалық шеберлердің бұйымдары. Сонымен, Ұлы Жібек жолы арқылы
қаңлылардың жолдары халықаралық сауда жүйесіне тартылды.
Б.э. дейінгі 1 ғасырда Қазақстан территориясына шығыстан ғұндар
қоныс аударды, олармен Азия тереңінен Еуропаға Халықтардың ұлы қоныс
аударуына байланысты. Ғұндар көшпелі өмір салтын жүргізді. Шаруашылықтың
негізгі түрі мал шаруашылығы болды, сондай-ақ олар егіншілікпен, аң
аулаумен және әр түрлі қолөнермен айналысты. Ғұндардың қоныс аударуымен
б.э. дейінгі ІІІ-V ғасырларда. Еуразияның дала тайпаларында полихромдық
стиль деп аталатын өнер дамиды. Бұйымдарды жасау үшін негізінде алтынды
пайдаланған. Шеберлер полихромды стильде заттарды безендірудің әр түрлі
техникалық тәсілдерін пайдаланған. Бұл түрлі-түсті тастармен безендіру,
бұйымның негізіне алтын шариктер мен оралған алтын сымды қаптастыру, ең
жұқа алтын сымдарды байлап өру және басқа тәсілдер болды.
Ғұндар дәуірі тайпаларының полихромды стилін Еуразияның көшпенді
тайпаларының өнеріндегі скиф-сақтық аң стилі ауыстырды.
Полихромды стильді алтын бұйымдар Жоғарғы Ертістің, Орталық және
Батыс Қазақстанның қорғандарынан табылды. Полихромды стиль б.э. дейінгі
ІV-V ғасырларда өзінің шыңына жетті, ұрпақтан ұрпаққа берілді.
Совромат-сармат мәдениеті Батыс Қазақстанның археологиялық
ескерткіштерімен берілген.
Илен, Сытас, Бесоба, Алебастрово өзендеріндегі Орал маңындағы
молалардың өзіндік жерлеу ғұрпы бар, ол бай атрибутикамен, қарумен, еңбек
қаруларымен, асыл металдан жасалған әшекейлермен, тұрмыс заттарымен қоса
жүрген. Сәндік өнерде аң стилі жиі қолданылған.
Сармат ескерткіштері ерте сарматтық және кеш сарматтық археологиялық
мәдениетке бөлінеді. Молаларда көп қару, қыштан жасалған ыдыс, айналар,
моншақтар, марқұмдардың алтын белгілермен, ат жүгенімен және тағы басқа
әшекейленген киімі кездеседі. Археологиялық ескерткіштерді зерделеу
ғалымдардың сармат тайпаларының шаруашылық және мәдени қызметін және
олардың көршілес көшпенді тайпалармен байланысын жаңадан жасауға мүмкіндік
берді.
Сонымен, жоғарыда айтылған барлық тайпалар тарихи уақыттың әр түрлі
кезеңінде материалдық және рухани мәдениетті жасауда жоғары деңгейге қол
жеткізді және көшпенді өркениеттің дамуына баға жетпес үлес қосты.
ҚАЗАҚСТАН АУМАҒЫНДАҒЫ ҰЛЫ ЖІБЕК ЖОЛЫ
Б.э. дейінгі 1 мыңжылдықтың ортасында батыс пен Шығыстың арасындағы
сауданың даладағы жолы жұмыс істей бастады. Тарихтың атасы Геродоттың
сипаттауы бойынша ол Қара теңіз маңынан Дон жағалауына, содан кейін
сарматтар жеріне, Оңтүстік Орал маңына бағыт алды, сонан соң дала арқылы
ертіске және әрі қарай Алтайға, Жоғарғы Ертіс пен Зайсан көлінің ауданын
мекендеген сақ-агрипейлер еліне жүрді. Әрі қарай дала жолы Қытайға баруы
мүмкін. Дала жолының бойында жібек, терілер, иран кілемдері, асыл
металдардан жасалған бұйымдар таратылды.
Асыл жібекті таратуға сақтар мен скифтердің көшпенді тайпалары
қатысты, олардың делдалдығы арқылы бұл таңқаларлық тауар Алдыңғы Азияға
және Жерорта теңізіне келген. Сақтар, үйсіндер мен қаңлылар мемлекеттерінің
(б.э. дейінгі ІІ ғасыр - б.э. дейінгі 1 мыңж. бір. жарт.) уақытында
Қазақстан территориясына рим шынысы мен монеталары, қытай жібегі, айналар
мен жылтыр ыдыс, Сасанидтік Ираннан әкелінген еуропалық түймеліктер мен тас-
жүзіктер өтеді. Осы уақытта Шу, талас және Сырдария өзендерінің
алқаптарында, Жібек жолы трассаларында қалалық орталықтар пайда болады.
Б.э. дейінгі ІІ ғасырдың ортасында Жібек жолы жүйелі сауда және
дипломатиялық артерия ретінде қызмет істей бастайды. Сонымен, б.э. дейінгі
ІІ ғ. ортасында, дәлірек айтқанда, 138 жылы қытай ақсүйегі Чжан Цзян
елшілік керуенмен Хан астасынан Батыс елдеріне шығып, 13 жылдан кейін
қайтып оралды. Ол бірінші болып Қытайдан Орталық Азияға тіке жолмен өтті.
Ол бүгінгі Ауғанстанның территориясына дейін жете алды. Оның артынан осы
жолмен Батысқа жібек тиеген керуендер, ал Қытайға – Жерорта теңізі, Жақын
және Орта Шығыс, Орта Азия елдерінен шықты.
Б.э. ІV ғасырында Қазақстан территориясы - Түрік қағанатының, кейіннен
Батыс-Түрік қағанатының құрамына кірді. Бұл уақытта Жетісу мен Оңтүстік
Қазақстан аймақтарында Жібек жолы жанданды. Ол ірі қалалардың жылдам өсуіне
мүмкіндік туғызды. Қалалық орталықтар қолөнердің, сауда мен мәдениеттің
ірі ошақтарына айналды. Мемлекеттердің астаналары, әкімшілік орталықтары
бола бастады. Мысалы, Сұяб қаласы Батыс-Түрік қағанатының орталығы болды.
Таразда түрік қағаны Дизабул 568 жылы стратег Земархтың басшылығымен
Византия императоры ІІ Юстинианның елшілігін қабылдады. Сондай-ақ ол
көпестердің қаласы болып табылды, түргештердің, қарлұқтардың,
қарахандықтардың астаналық орталығы болды.
Жібек жолының қазақстандық учаскесінде Шаш (Ташкент), Испиджаб, Тараз,
Құлан, Мерке, Аспара, Навакент, Сұяб, Алмалық, Тальхир, Қаялық, Шавгар,
Янкигент қалалары орналасты. Осы қалалардан және Жібек жолының негізгі
трассасынан Орталық және Шығыс Қазақстан аудандарына, Дешті-Қыпшақ
далаларына, Ертіс жағалауына, Алтай мен Монғолияға жолдар тарады. Мұнда
көшпенді түркі тілді тайпалардың иеліктері арқылы даланың сауда жолы өтті.
Орталық және Шығыс Қазақстанның малға, жүнге, былғарыға, металға бай
аудандары Жібек жолы арқылы сауда байланыстары жүйесіне, соның ішінде
халықаралық сауда байланыстарына жұмылдырылды.
Жібек жолы бойынша сауданың басты тауары қытай жібегі болып табылды.
Оның бойымен сондай-ақ Римнен, Византиядан, Үнді елінен, Ираннан, Араб
халифатынан, Еуропа мен Ресейден тауарлар жүрді. Бұл мирра мен ладан,
жасмин мен амбра, кардамон мен жұпар жаңғағы, алмастар, тамыр дәрі,
кілемдер, маталар, күміс пен алтынның кесектері, терілер, қару, ферғана
аттары, араб тұлпарлары, түйелер, пілдер, мүйіз тұмсықтар, арыстандар,
қарақұйрықтар, қаршығалар мен сұңқарлар және алуан түрлі жемістер мен бақша
дақылдары туралы айтпағанда, көптеген басқа нәрселер болды.
Алайда сауданың басты тауары сонда да жібек болып қалды. Ол алтынмен
бірге халықаралық валютаға айналды. Оларды патшалар мен елшілерге сыйға
тартқан, олармен жалға алған әскерге ақы төлеген және мемлекеттік
қарыздарын өтеген.
Көптеген тауарлар, соның ішінде монеталар, Жібек жолының қазақстандық
учаскесінің қалаларында қалып қойған. Қазақстан қалаларының халықаралық
саудаға қатысуының айқын куәсі Отырарда табылған күміс қазына болып
табылады. Өзінің құрамы бойынша ол – ақшалай-заттық қазына. Онда Шығыс
Түркістан қалалары – Алмалықтың, Пуладтың, Эмильдің, Орда ал-Азамның;
еуропалық Қырымның; шағын азиялық – Сивастың, Конияның, Тебриздің;
қазақстандық Жент қаласының теңге сарайлары берілген. Шекпе уақыты ХІІІ
ғасырдың 60-шы жылдарының екінші жартысына жатады. Қазынада Жібек жолында
тұрған қалалардың өзіндік арнайы карточкалары бар.
Жібек жолы халықаралық сауданың басты артериясы ретінде сәулет
өнерінде, өнерде көркемдік стильді таратуда айрықша маңызды роль атқарған.
Олар жаңа этномәдени ортаға түсіп, қолдау тапқан және мәдениеттердің өзара
байытылу факторлары болған.
Көптеген ғалымдар ақ түсте көк көркем суретпен ерекшеленетін, қышта
орындалған тимурлық стиль, осы Жібек жолы бойымен таралған деп есептейді.
Ол ХІІІ ғасырдың аяғында Қытайда пайда болды және Орта Азияда, Иранда,
Түркияда кеңінен таралды. Бұл стиль Түркістандағы, Бұхарадағы,
Самарқандтағы үймереттердің қасбеттерін безендіруде қолданылды. Кобальтпен
безендірілген қыш ыдыс коллекцияларының жинағы Ташкенттің, Санкт-
Петербургтің, АҚШ-тың және әлемнің басқа қалалары мұражайларының көркі
болып тұр.
Орта ғасырларда Азияда төрт әлем патшалығының тұжырымдамасы
таралған. Бұл патшалықтардың әрқайсысы ауқымды аймақтар мен елдердің
символын көрсетті және Жер жүзінің төрт жағында орналасқан, төрт әлемдік
монархияның идеялық негізі болды. Бұл: Қытайдың аспан астындағы империясы,
үнді иеленушілерінің патшалықтары, түрік қағанаттарының бірлестігі, Иран
мен Византия патшалықтары болды. Осы тұжырымдаманың айқын көрінісі
Самарқандтың жанындағы Кушания селосынан табылған көркем сурет болды.
Көркем сурет үймереттердің қабырғаларын жауып тұрды, оның біреуінде - қытай
императорлары, екіншісінде – түрік хандары мен үнді брахмандары, ал
үшіншісінде парсы патшалары мен рим императорлары бейнеленді.
Жібек жолы бойымен Шығыс пен Батыс елдерге барлығына жеткілікті және
түсінікті музыка, би өнері, көріністер таралды. Тан Қытайында Шығыс
Түркістан мен Орта Азияның музыкасы аса танымал болды. Патшалық қытай
меломаны Сюань Цзунь сарайында 30 мың музыкант ұстаған. Сұябтың жанында
Түрік қағанының ордасында елшілерді қабылдау және басқа салтанатты жиындар
жерасты музыкасымен ұйымдастырылған. Константино-польге Шығыстан әртістер
келген, маска киген көріністер берілген.
