Алқа билердің қатысумен сот процесін дамытудың негізгі кезендері және жалпы сипаттамасы

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

1 . бөлім Алқа билер сотының даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Алқа билер сотының пайда болу, қалыптасу және даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Қазақ қоғамындағы билердің саяси.құқықтық қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Қазақстан Республикасында алқабилер институтының құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2 . бөлім Қазақстан Республикасында алқабилердің қатысуымен қылмыстық істі қарау ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1. Сотта алқабилердің қатысуымен қылмыстық істі қарау тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Алқабилердің қатысуымен қылмыстық істі талқылау ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Алқабилердің қатысуымен апелляциялық және қадағалау сатыларында іс жүргізудің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасының Конституциясының 75-бабының 2-тармағымен, Қазақстан Республикасының «Сот жүйесі және судьялар мәртебесі туралы» заңының 1-бабының 1-тармақшасына сәйкес республикамызда алқабилердің қатысуымен сот ісін жүргізу және алқа билерді сот төрелігіне қатыстыру мәселесі қарастырылған еді. Осыған сәйкес және сот жүйесін әрі қарай реформалау нәтижесінде 16 қантар 2006 жылы «Алқабилер туралы» ҚР заңы қабылданып, ол заңды күшіне 1 қантар 2007 жылдан бастап енді.
Алқабилер институты дегеніміз қылмыстық жауапқа тартылған тұлғаның кінәлі, кінәсіздігін анықтай отырып, заңды басшылыққа ала отырып, өзінің ішкі сенімі бойынша шешім шығаратын халық өкілдерінің соты.
Қазақстан Республикасындағы Алқабилер институтының сот ісін жүргізуге қатысудағы маңыздылығы сот әділдігін жүзеге асыруда қоғам тарапынан әділдікті берік ұстауға септігін тигізеді. Жалпы алқабилер қоғамның құқықтың саласынан туындайтын құнды бағыттарды және өзінің тәжірибелерін сотқа әкеледі.
Алқабилер институтының мәні – қарапайым халыққа билік айтқыза отырып, билікке жақындату болып табылады. Сондай-ақ кәсіби емес судьялар болып табылатын алқабилердің сот төрелігі жүзеге асыруға қатысуы сот билігінің сапасын жақсартады.
Сонымен қатар сот билігіне халық өкілдерін тарту, қоғам тарапынан сот билігі жүйесін бақылау, билік пен халық арасындағы байланысты жақындастыру, нығайту мүмкіндіктеріне алқабилер соты жол ашады.
Дипломдық жұмыстың теориялық базасына шетел ғалымдары У. Бернем, В.М. Савицкий, В. Дрожжин, З.М. Черниловский, В. Коган, В. Понкратов, М. Селезневтың, отандық ғалымдар А.Н. Ағыбаев, С. Зиманов, К.Х. Халиков, Қ.Ә. Мәми М. Нарикбаев, Н. Өсерұлы, Т.М. Культелеев, Т. Султанов, М.Г. Масевич, Г.Б. Шокалов және т.б. еңбектері негіз болды.