Жібек жолы бойымен материалдық-рухани құндылықтармен бірге діни
идеялар да таралды. Үнді елінен Орта Азия мен Шығыс Түркістан арқылы
Қытайға буддизм, Сириядан, Иран мен Аравиядан - Қазақстан мен Орта Азияға –
христиан діні, содан соң ислам діні келді.
Зерттеушілер буддизм Үнді елінен Қытайға Орта Азия мен Оңтүстік
Қазақстан арқылы б.э. дейінгі 1 ғ. ортасында келді деп есептейді. Сонымен
бірге соғды, парфян, қаңлы діншілдері мен миссионерлері маңызды роль
атқарды. Б.э. ІІ-ІІІ ғасырында буддизмді белсенді таратуда Алдыңғы
Азиядағы Кушан патшалығын билеушілер өте мүдделі болды. Кушан патшалығында
(б.э. 1-ІІІ ғасырларда) будда өнерінің бірқатар маңызды қағидалары шыққан,
атап айтқанда, Будданың адам кейпіндегі бейнесі алғашқы рет пайда болды.
Ерте орта ғасырда буддизм миссионерлерінің ролін соғдылар өздеріне алды,
ал VI-VІІ ғ. бірінші жартысында Батыс-Түрік қағанатының кейбір билеушілері,
түріктердің көшпенді элитасы бұл дінді жақтап қана қоймай, сонымен бірге
өздері де буддисттер болды. Жетісуда және Оңтүстік Қазақстанда буддизм
кеңінен тарады. Бұл туралы Шу аңғарының қалаларында, Испиджабта және басқа
жерлерде ашылған, будда ғимараттары, храмдары мен шіркеулерінің табылғаны
куәландырады.
Жібек жолы бойымен Батыстан Шығысқа қарай христиан діні де таралды.
Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу қалаларына христиан діні қайдан келді деген
сұраққа, дін тарихының хрестоматиялық фактілері жауап береді.
V ғасырдың бірінші жартысында Шығыс Рим империясында дін қызметшісі
Несторийдің басшылығымен күпірлік секта пайда болды. Ол дева Мария
құдайды емес, адамды туды және Христос құдайдың мекені, қасиетті рухты
тасығыш ғана болды деп сендірді. Несторийдің пікірі бойынша, дева Марияны
богородица емес, христородица деп атау керек. Тура осы жаңалық бұқарада
абыржу тудырды және 325 жылы Никей соборында қабылданған сенім символына
қайшы болды, оған сәйкес Христос ажырамайтын тұтасқан ипостась - адам мен
құдайдың иесі болып саналды және оның құдай-әкемен бір мәнділігін теріске
шығаруды ортодоксальды шіркеу ұлы күпірлік деп таныды. Несторийдің ілімі
431 жылы Эфес соборында айыпталды. Бұдан кейін несториандықтарды қатаң
қудалау басталды. Қудалау нәтижесінде олар Иранға қашты. Несторийді
жақтаушылар Персияда, Насибин қаласында Византияның саяси оппозициясын
жұмылдырған мектепті ұйымдастырды.
Византия рыногынан ығыстырылған, сириялық көпестер мен қолөнершілер
Жібек жолы бойымен Шығысқа жылжыды. Олардың сауда факториялары мен
колониялары Жерорта теңізінен Қытайға дейін созылды. Осы жол бойы
несториандық бағыттағы сириялық христиандық және сириялық жазу таралды.
VII-VIII ғасырларда Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудың көптеген
қалаларында христиандық шіркеулер болды. VIII-ХІ ғасырларда христиандық
шамасы қарлұқ жабғысымен қабылданған, ал ІХ-Х ғасырларда межесінде қарлұқ
митрополиясы құрылған. Тараз бен Меркеде христиандық шіркеулер жұмыс
істеді, Сырдария қалаларында христиан дінін ұстаушылар өмір сүрді.
Христиандық шіркеу Іле аңғарының Қаялық қаласында болған. Төрткөлтөбе
қалашығында қазба жұмыстары кезінде христиандықтың белгісі – крест пен
көгершін салынған тас келі табылған. Таразда археологтар VI-VII ғасырларда
жататын, Петр және Гавриил деген сириялық жазуы бар қыш сапты аяқ
тапқан. Діни христиандық өнердің көрнекті шығармаларына несториандық
жазулары мен символикасы бар түріктердің құлпытастары жатады.
Жібек жолы бойымен манихейлік те тарады. Ол ІІІ ғ. Иранда пайда болды
және Италиядан Қытайға дейін жолын қуушы бұқарасы болды. Манихейлікті
таратуға соғдылықтар да қатысты. VIII ғасырда басында Самарқандта
манихейлердің жоғарғы басшылықтарының резиденциясы болды. Жетісу мен
Оңтүстік Қазақстан қалаларында манихейлік шіркеулер мен қастерлілер
байқалды. Мысалы, Тараз қазбаларында археологтар айы (айшық) бар әйел
бейнеленген қола медальонды тапқан, ал ол манихейлік астральды қоғамның
символы болып табылады.
Оңтүстік Қазақстанның, Жетісудың, Сырдарияның орта ғасырлық
қалаларында сондай-ақ б.э. дейінгі VII-VI ғасырларда Иран территориясында
пайда болған зороастризмді көптеген жақтаушылар болды. Зороастризмге тән
қасиет – ғаламның төрт элементін: суды, отты, жерді, ауаны құрметтеу. Ол
жергілікті тілге табынумен: отқа, ата-бабалар тегіне, жануарларға табынумен
тығыз байланыста болды. Зороастризм элементтері және тілге табыну ислам
пайда болған соң да, Қазақстанның оңтүстігіндегі тұрғындар арасында болуын
жалғастырды.
VIIІ-ІХ ғасырлардың аяғында арабтардың жаулап алуының нәтижесінде
Оңтүстік Қазақстанды исламдандыру басталды. Х ғасырдың басында
Қарахандықтар әулетінің рубасы Сатұқ Богра-хан исламды қабылдады, ал оның
ұлы Мұса 960 жылы исламды мемлекеттік дін деп жариялады. Ислам біртіндеп
көшпенділердің арасында да тарала бастады. ХІ-ХІІ ғасырларда исламдық
миссионерлер Мұхаммедтің ілімдерін қыпшақтардың арасында таратты. Ислам
діні Қазақстанның оңтүстігінің тұрғындарының арасында тарала отырып,
христиан дінін, буддизмді, зороастризмді және бір жағынан жергілікті
табынушылықты ығыстыра бастады.
Ғалымдардың сендіруі бойынша, ІХ ғасырдың басында ХІІІ ғасырда
қалаларда Жібек жолы бойымен қалалық мұсылмандық мәдениет қалыптасады.
Таразда, Мерке мен басқа қалаларда христиандық шіркеулер мешіттерге
оңдалды. Исламға жалбарынушы тұрғындар санының ұлғаю шамасына қарай,
қалаларда жаңа соборлық мешіттер салынды.
ІХ-Х ғасырдың екінші жартысында аймақ тұрғындарын жерлеу ғұрпы
өзгереді. Өлген адамдарды қазылған шұңқырларға, өңделмеген кірпіштен
жасалған сағаналарда жерлейді, жерленушілер солтүстік-батысқа қарай,
бетімен оңтүстікке бағдарланған. Жерлеу кезінде өлікпен қоса ешқандай керек-
жарақ салынбаған. ХІ-ХІІ ғасырларда жерлеудің мұсылмандық ғұрпы басым
қалыпты иеленді. Сағаналарда монументтік мемориалдық ғимараттар –
мавзолейлер пайда болды. Мысалы, Жамбыл облысындағы Айша-Бибі мавзолейі.
Исламның Орта Азияда, Қазақстанда, Шығыс Түркістанда басым дін болып
бекітілуіне байланысты, араб тілі мен жазуы кеңінен таралады. Жібек жолы
бойымен араб ғалымдарының, діншілдердің әдеби және ғылыми шығармалары
таралды.
Сонымен, Ұлы Жібек жолының трассалары Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу
арқылы өзара қырқыс соғыстар қалалық мәдениеттің жойылуына әкелгенше және
Қытайға теңіз жолдарының ашылуы оның сөнуіне әкелгенше, ХІV ғасырға дейін
қызмет етті. Жүзжылдықтар бойында Ұлы Жібек жолы саудадан басқа
экономикалық және мәдени ықпалдастықтың құралы болды. Ол еуразияның
көшпенді және отырықшы халықтарының, соның ішінде қазақтардың ата-
бабаларының материалдық және рухани мәдениетінің өзара әрекеттесуі мен
өзара байытылуына мүмкіндік туғызды.
ҚАЗАҚСТАННЫҢ V-ХІІ ҒАСЫРЛАРДАҒЫ МӘДЕНИЕТ
V-VІ ғасырларда Қазақстанның территориясы Еуразияның барлық көшпенді
түркі тілдес халықтарын біріктірген. Ұлы Түрік қағанатының құрамына кірді.
Түріктер Батыс пен Шығыс мәдениттерінің әрі қарай жақындасуына мүмкіндік
туғызды. Олар көптеген көшпенді тайпаларды біріктірді және оларға мұра
ретінде қоғамдық болмыстың күрделі түрлерін, меншікті жүйе, шенеуніктер
сатысы, нақты әскери ұйым, дипломатия сияқты әлеуметтік институттарды
берді. Олардың мемлекеттері көшпенді және егіншілік шаруашылық
экономикасына негізделді, онда дала мен қала бір-бірін өзара толықтырды.
Түріктер, орасан зор еуразия кеңістігінде басым бола тұрып, жергілікті
тайпалардың меншікті дала және қала мәдениетінде әрі қарай дамуына
мүмкіндік туғызды.
Көшпенді түрік тайпаларының материалдық мәдениеті көшпелі және
жартылай көшпелі мал шаруашылығымен берілген. Осы шаруашылықтың негізінде
тұрғындар мен мал табындарының маусымдық көшуімен бірге экстенсивті көшпелі
мал шаруашылығы жатқан болатын. Көші-қон радиусы әр түрлі және географиялық
жағдайларға байланысты болды. Көшу бағыттары мен жайылымдар тұрақты болды
және жазық кең даланы ұзақ уақыт бойы игеру процесінде қалыптасты. Көшпенді-
түріктер туралы орта ғасырлық авторлар жазды. Сонымен, Ан-Нувери: Бұл –
үйлерде тұрмайтын, жазды бір елде өткізетін, басқа елде қыстайтын,
шатырларды мекендеушілер - деп жазды. Гильом Рубрук: өзінің
жайылымдарының шекарасын, сондай-ақ өзінің табындарын қыста, жазда,
көктемде және күзде қайда бағуы керектігін кез-келген бастық біледі - деп
айтқан. Қайта көшу уақыттарында екі және төрт доңғалақты күймелер, күймелі
арбалар көлік қызметін атқарған. Бұл күймелерге өгіздер, жылқылар немесе
түйелер жегілген. Плано Карпини былай деп жазады: кейбір күймелерді
тасымалдау үшін бір өгіз, үлкен күймелер үшін үш, төрт немесе одан да көп
өгіз жеткілікті болған.
V-ХІІ ғасырларда Қазақстан территориясында бірнеше көшпелі мал
шаруашылығы аймақтары ресімделді.
Жетісуда ежелгі заманнан үйсіндер, түріктер, қарлұқтар, түркештер,
қаңлылар, қидандар мекендеген. Бұл тайпалардың қысқы көші-қондары Балқаштың
оңтүстік жағалауында, Тянь-Шань тауының алдындағы жартылай шөлейттерде және
Қаратаудың солтүстік сілемдерінде болған.
Сырдарияның ортаңғы және төменгі ағысында қаңғарлар, оғыздар,
қыпшақтар мекендеген. Қысқы көші-қондар - Қызылқұмда, жазғы көші-қондар
Таластың сағаларында, Мышбұлақ қонысында, Шұбар Теңіз көлінің маңында,
Ырғыз бен Торғайдың төменгі ағысында орналасқан.
Маңғышлақ және Солтүстік Арал маңында қаңғар-печенегтер мен қыпшақтар
мекендеген. Олардың қысқы жайылымдары негізінде Үстірт үстіртінде және
Үлкен Борсықтар құмдарында болған. Жазда олар Ембі өзенінің аңғарларына,
Мұғаджар тауларына көшкен.
Оңтүстік Орал маңы және торғай даласында қыпшақ тайпалары мекендеген.
Бұл аймақ Орал мен Ембінің өзен аралығын, Илек пен Оңтүстік Орал
арасындағы далаларды, Ырғыз бен Торғай бастауларын алып жатқан.
Мұнда жазғы және қысқы жайылымдар жергілікті жағдайларға байланысты
бір-бірінен алыс емес болған. Қысқы жайылымдар - ойларда, өзен жағасындағы
тоғайлар мен құмдарда, ал жазғы жайылымдар суаттарға бай ашық жайылымдарда
болған.
Осыларға ұқсас көші-қондарды Сары Арқаны, Солтүстік және Шығыс
қазақстанды қаңғарлар, кимендер, қыпшақтар иеленген.
Барлық көшпенді тайпалар үй жануарларының қазіргі түрлерін –
жылқыларды, қойларды, ешкілерді, сиырларды, түйелерді өсірген.
Шаруашылықтың негізіне экстенсивті әдіс - мүмкін болғанша көп мал өсіру
әдісі салынған, бірақ сонымен бірге барлық тайпалар жергілікті табиғи-
климаттық жағдайларға көп бейімделген үй жануарларының ең жақсы тұқымдарын
өсіруге ұмтылған.
Барлық жануарлардың ішінде жылқыны ерекше бағалаған. Көшпелі тұрмыс
жағдайларында ол өзінің шапшаңдығы мен төзімділігінің арқасында
таптырмайтын жануар болды. Көшпелі тайпаларда қысқы уақытта малды жаюдың
ережелері болған, жылқыларды айдаған соң жайылымдарда үй жануарларының
басқа түрлері жайылатын. Бұл әдіс табында жылқылар мен қойлардың басым
болуын қамтамасыз етті. Ірі мүйізді мал мен ешкілерді негізінен жартылай
отырықшы тұрғындар өсірді. Түйелер климаты суық солтүстік аудандардан
басқа, Қазақстанның барлық территориясында таралды.
Үй жануарларының барлық түрлерінің сәйкес атаулары болды және олар
Махмұд Қашқаридың Диуани-лұғат ат-түркі еңбегінде және ХІІІ-ХІV
ғасырларда араб-қыпшақ сөздіктерінде айтылды. Жеке алғанда, бұл қыпшақтың
үй жануарларының атаулары болды. Мысалы: қой, қозы, қошқар, тоқты, сиыр,
өгіз, бұқа, бұзау, түйе, інген, бота, ат, айғыр, қысыр ат, бие, тай, құлын,
құнан.
Мал шаруашылығының барлық өнімі көшпелі тайпалардың ішкі сұраныстарын
қамтамасыз етуге және көршілес егіншілік аймақтарына сатуға жіберілген.
Қазақстанның оңтүстік аймақтарының және Жетісудың тұрғындары
қарастырылып отырған тарихи кезеңде егіншілікпен айналысуды жалғастырды.
Түрік қағанаты тұрғындарының бір бөлігі отырықшылыққа ауысады және
егіншілікпен айналысады, қалалық мәдениетке бейімделеді. Егіншілер
негізінде Шу, Талас аңғарларында және Алатаудың алдында орналасқан. Бидай,
тары дәнді дақылдарын өсірген, жүзім өсірумен, бақша шаруашылығымен
айналысқан. Егіншілік суармалы болды. VІІІ ғ. жазба көздерде Талас аңғары
туралы былай деп айтылады: мұнда арпа, бидай, күріш, бұршақ, ірі бұршақ
өседі. Тұрғындар жүзім және сора шараптарын, айран ішеді.
Сырдарияның ортаңғы және төменгі ағысында VІІ-ІХ ғасырларына жататын
суару жүйелері сақталды. Отырар шұратында сумен қамтамасыз етудің негізгі
көзі Арыс өзені болды. Отырар шұратының суару жүйесі магистральдық
каналдардан, су таратқыштардан, су қоймаларынан, қыш құбырлардан тұрған.
Суару жүйелері сондай-ақ Талас, Шу аңғарларында және Іле жағалауында
болған.
Барлық отырықшы-егіншілік аймақтарында дәнді дақылдармен қатар бау-
бақша шаруашылығы дамыған. Жетісуда жүзім шаруашылығының дамуы туралы
Гильом Рубрук былай деп жазды: онда мен жүзім сабағын көрдім және екі рет
онда шарап іштім. Бұл археологиялық олжалармен расталады. VІІ-VІІІ
ғасырларда шарапшылықтың қалдықтары Жетісуда Луговое қалашығында, Талас
аңғарында Төрткөлде табылған. Мысалы, Луговое қалашығында шарап жасайтын
жер тұрғылықты мекен кешенінің біреуінде болған және сықпа алаңдарының
бірнеше жалғанған құбырларынан тұрған. Онда ол тұнып тұрды, тазартылды және
содан кейін ыдыстарға құйылды.
ХІ-ХІІ ғасырларда егіншілік Орталық Қазақстанда дамыды. Бидай
дақылдарының егістері Торғай, Жыланшық, Кеңгір, Нұра, Сарысу өзендерінің
бассейндерінде болған. Отырықшы аймақтардың тұрғындары егіншілікпен қатар
шаруашылықта кеңінен пайдаланылған үй жануарларының қазіргі түрлерін
өсірді. Тұтас алғанда егіншілік пен көші-қон шаруашылығы өзара тығыз
байланыста дамыды, ал бұл шаруашылықтардың өнімдерімен алмасуы осы
байланысты одан әрі нығайта түсті.
Барлық орта ғасыр бойында Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу аймақтары
қала мәдениетінің орталықтары болды. Олар көшпелі және отырықшы-егіншілік
аймақтарын мекендеген түркі тайпаларының өмірінде маңызды роль атқарды.
Қалалар ірі сауда орталықтары болды, олар арқылы көшпенділер мен егіншілер
өздерінің шаруашылық байланыстарын жүзеге асырды. Сауда жолдарында ыңғайлы
қалыпта болған қалалар жылдамырақ дамыды. Қалалардың пайда болуы сыртқы
саудамен және олардың Ұлы Жібек жолында орналасуымен байланысты деп
сендіруге болмайды. Бірінші кезекте олар ауыл шаруашылығы мен қолөнер
дамыған жерлерде пайда болды.
Қазақстанда ХІІ ғасырда қалалар мен қоныстардың жалпы саны екі жүзге
жуық орталықты құрады. Олардың арасында ірі қалалар – Испиджаб, Сұяб,
Отырар, Яссы-Түркістан, Құлан, Сығанақ, Тараз, Жент, Баласағұн және
басқалар болды. Қазақстанның орта ғасырлық қалаларының өсуіне Орта Азияның
қуатты отырықшы-егіншілік аудандары үлкен әсер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МӘДЕНИЕТТІҢ БАСТЫ АСПЕКТІЛЕРІ
Қарағанды 2005
Ежелгі Қазақстанның мӘдениеті.
Қазіргі Қазақстанның территориясында, басқа аймақтардағы сияқты тас
дәуірінің өзінде адам өмір сүрген. Бұл туралы алғашқы адамдардың ежелгі
тұрақтарының Қаратау жотасының ауданында, Есіл бастауларында, Сарысудың
ортаңғы ағысында, Балқаш өңірінде, Маңғышлақта табылған археологиялық
олжалары куәландырады. Климат жағдайларының өзгеруіне қарай, өсімдіктер мен
жануарлар әлемдері және ежелгі адамдардың өмірінің жағдайлары, олардың
еңбек қарулары мен жұмыстары өзгерді. Сондай-ақ адамның жергілікті табиғи
жағдайларға бейімделген физикалық типі жетілдірілді. Сонымен бірге
материалдық мәдениеттің бастапқы нысаны болған тасты өңдеу техникасы
жетілдірілді. Ежелгі адамдардың күнделікті өміріне тас балталар, теселер,
дән үккіштер, келілер өндірілді. Олар отты, садақты және жебелерді қолдана
бастады. Ежелгі адамдар терімшілік пен аң аулаудан қарабайырлық егіншілікке
және мал шаруашылығына, яғни өндіруші шаруашылыққа біртіндеп өте бастады.
Еңбектің тас құралдары – бұл Қазақстан территориясының ежелгі
жұрттарының материалдық мәдениетінің ескерткіштері. Оларды археологтар
ұзақ, тынымсыз еңбек етудің нәтижесінде тапты. Бұл – Қаратау тауларындағы
палеолит дәуірінің ескерткіштері, Бөріқазған және Тәңірқазған тұрақтары.
Орталық Қазақстанда – сарыарқаның солтүстік-шығысында Құдайкөл тұрағы,
Жезқазған маңындағы Жаман Айбат тұрағы, Қарағанды облысының Жезді
ауданындағы Обалысай, Шығыс Қазақстанда – Қолқұтты өзенінің жағасындағы
тұрақ, Оңтүстік Қазақстан облысында – Арыстанды өзенінің жағасындағы Қарасу
тұрақ шатқалындағы тұрақ, Батыс Қазақстанда – Маңғышлақ түбегіндегі тұрақ
және т.б.
Неолит дәуірінде ежелгі адамдар Қазақстанның ауқымды территориясының
көптеген аудандарын мекендеді. Мұнда ежелгі адамдардың тіршілік әрекеті
туралы куәландыратын, неолит пен энеолит дәуірінің жүздеген
ескерткіштертері байқалған. Жаңа дәуірде материалдық мәдениет аса сапалы
сатыға көтерілді. Сүйектен, тастан жасалған бұйымдар – қырғыштар, призмалық
және қарындаш тәрізді нуклеустар, тілімшелер, тескіштер, үскіріктер,
пышақтар, жебелердің микролитикалық ұшықтары – Қазақстанның ежелгі
жұрттарының еңбек қарулары мен еңбек ету сипатында елеулі ілгерілеушілік
болғаны туралы айтады. Бұл туралы тоқымашылықтың, қышшылық және тау-кен
ісінің қарапайым түрлерінің жандануы да айтады.
Қазіргі уақытта Қазақстанда неолит пен энеолит дәуірінің 600-ден астам
ескерткіштері белгілі. Оңтүстік Қазақстан облысында бұл – Қараүңгір тұрағы,
Атырау облысында Құлсары тұрағы, Шығыс Қазақстан облысында – Қызыл Су
тұрағы, Солтүстік Қазақстанда – Пеньки тұрағы. Қазақстандық неолит сондай-
ақ Маңғышлақта қалыптасты – Сенек тұрағы, Бұзаушы түбегінде – Шебер тұрағы.
Қазақстан территориясында табиғи және географиялық жағдайларының
арқасында біртекті материалдық мәдениет қалыптасты. Неолит дәуірі бірнеше
археологиялық мәдениеттермен белгілі. Батыс Қазақстанда бұл – кельтеминар
мәдениеті, Ақмола облысында – атбасар және маханжар мәдениеті.