1. Н.Ә.Назарбаев, «Сот төрелігі – бұл әділдік» // Заң газеті, 2001 ж., 11 маусым.
2. Қазақстан Республикасының құқықтық саясатының концепциясы // Казахстанская правда. 2002 ж., 3 қазан.
3. У.С.Жекебаев, Т.К.Айтмұхамбетов. // «Қазақстан Республикасында алқа билер сотын енгізудің жетістіктері» атты Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдары. Алматы. 2002 ж. 108-110 б.
4. К.А.Мами. «Алқа билер соты – бұл аңыз емес» // Заң газеті. 2002 ж., 16 қазан.
5. Алқа билерінің қатысуымен сот ісін жүргізу бойынша анықтама материалдары // Жоғарғы сот бюллетеньдері. Астана, № 4, 2005 ж.
6. «Қазақстан Республикасы соттарындағы алқа билері туралы» және «Алқа билерінің қатысуымен қылмыстық істерді қарау мәселелері бойынша кейбір заң актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобаларына түсініктеме беру. // Жұмысшы топ даярлаған материалдар. Астана, 2005 ж.
7. В.Мельник. «Алқа билер сотының әлеуметтік құндылығы, рухани және құқық қорғау қабілеті» // Құқықтық реформа. 2005 ж., № 1.
8. Алматы қалалық адвокаттар алқасының Қазақстанда классикалық үлгідегі сот алқасын енгізу туралы ашық хаты. // Адвокат. Алматы, 2005 ж., № 3. 3-б.
9. Мемлекеттің жалпы тарихы мен құқық хрестоматиясы. Ежелгі әлем мен орта ғасыр // Ред. К.А.Жиреншина. Алматы. ҚазМЗА. 2001 ж., 1-т., 109-244 б.
10. З.Черниловский. «Мемлекет пен құқықтың жалпы тарихы». Мәскеу. 2002 ж., 412-б.
11. Я.Д.Серовайский. «Ерте орта ғасырдағы жер мәселесі бойынша шаруалардың ауыр хәл кешуі» (Бавар ақиқаты дәлелдемелері бойынша) // «Әділет» ғылыми еңбектері. 1997 ж., № 2, 92-94.
12. З.М.Черниловский. «Жалпы мемлекет тарихы және шетел елдер құқығы хрестоматиясы». Мәскеу, 1998 ж., 600-б.
13. Е.В.Салогубова. «Рим азаматтық кодексі». М., 1997 ж., 78-б.
14. М.А.Чельцов-Бебутов «Құл иеленушілік, феодалдық және буржуазиялық мемлекеттердегі қылмыстық процесс пен сот тарихы туралы очерктер». Санкт-Петербург, 1995 ж., 750-б.
15. С.Л.Утченко. «Аристотель V-IV ғ. Афин елдерінің мемлекеттік құрылысы туралы». М. Ғылым. 1962 ж., 394-б.
16. Н.А.Крашенникова. «Мемлекет тарихы және шетел елдері құқығы хрестоматиясы. Жаңа және жаңаланған заман» М: Зерцало, 1999 ж., 541-б.
17. И.Я.Фойницкий «Қылмыстық сот жүргізу курсы» - Санкт-Петербург, 1996 ж., 675-б.
18. Рональд Уалкер. «Ағылшын сот жүйесі». М., 1980 ж., 452- б.
19. К.Ф.Гуценко. «Негізгі капиталистік мекемелердің қылмыстық процесі» (Англия, АҚШ). М., 1-шығ. 1969 ж., 276 б.
20. Н.В.Радутная. «Бізге алқа билер соты не үшін қажет». М., 1980 ж., 184-б.
21. М.Zander. «Cases and Materials on the English Legal Sistem» / eighth edition». 1998 p.417-424.
22. 18-19 ғ. соңындағы жалпы мемлекет тарихы мен құқық бойынша құқықтық ескерткіштер мен құжаттар жинағы. Қарағанды. 1998 ж., 450-б.
23. 16 әлем елдерінің Конституциясы: ТМД құрамындағы елдер, Балтық елдері және басқа да мемлекет елдерінің конституциялары жинағы / Құрастырушы Ж.Баишев, К.Шәкіров. Алматы:Жеті Жарғы, 1995 ж., 576-б.
24. С.В.Боботов, И.Ю.Жигачев. «АҚШ құқықтық жүйесіне кіріспе». М:Норма6 1997 ж., 485-б.
25. Н.А.Крашенинникова. «АҚШ: Конституция және заң актілері» М., 1993 ж., 420-б.
26. А.Токвиль. «Америкадағы демократия». М: Прогресс, 1992 ж., 572-б.
27. Лерой Д.Кларк. «Үлкен қазылар: саяси билікті пайдалану және оны теріс пайдалану». М., 1978 ж., 340-б.
28. Л.Лойд Уайнреб. «Сот төрелігіндегі бас тарту: АҚШ-тағы қылмыстық процесс». М., 1985 ж., 197–б.
29. Вiscupic Joan, Witt Elder «The Supreme Court and Individial Rights». 1997 ж., 172-б.
30. Д.Карлен. «Американ соттары: жүйе және қызметкерлері». М: Прогресс, 1972 ж., 270-б.
31. G.Кalvin, G.Zeisel. «The Amerocan Jury». New-York, 1956. 288-p.
32. Ресейдегі сот бөлімін өзгертудің негізгі ережелері // Ресей газеті. 1996 ж., 22 қазан.
33. А.Ф.Кони. «Вера Засуличтың ісі жөніндегі естеліктер». М., 1933 ж., 260-б.
34. А.А.Демичев. «Ресейдегі алқа билер соты: кезеңдендіру» // «Төменгі Новгородтағы бүкілресейлік ХVI өнеркәсіптік және көркем көрменің 100 жылдығы» атты Бүкілресейлік ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. Т.Новгород. 345-347-б.
35. А.К.Афанасьев. «Ресейдегі алқа билер соты (1866-1885 ж. ұйымдастырылуы, құрамы және қызметі)». Заң ғылымы кандидатының диссертациялық жұмысы. М., 1978 ж., 4-б.
36. А.М.Бобрищев-Пушкин. «Орыс алқа билер соты қызметінің эмпириялық заңдары». М., 1996 ж., 210-б.
37. Совет билігінің декреттері. М: Ғылым, 1957 ж., 1-т. 470-б.
38. «РСФСР сот ісі туралы» Ресей Федерациясының Заңына, РСФСР Қылмыстық-процессуалдық Кодексіне және РСФСР әкімгершілік құқық бұзышулықтар туралы Кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Ресей Федерациясының заңы. 1993 ж., 25 тамыз.
39. Л.М.Карнозова. «Алқа билер сотының проблемалары» // Ресей газеті – 1997 ж., 6 қаңтар.
40. Алқалылардың қатысуы РФ ӘК Әскери алқасында және округтық әскери соттарда ғана рұқсат етіледі / Ресей газеті. 1999 ж., 10 маусым.
41. А.Шурыгин. «Алқа билер соты бүкіл Ресейде қызмет етуі тиіс» // Ресей әділеті. 2000 ж., № 4, 3-6 б.
42. Петрухин И.Л. «Алқа билер соты: проблемалар мен жетістіктер» / Мемлекет және құқық. 2001 ж., № 3. 9-12 б.
43. Степалин В., «Ақтау үкімдері неге күшін жоюда?» // Ресей әділеті. 1998 ж., № 8. 5-7 б.
44. Гомьен Д., Харрис Д., Зваак Л. Адам құқығы туралы Еуропа конвенциясы және Еуропа әлеуметтік хартиясы: құқық және тәжірибе. М., МНИМП, 1998 ж., 497-б.
45. Жалпыға ортақ адам құқығы декларациясы. 10.12.1948 ж. БҰҰ Бас Ассамблеясыны. 217 А (ІІІ) резолюциясымен қабылданып, жария етілген. Адам құқықтары туралы халықаралық билль. Алматы. 2001 ж., 64-б.
46. Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пакт. 16.12.1966 ж. Бас Ассамблеяның 2200 А (ХХІ) резолюциясымен қабылданып, қол қюға, ратификациялануға және қосылуға ашылды. Адам құқықтары туралы халықаралық билль. Алматы, 2001 ж., 64-б.
47. Олжағалиева Т.К. «Қазақстан: конституциялық құқықты конституциялық бекіту». Алматы: Д.Қонаев атындаңы университет. 2000 ж., 160-б.
48. ТМД елдерінің Конституциясы. Құр.: Ю.О.Булуктаев. Алматы: Жеті Жарғы, 1999 ж., 416-б.
49. ТМД және Балтық елдерінің Жаңа конституциялары. М: Манускрипт. Юрайт, 1998 ж., 800-б.
50. Зайцева Л.Л. «Белоруссияда алқа билер соты қайта жаңғыра ма» // Ресей әділеті. 1997 ж., № 5, 41-44б.
51. Мартинович И.И. «БР және РФ сот ісін рефрмалаудың кейбір аспектілері» // Мемлекет және құқық. 2000 ж., № 7, 106-109 б.
52. Қазақтың қарапайым құқығы бойынша материалдары // Құр.: Т.М.Күлтелеев, М.Г.Масевич, Г.Б.Шакаев / Алматы: Жалын, 1998 ж., 445-б.
53. Ежелгі заманнан бүгінгі күнге дейінгі Қазақстан тарихы. 5 том. Қазақстан және жаңа заман. Алматы:Атамұра, 2000 ж., 3-т., 457-б.
54. Скопибекова К., «Алқа билер соты туралы» // Фемида. 1999 ж., № 2, 74-75 б.
55. Ш.Уәлиханов. «Сот реформасы туралы жазбалар». Алматы, 1999 ж., 72-б.
56. Атишев А. «ХІХ ғ. ортасы мен ХХ ғ. басындағы Қазақстандағы саяси пікір». Алматы, 1979 ж., 264- б.
57. А.Байтұрсынов, «Тағы да халықтық сот туралы» // Сіздің құқық. 1997 ж., 189-б.
58. Сапарғалиев Г. «Қазақстандағы халықтық соттардың тарихы». Алматы: Қазақстан, 1996 ж., 179-б.
59. Сүлейменова Х.С. «Түркістан АКСР советтік соттың құрылуы мен дамуы» (1917-1924 ж.) Ташкент. 1954 ж., 247-б.
60. Шетел сөздері сөздігі. М., 1988 ж., 821-б.
61. Қолдаева Н.П. «Құқықтағы кезектілік туралы» // Құқықтық идеялар теориясы. 1991 ж., № 10, 140-152-б.
62. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы: Жеті Жарғы, 1998 ж., 48-б.
63. ҚР 2001 ж. 12 маусымдағы «Сот ісі төңірегіндегі ҚР кейбір заң актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заңы // Казахстанская правда. 2004 ж., 11 ақпан.
64. 2003 ж. 31 желтоқсанындағы ҚР Конституциялық Кеңесінің № 13 «ҚР Конституциясының 16 және 83 баптарын ресми түсіндіру туралы» қаулысы // Казахстанская правда. 2004 ж., 11 ақпан.
65. Рогов И.И. «Жұмыс көп болады» // Заңгер. 2004 ж., № 1, 10-12б.
66. Котов А.К. «Қазақстандағы конституционализм: құрылу тәжірибесі мен билік механизмінің тиімділігі». Алматы. ҚазМЗА, 2000 ж., 337-б.
67. Мами К.А. «ҚР конституциялық заң мен сот билігі: негізгі беталыс пен алғышарттар». З.ғ.д. диссер. Автореф. 2003 ж., 43-б.
68. ҚР Парламентінің ведомосі. 2000. № 23, 156-б.
69. Мами К.А., Омарханов К.А. ҚР «Қазақстан Республикасындағы сот жүйесі мен судьялар мәртебесі туралы» Конституциялық Заңына комментарийлер. Астана: ҚР заң институты. 2003 ж., 7-б.
70. Н.Назарбаев. Сот төрелігі – бұл әділдік // Заң газеті. 2001 ж., 11-маусым.
71. ҚР сот жүйесінің даму концепциясы. Жоба // Заң газеті. 2001 ж., 8-тамыз.
72. Мами К. «Қазақстан мен Ресейдегі сот реформалары, салыстырмалы талдау» // Ресей әділеті. 2001 ж., № 12. 36-б.
73. И.И.Рогов. «Алқа билер соты: дәйектері анықталуда» // Казахстанская правда. 2002 ж., № 297.
74. Мельник В.В. «Айыпты туралы мәселелерді ұжымды түрде шешуші субъект ретіндегі алқа билерінің коллегиясы» // Мемлекет және құқық. 2000 ж., № 1, 26-34 б.
75. «ҚР унитаризмның құқықтық проблемалары» // Ред. Г.Сапарғалиева. Алматы: Жеті Жарғы, 2000 ж., 396-б.
76. Әбдірайымов Б.Ж. «Қазақстандағы алқа билер соты» // Заң газеті, 2003 ж., 8 қаңтар.
77. Зиманов С.З. «Қазақстандағы алқалы сот және сот жүйесі» // Казахстанская правда. 2002 ж., № 279.
78. Мами К.А. «Алқа билер соты туралы аңыздар мен ақиқат» // Заң газеті. 2002 ж., 4 желтоқсан.
79. Төлеубекова Б.Х. «Алқа мырзалары, мұз орнынан жылжыды» // Заң газеті, 2002 ж., 25 желтоқсан.
80. Теймэн С. «Алқа билер коллегиясы алдында мәселе көтеру» // Ресей газеті. 1995 ж., № 10, 8-б.
81. ВС КСРО және РСФСР Пленумы қаулыларының жинағы. М., 1995 ж., № 22, 599-б.
82. Ершов В.В., Халдеев Л.С. «Алқа билер сотының қылмыстық істер қараудағы қиындықтары» / Мемлекет және құқық. 1994 ж., № 2 74-77 б.
83. Зажицкий В. «Төрағалық етушінің кеңесі» // Ресей әділеті. 1994 ж., № 3, 6-б.
84. Үлкен заң сөздігі. М., Инфра, 1997 ж., 841-б.
85. Төлеубекова Б.Х. Сот алқасы және ҚР сот ісінде оның алатын орны // Құқық және мемлекет, 2001 ж., № 4, 24-25 б.
86. Нәрікбаев М.С. «Судьялар кім?» // Казахстанская правда, 2000 ж., 19 қыркүйек.
87. Конституциялық Кеңес хабаршысы. Астана. 2002 ж., 151-157 б.
88. ҚР Жоғарғы Сот бюллетені. 1998 ж.
89. ҚР Жоғарғы сот бюллетені, 2002 ж., № 30-32 б.
90. С.Ньютон «Кеңес Одағы тарағаннан кейінгі мемлекеттердегі сот-құқықтық реформаның жүзеге асуындағы проблемалар». Астана. 1999 ж., 321-б.
91. Мельник В. «Саналы толғам – алқалы соттың зияткер қабілетінің негізі» // Ресей әділеті. 1995 ж., № 7 9-11 б.
92. Пушкарский Б.Я. «Күнделікті сана». Л., 1987 ж., 167-б.
93. Маркс К., Энгельс Ф. М.: Ғылым, 1956 ж., 20-т., 749-б.
94. Владимиров Л.Е. «Алқа билер соты». Харьков, 1873 ж., 348 б.
95. Кони А.Ф. 8 томдық шығармалар жинағы. М., 1969 ж., 4-т., 322-б.
96. «Ресейдегі алқалы сот: 1864-1917 ж. белгілі қылмыстық процестер» // құр: Казанцев Л.М. Л., 1991 ж., 215-б.
97. 9 томдық Х-ХХ Ресей заңдары // ред: Чистякова О. И. М., 1987 ж., 355-б.
98. Басков В.И. «Қылмыстық сот жүргізудегі ақиқат» // ММУ вестнигі, құқық сериясы. 1995 ж., № 3, 19-21 б.
99. Пашин С.А. «Социалистік сана-сезімнен дұрыс санаға дейін» // Ресей әділеті. 1995 ж., № 3, 3-6 б.
100. Вышинский А.Я. «Советтік құқықтағы сот дәлелдемелерінің теориясы». М., 1950 ж., 262-б.
101. Мельников С. «Карамазов ағайындыларын қайта оқыңыздар» // Советтік әділет, 1993 ж., № 14, 3-5 б.
102. Тенчев Э.С., Кузьмина О.В. «Объективті ақиқат пен алқалы сот» // Мемлекет пен құқық. 1994 ж., № 11, 129-133 б.
103. Воскресенский В., Корневский Ю. «Қылмыстық процестегі сайыстық» // Заңдылық. 1995 ж., № 7, 75-78 б.
104. Бернэм У. «Алқа билерінің соты». М., 1995 ж., 128-б.
105. Қылмыстық процесс // ред. П.А.Лупинский. М., 1995 ж., 696 б.
106. Стоянов А. «Адвокатура тарихы». Харьков, 1869 ж., 110 б.
107. Бушуев Г. «Сот алқасы» // Советтік әділет. 1990 ж., № 6, 10-12 б.
108. Алқалы соттағы прокурор: Әдістемелік әдебиет // Жауапты редактор: Воскресенский В.М. 1995 ж., 67-б.
109. Пашина С.А. «Сот реформасының құралы ретіндегі алқалы сот туралы заң» // Советтік әділет, 1993 ж., № 23, 2-5 б.
110. Зиманов С.З. «Алқа билер соты қандай болуы керек?» // Халықаралық мүшелтойлық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары.