Энеолит дәуірінде Қазақстанның ежелгі жұрттары металды меңгерді және
мыстан қарулар жасады. Археологиялық ескерткіштер түбі жайпақ, бай
өрнектелген қышпен берілген. Егіншілік және мал шаруашылығы аймақтарында
еңбектің мыс қаруларын ендіру өндірісте елеулі табыстарға қол жеткізуге
мүмкіндік берді. Энеолит дәуірінде ежелгі адамдар жаңа мыс қарулармен қатар
күнделікті өмірде сыналған тас қаруларды пайдалануды жалғастырды. Тас
өндірісте жоғары деңгейде басым болуын жалғастырды. Қазақстанда энеолит
Көкшетау облысындағы Ботай разъезі бойынша аталған, Ботай мәдениетімен
ұсынылған және уақыты біздің эрамызға дейінгі Ш-П мыңжылдығымен
айқындалады.
Сонымен, тас ғасырда ежелгі адамдар орасан үлкен климаттық
кеңістіктерді игерді, аң аулауға арналған қарулар жасап, оларды
жетілдірді, жануарлардың терілерін өңдеді. Сол дәуірдің адамдарымен
жасалған барлық заттар материалдық мәдениеттің бастауы болды.
ҚОЛА ДӘУІРІНДЕГІ ҚАЗАҚСТАННЫҢ МӘДЕНИЕТІ
Біздің эрамызға дейінгі ІІ мыңжылдықтың бірінші-екінші тоқсанының
межесінде Еуразия далаларында мыс пен қалайының қорытпасы – қоланы алу
технологиясы ойлап табылды. Б.э. дейінгі ІІ және және кейінгі 1-
мыңжылдықтар тарихта қола ғасыр атауын иеленді.
Қола дәуірінде Оңтүстік-Батыс Сібір, Орал маңы, Қазақстан, Орта Азия
аймақтарына нағыз төл мәдениетін қалдырған, туыстас тайпалар
орналастырылды. Ғылымда ол андронов деген шартты атауға ие болды. Бұл
атау Оңтүстік Сібірде, Минусинск қазаншұңқырында, Ачинск қаласының маңында
Андроново селосының жанындағы бірінші моланың қазбалары бойынша берілді.
Осыған ұқсас жерлеулер Батыс Қазақстанда да байқалды, ғалымдар андронов
мәдениетінің ескерткіштері ауқымды территорияда – шығыстағы Минусинсктен
батыстағы Оралға дейін таралғанын анықтады. Кейінірек андронов
ескерткіштері Қазақстанның оңтүстігінде, Жетісуда, Орта Азияда табылды.
Андронов мәдениеті бақташылық мал шаруашылығы едәуір басым және
металлургия өндірісі елеулі дамыған кешенді мал шаруашылығымен және
егіншілікпен сипатталады. Еңбектің металл қаруларының өзгеше кескін
үйлесімі болды. Бұл – сырты салпаң төлкелі балталар, негізі ойылған
пышақтар, найзалар мен жебелердің өзіндік ұштықтары, білезіктер, айналар,
моншақтар мен әр түрлі алқалар. Андроновшылар көршілес тайпалардан жерлеу
ғұрпы, қышы, металл бұйымдары мен әшекейлерінің пішіні бойынша ерекшеленді.
Жерлеу ғимараттарын андроновшылар әр түрлі кескін үйлесімдік тік бұрышты,
дөңгелек, сопақ тас қоршаулар мен қорғандық үйінділер түрінде тұрғызды.
Олар өлген тайпаластарын не жаққан, не жиырылған қалыпта, тас тақталардан
жасалған жәшіктерде немесе тік бұрышты қазылған шұңқырларда, бір бүйіріне
жатқызып ерекше тәсілмен жерлеген. Қыштан бұйымдар қолмен жасалды.
Андроновшылар алдыңғы кезеңнің түбі домалақ ыдыстарын түбі жалпақ орнықты
ыдыспен ауыстырды. Ыдыстың сыртқы беті күрделі геометриялық өрнекпен
безендірілді, ол ирек немесе майда қалыппен салынған. Андроновшылар
әшекейлерінің пішіні ерекше болды. Алтын жапырақтан жасалған сырғалар бір
жарым айналымға оралған болатын. Бас киім мен үстіге киетін киім
әшекейлерінің пішіні көзілдірік тәрізді аспалар және шекпелі өрнекті
таналар түрінде болды. Білезіктердің ұштары спираль тәрізді оралған болды.
Әшекейлер мен балшықтан жасалған ыдыстардың жасалу техникасы андроновшылар
мәдениетінің жоғары деңгейін көрсетеді.
Археологиялық деректер көзі бойынша андроновшылар басым көпшілігінде
отырықшылық өмір салтын жүргізді. Поселоктар мен молалар кең жайылмалық
шалғындары бар өзендердің жағасында орналасты. Андроновшылар 6-10-20
тұрғын жайларда шағын топтармен тұрды. Андроновшылар отбасыларының тұрғын
жайлары шаруашылыққа арналған әр түрлі қосымша құрылыстары мен малға
арналған қашалары бар үлкен жертөлелер болды.
Кеш қола дәуірінде (б.э. дейінгі ІІ аяғы және 1 мыңжылдықтың басы)
дәстүрлі андронов мәдениетінде жаңа элементтер пайда болды. Өлікті кәдімгі
жиырылған қалпында жатқызатын жерлеу ғұрпында өлікті екі аяғын созып
арқасымен жатқан қалпында жерлеу кездесе бастады. Қыш пен оның өрнегінің
түрі өзгертілді, жұмырланған қыш пайда болды. Егіншіліктегі еңбек
қаруларының саны әдәуір қысқарды. Бұл климаттың құрғақтығына байланысты
болды да, мал шаруашылығын дамытуға мүмкіндік берді. Бұл уақытта андронов
тайпалары шөл және шөлейт аймақтарды біртіндеп игере бастады. Үй маңындағы,
бақташылық мал шаруашылығы шаруашылықтың жаңа түрі – көшпенді мал
шаруашылығына ауыса бастады. Жайылмалық шалғындардағы поселоктар
қыстақтарға айналды, ал егіншілік біртіндеп көмекші шаруашылық сипатын
иелене бастады. Мал шаруашылығында ұзақ өтулерге төзімді және жыл бойы
аяғынан жайылуда болатын жылқылар мен қойлардың саны біртіндеп ұлғайды.
Ғалымдардың арасында андронов мәдениетін жаратушылардың этникалық
тиесілігі туралы бірнеше пікірлер бар. Біреулері оларды фин-угор этникалық
тобына жатқызады, басқалары андронов тайпаларының түркі тілдестігі туралы
болжамды айтады. Алайда ғалымдардың көпшілігі андронов мәдениетін танушылар
үнді-иран тайпалары болған деп есептейді. Бұл тұжырым үнді-ирандар –
Авесте, Ригведа, Атхарвадеда, Яджурведа, Шатанахтаның ежелгі жазбаша
ескерткіштерін және топонимиканың, ономастиканың, археологиялық
материалдардың басқа деректерін талдау негізінде жасалды.
Кеш қола дәуірінде кешенді мал шаруашылығы-егіншілік андронов
мәдениеті көшпенді беғазы-дәндібай мәдениетімен ауыстырылды. Бұл мәдениетке
тән сипат, бір жағынан - андронов дәстүрлерінің сақталуы, екінші жағынан,
жерлеу ғимараттарының ерекше түрінің, өзіндік жерлеу ғұрпының, балшықтан
жасалған ыдыстардың жаңа пішіндерінің пайда болуы. Жерлеуде өліктің
жиырылған қалыпта орналасуымен қатар, арқасымен созылып жатқан қалыптар да
кездеседі. Жерлеудің мұндай ғұрпы кейінірек ерте темір дәуірінде
Қазақстанның мал шаруашылығымен айналысатын тайпаларында таралды.
Дәндібай-беғазы мәдениетінің ескерткіштері Шет ауданында Ақсу-Аюлы ІІ,
Қарқалы 1-ІІІ молаларымен, Беғазы, Дәндібай сағаналарымен, Ұлытай, Шортанды
бұлақ қоныстарының және көптеген басқалардың молаларымен берілген.
Мысалы, Ақсу-Аюлы ІІ кешеніндегі ең үлкен қорғанның биіктігі 2 метр,
диаметрі 30 метр. Топырақ үйіндісінің астында бір-біріне салынған төрт тас
ғимарат, төрт үлкен тақтадан жасалған көлемді тас жәшік болған. Тас
жәшікте адамның созылған қалпындағы қаңқасы болды. Дәндібай-беғазы
мәдениетінің басқа жерлеулерінде өліктің созылған қалпында жатуы дәстүрлі
андроновтық жиырылған қалыппен сәйкес келеді.
Дәндібай-беғазы мәдениетінің балшықтан жасалған ыдысы аласа, мойыны
қысқа, бүйірлері қатты дөңес шар пішінді. Ою-өрнек техникасы көлденең
бітелген ірі ирек қалыппен көрсетілген. Қыштан жасалған ыдыстың пішіні
біршама төзіп, біртіндеп қозғалмалы өмір салтына бейімделді. Құрбандық тас
жәшіктердегі үй жануарлары сүйектерінің көп саны кеш қола дәуірі
тайпаларының шаруашылық қызметінің біртіндеп өзгергені туралы айтады. Бұл
дәуірдің молаларында көптеген тұрмыс заттары, әшекейлер, қарулар болды.
Жерлеу ғұрыптары бойынша қоғамдағы мүліктік теңсіздіктің пайда болуымен
байланысты өзгерістер анықталды.
Орталық Қазақстанның кеш қола дәуірінің тайпалары өзінің дамуында
Оңтүстік Орал (замарк мәдениеті), Алтай мен Енисей (қарасу мәдениеті)
тайпаларымен өзара байланыста болған. Олардың туысқандық байланысы
материалдық мәдениеттің заттарымен, яғни қыш бұйымдармен, қола қарулармен,
тұрмыс нәрселерімен және әшекейлермен, металл өндірумен және балқытумен
расталады. Тайпалар тығыз мәдени және экономикалық байланыста болды. Осы
мәдени айырбаста Алтай, Сібір, Оралдың ар жағындағы тайпалардың қарым-
қатынасында маңызды делдал болған, қазақстандық палеометалл (мыс, қалайы,
алтын) үлкен роль атқарды.
Беғазы-дәндібай мәдениетінің тайпалары оның өзіндік мәдениетімен бірге
Қазақстанның далаларында ерте темір дәуірінде қалыптасқан жаңа этномәдени
түзілімдердің құрама бөліктерінің бірі болды.
САҚ-САРМАТ ДӘУІРІНДЕГІ ҚАЗАҚСТАННЫҢ МӘДЕНИЕТІ
Б.э. дейінгі 1 мыңжылдықта, ерте темір дәуірінде, Еуразия даласының
территориясында скиф-сақ тайпалары орналасқан. Орталық Қазақстандағы сақ
мәдениетінің көрнекті ескерткіштері Тасмола қонысының молалары, шатырсыз
пирамидалар және Жетісудағы Есік қорғаны, Зайсан қазаншұңқырындағы және
Оңтүстік Алтай тауларындағы шымкенттік жерлеу орындары, Оңтүстік
Қазақстандағы Ұйғарақ және Тегіскен молалары, Арал маңындағы ескерткіштер
және т.б. болып табылады.
Сақтардың жерлеу орындарына жерлеудің қорғандық ғұрпы тән. Олар ретсіз
немесе созылған тізбектермен орналасқан, екі-үш үйіндіден бірнеше ондаған
үйінділерге дейін топтармен орналасқан. Сонымен, Орталық Қазақстанның
тасмола мәдениетінің қорғандары, Жетісу қорғандары меридиандық тізбектерге
созылған. Іленің сол жағалауындағы Жуантөбе моласы - 300 қорғаннан, Талас
өзеніндегі Бекқара моласы 500 қорғаннан тұрады. Көптеген жерлерде биіктігі
20 метрге дейінгі, диаметрі 100 метр және одан артық патшалық қорғандар
кездеседі. Мысалы, Іленің оң жағалауындағы атақты Бесшатыр моласы 31
қорғаннан тұрады, олардың арасында биіктігі 17 метр және диаметрі 104 метр
Үлкен Бесшатыр қорғаны ерекшеленіп тұр. Оның үйіндісі қиылған конус
пішінді, жалпақ шыңының диаметрі 32 метрді құрайды. Кейбір қорғандардың
ерекшелігі - оларда жерлеудің тастан салынған ғимараттарының созылған
күрделі кешенінің бар болуы. Мұндай қорғандар Бұғылы, Қызыларай, Баянауыл,
Тасмола, Қарамұрын және т.б. тауларының алдында шоғырланған.
Сондай-ақ жерлеу атрибутикасы да күрделенді. Қарудан, киімнен және
қоса жүретін нәрселерден басқа, өлген адамға ат (жылқы) арнау ғұрпы кеңінен
таралды. Жерлеудің бұл ғұрпымен сақ тайпаларының өмірінде жылқының
атқаратын ролінің артуын атап көрсетеді.
Сақ тайпаларының шаруашылық-мәдени қызметі көне жазба көздерінен
бастап қазіргі көздерге шейін бейнеленді. Сақ тайпалары шөп пен судың
молшылығына қарай малдарымен бірге бір жерден екінші жерге ауысады. Тұрақты
бір жерді мекендемейді. Дөңгелек киіз үйлерде тұрады, олардан шыға беріс
шығысқа қаратылған. Етпен қоректенеді, қымыз ішеді. Еңкейген кәрісінен
соңғы бағынышты адамға шейін әрқайсысы өзінің малын өзі бағады және өз
мүлкінің қамын ойлайды.
Сақ тайпаларының материалдық мәдениетінің бір бөлігі тұрғын жай болып
табылады. Олар алдыңғы көшпенді тайпалар ойлап тапқан киіз үйді
жетілдірді. Көне тарихшылар Геродот, Гиппократ сақтар ақ киізбен жабылған,
ағаштан салынған тұрғын жайларда тұрған деп айтқан. Маусым сайын
көшпенділер төрт және алты доңғалақты арбалардағы тұрғын жайды пайдаланған.
Археологиялық деректер бойынша, қазақстандық сақтар сондай-ақ
стационарлық тұрғын жайларда – оңтүстікте саманды кірпіштен, солтүстік пен
шығыста - бөренелерден (ағаш кесінділерінен) қаланған тұрғын жайларда өмір
сүрген. Археологтардың айтуы бойынша, жертөлелер мен ағаш кесінділері
домалақ және күмбез тәрізді қақпақтарымен, киіз үй пішінді болған.
Олардың эволюциясы бір жағдайда - конус тәрізді киіз үйдің, екінші
жағдайда сфералық қақпақты киіз үйдің жасалуына әкелді. Сонымен, атап
айтқанда көшпенді сәулет өнері өзінің бастауын киіз үй тәрізді тұрғын
жайлардан алады.
Сақтардың киімінің пішіні туралы тарихшы Геродот, олар тығыз киізден
жасалған төбесі үшкір бас киімдер киген деп айтады. Көрнекті түрде олар
Персеполедегі Ксеркс сарайының бедерлі кескіндерінде және Пасаргадыдағы
Дәрия мазарында ұсынылған. Онда сақтар төбесі үшкір биік бас киімде,
белдікпен байланған, денеге жабысып тұратын тізеге дейін келетін кеудешеде,
тар шалбарда және өкшесіз аяқ киімде көрсетілген, белдіктің оң жағына
-қанжар, сол жағына садақ ілінген.
Есік қорғанында табылған олжа ғалымдардың Алтын адам деп аталатын
ақсүйек сақтың мерекелік киімін барлық атрибуттарымен бірге қайта жасауға
мүмкіндік берді. Оның басында биік (65-70 см), конус пішінді, төменгі жағы
үш құлақ бөрік тәрізді бас киім болды, ол әр түрлі аңдарды, құстарды,
ағаштарды бейнелейтін, алтын тілімшелермен және қаңылтыр белгілермен
әшекейленген. Мойнын жолбарыстың басы түрінде ұштықтары бар алтын әшекей
әшекейлеген, сол жақ құлағының сырғалығында – зерленген және көгілдір түсті
асыл тасты алқалармен әшекейленген алтын сырға. Алтын адам матадан тіккен
көйлек, оның сыртына жолбарыстың басы түріндегі алтын қаңылтыр белгілермен
және үш жапырақты өсімдік пішінді белгілермен көмкерілген былғарыдан тіккен
қысқа шекпен киген. Шекпен он алты ауқымды қаңылтыр белгілермен, аңдар
стилінде орындалған жапсырмалармен жарқырап тұрған, әшекейленген белдікпен
белбеуленген. Белдіктің оң жағында қызыл қынаптағы темір семсер ілінген,
сол жағында - жылқы мен бұлан бейнеленген алтын тілімше-жапсырмалармен
көмкерілген, қынапқа салынған темір қанжар. Шалбардың тігісі ұсақ алтын
қаңылтыр белгілермен тігілген және ол шекпендегі сияқты алтын қаңылтыр
белгілермен әшекейленген, қонышы биік етіктің ішіне салынған. Тұтас
алғанда, ақсүйек сақтың барлық киімі 4 мыңға жуық қаңылтыр белгілермен және
тілімшелермен қапталған. Бұл иерархиялық сатының жоғарғы сатысында тұрған
ақсүйек сақтың киімі болғаны күмәнсіз.
Таулы Алтай сақтарының қорғандары, мәңгі тоңының арқасында матадан,
киізден, теріден, былғарыдан және т.б. тігілген киімдер жинағын сақтап
қалған.
Жерлеу ғұрыптары бойынша ғалымдар сақтарда ата-бабаларға, отбасылық-ру
қасиеттілеріне, қамқоршыларға табыну болған деген тұжырым жасады. Осы
табынудың бастаулары өлген руластарының өлмейтіндігіне, о дүниенің бар
екендігіне сенуге негізделген. Сондықтан зиратқа өлген адаммен бірге оның
қоғамдағы жағдайына лайықтап заттарын қоса салған. Сақ қоғамының ерекше
ақсүйек өкілдері үшін өлікті бальзамдауды және мумиялауды қолданған.
Сақ тайпаларының табынуы отты, жылқыны, күн мен басқа аспан
қасиеттілерін құрметтеумен байланысты. Көне жазба көздері бойынша кейбір
сақ тайпаларының басты құрметтейтін құдайы күн болған, онымен аспан отына
табыну тығыз байланысты болған. Отқа табыну өзінің шығу тегін күнге
табынудан бастайды және Еуразияның көптеген көшпенді тайпаларында кеңінен
таралған.
Сақтар уақытында анимизм, тотемизм, магия сияқты діни көзқарастардың
болуы жалғасқан. Тотемизм және магия фактілері тұмарларда, бой тұмарларда
және көз моншақтарда сақталған. Сақтардың түсінігі бойынша, олардың руы
немесе тайпасы мифтік жануарлардан пайда болған. Олар жануарлардың
пішінінде көрініс тапқан. Шайқастарда көмектессін деп - қаруларды, олар
оны ұрыста тіс батпайтындай ету үшін, аттың ер жүгенін жануарлармен
безендірген. Тотем-жануарлар сақтардың ғылымда аң стилі атанған өнерінде
ашық көрініс тапты. Бұл стиль б.э. дейінгі VІІ-VІ ғғ.. Еуразия даласының
көшпенді халықтарында кеңінен таралды.
Қолданбалы өнердің заттары алғашқы рет - Скифияда (Қара теңіз
маңында), содан кейін Сібірде табылды және ғылымда скиф-сібірлік аң стилі
деген шартты атауды алды. Оның тақырыбы аңдардың, жануарлар мен мифтік
зооморфтық құбыжықтардың бейнесі болды. Жануарлар мен құстардың шағын
бейнесі қазандар мен құрбандық табақтарын, қылыштар мен қанжарларды
қорамсақтар мен балталарды, ат жүгені мен айналарды, киім мен туларды
әшекейлеу үшін пайдаланылды. Сақ шеберлерінің шығармашылығы қоршаған
жануарлар әлемінің нақты бейнелерімен өзара тығыз байланыста болды.
Аңдардың бейнесі негізінде - қола мен алтыннан, сирек түрде сүйектен,
мүйізден, ағаш пен темірден орындалған. Сақ шеберлерінің қолданбалы өнері
және олардың аң стилінде орындалған бұйымдары әлем мәдениетінің жауһары
болып табылады.
Сақ мәдениетінің жоғары деңгейі туралы жазудың таралу фактілері
куәландырады. Мысалы, сол Алтын адам табылған Есік қорғанында көптеген
ыдыстар табылды. Бір күміс ыдыста белгісіз руна тәрізді алфавиттік жазудың
26 таңбадан тұратын екі жолдық жазбасы сақталған. Өкінішке орай, бұл жазба
әлі күнге дейін оқылмаған. Ғалымдар ежелгі сақтар б.э. дейінгі V ғасырдың
өзінде-ақ жазуды білуі мүмкін деп болжайды.
Сақ қоғамы ежелгі өркениеттер: Қытаймен, Мидиямен, Ассириямен, Алдыңғы
Азиямен, Жерорта теңізінің елдерімен тығыз байланыста болған. Ұлы Жібек
жолы арқылы сақтар оның бойын мекендеген халықтармен саудалық байланыста
болған. Осы өркениеттер мен халықтардың сақ тайпаларының мәдениетіне әсер
еткеніне күмән жоқ.
Ежелгі үйсіндердің мәдениеті Жетісудағы қоныстар мен молалардың
қазбаларымен берілген. Оларды зерделеу ғалымдардың үйсін тайпаларының бар
материалдық мәдениетін құрастыруға мүмкіндік берді.
Үйсіндер кешенді мал және егін шаруашылығымен айналысты. Жетісудың
табиғи жағдайлары олардың далалардан тау бөктеріне және биік тау
шалғындарына көшуіне мүмкіндік берді. Тұрақты қоныстанған жерлерде үйсіндер
өңделмеген кірпіш пен тастан тұрғын жайдың стационарлық түрлерін салды.
Тұрғын жай қосымша құрылыстары мен малға арналған қашалары бар бір үлкен
бөлмеден тұрды. Жазда үйсіндер киіз үйлерде өмір сүрді. Ет-сүт өнімдерімен
қоректенді, нан пісірді, көкөністер мен жемістер өсірді.
Қоныстардан алыс емес жерде рулық зираттар болды. Өлген тайпаластарын
бүйір жағы тереңдетілген шұңқырларда жерлеген. Өлікті осы шұңқырға ұйықтап
жатқан адамның қалпында, басын батысқа қаратып жатқызған. Жерлеу ғұрпы
марқұмның қоғамдағы жағдайына тең, қажетті атрибутикасымен қоса болған.
Үйсіндер тау-кен ісін, тоқыманы, жіп иіруді, тас өңдеуді жақсы білген,
сондай-ақ үй кәсіптері мен қолөнері дамыған. Зергерлік бұйымдар асыл және
жартылай асыл тастармен әшекейленген. Үйсін шеберлері түрлі-түсті тастар –
сердоликтің, бирюзаның, гранаттың құпияларын білген. Бұрғылау жолымен
моншақтар жасалған.