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 72 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Қазақ гуманитарлық заң университеті

Қылмыстық сот ісін жүргізу және криминалистика циклы

Калмуратов Нурбек Табынбайулы

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Алқа билердің қатысумен сот процесін дамытудың негізгі кезендері және
жалпы сипаттамасы

050301-Құқықтану

Қызылорда, 2008 ж.
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Қазақ гуманитарлық заң университеті

Қылмыстық сот ісін жүргізу және криминалистика циклы

Қорғауға жіберілді:
Цикл менгерушісі
______________________________
“______”__________2008ж.

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Алқа билердің қатысумен сот процесін дамытудың негізгі кезендері және жалпы
сипаттамасы

5 курс студенті____________ Калмуратов Н.Т.

Ғылыми жетекші___________аға оқытушы Муйденова Ә.Қ.

Норма қадағалаушысы

____________________

Астана - 2008 ж.

МАЗМҰНЫ:

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..

1 - бөлім Алқа билер сотының даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Алқа билер сотының пайда болу, қалыптасу және даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1.2 Қазақ қоғамындағы билердің саяси-құқықтық
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Қазақстан Республикасында алқабилер институтының
құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
2 - бөлім Қазақстан Республикасында алқабилердің қатысуымен
қылмыстық істі қарау
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .
2.1. Сотта алқабилердің қатысуымен қылмыстық істі қарау
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Алқабилердің қатысуымен қылмыстық істі талқылау
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .
2.3 Алқабилердің қатысуымен апелляциялық және қадағалау
сатыларында іс жүргізудің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...

Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...

Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..

Кіріспе

Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасының
Конституциясының 75-бабының 2-тармағымен, Қазақстан Республикасының Сот
жүйесі және судьялар мәртебесі туралы заңының 1-бабының 1-тармақшасына
сәйкес республикамызда алқабилердің қатысуымен сот ісін жүргізу және алқа
билерді сот төрелігіне қатыстыру мәселесі қарастырылған еді. Осыған сәйкес
және сот жүйесін әрі қарай реформалау нәтижесінде 16 қантар 2006 жылы
Алқабилер туралы ҚР заңы қабылданып, ол заңды күшіне 1 қантар 2007
жылдан бастап енді.
Алқабилер институты дегеніміз қылмыстық жауапқа тартылған тұлғаның
кінәлі, кінәсіздігін анықтай отырып, заңды басшылыққа ала отырып, өзінің
ішкі сенімі бойынша шешім шығаратын халық өкілдерінің соты.
Қазақстан Республикасындағы Алқабилер институтының сот ісін жүргізуге
қатысудағы маңыздылығы сот әділдігін жүзеге асыруда қоғам тарапынан
әділдікті берік ұстауға септігін тигізеді. Жалпы алқабилер қоғамның
құқықтың саласынан туындайтын құнды бағыттарды және өзінің тәжірибелерін
сотқа әкеледі.
Алқабилер институтының мәні – қарапайым халыққа билік айтқыза отырып,
билікке жақындату болып табылады. Сондай-ақ кәсіби емес судьялар болып
табылатын алқабилердің сот төрелігі жүзеге асыруға қатысуы сот билігінің
сапасын жақсартады.
Сонымен қатар сот билігіне халық өкілдерін тарту, қоғам тарапынан сот
билігі жүйесін бақылау, билік пен халық арасындағы байланысты жақындастыру,
нығайту мүмкіндіктеріне алқабилер соты жол ашады.
Дипломдық жұмыстың теориялық базасына шетел ғалымдары У. Бернем, В.М.
Савицкий, В. Дрожжин, З.М. Черниловский, В. Коган, В. Понкратов, М.
Селезневтың, отандық ғалымдар А.Н. Ағыбаев, С. Зиманов, К.Х. Халиков, Қ.Ә.
Мәми М. Нарикбаев, Н. Өсерұлы, Т.М. Культелеев, Т. Султанов, М.Г. Масевич,
Г.Б. Шокалов және т.б. еңбектері негіз болды.
Жұмыс мақсаты.

1 –бөлім Алқа билер сотының даму тарихы
1.1 Алқа билер сотының пайда болу, қалыптасу және даму тарихы