Үйсін мәдениеті дамуының жоғары деңгейі туралы Алматының маңындағы
Қарғалы шатқалында байқалған алтын бұйымдар айқын көрініс болады. Онда
жүздеген әр түрлі әшекейлер табылған. Олардың арасында екі өркешті
түйелердің мүсіндері салынған екі жүзік, тау ешкісінің он пішіні, тышқан
бейнеленген сырғалар, көптеген қаңылтыр белгілер бар. Барлық бұйымдар
алтыннан жасалған және бирюзамен безендірілген.
Ең айқын және баға жетпес олжа Қарғалы диадемасы болды. Бұл жалпы
ұзындығы 35 см және ені 4,7 м екі кесектен тұратын, алтын тілімше. Жоғарғы
және төменгі жағындағы жолақта ені жарты сантиметр тегіс жиек. Тілімшенің
ішкі өрісі өсімдіктер түріндегі өрнектердің қоршауындағы аңдардың, құстар
мен адамдардың бейнелерімен толтырылған. Диадема қалыптау техникасымен
орындалған және онда ғажайып жануарлар бейнеленген: қанатты жолбарыс, оның
үстінде адам отыр, тұғырда қанатты ат, айдаһар, адам-құс тұр. Жануарлардың
көздері ашық түсті сердоликтен жасалған, денелері бирюзамен безендірілген.
Ғалымдар қарғалы диадемасының идеясы дүниені үйсіндердің көзқарасымен
бейнелеу болды деп есептейді. Жануарлардың бейнесі - жердегі өмірді, құстар
– аспанды, қанатты аттар күнді білдірді. Қарғалы диадемасы үйсін
тайпаларының қолданбалы өнерінің жарқын ескерткіші болып табылады.
Қаңлы тайпалары Сырдария өзенінің бассейнінде және Қаратау алдында
ауқымды территорияны мекендеді. Олардың мемлекетінің территориясы арқылы
Ұлы Жібек жолы өткен, ол арқылы қаңлылардың Қытаймен, Алдыңғы Азиямен,
Кавказдың ар жағымен, Жерорта халықтарымен экономикалық және мәдени
байланыстары болған.
Қуаншы, отырар-қаратау, жетіасар мәдениеттерін археологиялық зерделеу
ғалымдардың материалдық мәдениеттің, шаруашылықтың сипаты, тұрғындардың
қолөнері туралы деректер құрастыруына мүмкіндік берді.
Қаңлылар мал шаруашылығымен, егіншілікпен, аң аулаумен және балық
шаруашылығымен айналысты. Қолөнершілер металл қарулар мен еңбек қаруларын,
қыш бұйымдарын жасады. Бітән, Көкмардан және Жібек жолында орналасқан басқа
қалалар қолөнер мен сауданың орталықтары болды. Қалалардың тұрғындары
өзінің өнімімен көшпенді аудандардың тұрғындарымен айырбас жасады.
Қаңлылардың тұрғын жайлары өңделмеген кірпіштен салынды,
жабындыларында ағаш конструкциялар пайдаланылды. Тұрғын жайға астық пен
тағамдарды сақтауға арналған қосымша қоймалар жалғасқан. Қоныстардың
жанында ауқымды сағаналар орналасқан. Адамдарды үңгір жерлерге, қарапайым
молалық шұңқырларға, қорғандардың астына, сағаналарда жерлеген. Марқұмды
киімімен, жеке пайдаланған заттарымен жерлеген және де жерлеуге қажетті
көптеген керек-жарағы қоса салынған.
Қаңлы қалаларында ақша айналымды сауда дамыған. Ішкі рынокта айналымда
билеушінің бейінді портреті бейнеленген жергілікті монеталар болды.
Археологтар ішкі рынок үшін соғылған, әр түрлі салмақты 1300-ден артық мыс
монеталарын тапты, олар б.э. дейінгі ІІІ-ІV ғасырларда белгіленген. Сондай-
ақ қаңлы молаларында грек-бактрия, хорезм монеталары, У-шу қытай
монеталары, құшан және сасанид монеталары табылған. Бұл тауар-ақша
қатынастарының айқын көрінісі болды.
Қаңлы тұрғындары Жібек жолы арқылы басқа халықтарды саудалады. Бұл
туралы монеталар ғана емес, сонымен бірге археологтар тапқан заттар да
куәландырады. Бұл Сирия, Үнді, Балтық маңының моншақтары, жібек маталардың
қалдықтары, еуропалық шеберлердің бұйымдары. Сонымен, Ұлы Жібек жолы арқылы
қаңлылардың жолдары халықаралық сауда жүйесіне тартылды.
Б.э. дейінгі 1 ғасырда Қазақстан территориясына шығыстан ғұндар
қоныс аударды, олармен Азия тереңінен Еуропаға Халықтардың ұлы қоныс
аударуына байланысты. Ғұндар көшпелі өмір салтын жүргізді. Шаруашылықтың
негізгі түрі мал шаруашылығы болды, сондай-ақ олар егіншілікпен, аң
аулаумен және әр түрлі қолөнермен айналысты. Ғұндардың қоныс аударуымен
б.э. дейінгі ІІІ-V ғасырларда. Еуразияның дала тайпаларында полихромдық
стиль деп аталатын өнер дамиды. Бұйымдарды жасау үшін негізінде алтынды
пайдаланған. Шеберлер полихромды стильде заттарды безендірудің әр түрлі
техникалық тәсілдерін пайдаланған. Бұл түрлі-түсті тастармен безендіру,
бұйымның негізіне алтын шариктер мен оралған алтын сымды қаптастыру, ең
жұқа алтын сымдарды байлап өру және басқа тәсілдер болды.
Ғұндар дәуірі тайпаларының полихромды стилін Еуразияның көшпенді
тайпаларының өнеріндегі скиф-сақтық аң стилі ауыстырды.
Полихромды стильді алтын бұйымдар Жоғарғы Ертістің, Орталық және
Батыс Қазақстанның қорғандарынан табылды. Полихромды стиль б.э. дейінгі
ІV-V ғасырларда өзінің шыңына жетті, ұрпақтан ұрпаққа берілді.
Совромат-сармат мәдениеті Батыс Қазақстанның археологиялық
ескерткіштерімен берілген.
Илен, Сытас, Бесоба, Алебастрово өзендеріндегі Орал маңындағы
молалардың өзіндік жерлеу ғұрпы бар, ол бай атрибутикамен, қарумен, еңбек
қаруларымен, асыл металдан жасалған әшекейлермен, тұрмыс заттарымен қоса
жүрген. Сәндік өнерде аң стилі жиі қолданылған.
Сармат ескерткіштері ерте сарматтық және кеш сарматтық археологиялық
мәдениетке бөлінеді. Молаларда көп қару, қыштан жасалған ыдыс, айналар,
моншақтар, марқұмдардың алтын белгілермен, ат жүгенімен және тағы басқа
әшекейленген киімі кездеседі. Археологиялық ескерткіштерді зерделеу
ғалымдардың сармат тайпаларының шаруашылық және мәдени қызметін және
олардың көршілес көшпенді тайпалармен байланысын жаңадан жасауға мүмкіндік
берді.
Сонымен, жоғарыда айтылған барлық тайпалар тарихи уақыттың әр түрлі
кезеңінде материалдық және рухани мәдениетті жасауда жоғары деңгейге қол
жеткізді және көшпенді өркениеттің дамуына баға жетпес үлес қосты.
ҚАЗАҚСТАН АУМАҒЫНДАҒЫ ҰЛЫ ЖІБЕК ЖОЛЫ
Б.э. дейінгі 1 мыңжылдықтың ортасында батыс пен Шығыстың арасындағы
сауданың даладағы жолы жұмыс істей бастады. Тарихтың атасы Геродоттың
сипаттауы бойынша ол Қара теңіз маңынан Дон жағалауына, содан кейін
сарматтар жеріне, Оңтүстік Орал маңына бағыт алды, сонан соң дала арқылы
ертіске және әрі қарай Алтайға, Жоғарғы Ертіс пен Зайсан көлінің ауданын
мекендеген сақ-агрипейлер еліне жүрді. Әрі қарай дала жолы Қытайға баруы
мүмкін. Дала жолының бойында жібек, терілер, иран кілемдері, асыл
металдардан жасалған бұйымдар таратылды.
Асыл жібекті таратуға сақтар мен скифтердің көшпенді тайпалары
қатысты, олардың делдалдығы арқылы бұл таңқаларлық тауар Алдыңғы Азияға
және Жерорта теңізіне келген. Сақтар, үйсіндер мен қаңлылар мемлекеттерінің
(б.э. дейінгі ІІ ғасыр - б.э. дейінгі 1 мыңж. бір. жарт.) уақытында
Қазақстан территориясына рим шынысы мен монеталары, қытай жібегі, айналар
мен жылтыр ыдыс, Сасанидтік Ираннан әкелінген еуропалық түймеліктер мен тас-
жүзіктер өтеді. Осы уақытта Шу, талас және Сырдария өзендерінің
алқаптарында, Жібек жолы трассаларында қалалық орталықтар пайда болады.
Б.э. дейінгі ІІ ғасырдың ортасында Жібек жолы жүйелі сауда және
дипломатиялық артерия ретінде қызмет істей бастайды. Сонымен, б.э. дейінгі
ІІ ғ. ортасында, дәлірек айтқанда, 138 жылы қытай ақсүйегі Чжан Цзян
елшілік керуенмен Хан астасынан Батыс елдеріне шығып, 13 жылдан кейін
қайтып оралды. Ол бірінші болып Қытайдан Орталық Азияға тіке жолмен өтті.
Ол бүгінгі Ауғанстанның территориясына дейін жете алды. Оның артынан осы
жолмен Батысқа жібек тиеген керуендер, ал Қытайға – Жерорта теңізі, Жақын
және Орта Шығыс, Орта Азия елдерінен шықты.
Б.э. ІV ғасырында Қазақстан территориясы - Түрік қағанатының, кейіннен
Батыс-Түрік қағанатының құрамына кірді. Бұл уақытта Жетісу мен Оңтүстік
Қазақстан аймақтарында Жібек жолы жанданды. Ол ірі қалалардың жылдам өсуіне
мүмкіндік туғызды. Қалалық орталықтар қолөнердің, сауда мен мәдениеттің
ірі ошақтарына айналды. Мемлекеттердің астаналары, әкімшілік орталықтары
бола бастады. Мысалы, Сұяб қаласы Батыс-Түрік қағанатының орталығы болды.
Таразда түрік қағаны Дизабул 568 жылы стратег Земархтың басшылығымен
Византия императоры ІІ Юстинианның елшілігін қабылдады. Сондай-ақ ол
көпестердің қаласы болып табылды, түргештердің, қарлұқтардың,
қарахандықтардың астаналық орталығы болды.
Жібек жолының қазақстандық учаскесінде Шаш (Ташкент), Испиджаб, Тараз,
Құлан, Мерке, Аспара, Навакент, Сұяб, Алмалық, Тальхир, Қаялық, Шавгар,
Янкигент қалалары орналасты. Осы қалалардан және Жібек жолының негізгі
трассасынан Орталық және Шығыс Қазақстан аудандарына, Дешті-Қыпшақ
далаларына, Ертіс жағалауына, Алтай мен Монғолияға жолдар тарады. Мұнда
көшпенді түркі тілді тайпалардың иеліктері арқылы даланың сауда жолы өтті.
Орталық және Шығыс Қазақстанның малға, жүнге, былғарыға, металға бай
аудандары Жібек жолы арқылы сауда байланыстары жүйесіне, соның ішінде
халықаралық сауда байланыстарына жұмылдырылды.
Жібек жолы бойынша сауданың басты тауары қытай жібегі болып табылды.
Оның бойымен сондай-ақ Римнен, Византиядан, Үнді елінен, Ираннан, Араб
халифатынан, Еуропа мен Ресейден тауарлар жүрді. Бұл мирра мен ладан,
жасмин мен амбра, кардамон мен жұпар жаңғағы, алмастар, тамыр дәрі,
кілемдер, маталар, күміс пен алтынның кесектері, терілер, қару, ферғана
аттары, араб тұлпарлары, түйелер, пілдер, мүйіз тұмсықтар, арыстандар,
қарақұйрықтар, қаршығалар мен сұңқарлар және алуан түрлі жемістер мен бақша
дақылдары туралы айтпағанда, көптеген басқа нәрселер болды.
Алайда сауданың басты тауары сонда да жібек болып қалды. Ол алтынмен
бірге халықаралық валютаға айналды. Оларды патшалар мен елшілерге сыйға
тартқан, олармен жалға алған әскерге ақы төлеген және мемлекеттік
қарыздарын өтеген.
Көптеген тауарлар, соның ішінде монеталар, Жібек жолының қазақстандық
учаскесінің қалаларында қалып қойған. Қазақстан қалаларының халықаралық
саудаға қатысуының айқын куәсі Отырарда табылған күміс қазына болып
табылады. Өзінің құрамы бойынша ол – ақшалай-заттық қазына. Онда Шығыс
Түркістан қалалары – Алмалықтың, Пуладтың, Эмильдің, Орда ал-Азамның;
еуропалық Қырымның; шағын азиялық – Сивастың, Конияның, Тебриздің;
қазақстандық Жент қаласының теңге сарайлары берілген. Шекпе уақыты ХІІІ
ғасырдың 60-шы жылдарының екінші жартысына жатады. Қазынада Жібек жолында
тұрған қалалардың өзіндік арнайы карточкалары бар.
Жібек жолы халықаралық сауданың басты артериясы ретінде сәулет
өнерінде, өнерде көркемдік стильді таратуда айрықша маңызды роль атқарған.
Олар жаңа этномәдени ортаға түсіп, қолдау тапқан және мәдениеттердің өзара
байытылу факторлары болған.
Көптеген ғалымдар ақ түсте көк көркем суретпен ерекшеленетін, қышта
орындалған тимурлық стиль, осы Жібек жолы бойымен таралған деп есептейді.
Ол ХІІІ ғасырдың аяғында Қытайда пайда болды және Орта Азияда, Иранда,
Түркияда кеңінен таралды. Бұл стиль Түркістандағы, Бұхарадағы,
Самарқандтағы үймереттердің қасбеттерін безендіруде қолданылды. Кобальтпен
безендірілген қыш ыдыс коллекцияларының жинағы Ташкенттің, Санкт-
Петербургтің, АҚШ-тың және әлемнің басқа қалалары мұражайларының көркі
болып тұр.
Орта ғасырларда Азияда төрт әлем патшалығының тұжырымдамасы
таралған. Бұл патшалықтардың әрқайсысы ауқымды аймақтар мен елдердің
символын көрсетті және Жер жүзінің төрт жағында орналасқан, төрт әлемдік
монархияның идеялық негізі болды. Бұл: Қытайдың аспан астындағы империясы,
үнді иеленушілерінің патшалықтары, түрік қағанаттарының бірлестігі, Иран
мен Византия патшалықтары болды. Осы тұжырымдаманың айқын көрінісі
Самарқандтың жанындағы Кушания селосынан табылған көркем сурет болды.
Көркем сурет үймереттердің қабырғаларын жауып тұрды, оның біреуінде - қытай
императорлары, екіншісінде – түрік хандары мен үнді брахмандары, ал
үшіншісінде парсы патшалары мен рим императорлары бейнеленді.
Жібек жолы бойымен Шығыс пен Батыс елдерге барлығына жеткілікті және
түсінікті музыка, би өнері, көріністер таралды. Тан Қытайында Шығыс
Түркістан мен Орта Азияның музыкасы аса танымал болды. Патшалық қытай
меломаны Сюань Цзунь сарайында 30 мың музыкант ұстаған. Сұябтың жанында
Түрік қағанының ордасында елшілерді қабылдау және басқа салтанатты жиындар
жерасты музыкасымен ұйымдастырылған. Константино-польге Шығыстан әртістер
келген, маска киген көріністер берілген.
Жібек жолы бойымен материалдық-рухани құндылықтармен бірге діни
идеялар да таралды. Үнді елінен Орта Азия мен Шығыс Түркістан арқылы
Қытайға буддизм, Сириядан, Иран мен Аравиядан - Қазақстан мен Орта Азияға –
христиан діні, содан соң ислам діні келді.
Зерттеушілер буддизм Үнді елінен Қытайға Орта Азия мен Оңтүстік
Қазақстан арқылы б.э. дейінгі 1 ғ. ортасында келді деп есептейді. Сонымен
бірге соғды, парфян, қаңлы діншілдері мен миссионерлері маңызды роль
атқарды. Б.э. ІІ-ІІІ ғасырында буддизмді белсенді таратуда Алдыңғы
Азиядағы Кушан патшалығын билеушілер өте мүдделі болды. Кушан патшалығында
(б.э. 1-ІІІ ғасырларда) будда өнерінің бірқатар маңызды қағидалары шыққан,
атап айтқанда, Будданың адам кейпіндегі бейнесі алғашқы рет пайда болды.
Ерте орта ғасырда буддизм миссионерлерінің ролін соғдылар өздеріне алды,
ал VI-VІІ ғ. бірінші жартысында Батыс-Түрік қағанатының кейбір билеушілері,
түріктердің көшпенді элитасы бұл дінді жақтап қана қоймай, сонымен бірге
өздері де буддисттер болды. Жетісуда және Оңтүстік Қазақстанда буддизм
кеңінен тарады. Бұл туралы Шу аңғарының қалаларында, Испиджабта және басқа
жерлерде ашылған, будда ғимараттары, храмдары мен шіркеулерінің табылғаны
куәландырады.
Жібек жолы бойымен Батыстан Шығысқа қарай христиан діні де таралды.
Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу қалаларына христиан діні қайдан келді деген
сұраққа, дін тарихының хрестоматиялық фактілері жауап береді.
V ғасырдың бірінші жартысында Шығыс Рим империясында дін қызметшісі
Несторийдің басшылығымен күпірлік секта пайда болды. Ол дева Мария
құдайды емес, адамды туды және Христос құдайдың мекені, қасиетті рухты
тасығыш ғана болды деп сендірді. Несторийдің пікірі бойынша, дева Марияны
богородица емес, христородица деп атау керек. Тура осы жаңалық бұқарада
абыржу тудырды және 325 жылы Никей соборында қабылданған сенім символына
қайшы болды, оған сәйкес Христос ажырамайтын тұтасқан ипостась - адам мен
құдайдың иесі болып саналды және оның құдай-әкемен бір мәнділігін теріске
шығаруды ортодоксальды шіркеу ұлы күпірлік деп таныды. Несторийдің ілімі
431 жылы Эфес соборында айыпталды. Бұдан кейін несториандықтарды қатаң
қудалау басталды. Қудалау нәтижесінде олар Иранға қашты. Несторийді
жақтаушылар Персияда, Насибин қаласында Византияның саяси оппозициясын
жұмылдырған мектепті ұйымдастырды.
Византия рыногынан ығыстырылған, сириялық көпестер мен қолөнершілер
Жібек жолы бойымен Шығысқа жылжыды. Олардың сауда факториялары мен
колониялары Жерорта теңізінен Қытайға дейін созылды. Осы жол бойы
несториандық бағыттағы сириялық христиандық және сириялық жазу таралды.
VII-VIII ғасырларда Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудың көптеген
қалаларында христиандық шіркеулер болды. VIII-ХІ ғасырларда христиандық
шамасы қарлұқ жабғысымен қабылданған, ал ІХ-Х ғасырларда межесінде қарлұқ
митрополиясы құрылған. Тараз бен Меркеде христиандық шіркеулер жұмыс
істеді, Сырдария қалаларында христиан дінін ұстаушылар өмір сүрді.
Христиандық шіркеу Іле аңғарының Қаялық қаласында болған. Төрткөлтөбе
қалашығында қазба жұмыстары кезінде христиандықтың белгісі – крест пен
көгершін салынған тас келі табылған. Таразда археологтар VI-VII ғасырларда
жататын, Петр және Гавриил деген сириялық жазуы бар қыш сапты аяқ
тапқан. Діни христиандық өнердің көрнекті шығармаларына несториандық
жазулары мен символикасы бар түріктердің құлпытастары жатады.
Жібек жолы бойымен манихейлік те тарады. Ол ІІІ ғ. Иранда пайда болды
және Италиядан Қытайға дейін жолын қуушы бұқарасы болды. Манихейлікті
таратуға соғдылықтар да қатысты. VIII ғасырда басында Самарқандта
манихейлердің жоғарғы басшылықтарының резиденциясы болды. Жетісу мен
Оңтүстік Қазақстан қалаларында манихейлік шіркеулер мен қастерлілер
байқалды. Мысалы, Тараз қазбаларында археологтар айы (айшық) бар әйел
бейнеленген қола медальонды тапқан, ал ол манихейлік астральды қоғамның
символы болып табылады.
Оңтүстік Қазақстанның, Жетісудың, Сырдарияның орта ғасырлық
қалаларында сондай-ақ б.э. дейінгі VII-VI ғасырларда Иран территориясында
пайда болған зороастризмді көптеген жақтаушылар болды. Зороастризмге тән
қасиет – ғаламның төрт элементін: суды, отты, жерді, ауаны құрметтеу. Ол
жергілікті тілге табынумен: отқа, ата-бабалар тегіне, жануарларға табынумен
тығыз байланыста болды. Зороастризм элементтері және тілге табыну ислам
пайда болған соң да, Қазақстанның оңтүстігіндегі тұрғындар арасында болуын
жалғастырды.
VIIІ-ІХ ғасырлардың аяғында арабтардың жаулап алуының нәтижесінде
Оңтүстік Қазақстанды исламдандыру басталды. Х ғасырдың басында
Қарахандықтар әулетінің рубасы Сатұқ Богра-хан исламды қабылдады, ал оның
ұлы Мұса 960 жылы исламды мемлекеттік дін деп жариялады. Ислам біртіндеп
көшпенділердің арасында да тарала бастады. ХІ-ХІІ ғасырларда исламдық
миссионерлер Мұхаммедтің ілімдерін қыпшақтардың арасында таратты. Ислам
діні Қазақстанның оңтүстігінің тұрғындарының арасында тарала отырып,
христиан дінін, буддизмді, зороастризмді және бір жағынан жергілікті
табынушылықты ығыстыра бастады.
Ғалымдардың сендіруі бойынша, ІХ ғасырдың басында ХІІІ ғасырда
қалаларда Жібек жолы бойымен қалалық мұсылмандық мәдениет қалыптасады.
Таразда, Мерке мен басқа қалаларда христиандық шіркеулер мешіттерге
оңдалды. Исламға жалбарынушы тұрғындар санының ұлғаю шамасына қарай,
қалаларда жаңа соборлық мешіттер салынды.
ІХ-Х ғасырдың екінші жартысында аймақ тұрғындарын жерлеу ғұрпы
өзгереді. Өлген адамдарды қазылған шұңқырларға, өңделмеген кірпіштен
жасалған сағаналарда жерлейді, жерленушілер солтүстік-батысқа қарай,
бетімен оңтүстікке бағдарланған. Жерлеу кезінде өлікпен қоса ешқандай керек-
жарақ салынбаған. ХІ-ХІІ ғасырларда жерлеудің мұсылмандық ғұрпы басым
қалыпты иеленді. Сағаналарда монументтік мемориалдық ғимараттар –
мавзолейлер пайда болды. Мысалы, Жамбыл облысындағы Айша-Бибі мавзолейі.