Дауларды соттық жолмен шешу – биліктің орындалу формаларының ең ежелгі
және ең қажетті түрлерінің бірі. Мемлекет пайда болғаннан кейін,
әділеттілік жоғарғы биліктің басты құралы болды, бұл ежелгі замандарда
өзінің әділдігімен ерекшеленді.
Адамзат тарихында сот әділдігін жүзеге асыруды демократия
принциптерінің негізінде жүргізу, яғни халық өкілдерін қатыстыру, Ежелгі
Грециядан бастау алады. Ежелгі Грецияда соттардың алғашқы түрлерінің бірі –
бассилейлер – рубасы соты болды, ол тұрғындар арасында шексіз билікке ие
болды. Бұл соттың кейінгі дамыған түрлері – ареопаг пен гелиаст.
Ареопаг сотының 51 мүшесі ақсүйектер болды, бұған патшаның өзі
(архонт) төрағалық етті.
Афинада ерекше сот – он бірдің алқасы болды, мұнда толық құрамды іс
қаралып, үкім орындалған. Ал еркін тұрғындар үшін – гелиастар соты
құрылған. Сот төрешісі еркін тұрғындар арасынан жребия арқылы таңдалып
отырған. Сөйтіп, жыл сайын, алты мың адам сайлауға түсіп, солардың
әрқайсысының құрамынан 501 адамнан келетін он екі сот құрылымы құрылған.
Олар өзінің қызметіне кіріспес бұрын, ант қабылдаған, яғни сотты халықтың
шешімімен заңдары арқылы жүргізу, айыпталушы мен жәбірленушіні бірдей
дәрежеде тыңдау және т.б. Сонымен қатар, анттың құрамында сыйлықтарды
жекелей және біреу арқылы қабылдамау туралы тармақтары болды.
Әрбір нақты істі қарауға ең білікті арнайы лауазымды, сайланбалы
сановниктер – фесмофеттертөрағалық еткен. Мысалы, полемархтың етуімен –
шетелдіктердің істері қаралса, стратегтердің төрағалық етуімен - әскери
қылмыстар қаралған.
Архонт тараптардан түскен арыз-шағымдарды қарағаннан кейін, істі
қарауға шешім қабылдау үшін дәлелдерді жинауға рұқсат бергеннен кейін,
Афина сотында істі қарау процесі бірнеше стадиялардан өткен. Ал, маңызды
істерді қарауға, Афинаның халық жиналысы арнайы он айыптаушыны
тағайындаған, мұнымен бірге соттық сайыстарға қорғаушы – араторлар
қатысқан.
Қарама-қарсы жақтар – айыптаушы және айыпталушы – және араторлар ант
қабылдаған. Онда: біріншіден айыптау негізделген; екіншіден, ол жалған;
үшіншіден, шындыққа сәйкес сөйлеуі туралы айтылған. Сотта хатшы айыптау
актісімен таныстырып, тараптардың қатысуымен айыпталушыға түсініктеме
бергеннен кейін, сөз оның өкілдеріне берілген.
Сотта сөз сөйлеуге айыптаушы мен қорғаушыға бірдей уақыт берілген.
Сондықтан сот ораторлары іс бойынша нақты қысқа және нұсқа сөйлеуге тиіс
болды. Тараптардың шақыртуымен сотқа шақыртылған куәгерлер, келмей қалған
жағдайда, олардан штраф алынған. Сонымен бірге, куәгерлер ант берген. Ал,
ант бермеген куәгерлердің сөзінің ешбір дәлелдемелік күші болмаған.
Құл–куәгерлерді сот болып жатқан аланда қинап, сөйлететін болған және де,
бұл сөздердің қағаз бетіне түсірілуі талап етілген. Дәстүр бойынша, әрбір
куәгер, өз сөздерін қысқаша түрде қағазға түсіріп, алдын ала сотқа
тапсырған.
Айыптаушының сөзінен кейін, әдетте, қорғаушылар тыңдалған. Оппонентке
өз қарсыласының сөзін бөлуге, не тоқтатуға рұқсат берілмеген. Ол тек қана
сұрақтарға жауап берген, және оны тек қана сот төрағасы тоқтата алатын
болған.
Қорғау да осы ретпен жүргізілген. Айыптаушы мен айыпталушы дауды
өздері жүргізген, пренияны басқарушы болмаған. Процесс басталмас бұрын,
дайындаушылар арнайы сот сөзін дайындап, оны қатысушылар жаттап, жатқа
айтатын болған. Айыптаушы мен қорғаушы сот прениясына заңдылыққа сәйкес,
сұрақтар қою арқылы белсене қатысқан. Ораторларға уақытты су сағаттары
бойынша берген. Су бір ыдыстан келесі бір ыдысқа құйылып біткенге дейін,
олардың сөйлеуге мүмкіндігі болған. Ал іс өте маңызды болса, су
сағаттарынсыз, яғни уақытқа шектеу қоймай, сот өтетін болған. Сот
процесінде, тек қана айыптаушы ғана айыпталушыға сұрақ қойып, оны өз
қалауынша сұрап, кінәсін мойындату үшін түрлі қулықтарға бара алатын
болған. Сот процесі аяқталған кейін, гелиастар айыпталушының кінәлілігі
және кінәсіздігі жөнінде мәселе қозғайды; олардың әрқайсысы екі тастан
алады: ақ және қара. Біріншісі кінәсіз болғанда, ал екіншісі кінәлі
болғанда қолданылады. Тастар арнайы ыдысқа салынған. Қара тастарды көпшілік
алдында тақтайға қойып санаған. Егер қара тастар көп болса, сот төрағалары
берілетін жазаны мөлшерлеп тағайындаған.
Айта кететіні, гелиэидің шешімі нақты, әрі соңғы шешім болған және
одан кейін қайта қаралуға жатпаған. Бірақ, егер де айыпталушы түрлі
себептерді пайдаланып (жарты куәгерлер өтірік айтса, немесе келмеген
куәгерле келген жағдайда) жаңа процесті бастаса, гелиәйдің шешімі жойылатын
болған.
Ақталған жағдайда, сот төрағалары айыптаушының әрекеті жөнінде мәселе
қозғалған. Егер сот төрағаларының бестен бір бөлігі айыптаушының ісін
негізсіз деп тапса, ол тек қана штрафпен құтылған, ал егер негізсіз кінә
тағып, немесе жала жапса, айыптаушыға сот процесіне қатысуға тыйым салған.
Ежелгі Римде, республикаға дейінгі кезеңде, сот билігі патшаға
бағынған; патшадан кейін республиканы басқару екі консулға өткен; ал
олардан кейін б.ғ.д. IV ғасырда сенат тағайындалған жоғарғы сот
сановниктері преторларға өткен.
Республикалық периодта, көптеген процестер тікелей халық жиналысы,
яғни центуриатты комициидің ықпалымен өтетін болған. Комиссияда тек қана
республиканың қызметкерлерінің, яғни преторларға, халық трибуналарына,
квесторларға тиісті істер қаралған.Процесс айыптау негізінде жүрген.
Құлдардың куәгерлері қинаумен дәлелденіп отырған. Жаза көпшілік дауыспен
айтылған.
Мұндағы сот процесінің ерекшелігі, ол екі стадиядан өткен: алдын -
ала тергеу және істің сотта қаралуы. Алдын – ала тергеуді арнайы сот
магистраты – претор жүргізген, ол айыптаушының талаптарын бағалап, сот
шешіміне қажетті құжаттарды жинаған. Егер претордың ойынша жиналған
құжаттар жеткілікті болса, онда ол істі бірнеше сот төрағаларынан тұратын
сотқа тапсырған. Сот төрағаларының арнайы практикасы болған. Алқабилер
сотына кіру мүмкіншілігіне ие адамдардың тізімін, жылда, претор жасаған.
Бұл тізімге, әдетте қаланың құрметті тұрғындары кірген, олар қызметтеріне
кіріспес бұрын, өз міндеттерін заңдылықтарға сәйкес, адал және әділ
орындайтыны туралы ант берген.
Б.ғ.д. II ғасырдың басында соттың жаңа формасы – тұрақты комиссия,
яғни квестия пайда болды. Комиссияның мүшелері болып сенаторлар саналды.
Бұл сот – қызметтегі қылмыстарды қарады. Мұндай істің айыптаушысы ретінде
Римнің әрбір тұрғыны шыға алды, оған тек претордың рұқсаты қажет болды. Екі
жақтың сотқа келуі міндетті болды. Қорғаушылар қызметін, әдетте ораторлар
атқарды. Сот процесі алқа заседательдерінің және қарсылық білдіруге құқығы
бар тараптардың тізімін анықтаудан басталды. Айыптаушы мен айыпталушы
кондидаттар ұсынуға және оларға қарсылық білдіруге тең құқылы болды. Алқа
заседательдері дәлелдемелерді еркін түрде бағалаған. Соттың ашық және
жариялы өтуі қатаң түрде сақталған. Сот отырысы айыптаушының сөзінен
басталып, сотталушы мен қорғаушының сөзімен жалғасқан. Содан кейін екі
жақтың айтыс-прениясы өтіп, онда дәлелдемелер келтіріліп, куәгерлердің
сөздері тыңдалып, айыпталушының жақсы мінездері айтылған. Куәгерлерден
кейін, қорғаушылар немесе басқа да өкілдер сөйлеген, ең соңында алқа
заседательдері айыпталушының кінәлілігі және кінәсіздігі жөнінде кеңесу
бөлмесінде келіскен.Олардың шығарған үкімі тақтайшаға бір сөзбен, яғни
босатамын, айыптаймын немесе жазалаймын деп жазылған. Претор
дауыстарды санап, нәтижелерді соңынан дауыстап оқыған. Сот комиссиясының
үкімі соңғы болып есептеліп, ешқандай талқылауға жатпаған. Сот үкімінің
орындалуын, арнайы тағайындалған сот орындаушылары орындаған.
Римде таптық күрестің жандануы (құлдар ревалюциясы) өмірге әскери
диктатураны әкелді. Цезарь алқа заседательдеріне үлкен мүліктік шектеу
қойып, олардың арасындағы кедейшілікті, тіпті кейіннен орта тапты да
ығыстырды.
Әділеттілікті шешуде маңызды орынды, принципс жанындағы жеке кеңес
және император әскерінің басшысы алды.
Сөйтіп, империяның аяғында, Римнің сот жүйесінде барлық демократиялық
белгілер жоғалды. Қылмыстың өсуі – сот жүйесінің қарапайым түрін, жылдам
қалыптастыру қажеттігін тудырды. Нәтижесінде, жеке қылмыс түрлеріне қатысты
тұрақты қылмыстың комиссиялар, және ауыр қылмыстарға байланысты
экстроординарлы комиссиялар құрылды. Бүкіл сот жүйесін жүргізу,
апелляциялық комиссияның қызметін орындайтын императордың қарамағына көшті.
Ортағасырлық дәуірде алқабилер сотының рөлін, бір жағынан, шіркеу
соттары, екінші жағынан – феодалдардан құрылған синьорлар атқарды.
Феодалдар арасындағы тартысты шешудің негізгі формасы болып, соғыс саналды.
Кейіннен, феодал басқарған тең соттары (суды равных) пайда болды. Олар
істі феодалдың дәстүрлерге сәйкес шешіп, онда тергеудің айыптауға бейім
инквизициялық формасы қолданды.
Феодалдық процестің үш кезеңін бөліп қарастыруға болды:
1. Ерте феодалдық процесс, б.ғ.д. XI ғасырда пайда болды. Мұнда, мемлекет
қылмыскерді ешқашан қылмысы үшін жазалаған жоқ, оны жәбірленушінің өзі
шешуге мәжбүр болған. Мұнда жәбіленуші, соттан айыпталушымен жекпе-жек
шайқасқа түсуін сұраған. Кейде процестің өтуіне қанағаттанбаған
жәбірленуші, шайқасқа соттың өзінде шақырған. Жәбірленуші мен
айыпталушы арасындағы дауды шешудің тағы бір жолы-су, от және ыстық
темірменсынау болған.
2. Каноникалық (шіркеулік) процесс. Мұнда процесті жүргізу шіркеу
басшыларына тапсырылды. Бастапқы кезде, мұнда шіркеу істері қаралса,
кейіннен шіркеу қызметкерлер ісімен қатар, дінге сенбеушілердің де ісі
қаралған. Сот билігін сол уақытта, епископтар (папа наместниктері)
басқарса, кейіннен оларды, XIV ғасырда папа нунциялары ауыстырды.
Алдын ала тергеуді жүргізу үшін, епископ оқиға болған жерге
архидьяконды жіберген. Істі бастауға себеп ретінде, адамдардың айтқан
әңгімесі де жеткілікті болған. Бұл тергеу, айыпталушының қатысуынсыз
жүргізілді. Егер нунций дәлелдемелерді тапқан жағдайда, ал тергеуге
әңгіме жеткізуші тұлғаны, одан кейін айыпталушыны шақырған. Сот
процесі жабық түрде өткен.Шіркеу өкілі, кейдеәңгіме жеткізуші
тұлғаларды таныстырмайтын. Қылмыстық істі қозғауға жеткізілген
әңгімеден басқа, үнсіздікте негіз болған. Процесте әңгіме жеткізуші
құрметті және маңызды орынды иеленген. Айыпталушының өзін-өзі қорғауға
және кінәсіздік презумпциясын дәлелдеуге де құқығы болмаған.
Қылмыскерлерден жауап қинау арқылы алынды. Қианаудың екі түрі болды:
негізгі – кінәлімен мойындату мақсатында;
қосымша – айыпталушының жақтастарын анықтау үшін;
Инквизитор шығарған үкім, дәл сол уақытта орындалуға тиіс болды.
Мұндағы негізгі жаза - өлім жазасы.
3. Инквизиция – мемлекеттік институт ретінде.
Мемлекеттік инквизиция – бұл мемлекеттің өзі айналысатын сот істері.
Бұл кезеңге тән басты ерекшелік болып – дәлелдердің үстіртін қаралуы болды.
Оның мәні – іске қатысты барлық дәлелдемелердің алдын-ала бағаланылуы
болды. Ал, жүзпайыздық дәлел, яғни дәлелдің патшайымы болып,
айыпталушының өз кінәсін мойындауы болды. Ата-анасының куәгер болуы
кінәліліктің ½ бөлігін, шіркеу қызметкері мен дворянинні кінәлілігі ¼
бөлігін құрады. Сот бұл бөліктерді жинастырып қосқан кезінде, бір немесе
одан да үлкен бүтіндер шыққанда, онда айыптау үкімін, ал аз мәнге ие
болғанда, ақтау үкімін шығарған. Ал, егер ай ыпталушы өз кінәсін бірден
мойындаған жағдайда, сот басқа дәлелдемелерді зерттемей, айптау үкімін
шығарған.
Сонымен, жоғарыда айтылғандардан байқағанымыз, алқабилер сотының
тарихы, өте ерте заманнан басталады. Америка Құрама штаттарының Уэйни
қаласындағы, Мемлекеттік университетінің профессоры У. Бернэм өзінің
Алқабилер соты атты еңбегінде, алқабилер соттының 869 жылы Францияда
Ақкөңіл жанды Людовик королінің билігі кезінде пайда болғанын дәлелдейді.
Көп уақыттан кейін, яғни 1066 жылы нормандардың басып кіруінен кейін,
алқабилер соты Англияға жеткізілді. Онда ол, XII ғасырдың басына қарай,
Англияның заң жүйесінің бір бөлігі ретінде қалыптасты. Оған дейін, Англияда
Құдай соты, жекпе-жек деп аталатын соттардың ортағасырлық түрі болған.
Кароль мен кароль соттарынан толықтай тәуелсіз, әрі әділ өткізілетін
алқабилер соттары, тек XV ғасырда қалыптасты. Америка Құрама Штатына бұл
соттарды, ағылшын колонистері әкелді.
В.М.Савицкидің пікірінше, алқабилер соты шын мәнінде, алғашында XII –
XV ғасырда пайда болған.
Алғашқы кезде алқа заседательдері ретінде куәгерлер шыққан, олар
адалдық антын қабылдаған, (осыдан присяжный сөзі шығады) соның негізінде
маманданған сот төрағасы, үкім шығарып отырған. Кейіннен, алқа
заседательдері факт судьялары деп аталып, яғни олар бұл кезде тек
айыпталушының кінәлілігін және кінәсіздігі жөнінде шешім қабылдаса, ал
жазаны кәсіпқой сот төрағасы тағайындаған.
Сонымен, алқабилер сотының отаны Англия саналғанмен өзінің қазіргі
белгілерін ол, 1789 жылы Француз буржуазиялық революциясынан кейін алған.
Ағылшын және Француз үлгілеріне қарап, Ресейде алқабилер соттары, XIX
ғасырдың аяғында II Александр патшаның жүргізген реформалары кезінде пайда
болған. Бұл сот 1864 жылы сот жарғыларының негізінде жұмыс істейді.
Алғашында алқа соттары 1866 жылы 23 сәуірде, Мәскеуде кейіннен
Петербургте пайда болды. Бұл соттар Ресейде жылдам тарап, 1866 мен 1883
жылдары аралығында, олардың саны 59-ға жеткен.
Бұл кезеңдерде алқабилер соты қылмысы үшін арнайы атақтан, шеннен
және байлықтан шектетуді көздейтін істерді қараған. Құқық қабілеттілігін
шектеу – каторгалық жұмыстарға салу, жер аудару және түрмеге қамау арқылы
жүргізілген.
Алқабилер қараған істер ашық түрде өткізілетін болған. Тек құдайды
жамандаған және әйел намысын қорлайтын істерді ғана жабық түрде жүргізген.
Іс – құрамында төрағасы және 12 алқа заседательдері бар сотта қаралған.
Сот тергеуі басталмастан 3 апта бұрын ашық жиналыста 30 негізгі және
6 қосымша алқа заседательдері сайланып, оларға сот отырысы өтетін орыны мен
уақыт алдын-ала хабарланатын болған. Егер алқа заседателі сот отырысына
себепсіз келмей қалған жағдайда, оған ақшалай түрде штраф салынған.
Кейіннен, жребия арқылы 12 негізгі және 2 қосымша алқа заседательдері
сайланған.
1917 жылғы Октябрь революциясынан кейін, №1 сот декреті арқылы алқа
соттары жойылады. Ресейде 1993 жылы ғана алқа соттары қайта қалпына
келтірілді: 1993 жылдың қараша айында – Ставропольск өлкесінде, Мәскеу,
Рязан, Саратов облыстарында; 1994 жылдың қаңтар айында – Алтай және
Краснодар өлкесінде Растов және Ульянов облыстарында алқабилер соттары
қайта қалпына келтірілді.

1.2 Қазақ қоғамындағы билердің саяси-құқықтық қызметі

Ортағасырлық қазақ қоғамында Дала заңдары негізгі заңдар болып
қалыптасып, оның сақтаушысы, жүзеге асырушылары болып билер танылды.
Қазіргі уақыттағы классикалық алқабилер сотының элементтерін құрайтын
билер соты б.э XIII ғасырынан XIX ғасырға дейін, яғни 6,5 ғасыр өмір
сүрген.
Қазақ қоғамындағы билердің ел ішіндегі саяси-құқықтық қызметі негізінен
ел бірлігін, тыныштығын, өзара ауызбіршілігін сақтауға негізделген еді.
Сонымен қатар, билер қазақ халқының кең пейіл, кешірімді екендіктерін
пайдаланып, Бас жарылса бөрік ішінде, қол сынса жең ішінде деп екі
дауласушы жақты татуластыруға, сол арқылы ел бірлігін сақтауға көбірек
назар аударылған. Осы көздеген мақсатына жету үшін би ел ішінде кем дегенде
үш функцияны атқарды. Олар: біріншіден, би-ру басы, екіншіден би-жергілікті
жердегі әкімшілік биліктің өкілі, үшіншіден, би-судьяның міндетін атқарды.
Ол қызметтердің қайсысы да билерден үлкен дарындылықты, қабілеттілікті
талап еткен.
Ру басы ретінде би ру ішіндегі, ауыл арасындағы кіші гірім кикілжін,
өкпе, реніштерді үлкен дауға айналдырмай сот заматта-ақ даудың басын ашы
беріп отырған. Сонымен қатар, билер қоғамда сот (судья) қызметін де
атқарды. Билер мал дауы, жер дауы, жесір дауы, құн дауы кезінде кесім
айтып, билік шешім шығарып отырды. Билер қазақ қоғамында әдет-ғұрып құқығын
сақтаушылар қызметін де атқарды. Бұл жөнінде зерттеушілер мынадай пікір
айтады:... Билер қазақ қоғамында сот (судья) қызметін атқарды. Соған
байланысты бұлар өз дәуіріндегі заң ережелерін есте сақтай білген. Қазақ
қоғамында заңдардың ұмыт болудан сақтап, олардың таралу мен қолданылуына
әсер ететін, арнайы кәсітенген адамдар болған. Олар ел ішінде каста деп
аталып, олардың қызметін билер атқарған. (Сілтеме қажет)
Билердің келесі функциясы бұл жергілікті жердің әкімшілік өкілі ретінде
жыл сайын хан шақыратын құрылтайларға қатысып отыруы. Бізге қазақ халқының
тарихынан мұндай құрылтайлардың екі түрі белгілі. Біріншісі, жоғары билік
жүргізу кеңесі Тағанақ кеңесі деп аталса, ал екіншісі, Тұрылтай кеңесі деп
аталады. Тағанақ кеңесі жылына бір рет өткізіліп отырылған. Оның ауқымы
кең, қатысатын адамы мол болған. Оған ханға қарасты елдің басты басты ру
басылары, билер, қол басылар, жыраулар қатысқан. Онда хандықтың ірі-ірі
мемлекеттік істері талқыланып, ел ішіндегі үлкен дау-дамайлар жөнінде шешім
жасалатын болған, ондағы жұмыстар, халықтың соғыс дайындығы талқыланып,
соған сәйкес жарғылар қабылданған.
Тұрылтай кеңесі шағын ауқымды болған. Мұндай кеңестерайына, шұғыл кезде
жұмасына (жылына) бір рет өткізіліп отырған. Оған хандықтың негізгі билері,
он мың басылары, орданың бас жырауы, орданы қорғайтын төленгіттердің бас
қол басшысы, ханның орда жұмысына араласа бастаған балалары қатысып
отырған. Мұнда көбіне біржұмалық, бір айлық қысқа мерзімде істелетін
жұмыстар талқыланып, күнделікті жұмыстар жөһнінде шешім жасаған.
Бертін келе XV ғасырларда шақырылатын құрылтайлардың аттары өзгере
бастады. Енді қазақ халқының саяси өмірінде билер кеңесі және хан
кеңесі деген атпен екі билік органы айқындала бастады. Мұнда аттары
өзгерді демесең, Билер кеңесі мен Хан кеңесі ертеректегі Тағанақ кеңесі мен
Тұрымтай кеңесінен айырмашылықтары жоқ еді. Өз кезегінде Хан кеңесі мен
Билер кеңесімен ара жігін ашып көрсеткен заңгер ғалым, академик С Зиманов
мұны былай деп сипаттап өтті: Кіші Хан кеңесі – Ханға жақын адамдардан
құралып, олар ханға кеңес беру арқылы, өздерінің де және мемлекеттік
құрылымның да мәселелерін шешіп отырған. Кеңес мемлекеттік ішкі және сыртқы
саясатынан басқа, қоғамға қатысты басқа да мәселелерді қараған дей келе,
әрі қарай Үлкен кеңесте (Билер кеңесі) ақсақалдар, ру басылар, атақтыбилер
аса маңызды роль атқарған. Бұл кеңесте, ел арасындағы барымтаны тоқтату,
рулар арасындағы дау-дамайды шешу және басқа мемлекеттермен арадағы соғыс
пен бейбітшілік мәселелеріқаралған, деп өз еңбегінде ата көрсеткен.
Көрсетілген кеңестерде елдің маңызды деген ішкі және сыртқы саяси-
құқықтық мәселелері көрсетіліп, өз шешімін тауып отырды. Қазақ елінде
мұндай құрылтайлар әлсін-әлсін шақырылып отырды. Мұндай құрылтайлар өз
кезегінде Қасым ханның, Есім ханның ел билеген кезеңдерінде болған,
Тәкуке ханның ел билеген кезеңдерінде мұндай құрылтайлар Билер кеңесі
деген атқа ие болып, тұрақты түрде жұмыс істейтін орган ретінде әрине
билер кеңесіне тек қана билер ғана кірген жоқ, оның құрамында сұлтандар да,
жыраулар да, батырлар да, ақылдар да болды.
Билер кеңесі сол кездегі ел басында тұрған қажетті деп табылған ірі-
ірі мәселелерді қараған. Жиналыстың күн тәртібінде қаралған мәселелердің ең
бастыларын мынадай топтарға бөлуге болады:
1. Жалпыхалықтың хан сайлау. Сайланған ханға бүкіл үш жүз болып
түгелдей бағынып, біртұтас ел болу.
2. Жалпыхалықтық ұлы пір сайлау. Бір пірге бүкіл қазақ халқы
бағынып оны дін жолымен қадір тұту.
3. Елдің сыртқы мәселелерін шешу (бейбітшілік және соғыс
мәселелері, елдің дипломатиялық қатынастарын белгілеу,
елшілердің сайлау және т.б.)
4. Күллі қазақ еліне қатысты жарғы заңын талқыға салу және
қабылдау
5. Ел ішіндегі болып тұратын және ел бірлігіне іріткі салатын
құн дауы, жесір дауы, жер дауы, мүлік дауы сияқты үлкен
дауларды кеңестің талқысына салу.
6. Өмірдегі тұрмысқа қажетті басқа да мәселелерді талқыға салу.
Мұндай кеңестің шешімі міндетті түрде орындалып отырған. Билер кеңесі
елдің ішкі және сыртқы саясатындағы ханға ақылшы, көмекші орган ретінде
болған.
Дәстүрлі қазақ қоғамындағы хан билігінің әлсіз тұсы да осы билер
кеңесімен байланысты болды.
Халық ұйғарса хан түйесін сояды. Яғни, егер билер шешімге келсе, хан
ойымен келісуге міндетті болды дегенді білдіреді. Тіпті ханның құдыреті
бола тұрса да, ол да Билер кеңесінің шешімін бұза алмаған. Мысалы, беделі
ханнан кем емес Барақ сұлтан, Әбілхайыр ханды өлтіруіне байланысты жауақа
тартылған кезде, ол тек Билер кеңесі шешіміне ғана тоқтайтынын және кінәлі
деп тапса, өлім жазасына кессе де билер кеңесінің еркі деп өз тағдырын
билер сотына береді.
Билер кеңесі дәстүрлі қазақ қоғамында Жарғы заңдарын талқылап,
қабылдап отырған. Мәселен , еліміздің құқықтық тарихындағы Қасым ханның
қасқа жолы, Есім ханның ескі жолы, Әз-Тәукенің Жеті-жарғысы, осындай
кеңестер талғыдан өтіп, өмірге жолдама алып отырған.
Ендігі кезекте осы көрсетілген Қасым ханның қасқа жолы, Есім ханның
ескі жолы, Әз-Тәукенің Жеті-жарғысы сияқты қазақтың әдет –ғұрып
құқығында көтсетілген құн дауы, жер дауы, жесір дауы, мал-мүлік дауларына
тоқталып, ондағы Билер кеңесінің, билердің роліне тоқтала кетейік.
Дәстүрлі қазақ қоғамында ең қиын даулардың бірі құн дауы болған. әрине
, ерте кезден бастап кісі өлтіру ең ауыр қылмыс болып саналып келді. Билер
кісі өліміне үлкен жауапкершілікпен қарап, мұндай кезде қылмыскерлерді
жазалап қана қоймай, сонымен қатар мұндағы қылмыстың екінші рет
қайталанбауын және оның алдын алудың жолын қарастырған.
Құн дауының бұрынғы келісім шарттары Қасым хан мен Есім хан хандық
құрған заманда өте қатал болған. Ол кездің өзінде билердің қүн төлеу
жазасын енгізуі қоғамды гуманизициялауға жасаған алғашқы қадамдардың бірі
еді.
Сонымен қатар билер кісі өліміне байланысты құн дауын шешкенде, құн
төлеуге үстеме құн төлеуді енгізген. Үстеме құн сүйек құны және өнер құны
деп екіге бөлінген. Біріншісі, сүйек құнында егер қылмыскер адам өлтірген
кісінің сүйегін өзінің қылмысын жасыру үшін жоғалтып жіберсе, соған
байланысты өліктің туған –туыстары оны арулап көмуге мүмкіндері болмаған
жағдайда билер айыпты адамға екі адамның құнын төлеттірген. Сол сияқты өнер
құнында егер қылмыскер әншіні, балуанды, шешен биді, оқыған-тоқыған
адамды өлтірсе ондай жағдайда билер айыпты адамға екі құн төлетірген.
Енді келесі кезекте жер дауына тоқталып, ондағы билердің ролін анықтап
өтелік. Жер мәселесі қазақ қоғамында барлық заманда да ерекше орын алады.
Ежелден-ақ қазақтар Құдайдың қара жері, Құдайдың қара суы, жерді ешкім
еш уақытта ешкімге шекара жасап бөліп бермегенін бетке ұстаған.
Қазақ қоғамында ерте кезден бастап жер дауы ең қиын даулардың
қатарында болды. Сондықтанда жер дауын шешкенде би жалғыз болмаған, ондағы
дауды Кеңесіп пішкен тон, келте болмас дегендей бірнеше билер бірігіп
шешіп отырған. Өйткені атамекен әркімге де қымбат. Әсіресе, мал бағып, кең
далада көшіп-қонып жүрген қазақтарға жер ерекше қастерлі болды. Осыған
байланысты дәстүрлі қазақ қоғамында билер мен қаралатын даулардың да
басым көпшілігі ең шұрайлы жайылым жерлер үшін болып тұрды. Ол жөнінде
академик С.Зимановтың: Қазақ елінің саяси өміріндегі көптеген қақтығыстар
негізінен жайылым жерлер үшін болып тұрды деуінің өзінен жер дауының ел
ішінде қаншалықты маңызды болғанын байқауға болады.
Билер жер дауын шешкенде ертеректе қабылданған Қасым ханның қасқа
жолы, Есім ханның ескі жолы, Әз-Тәуенің, Жеті-жарғысынды жол-
жораларға сүйеніп, дауларды шешіп отырған. Сонымен қатар, билер уақыт
өткендігіне байланысты немесе саяси жағдайдың өзгергендігіне байланысты
ескірген құқықтық нормалардың орнына заман талабына сай жаңасын шығарып
отырған.
Негізінен ерте кезде қазақтарда жер қауымдық меншікке, яғни ру-
тайпалық меншікке тиесілі болғандықтан, туындаған дауда дауласушы жақтар
төреліке етуші бидің алдында жердің ерте заманнан өзінің руының немесе
тайпасының қолдауында болып келгенін дәлелдеу қажет болады. Сондықтан
қоныс мекеніне иелік жөніндегі даулы мәселе талапкерлердің пайдасына
шешуі үшін, талапкер жағы төрелік етуші биді қанағаттандырарлық мынандай
анықтамалар негіздерінің болуы шарт болды: ата-бабасының салынған қабірі,
қойылған құлыптасы, қазылған арық, егін алқабы, құрылған шыңғырдың орнына
қазылған құдық, соғылған бөгет, малдың қысқы көңі, қойдың күзгі түнегі,
тұрғызылған қарақшы, тігілген ағаш, егілген бақша, салынған там, салынған
шеген, қазылған шегеннің орны және т.б. Осы аталған белігі-мұралардың
қайсыбірі болса да талапкерлердің әкесінің не бабасының яки туысқан-
туғанының біреуінің еңбегімен істелініп, бір кездерде оның қоныстанып
мекен еткені анықталса ол жерді даулап талап етуші кейінгі иеленушіден
сөзсіз қайтарып алуға құқы болған. Дәл осындай анықтамаларды жерді
иемденуші де келтіре алған, ондай жағдайда төрелік етуші би барлық
жағдайларды келтірген мәліметтерді. Есепке ала отырып әділ шешімін
шығарған. Ал егер дауласушы екі жақтың да мұндай анықтамаларды болмаса
немесе екі жағында да куә айғақтар тең болса істелінген еңбек салынған
белгілер екі жағында да болса әрі уақыт мерзімі бірдей екен деп табылса
онда ежелден келе жатқан жол –жора бойынша билік айтушыға дауласушылар
антына салған. Егер талапкер ант ішсе, жерді иеленуші жерді босатады. Ал
ант ішуден бас тартса, ондай жағдайда билер оның шағымын қанағаттандырмай
тастаған.
Сонымен қатар, билер ерте заманнан көшіп қону тәртібін белгілеп, оны
реттеуге көңіл бөлген. Мәселен көшіп-қонып жүрген сахара халқында уақытша
тұрақ ретінде қолданылатын көл, құдықтардың басында екі күш кездесіп
қалғанда дау шығып жүрмек үшін көш басшылар орналасу тәртібін сақтау тиіс
болған. Яғни ауыл көшбасшылары орындарға бірінші жеткендіктер және
орналасқандығы туралы хабар беретін білгілер қалдырулары керек болған.
Ондай белгі ретінде шаншып бекітілген қадау ағаш немесе құрық, я болмаса
құмға не сазға салынған ру таңбасы болып табылады. Осындай белгі тұрған.
Жерге басқа бір ауыл келіп тұрақтауға хақысы болмаған. Ал егер көш басшысы
ауылды тоқтататын тұрақты таңдап оны белілемей айналаны қарауға кетіп қалса
және осы аралықта басқа ауылдық көшбасшысы сол тұраққа келіп өз таңбасын
қалдырса, әрі осы жағдайда тұрақтың кімге тиесілі екенлігі жөнінде дау
шыға қалған кезде төреші билер бірінші келген көшбасының сөзіне есепке
алмаған.
Қазақ қоғамында құн дауымен қатар тез шешілуді талап ететін жесір дауы
да болған. Сол себепті де ерте замандарда қабылданған Қасым ханның қасқа
жолында және Есім ханның ескі жолында немесе бергі замандарда
қабылданған Жеті жарғыда да отбасына қатысты құқықтарда құда түсу, қалың
мал беру, қыз беріп, қыз алу әменгерлік және тағы сол сияқты мәселелерге
үлкен мән берілген. Жесір дауы шынында да ананы қзынан жігітті жарынан
айырып, оның арты үлкен қуғын-сүргінге барып ұласатын қиын даулардың бірі
болған. Мұның өзі ел ішіндегі бірлікті тыныштықты тәртіпті бұзатындықтан
мұндай дауларға билер қатты көңіл бөлген. Әрине, мұндай ірі –ірі даулы
мәселелерді шешкен бірнеше билер бірігіп билер кеңесін құрып, дауды шешкен.
Билер дәстүрлі қазақ қоғамындағы ішкі саяси-құқықтың мәселелерде тек
қана құн дауы, жер дауы жесір дауын шешіп қана қоймай сонымен қатар мал-
мүлік дауын шешуде де маңызды қызмет атқарды.
Қазақ халқы ерте кезден-ақ мал-мүлік дауына үлкен мән беріп қараған.
өйткені төрт түлік, мал көшпелі сахара халқында тіршіліктің негізгі көзі
болып саналған, оған қол сұғушылық қатаң жазаланған. Қазақ билері ел
ішіндегі мүлік дауын қарағанда жекеменшік құқығының бұзылмауын қамтамасыз
етуге және мұндай даудың алдын-алу үшін ұрыны қатаң жазалап отырған.
Мысалы, Қасым ханның қасқа жолы керуен тонауға өлім жазасынкесуі сол
кездің өзінде мүлкі дауына қандай маңыз бергенін көрсетеді. Ал Әз-Тәукенің
жеті жарғысында да мал-мүлік ұрлағандарға үлкен жаза қолданылған. Мұнда
билер ұрлық істеушілерге қатаң қарап ұрлаған нәрсесі үшін үш тоғыз айып
салған, яғни кімде-кім, мысалы бір түйе ұрласа орнына жиырма жеті түйе және
бір қызметші екі түйе ұрласа елу төрт түйе және с.с., яғни орасан зор
өсіммен қайтарып отыруға міндетеген.
Ал егер кімде-кім мылтық, қылыш, найза, айбалта,қалқан және тағы басқа
әскери қару-жарақты ұрласа, ондай жағдайда билер ұрыға осы заттардың өз
құнынан он есе үлкен айып салған. Себебі билер әскери қару-жарақтарты тек
мүліктік құндылық деп емес, сонымен бірге елдің ішкі және сыртқы
қауіпсіздігін қамтамасыз етуге негізгі рол атқаратын құндылық ретінде қарап
бақты.
Сонымен қатар билер ел ішінде ұрлыққа байланысты істі қарағанда оның
қайталануына (ренидивке) үлкен мән берген. Оның себебі билер,ұрлықты
бірінші рет жастығынан білместігінен кездейсоқтығынан, бозбалалықтан
жасағандарға кешіріммен қарап оларға жаза қолданбай босатып отырған.
Сондықтан да көп ұрылардың ішінен нағыз ұрыны бөліп алып , солармен күрес
жүргізу үшін билер оның қайталуына үлкен мән берген.
Атақты заңгер академик С.Зимановтың зерттеуіне сүйенсек, ол: Ерте және
кейігі жазба деректерге қарағанда ұлттық және аймақтық әділ сот тарихына
енген билер саны жүзден астам - дейді. Ол билердегі ішінде зағдылық пен
әділ соттың Алтын ғасырының дәстүрлеріне ғасырдан-ғасырға жеткізіп
сақтаған және оны әркез уағыздап отырған билер де көп болатын, мысалы:
Майқы би, Аяз би, Едіге би (Ноғай қазақ еліне), Төле би (Ұлы жүз), Қазыбек
би, (Орта жүз), Әйтеке би (Кіші жүз), Жәнібек би (Торғайда) Тіленші би
Есет би, Әнет баба би, Сырым би, Саққұлақ би (Бөгенбай батырдың немересі,
Еремен жеренде), Шорман би, Шал би, (Баянауылдан), Бала би, Досбол ьи,
Ақтайлақ би, Мөнке би, Байдалы би, Тоқсаби би, т.б. танғаларлығы олар ұлан-
байтақ қазақ-қыпшақ даласының әр түкпірінде өз руластары арасында өз
ауылдарында өмір сүргенімен, олардың атағы бүкіл Ұлы далаға әйгілі болады.
Қазақ билерінің барлығы қай ғасырда, қай жерде, қай рулы елде өмір сүргені
не қарамастан қазақ әділ сотының атасы атанған. Майқы биді пір тұтқан
Орталық Азияның ұлан-байтақ аумағының әртүрлі бөліктерінде орналасқан
қазақтардың этникалық-тілдік мәдени және идеялық –психологиялық бірлегей
түсіндңретін құпиялардың бірі дәл осы қазақ құқығы мен әділ сотынын
жүйесінде деп есептеуге толық негіз бар- деп тұжырымдайды.
Көп ғалымдар Жеті жарғы заңдар ережесін қазақ мемлекетінің алғаш
жасалған кодексі деген оймен шектеліп жүр. М.Нарикбаев бұл жөнінде өз
еңбектерінде қазақ мемлекетінің нағыз Жеті жарғысы Майқы биден бастау
алады деп есептейді.
Түркілер дәуірінен кейін қазақ жерінде бірнеше ұсақ хандықтарға
бөлінген ұлыстардың басын біріктіріп үлкен империя құрған Шыңғысханның
қағандық дәуірінде көшпелі келдердің айдарынан жел есіп, өзге отырықшы
елдерден мерейі үстем түскен ХІІ-ХІІІ ғасырлардың өн бойына ой жүгіртсек,
қазақ сотына тән құқықтық заңдардың бұрынғыдан да кемелдене түскенін
аңғарамыз.
Қазақ билік туралы айтқанда Түгел сөздің түбі бір, түп атасы Майқы би
деген аталы сөз еске түседі. Бір ғажабы осы Майқы би мен Шыңғысханның есімі
тең аталып, мемлекет басқаруда бірнеше рет дәлелденген нәрсе. Сонда мұның
астарында қайдай сыр бар!?
Шыңғысхан дәуіріндегі Семсерлер ғасырын әскери күштің айбындылығымен
өлшеп қарасақ, жүздеген жылдар бойы әлемдегі талай іргелі мемлекеттерге
билік жүргізгенде, даңқты қаған, басқа елдерді өзі құрған көшпелі қоғамдық
құрылыстың заңдылық ережелеріне бағындырып, әскери феодалдық жарғылардың
дәргейінде ұстағанын кез-келген тарихшы теріске шығармайды.
Сонымен қатар, Шыңғысқан құрған Ұлы империяның құрамына енген көшпелі
тайпалар өз еркімен оның қағандығын мойындап, бұрыннан қалыптасқан ел
басқару ісін, дәстүр-салтын, заң жарғысын баяғы қалпынша сақтап қалды. Оған
мысал: көшпелі қоғамға тән әдеп –ғұрыптағы құқықтық заңдардың қазақ
ұлысындағы ру тайпаларда қаймағын бұзбай бертінге дейін сақталып, одан
сайын өміршең бола түсуі. Басқа емес, Майқы бидей дана көреген, түгел
сөздің түбіне жеткен ақылгөй бабамыздың басқа емес Шыңғысханға бас уәзір
болуы –қазақ халқы үшін үлкен олжа. Дәлірек айтқанда Майқы би тек шешендік
сөздің майталманы білгір би ғана емес. Ол сол дәуірдегі түркі тілдес Қазақ,
Қарақалпақ, Қырғыз, Өзбек, Түрікпен, Татар халықтарының мемлекеттік басқару
ісіне өлшеусіз үлес қосқан қоғам қайраткері.
Майқы бидің мемлекет атынан шыққан тәртіп-ереже, салт-сана, заңдылық
құқықтарын Ұлы империя атынан бірізділікке түсіріп, сол бойынша заңдылық
ережелерін қалыптастырып, жарлық шығарған, мемлекет қайраткері, әрі оның
бас биі болған данагөй екендігін з.ғ.д., профессор А.Н.Ағыбаевта
айқындайды. (Тураби)
Қазақ дәстүрлі құқық нормаларында сот ісін қарау ежелден билерге
жүктеліп келгені белгілі. Бірақ ел ішіндегі билер мен қатар қазы-қазилер
де билік ісіне араласып , сот шешімін шығаруға , үкім айтуға құқықты
болған. Бүгінгі судья, прокурор, адвокаттар атқарып отырған заңгерліктің
жүгі билер мен қазы-қазилерге жүктелгені тарихи құжаттардан анық
байқалады.
Қазіргі кездегі көптеген оқырмандар би мен қазидің қандай айырмашылығы
бар екенін нақты ажырата бермейтіні де рас. Өйткені қазақ сотының тарихында
сот ісіне билік айту көбіне билер үлесіне тиген. Ал, қазы-қазилер
Қазақстанның оңтүстік өңіріндегі Түркістан, Шымкент, Сайрам, Жаңақорған,
Ақмешіт, Әулие-Ата өңіріндегі Қожа Ахмет Яссауидің жолын насихаттаушы қожа
әулеттері мен сунақтардың әлеуметтік ерекшелігін, Қожа Ахмет Яссауи
ғимаратына иелік ету және мұрагерлік жолымен вакуфтік иеліктер алу
жөніндегі және шариғат заңдарына сай сот істерін жүргізуіп, билік айту
лауазымына ие болған. Олар да билермен тең дәрежеде, бірлесе отырып сот
істерін қарағаны мұрағат жылнамаларында көп кездеседі.
Қортындылай келе айтарымыз, өз дәуірінде билер әділеттілігімен,
данышпандылығымен аттары шыққан адамдар. Олар құн дауын, жесір дауын, жер
дауын, мал-мүлік дауын қарағанда негізгі мақсаттары - ел бірлігі, ел
тыныштығы болған. Алтау ала болса, ауыздағы кетеді. Төртеу түгел болса,
төбедегі келеді деген билер ел ішінде тек дауларды шешіп қана қоймай
бірліктің, егемендіктің, тәуелсіздіктің, ұлттық мүдденің туын көтеруші де
бола білген.

1.3 Қазақстан Республикасында алқабилер институтының құрылуы

Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан бері сот жүйесін құру мен
басқару саласында сот реформасы жедел қарқынмен жүргізіліп келеді. Сот
жүйесіндегі құқықтық реформа өзінің заңды жалғасын табуда. Қазіргі кезде
Ата Заңымыздың 75-бабында көрсетілген, қылмыстық істі қорғаудағы алқабиді
қатыстыру мәселесі толық шешім тауып отыр.
Бұл мәселенің алғашқы негізі 1998 жылғы Қазақстан Республикасының
Конституциясында қаланды. Осы уақыттан бастап Конституциялық ереже 2002
жылғы 20 қыркүйектегі № 494 Қазақстан Республикасының Президентінің
жарлығына сәйкес, Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат концепциясында
және Қазақстан Республикасы Президентінің 2004 жылғы және 2005 жылғы
Қазақстан халқына Жолдауында қосымша өз көрінісін таба білді. Осының
нәтижесінде 2006 жылғы 16 қаңтарда Қазақстан Республикасының Алқабилер
туралы заны қабылданып, ол заңды күшіне 2007 жылдың қаңтар айының
1жұлдызынан бастап енді.
Қазіргі құқықтық даму кезеңдегі сот реформасындағы өзгерістерді
тиімді пайдалану, жаңадан қадам басқан институттың тиімді жолдарын
қалыптастыру, алқабилердің қатысуымен өтетін сот ісін жүргізу барысына
түсінік беру және оны дамыту, аталған института кездесетін өзекті
мәселелердің даму жолдарын қарастыру қажет. Алқабилер соты – ең алдымен
жеке адамның құқығын қорғау кепілдігінің басым болуын көздейді. Бір сөзбен
айтқанда, алқабилер институты – азаматтардың конституциялық бостандығын
айқындайды. Екіншіден, қоғам мен билік арасындағы байланысты, халық
өкілдерінің сот төрелігін жүзеге асыруға қатысуын олардың шешім шығаруға
араласуын қамтамасыз етуді басшылыққа алады.
Сот ісін жүргізуге алқабилердің қатысуын сот төрелігінің бәсекелестік
қағидасын жетілдіруіне себеп бола алады. Халыққа бұл қызмет сот билігі
жүйесімен және сот төрелігінің жүзеге асырылуымен алғаш рет танысуы болмақ.
Алқабилердің қатысуымен өтетін сот процесінің бөгетсіз болуы сот билігі
жүйесінің беделін нығайтуға және сот төрелігін жүзеге асырудың тиімділігін
арттыруға ықпалын тигізеді. Алқабилер соты – отандық әділсот тарихындағы
принципті жаңалық. Халықтың сот билігіне араласуының бірден - бір жолы.
Мемлекетімізде бұған ерекше көңіл бөлініп, конституциялық норманы іске
асыру барысында біраз жұмыстар атқарылды. Оның үстіне сот ісіне халық
өкілдерін қатыстыру және оған көпшіліктің бақылауын ұйымдастыру
демократиялық қоғамның бір көрінісі екенін дәлелдеді.
Сот билігі мен халықтың өзара байланысын нығайтатын алқабилер соты
қазіргі қоғам үшін өте маңызды жүйе. Алқабилер институтын енгізу, құру, оны
қалыптастыру және осы институтқа қатысты маңызды мәселелерді шешу сот
реформасының жалғасын табудағы өзекті мәселе. Сондықтан мемлекетіміздің
демократиялық қадамының бір болып табылатын алқабилердің қатысуымен сот
ісін жүргізу реформасы қоғам үшін маңызды болмақ. Алқабилер институтының
сот жүйесінде алатын орны ерекше болғандықтан, сот реформасын саналы түрде
жүргізіп, сот төрелігін жүзеге асырудағы қызметтерді бұқара көңілінен
шығатындай қылып ұйымдастыру міндет. Сот төрелігіне еркіндік бермей әділ
биліктің нығая түсуі мүмкін емес. Сот билігінде әділ шешім шығару жолын
одан әрі жетілдіре түсу үшін заңға сәйкес алқабилердің қатысуымен іс
жүргізу институтын бұдан әрі дамыта түсу міндет болып табылады. Алқабилер
институты сыртқы әсерлерден тәуелсіз болуы шарт. Алқабилер сотын жалпақ
тілмен айтатын болсақ, мемлекет пен халық ортасындағы көпір. Азаматтық
қоғам өкілдері неғұрлым көп болған сайын, елдегі сот билігін жүзеге асыруға
қатысуға халық соғұрлым белсенділік танытады. Алқабилер сотында азаматтарды
сот төрелігін жүзеге асыруға тарта отырып, қоғамдағы еркіндікке шақырамыз.
Құқықтық даму тарихы алқабилер институтының негізі бұрыннан бері
қалыптасқанын алға тартады. Құқықтық доктринада адамның құқықтарын
қорғайтын билер сотынан басқа, тағы да екі түрі жеткенін байқатып отырмыз.
Бірі - алқа заседательдердің ағылшын-саксондық түрі, яғни классикалық түрі
болса, екінші түрі - франко-германдық, яғни құрлықтық, яғни шеффендер соты
болып отыр.
Республика судьяларының үшінші съезінде Елбасы сот қауымдастығы алдына
орасан зор міндеттер жүктеді. Ондағы сегіз басым міндерінің бірі және
бірегейі – Конституцияда көзделген сот әділдігін алқа заседательдерінің
қатысуымен атқару қағидатын іс жүзінде асыру болатын. Осыған байланысты
қылмыстық құқықты одан әрі ізгілендіру мақсатында алқабилердің әлемдік
тәжірибедегі озық үлгілерін жете зерттеп, біздің қоғамға лайықтысын таңдап
алуды көптеген ғылыми-тәжірибелік жұмыстар ұйымдастырылды. Ерекше бір атап
айтар жәйт - Елбасының қалауымен алқабилер деген термин сөздің құқықтық
заңнамалардан түпкілікті орын алуы. Ана тілімізде ғасырлар бойы қалыптасып,
билер соты құрылған ежелгі заманнан бері жадымызда жатталып, әбден
құлақсіңді болған алқа және билер деген екі сөздің бірігіп, бір атауға
айналуы халықтың көңілініе қонымды, жүрегіне жылы тиді. Өйткені, қазақ
елінің қоғамында билік айтуға хақысы бар әрбір талапкердің алқалы отырысқа
қатысуына билер соты ешқашан шектеу қоймаған. Бұл термин присяжный
заседатель деген басқа тілдегі сөздің мағынасына дәл келгенін зангерлер
бірауыздан қолдады.
Алқабилер институтын кіргізудің қажеттілігі алғаш рет 1998 жылы
Қазақстан Республикасының Конституциясының 75-бабына енгізілген
өзгерістерде қылмыстық істерді алқабилердің қатысуымен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.