Исламның Орта Азияда, Қазақстанда, Шығыс Түркістанда басым дін болып
бекітілуіне байланысты, араб тілі мен жазуы кеңінен таралады. Жібек жолы
бойымен араб ғалымдарының, діншілдердің әдеби және ғылыми шығармалары
таралды.
Сонымен, Ұлы Жібек жолының трассалары Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу
арқылы өзара қырқыс соғыстар қалалық мәдениеттің жойылуына әкелгенше және
Қытайға теңіз жолдарының ашылуы оның сөнуіне әкелгенше, ХІV ғасырға дейін
қызмет етті. Жүзжылдықтар бойында Ұлы Жібек жолы саудадан басқа
экономикалық және мәдени ықпалдастықтың құралы болды. Ол еуразияның
көшпенді және отырықшы халықтарының, соның ішінде қазақтардың ата-
бабаларының материалдық және рухани мәдениетінің өзара әрекеттесуі мен
өзара байытылуына мүмкіндік туғызды.
ҚАЗАҚСТАННЫҢ V-ХІІ ҒАСЫРЛАРДАҒЫ МӘДЕНИЕТ
V-VІ ғасырларда Қазақстанның территориясы Еуразияның барлық көшпенді
түркі тілдес халықтарын біріктірген. Ұлы Түрік қағанатының құрамына кірді.
Түріктер Батыс пен Шығыс мәдениттерінің әрі қарай жақындасуына мүмкіндік
туғызды. Олар көптеген көшпенді тайпаларды біріктірді және оларға мұра
ретінде қоғамдық болмыстың күрделі түрлерін, меншікті жүйе, шенеуніктер
сатысы, нақты әскери ұйым, дипломатия сияқты әлеуметтік институттарды
берді. Олардың мемлекеттері көшпенді және егіншілік шаруашылық
экономикасына негізделді, онда дала мен қала бір-бірін өзара толықтырды.
Түріктер, орасан зор еуразия кеңістігінде басым бола тұрып, жергілікті
тайпалардың меншікті дала және қала мәдениетінде әрі қарай дамуына
мүмкіндік туғызды.
Көшпенді түрік тайпаларының материалдық мәдениеті көшпелі және
жартылай көшпелі мал шаруашылығымен берілген. Осы шаруашылықтың негізінде
тұрғындар мен мал табындарының маусымдық көшуімен бірге экстенсивті көшпелі
мал шаруашылығы жатқан болатын. Көші-қон радиусы әр түрлі және географиялық
жағдайларға байланысты болды. Көшу бағыттары мен жайылымдар тұрақты болды
және жазық кең даланы ұзақ уақыт бойы игеру процесінде қалыптасты. Көшпенді-
түріктер туралы орта ғасырлық авторлар жазды. Сонымен, Ан-Нувери: Бұл –
үйлерде тұрмайтын, жазды бір елде өткізетін, басқа елде қыстайтын,
шатырларды мекендеушілер - деп жазды. Гильом Рубрук: өзінің
жайылымдарының шекарасын, сондай-ақ өзінің табындарын қыста, жазда,
көктемде және күзде қайда бағуы керектігін кез-келген бастық біледі - деп
айтқан. Қайта көшу уақыттарында екі және төрт доңғалақты күймелер, күймелі
арбалар көлік қызметін атқарған. Бұл күймелерге өгіздер, жылқылар немесе
түйелер жегілген. Плано Карпини былай деп жазады: кейбір күймелерді
тасымалдау үшін бір өгіз, үлкен күймелер үшін үш, төрт немесе одан да көп
өгіз жеткілікті болған.
V-ХІІ ғасырларда Қазақстан территориясында бірнеше көшпелі мал
шаруашылығы аймақтары ресімделді.
Жетісуда ежелгі заманнан үйсіндер, түріктер, қарлұқтар, түркештер,
қаңлылар, қидандар мекендеген. Бұл тайпалардың қысқы көші-қондары Балқаштың
оңтүстік жағалауында, Тянь-Шань тауының алдындағы жартылай шөлейттерде және
Қаратаудың солтүстік сілемдерінде болған.
Сырдарияның ортаңғы және төменгі ағысында қаңғарлар, оғыздар,
қыпшақтар мекендеген. Қысқы көші-қондар - Қызылқұмда, жазғы көші-қондар
Таластың сағаларында, Мышбұлақ қонысында, Шұбар Теңіз көлінің маңында,
Ырғыз бен Торғайдың төменгі ағысында орналасқан.
Маңғышлақ және Солтүстік Арал маңында қаңғар-печенегтер мен қыпшақтар
мекендеген. Олардың қысқы жайылымдары негізінде Үстірт үстіртінде және
Үлкен Борсықтар құмдарында болған. Жазда олар Ембі өзенінің аңғарларына,
Мұғаджар тауларына көшкен.
Оңтүстік Орал маңы және торғай даласында қыпшақ тайпалары мекендеген.
Бұл аймақ Орал мен Ембінің өзен аралығын, Илек пен Оңтүстік Орал
арасындағы далаларды, Ырғыз бен Торғай бастауларын алып жатқан.
Мұнда жазғы және қысқы жайылымдар жергілікті жағдайларға байланысты
бір-бірінен алыс емес болған. Қысқы жайылымдар - ойларда, өзен жағасындағы
тоғайлар мен құмдарда, ал жазғы жайылымдар суаттарға бай ашық жайылымдарда
болған.
Осыларға ұқсас көші-қондарды Сары Арқаны, Солтүстік және Шығыс
қазақстанды қаңғарлар, кимендер, қыпшақтар иеленген.
Барлық көшпенді тайпалар үй жануарларының қазіргі түрлерін –
жылқыларды, қойларды, ешкілерді, сиырларды, түйелерді өсірген.
Шаруашылықтың негізіне экстенсивті әдіс - мүмкін болғанша көп мал өсіру
әдісі салынған, бірақ сонымен бірге барлық тайпалар жергілікті табиғи-
климаттық жағдайларға көп бейімделген үй жануарларының ең жақсы тұқымдарын
өсіруге ұмтылған.
Барлық жануарлардың ішінде жылқыны ерекше бағалаған. Көшпелі тұрмыс
жағдайларында ол өзінің шапшаңдығы мен төзімділігінің арқасында
таптырмайтын жануар болды. Көшпелі тайпаларда қысқы уақытта малды жаюдың
ережелері болған, жылқыларды айдаған соң жайылымдарда үй жануарларының
басқа түрлері жайылатын. Бұл әдіс табында жылқылар мен қойлардың басым
болуын қамтамасыз етті. Ірі мүйізді мал мен ешкілерді негізінен жартылай
отырықшы тұрғындар өсірді. Түйелер климаты суық солтүстік аудандардан
басқа, Қазақстанның барлық территориясында таралды.
Үй жануарларының барлық түрлерінің сәйкес атаулары болды және олар
Махмұд Қашқаридың Диуани-лұғат ат-түркі еңбегінде және ХІІІ-ХІV
ғасырларда араб-қыпшақ сөздіктерінде айтылды. Жеке алғанда, бұл қыпшақтың
үй жануарларының атаулары болды. Мысалы: қой, қозы, қошқар, тоқты, сиыр,
өгіз, бұқа, бұзау, түйе, інген, бота, ат, айғыр, қысыр ат, бие, тай, құлын,
құнан.
Мал шаруашылығының барлық өнімі көшпелі тайпалардың ішкі сұраныстарын
қамтамасыз етуге және көршілес егіншілік аймақтарына сатуға жіберілген.
Қазақстанның оңтүстік аймақтарының және Жетісудың тұрғындары
қарастырылып отырған тарихи кезеңде егіншілікпен айналысуды жалғастырды.
Түрік қағанаты тұрғындарының бір бөлігі отырықшылыққа ауысады және
егіншілікпен айналысады, қалалық мәдениетке бейімделеді. Егіншілер
негізінде Шу, Талас аңғарларында және Алатаудың алдында орналасқан. Бидай,
тары дәнді дақылдарын өсірген, жүзім өсірумен, бақша шаруашылығымен
айналысқан. Егіншілік суармалы болды. VІІІ ғ. жазба көздерде Талас аңғары
туралы былай деп айтылады: мұнда арпа, бидай, күріш, бұршақ, ірі бұршақ
өседі. Тұрғындар жүзім және сора шараптарын, айран ішеді.
Сырдарияның ортаңғы және төменгі ағысында VІІ-ІХ ғасырларына жататын
суару жүйелері сақталды. Отырар шұратында сумен қамтамасыз етудің негізгі
көзі Арыс өзені болды. Отырар шұратының суару жүйесі магистральдық
каналдардан, су таратқыштардан, су қоймаларынан, қыш құбырлардан тұрған.
Суару жүйелері сондай-ақ Талас, Шу аңғарларында және Іле жағалауында
болған.
Барлық отырықшы-егіншілік аймақтарында дәнді дақылдармен қатар бау-
бақша шаруашылығы дамыған. Жетісуда жүзім шаруашылығының дамуы туралы
Гильом Рубрук былай деп жазды: онда мен жүзім сабағын көрдім және екі рет
онда шарап іштім. Бұл археологиялық олжалармен расталады. VІІ-VІІІ
ғасырларда шарапшылықтың қалдықтары Жетісуда Луговое қалашығында, Талас
аңғарында Төрткөлде табылған. Мысалы, Луговое қалашығында шарап жасайтын
жер тұрғылықты мекен кешенінің біреуінде болған және сықпа алаңдарының
бірнеше жалғанған құбырларынан тұрған. Онда ол тұнып тұрды, тазартылды және
содан кейін ыдыстарға құйылды.
ХІ-ХІІ ғасырларда егіншілік Орталық Қазақстанда дамыды. Бидай
дақылдарының егістері Торғай, Жыланшық, Кеңгір, Нұра, Сарысу өзендерінің
бассейндерінде болған. Отырықшы аймақтардың тұрғындары егіншілікпен қатар
шаруашылықта кеңінен пайдаланылған үй жануарларының қазіргі түрлерін
өсірді. Тұтас алғанда егіншілік пен көші-қон шаруашылығы өзара тығыз
байланыста дамыды, ал бұл шаруашылықтардың өнімдерімен алмасуы осы
байланысты одан әрі нығайта түсті.
Барлық орта ғасыр бойында Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу аймақтары
қала мәдениетінің орталықтары болды. Олар көшпелі және отырықшы-егіншілік
аймақтарын мекендеген түркі тайпаларының өмірінде маңызды роль атқарды.
Қалалар ірі сауда орталықтары болды, олар арқылы көшпенділер мен егіншілер
өздерінің шаруашылық байланыстарын жүзеге асырды. Сауда жолдарында ыңғайлы
қалыпта болған қалалар жылдамырақ дамыды. Қалалардың пайда болуы сыртқы
саудамен және олардың Ұлы Жібек жолында орналасуымен байланысты деп
сендіруге болмайды. Бірінші кезекте олар ауыл шаруашылығы мен қолөнер
дамыған жерлерде пайда болды.
Қазақстанда ХІІ ғасырда қалалар мен қоныстардың жалпы саны екі жүзге
жуық орталықты құрады. Олардың арасында ірі қалалар – Испиджаб, Сұяб,
Отырар, Яссы-Түркістан, Құлан, Сығанақ, Тараз, Жент, Баласағұн және
басқалар болды. Қазақстанның орта ғасырлық қалаларының өсуіне Орта Азияның
қуатты отырықшы-егіншілік аудандары үлкен әсер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz