Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі: қалыптасу және даму кезеңдері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I. Салық жүйесінің мәні
1.1 Салықтардың пайда болуы және экономикалық мәні
1.2 Салық түрлері олардың қызметтері
II. Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі
2.1 Салық салу принциптері
2.2 Салық жүйесінің эконмикадағы рөлі
III. Қазақстан Республикасындағы салықтың нарықтық экономиканы тұрақтандырып ондағы маңызды рөлі
Қорытынды
Қолданылған әдебиттер
I. Салық жүйесінің мәні
1.1 Салықтардың пайда болуы және экономикалық мәні
1.2 Салық түрлері олардың қызметтері
II. Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі
2.1 Салық салу принциптері
2.2 Салық жүйесінің эконмикадағы рөлі
III. Қазақстан Республикасындағы салықтың нарықтық экономиканы тұрақтандырып ондағы маңызды рөлі
Қорытынды
Қолданылған әдебиттер
Қазақстан Республикасы егемендік алып, тәуелсіз мемлекет болғанына да, міне, он бес жылдың жүзі болды. Осы кезең аралығында салық жүйесіне көптеген өзгерістер енгізілді.
Қазақстан Республикасы Конститутциясының 35-бабында «Заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады» деп атап көрсетілген.
Салықтар мемлекеттің саяси жэне экономикалық қызметтерін қаржыландырудың негізгі көзі болып табылады.
Салықтар — мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде жүргізетін, қайтарымсыз және өтеусіз сипатта болатын бюджетке төленетін міндетті ақшалай төлемдер.
Қазақстан Республикасында салық жүйесі реформалаудың үш кезеңінен өтті.
Бірінші кезең — 1991 жылғы 9 шілдедегі Қазақ КСР Президентінің «Қаз КСР мемлекеттік салық қызметін құру туралы» Жарлығымен Қаз КСР-дің басты мемлекеттік салық инспекциясы құрылды. 16 жалпы мемлекеттік және 27 жергілікті салық түрін қарастыратын салық жөніндегі заң актілері пакеті қабылданды.
Екінші кезең - 1995 жылғы 24 сэуірдегі «Бюджетке төленетін салық және басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы өз қаржы жүйемізді құруға ықпал етті. Ең бастысы, салық төлеу жүйесі ықшамдалып, салық саны 45-тен 11-ге дейін қысқартылды. Қосылған құн салығы енгізілді.
Үшінші кезең — 2001 жылы 12 маусымда Қазақстан Республикасының жаңа Салық кодексі қабылданып, ол 2002 жылдың 1 қаңтарынан қолданысқа енгізілді.
Салық кодексі қабылданғаннан бері бірнеше толықтырулар мен өзгерістер жасалды.
Қазақстан Республикасының Салық кодексін қабылдаудағы ең негізгі ерекшеліктері және қол жеткізген жетістікгеріміз ретінде салықтарды бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерден ажырата отырып, оны «ерекше тауар» түрінде қарастырылғанын атап өтуге болады.
2006 жылдың 13 наурызында Астанада Конгресс-хол ғимаратында ҚР Қаржы министрлігі Салық комитеті басшылық құрамының Астана қаласының салық төлеушілерімен кездесуі болып өтті. Кездесуге Қазақстан кәсіпкерлері ассоциациясының мүшелері, Салық комитетінің қызметкерлері де қатысты.
Кездесу салық зандары мен салықтық әкімшіліктендірудің нормаларын қолдануға байланысты мәселелерді салық төлеушілерге түсіндіру, салық төлеушілер мен салық қызметкерлерінің арасында дұрыс түсінік қалыптастыру, салық мәідениетін арттыру мақсатында өткізілді.
Салық комитетінің басшылары кездесуге қатысушыларды Елбасының Жолдауында айтылған міндеттерді жүзеге асыру мақсатында атқарып жатқан істерімен таныстыра келе, соған сәйкес салық заңдарына төмендегідей өзгерістер енгізудің ұсынылатындығы туралы хабардар етті, оның ішінде:
• 2007 жылдан бастап қосылған құн салығының ставкасын 1 пайызға, ал 2008-2009 жылдарда тағы да 1-2 пайызға төмендету;
Қазақстан Республикасы Конститутциясының 35-бабында «Заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады» деп атап көрсетілген.
Салықтар мемлекеттің саяси жэне экономикалық қызметтерін қаржыландырудың негізгі көзі болып табылады.
Салықтар — мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде жүргізетін, қайтарымсыз және өтеусіз сипатта болатын бюджетке төленетін міндетті ақшалай төлемдер.
Қазақстан Республикасында салық жүйесі реформалаудың үш кезеңінен өтті.
Бірінші кезең — 1991 жылғы 9 шілдедегі Қазақ КСР Президентінің «Қаз КСР мемлекеттік салық қызметін құру туралы» Жарлығымен Қаз КСР-дің басты мемлекеттік салық инспекциясы құрылды. 16 жалпы мемлекеттік және 27 жергілікті салық түрін қарастыратын салық жөніндегі заң актілері пакеті қабылданды.
Екінші кезең - 1995 жылғы 24 сэуірдегі «Бюджетке төленетін салық және басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы өз қаржы жүйемізді құруға ықпал етті. Ең бастысы, салық төлеу жүйесі ықшамдалып, салық саны 45-тен 11-ге дейін қысқартылды. Қосылған құн салығы енгізілді.
Үшінші кезең — 2001 жылы 12 маусымда Қазақстан Республикасының жаңа Салық кодексі қабылданып, ол 2002 жылдың 1 қаңтарынан қолданысқа енгізілді.
Салық кодексі қабылданғаннан бері бірнеше толықтырулар мен өзгерістер жасалды.
Қазақстан Республикасының Салық кодексін қабылдаудағы ең негізгі ерекшеліктері және қол жеткізген жетістікгеріміз ретінде салықтарды бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерден ажырата отырып, оны «ерекше тауар» түрінде қарастырылғанын атап өтуге болады.
2006 жылдың 13 наурызында Астанада Конгресс-хол ғимаратында ҚР Қаржы министрлігі Салық комитеті басшылық құрамының Астана қаласының салық төлеушілерімен кездесуі болып өтті. Кездесуге Қазақстан кәсіпкерлері ассоциациясының мүшелері, Салық комитетінің қызметкерлері де қатысты.
Кездесу салық зандары мен салықтық әкімшіліктендірудің нормаларын қолдануға байланысты мәселелерді салық төлеушілерге түсіндіру, салық төлеушілер мен салық қызметкерлерінің арасында дұрыс түсінік қалыптастыру, салық мәідениетін арттыру мақсатында өткізілді.
Салық комитетінің басшылары кездесуге қатысушыларды Елбасының Жолдауында айтылған міндеттерді жүзеге асыру мақсатында атқарып жатқан істерімен таныстыра келе, соған сәйкес салық заңдарына төмендегідей өзгерістер енгізудің ұсынылатындығы туралы хабардар етті, оның ішінде:
• 2007 жылдан бастап қосылған құн салығының ставкасын 1 пайызға, ал 2008-2009 жылдарда тағы да 1-2 пайызға төмендету;
1. “Жалпы мемлекеттік салықтар” Б. Ж. Ермекбаева
2. “ Жергілікті салықтар мен алымдар” Б.Ж. Ермекбаева.
3. М.Т Құлжабаева О. Б. Бурабаева.
4. “ Қазақстан Республикасының салық заңы” А.И. Худяков. Норма-К,2003ж
5. “Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы”
6. Алматы « Жеті жарғы » 2001ж
7. «Салық кодексі» Алматы 2005ж
8. «Қазақстан Республикасының Заңы» “ Егемен Қазақстан” 2003ж 5 желтоқсан.
9. Егемен Қазақстан 2001. 26-маусым.
10. Егемен Қазақстан 2002. 23-қаңтар.
11. Егемен Қазақстан 2001. 5-мамыр.
12. Егемен Қазақстан 2000 8-шілде.
13. Егемен Қазақстан 2003 25-шілде.
14. Салық төлемі , Салық жүйесі Салық саясаты; У9 (2К) 261. 413 2. Қ
2. “ Жергілікті салықтар мен алымдар” Б.Ж. Ермекбаева.
3. М.Т Құлжабаева О. Б. Бурабаева.
4. “ Қазақстан Республикасының салық заңы” А.И. Худяков. Норма-К,2003ж
5. “Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы”
6. Алматы « Жеті жарғы » 2001ж
7. «Салық кодексі» Алматы 2005ж
8. «Қазақстан Республикасының Заңы» “ Егемен Қазақстан” 2003ж 5 желтоқсан.
9. Егемен Қазақстан 2001. 26-маусым.
10. Егемен Қазақстан 2002. 23-қаңтар.
11. Егемен Қазақстан 2001. 5-мамыр.
12. Егемен Қазақстан 2000 8-шілде.
13. Егемен Қазақстан 2003 25-шілде.
14. Салық төлемі , Салық жүйесі Салық саясаты; У9 (2К) 261. 413 2. Қ
Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі: қалыптасу және даму кезеңдері
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 3
I. Салық жүйесінің мәні
1.1 Салықтардың пайда болуы және экономикалық мәні
1.2 Салық түрлері олардың қызметтері
II. Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі
2.1 Салық салу принциптері
2.2 Салық жүйесінің эконмикадағы рөлі
III. Қазақстан Республикасындағы салықтың нарықтық экономиканы
тұрақтандырып ондағы маңызды рөлі
Қорытынды
Қолданылған әдебиттер
Кіріспе
Қазақстан Республикасы егемендік алып, тәуелсіз мемлекет болғанына да,
міне, он бес жылдың жүзі болды. Осы кезең аралығында салық жүйесіне
көптеген өзгерістер енгізілді.
Қазақстан Республикасы Конститутциясының 35-бабында Заңды түрде
белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады деп атап көрсетілген.
Салықтар мемлекеттің саяси жэне экономикалық қызметтерін қаржыландырудың
негізгі көзі болып табылады.
Салықтар — мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі
бір мөлшерде жүргізетін, қайтарымсыз және өтеусіз сипатта болатын бюджетке
төленетін міндетті ақшалай төлемдер.
Қазақстан Республикасында салық жүйесі реформалаудың үш кезеңінен өтті.
Бірінші кезең — 1991 жылғы 9 шілдедегі Қазақ КСР Президентінің Қаз КСР
мемлекеттік салық қызметін құру туралы Жарлығымен Қаз КСР-дің басты
мемлекеттік салық инспекциясы құрылды. 16 жалпы мемлекеттік және 27
жергілікті салық түрін қарастыратын салық жөніндегі заң актілері пакеті
қабылданды.
Екінші кезең - 1995 жылғы 24 сэуірдегі Бюджетке төленетін салық және
басқа да міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлығы өз қаржы жүйемізді құруға ықпал етті. Ең бастысы, салық төлеу
жүйесі ықшамдалып, салық саны 45-тен 11-ге дейін қысқартылды. Қосылған құн
салығы енгізілді.
Үшінші кезең — 2001 жылы 12 маусымда Қазақстан Республикасының жаңа Салық
кодексі қабылданып, ол 2002 жылдың 1 қаңтарынан қолданысқа енгізілді.
Салық кодексі қабылданғаннан бері бірнеше толықтырулар мен өзгерістер
жасалды.
Қазақстан Республикасының Салық кодексін қабылдаудағы ең негізгі
ерекшеліктері және қол жеткізген жетістікгеріміз ретінде салықтарды
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерден ажырата отырып, оны
ерекше тауар түрінде қарастырылғанын атап өтуге болады.
2006 жылдың 13 наурызында Астанада Конгресс-хол ғимаратында ҚР Қаржы
министрлігі Салық комитеті басшылық құрамының Астана қаласының салық
төлеушілерімен кездесуі болып өтті. Кездесуге Қазақстан кәсіпкерлері
ассоциациясының мүшелері, Салық комитетінің қызметкерлері де қатысты.
Кездесу салық зандары мен салықтық әкімшіліктендірудің нормаларын
қолдануға байланысты мәселелерді салық төлеушілерге түсіндіру, салық
төлеушілер мен салық қызметкерлерінің арасында дұрыс түсінік қалыптастыру,
салық мәідениетін арттыру мақсатында өткізілді.
Салық комитетінің басшылары кездесуге қатысушыларды Елбасының Жолдауында
айтылған міндеттерді жүзеге асыру мақсатында атқарып жатқан істерімен
таныстыра келе, соған сәйкес салық заңдарына төмендегідей өзгерістер
енгізудің ұсынылатындығы туралы хабардар етті, оның ішінде:
• 2007 жылдан бастап қосылған құн салығының ставкасын 1 пайызға, ал
2008-2009 жылдарда тағы да 1-2 пайызға төмендету;
• 2007 жылдан бастап барлық жеке түлғалар үшін табыс салығының 10
пайыздық бекітілген ставкасын енгізу;
• 2007 жылдың 1 қаңгарынан шағын бизнес субъектілері үшін салық салудың
кемітілген бірыңғай салық ставкасын енгізу;
• 2008 жылдан бастап әлеуметтік салықты орта есеппен 30 пайызға
төмендету және басқалар.
Жиында сөз алған Қаржы министрлігі Салық комитетінің төрағасы Нұрлан
Рахметов жыл сайын салық заңнамасына өзгертулер енгізу және жыл басында
салық төлеушілермен кездесу өткізіп, бухгалтерлер мен қаржы қызметі
басшыларына, кәсіпкерлерге сол өзгерістер жайында түсінік беріп отыру —
Салық комитетінің жақсы дәстүріне айналғандығын атап өтті.
Мемлекет басшысы салық қызметі органдарына өзара байланысты үш міндетті,
атап айтқанда:
• салықтардың жиналуын арттыру және салық тәртібін күшейту;
• салықтық әкімшіліктендіруді жеңілдету;
• салық органдарындағы сыбайластық деңгейін төмендету міндеттерін қойып
отыр.
Нұрлан Рахметовтың айтысына қарағанда, қазіргі уақытта ҚР ҚМ Салық
комитеті ақпараттық технологияларды қолдану арқылы салық әкімшіліктендіруін
жетілдіру бойынша жұмыстар жүргізілуде.
Ол бүгінгі күні Электрондық үкімет инфрақұрылымдарын қалыптастыру
аясында Қазақстанның салық төлеушілеріне төмендегідей ақпараттың және
технологиялың қызметтерді ұсынып отыр:
• салық төлеушілер барлық салық есептіліктерін электронды түрде беруге
және оны салық органдарында қабылдау мен өндеу нәтижелерін алуға, соның
ішінде;
• салық органына келмей-ақ барлық салық түрлері бойын-ша электронды
салық есептілігін толтыруға және жіберуге, Салық есептілігінің кез келген
нысанын кәдімгі қағаздың парағына, сондай-ақ стандартты баспахана
бланкісіне ба-сып шығаруға;
• салық есептілігінің қабылдануы мен өңцелуі туралы электрондық
хабарландыру алуға;
• салық органы жіберген салық міндеттемелерінің орында-луы туралы
элекгронды хабарландыруды алуға;
• бюджетпен есеп айырысудың жай-күйі туралы, берешегі бар-жоғы туралы
ақпараттар алуға;
• белгілі бір кұні құжатқа, мысалы бюджетке берешегі жоқ екені немесе
бар екендігі туралы анықтамаға сүйену арқылы тапсырыс беруге, сондай-ақ
салық органынан құжатты беруге дайындығы туралы ақпарат алуға және тағы
басқалар.
2006 жылы мынадай қызмет көрсетулер жоспарланып отыр:
• салық есептемелерін камералық бақылау нәтижелері ту-ралы, салық
төлеуші салық заңнамасын бұзған жағдайда салық төлеушінің дербес шоттарына
қоса есептелген сома-ларды жұргізгені туралы хабарламаны салық телеушіге
ара қашықган жіберу;
• қосылған құн салығын төлеушілерді, жеке кәсіпкерлерді қашықтықган
тіркеу;
• банкоматтар мен киоскілер арқылы салықтарды төлеу;
• электрондық инкассалық өкімдерді, банктік шоттар бойын-ша ақпаратты
қалыптастыру және басқалар.
Ал салық бақылауына барлық салық есептемелерінің электрондық түрде ала
отырып (қазір есептемелердің 43 пайызы электрондық түрде тапсырады), барлық
салық төлеушілердің салық есептемелері-не аралық электрондық-камералық
бақылауды жүргізе аламыз. Егер бұл камералық бақылау (салық
қызметкерлерінің кәсіпорындарға бармай-ақ) теріс нәтиже бермейтін болса,
онда біз ондай салық төлеушілерге тексеруге шықпауды жоспарлап отырмыз.
Демек, тек электрондық-камералық бақылау салық декларациясында сұрақ ту-
дыратын салық төлеушілер ғана салық тексеруіне жататын болады.
Сондай-ақ комитеттөрағасы қазіргі күні камералық бақылау тек қосылған құн
салығы бойынша іске асырылып отырғандығын және соның өзінде елеулі нәтиже
бере бастағандығын, мәселен, бюджет-ке түсетін түсімдер 2005 жылы 2004
жылмен салыстырғанда — 153 пайызға, ал 2006 жылдың 2 айында еткен жылдың
осы кезеңімен салыстырғанда 166 пайызға орындалғандығын атап өтті.
Салықтар және салық салу пәнін оқып меңгеру — бүгінгі заман талабы.
Себебі салықтар мемлекеттің экономикалық, қар-жылық, есептік және басқа да
саясаттарына ыкдал етеді. Сон-дықтан да студенттерге нормативтік актілерді
өз бетінше оқып, оларды салыстыруға, кемшіліктерін тауып, жетілдіру
жолдарын айқындауға үйрету сияқты талап қойылады.
Аталған талаптарға сәйкес болудың негізгі жолы — Салықтар және салық
салу пәні бойынша негізгі тақырыптарды оқып үйрену, Қазақстан
Республикасының салық жүйесін толық меңгеру, салықтардың түрлері бойынша
есептер шығару.
I. Салық жүйесінің мәні
1.1 Салықтардың пайда болуы және экономикалық мәні
Салықтар — тауарлы өндіріспен бірге, қоғамның топқа бөлінуімен және
мемлекеттің пайда болуымен, оған әскер, сот, қызметкерлер ұстауға
қаражаттың қажет болуынан пайда болды.
Салықтың экономикалық мәні—шаруашылық субьекгілерінен, азаматтардан
Ұлттық табыстың бір белігін алу жөніндегі өндірістік қатынастардың бір
бөлігі болып табылатындығында.
Салықтың мәні мемлекет өз пайдасына жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) белгілі
мөлшерін нақтышы жарна ретінде алып қалады.
Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізі болып саналады. Мемлекетті
ұстау үшін, халықтың ақшалай немесе натуралдық формада тұрақты түрде
төлейтін жарналары қажет болады. Адамзаттың даму тарихында салықтың
нысандары мен әдістері мемлекеттің сұранымдары мен қажеттеріне қарай
бейімделіп, өзгерістерге ұшырап отырды.
Салықтар тауар-ақша қатынастарынан тыс қолданылады. Натуралды салықтардың
мөлшері мен түрі нақты жергілікті жағдайларға бағынған. Мысалы: 1 адамнан 1
құндыз терісі немесе 10 пұл тұз және т.б. алынған. Тауар-ақша
қатынастарының нығаюымен натуралды салықтың рөлі айтарлықтай азайды.
Дегенмен, олар соңғы уақытқа дейін пайдаланылды (1953 жылға дейін жүн,
жұмыртқа, сүт, май өткізген).
Егер екі мемлекет бір-бірімен соғыс жүргізсе, жеңген мемле-кет жеңілген
мемлекеттің барлық байлығын тонап алады, болмаса белгілі бір мөлшерде салық
салып отырған.
Салықтарға экономикалық әдебиеттерде әр түрлі анықтама мен түсініктеме
берілген. Мәселен, Салық кодексінде Салықтар - мемлекет біржақты тәртіппен
заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде жұргізетін, қайтарымсыз және
өтеусіз сипатта бо-латын бюджетке төленетін міндетті ақшалай жарналар деп
атап көрсетілген.
Салық — заңды актілерге сәйкес салық төлеушілермен жүзеге асырылатын
бюджетке төленетін міндетті төлем.
Салық — белгілі бір объектілерден төленетін төлем.
Салық дегеніміз — белгілі бір мерзімде және белгілі бір көлемде алынатын,
зац бойынша қарастырылган міндетті төлемдер.
Қорыта айтқанда, барлық анықтамалар бір негізді құраушы жүйе екендігін
байқауға болады.
Салықты басқа да төлемдерден ажырата білуіміз керек. Себебі, салық
белгілі бір объекгілерден (табыс, мүлік, тауар, жер, көлік, мұра) төленеді.
Сонымен қатар салықты төлеудің өзіндік бір мерзімі болады (салық кезеңі -
бір күндік, он күндік, айлық, тоқсандық, жылдық) және белгілі бір көлемде
немесе мөлшерде (салық ставкасы) алынады.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінде салықтардың меншікті
салмағы 70 пайызын құрайды.
Салықты материалдық тұрғыдан алғанда — бұл, салық төлеушінің белгілі бір
мерзімде және белгіленген тәртіпте мем-лекетке беретін белгілі бір ақша
сомасы болып табылады (салық натуралдық тұрғыда материалдық қрздылық болып
саналады).
Салықтың материалдық белгісі — салық төлеуші белгілі бір со-маны
мемлекетке міндетті түрде беруі болып келеді.
Материалдық салықтық қатынастар - ақшалай қатынастар, өйткені ол ақша
қаржыларының салық төлеушіден мемлекеттік ақша қорларына жылжуы дегенді
білдіреді.
Экономшалық категория тұрғысынан қарағанда салық — салық төлеушілерден
мемлекетке қарай белгілі бір мөлшерде, белгілі бір мерзімде және
белгіленген тәртіпте бір бағыттағы ақшаның қозғалысы болып саналады.
Ал, құқықтық тұрғыдан қарайтын болсақ, бұл мемлекеттік бекітілім, яғни
тұлғалардың мемлекетке белгілі бір ақша сомасын беруін (төлеуді) көздейтін
міндеттеме.
Салық құқығы — мемлекеттің салықтық әрекеті процесін-де пайда болатын
қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы.
Салық материалдық тұрғыда белгілі бір ақша сомасын (ақшалай нысанда)
немесе салық төлеушілердің мемлекетке бе-руі тиіс белгілі бір заттардың
санын (натуралдық заттай нысанда) білдіреді.
Сонымен салықтардың мазмұны мынадай:
• Материалдық категория жағынан - бұл белгілі бір ақша сомасы болса;
• Экономикалық категория ретінде — бұл мемлекеттің табы-сы;
• Заңдық категория жағынан, брі заң жүзінде белгіленген міндеттеме
болып табылады.
• Салықтың экономикалық белгілері ретінде келесі көрсетіл-гендерді
атауға болады:
• Салық - мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі;
• Салық - ақшалай нысанда төленеді;
• Салық — қайтарылмайтын төлем болып табылады;
• Салық - баламасыз сипатта болады;
• Салық — салықты төлеген кезде меншік нысавдары ай-қындалады;
• Салық — тұрақты экономикалық қатынас туғызады.
Ал, енді осы белгілердің мазмұнын тереңірек қарастырайық.
1. Салық — мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі.
Мемлекеттік аппарат мемлекетке тиесілі ақша сомасын өндірмейді. Сондықтан
мемлекет жеке және занды тұлғаларға салық салу арқылы қажетті соманы
өндіріп алып отырады. Мұның
экономикалық сипаттамасы мемлекет салықты белгілеу және өндіріп алу
арқылы өндірілген қоғамдық жиынтық өнімнің бір бөлігін езіне тиесілі сома
ретінде айналдырып алады. Бұл жерде салық қатынасы бөлуші сипатта болады.
2. Салық — ақшалай нысанда төленеді.
Натуралдық нысанда төленуі де мүмкін. Мәселен, ауыл шаруашылығы саласында
жиналған өнімнің бір бөлігі салық ретін-де төленеді.
Салық кодексінде салық ақшалай нысанда төленуі тиіс деп атап көрсетілген.
3. Салық — қайтарылмайтын төлем болып табылады. Салықты төлеген кезде
ақша тек бір бағытта ғана қозғалады,
яғни салық төлеушіден мемлекетке бағытталады.
Мұның қайтарымды төлемдерден (мысалы, мемлекеттік қарыз) айырмашылығы:
• Біріншіден, ақша салық төлеушілерден мемлекетке қарай қозғалады;
• Екіншіден, кері қайтады, яғни мемлекеттен салық төлеу-шілерге
бағытталады (қайтарылады).
Ал, қайтарымсыздық дегеніміз — ақшаны мерзімсіз алуды біл-діреді, яғни ол
соманың қашан қайтатыны белгісіз.
4. Салық — баламасыз сипатта болады.
Салық құнның ақшалай нысанда бір бағытта қозғалысын айқындайды, төлеген
салыққа қарсы тауар түрінде болса да қозғалыс жоқ. Толығырақ айтқанда,
салық қандай да бір тауарға, немесе мемлекеттік қызметке төлем болып
есептелмейді, яғни ақшаның етеусіз алынуын көрсетеді.
Сондықтан салық - баламасыз төлем болып табылады.
5. Салықты төлеген кездеменшік нысандары айқындалады. Салықты төлеген
кезде меншік нысандары ақша қаражаттарына, немесе материалдық құндылықтарда
жеке меншіктен мемлекеттік меншікке етеді (ауысады). Анығын айтқанда, салық
салу мемле-кетке тиесілі меншіктерді иеліктен шығарады, ал меншік иелері
арасындағы туындайтын салық қатынастарында мемлекет жеке меншіктен
мемлекеттік меншікке салық төлемдерінде меншік Құқықтарын өзгерте алады.
6. Салық — тұрақты экономикалық қатынас туғызады.
Салықгы белгілеуде тұрақты салық қатынастары пайда бола-ды. Тұрақтылықты
мынадан байқауға болады, яғни салық жеке түрде емес, нормативті қүдықтық
актілермен белгіленеді. Мәселен, бір тұлғаның нақты салық салу объектісі
бар болса, ол салық міндеттемелерін орындаушы болып табылады.
Салық қатынастарының тұрақтылығы салық төлеу арқылы жүйелі төлемдерге
алып бармауы тиіс. Кейбір салықтарда салық төлеушілер үшін салық төлеу жеке
төлемдік сипатта болады (мысалы, мүлік салығын жеке азаматтар жылына бір
рет төлейді) не-месе кейде кенеттен салық төлеу сипаты пайда болады
(мәселен, ойламаған жерден жасаған жұмысына жалақы алады).
Азаматтардың мүлік салығын төлеген кезде, оның салық қаты— настары
қысқартылмайды, қайта салық төлеушілердің ағымдағы кезеңде төлеген
салықтарымен қоса, келесі салық кезендерінде де салық төлеуге міндетті
болады. Бүл процесс салық төлеушілердің меншік иесі ретінде құдынан
айырылғанға дейін жалғасын таба береді.
Сонымен қатар салықтық құқықтық бірнеше белгілері бар, атап айтқанда:
• салықты — мемлекет немесе уәкілдік берілген мемлекеттік орган
белгілейді;
• салық - қүдықтық нысанда жүзеге асады;
• салық — мемлекеттің бір жақгы белгіленімі болып табылады;
• салықты белгілеу арқылы салық міндеттемесі туындайды;
• салық — мәжбүрлеме сипагга болады;
• салық төлеу арқылы ақшаны алу құқықтық сипатта жүзеге асырылады.
Салықтың осы қүдықтық белгілеріне кеңірек тоқталып өтейік.
1. Салықты тек мемлекет қана белгілейді.
Мемлекеттік органның ешбірі салықгы бекітуге және енгізуге құқы жоқ.
Салық — бұл мемлекеттің белгіленімі болып саналады.
Салық - осы белгісі арқылы басқа да міндетті төлемдерден ерекшеленеді.
Сондықтан көптеген мемлекеттің салық заңдылықтарында салықты былайша
қарастырады:
• біріншіден, салықты уәкілдік берілген мемлекеттік орган ғана бекіте
алады;
• екіншіден, салықты белгілеу белгілі бір заң немесе норма-тивтік-
қүдықтық актілермен қатаң түрде жүзеге асырыла-ды;
• үшіншіден, осы қабалданған құқықтық акт белгілі бір тәртіпке сәйкес
жүргізіледі.
2. Салық құқтықтық нысанда жүзеге асады.
Мемлекет салықты бекіту және енгізу үшін құқықтық акт қабылдайды.
Мемлекеттің салық қызметін жүзеге асырудағы негізгі әдісі болып
нормативті актілерді шығару табылады.
Салықтың құқықтық негізі ретінде - мемлекет шығарған нор-мативті акт
қабылданады.
Салық элементтері және салық салудың шарттары осы қүдық-тық актіге сәйкес
белгіленеді, өзгертіледі және жүзеге асырылады.
3. Салық мемлекеттің бір жақты белгіленімі болып табылады.
Салық үлт (халық, қоғам, азамат) және мемлекет арасындағы еркін түрде
келісілген келісімнен кейін пайда болады. Мемлекет салықты белгілеуде
барлық салық төлеушілермен келісімге келмейді, яғни олардың белгілі бір
топтарымен немесе өкілдерімен ғана келісімге келуі мүмкін. Кейбір кездерде
салықтық сувернитет жүзеге асырылады.
Салықтық суверенитет (егемендік) - мемлекеттің өзінің аймағындағы кейбір
салық түрлерін кез келген мөлшерде өзгертуге және салық салу объектілерін
белгілеуге, салық саясатын жүзеге асыруға құқы бар.
4. Салықты белгілеу арңылы салық міндеттемесі туындайды.
Қабылданған құқықтық акт негізінде белгіленген салық жеке және занды
түлғаларға салық төлеуші ретінде салық міндеттеме-лерін жүктейді.
Салық төлеуші түлгалар салық және бюджетке төленетін басқа даміндетті
төлемдерді төлеуге міндетті болып саналады.
Белгіленген салық занды салық міндеттемесін туғызады.
Қазақстан Республикасының Салық кодексінде салық міндет-темесіне былайша
түсініктеме берілген: "Салық төлеушінің салық заңдарына сәйкес мемлекет
алдында туындатн міндеттемесі салық міндеттемесі деп танылады, оган сәйкес
салық төлеуші салық органына тіркеу есебіне тұруга, салық салу объектілері
мен салық салуга байланысты объектілерді айқындауға, салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептеуге, салық есептілігін
жасауга, оны белгіленген мерзімде табыс етуге, салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеуге міндетті".
5. Салық мәжбүрлеме сипатта болады. Салықтың мәжбүрлеме сипаты 3 кезеңқе
байқалады:
• бірінші кезең, мемлекет салықты салық төлеушілердің еркі-нен тыс
белгілейді және енгізеді, яғни мәжбүрлі түрде;
• екінші кезең, салықгы төлеген кезде салық төлеуші өзінің меншігінің
бір бөлігінен мәжбүрлі түрде айырылып отырады;
• үшінші кезең, салық төлеуші өзінің салық міндеттемелерін орындамаған
жағдайда, мемлекет бересілі соманы мәжбүрлі түрде өндіріп алады.
6. Салық төлеу арқылы ақшаны алу құқықтық сипатта жүзеге асырылады.
Бір жағынан алғанда, салықтарды салық төлеушілерден еркінен тыс өндіріп
алынады, ал екінші жағынан мемлекет-ті басқа да ақшалармен қамтамасыз
етеді, ал бүл құқықтық не-гізде мемлекеттің меншігі болып саналады. Айта
кету керек "Салық — салық төлеушілердің құқық бұзушылықтары немесе құқыққа
қарсы тәртіпсіздіктері үшін шараларға төлем ретінде қарастырылмайды".
Салықтық жшалатын орындары:
• нарықтарда;
• сатушы мен сатып алушылардан;
• үй шаруашылығынан;
• табыс кезінен, шығын статьяларынан;
Салықты реттеудің тетіктері:
• салық түрлері;
• салық ставкалары;
• салық жеңілдікгері;
• салық салу әдістері;
Салық төлеуден қашу себептері:
• елеулі салық ауыртпалығы;
• салық заңының айқынсыздығы;
• субъектілердің саналы түрде алдын-ала салық мөлшерін төлемеуге
ұмтылуы;
• салық қызметін үйымдастырудағы кемшіліктер болуы мүм-кін.
Салық ауыртпалыгы—салық жиналуының жалпы мөлшерінің бірлескен үлттық
өнімге қатынас ретінде анықталатын көрсеткіш.
Салықтардың алымнан айырмашылығы
Алымдар салық төлеушілерге белгілі бір құқықтық мәртебе берілгенде немесе
белгілі бір қызмет түрін бастар алдында төленеді.
Алым да төлем болып табылады. Ал, енді алымдардың са-лықтардан бірнеше
айырмашылықтары бар, атап айтқанда:
• біріншіден, алыш мемлекеттік аппараттың шығындарын жабады, яғни
мемлекет занды іс-әрекет түрінде түлғаларға қызмет ұсына отырып, сол
қызметіне төлем қабылдайды. Ал салықтар мемлекетті толығымен қаржылавдыруға
жұмсалады;
• екіншіден, салықтың өтеусіз және баламасыз белгілері бо-лады. Ал, алым
баламалы төлем болып саналады, яғни алымды төлеу арқылы мемлекеттен белгілі
бір құқық, мәртебе немесе рұқсат алынады. Мысалы, заңды түлғаларды
мемлекеттік тір-кегені үшін алымды алсақ, салық төлеуші осы алымды төлеу
арқылы өзіне белгілі бір қызмет түрін ашуға рүдсат алады не-месе
лицензиялық алым белгілі бір қызметпен айналысу үшін алынатын рұқсат қағаз,
яғни салық төлеушіге белгілі бір қызмет түрімен айналысуға қүдық беріледі.
Сонымен салық жай ғана төлем ретінде төленеді, одан салық төлеуші төлеуіне
айырбасқа ешнәрсе ала алмайды, ал алымда салық төлеуші мемлекеттік ор-
ганмен байланысты жетілдіре отырып, өзіне басқа да заңды іс-әрекеттер
жасайды;
• үшіншіден, алым бір жолғы төлем болып табылады, яғни бір рет қана
төленеді. Ал, салық ұзақ мерзімді және тұрақты түрде төленіп отырады, қашан
салық міндеттемесі тоқтағанға дейін жалғаса береді;
• төртіншіден, салықты төлеуде күштеу әдісі қолданылады, яғни салық
төлеуші салық міндеттемесін орындамаған жағдайда, мәжбүрлі түрде өндіріп
алу іс-шаралары қолданылады. Салық төлеуші алымды ерікті түрде төлеп
отырады. Мысалы: бір тұлға мемлекеттік органға келіп, кәсіпкерлік қызметпен
айналысуға өтініш береді. Берілген рұқсат негізінде кез келген қызмет
түрімен айналысуға құқылы. Бұл жерде тұлға алымды өз еркімен төлейді.
Салықтың төлемақыдан айырмашылығы Төлемақы дегеніміз - мемлекет
меншігіндегі объектілерді пайдаланған кезде төленетін төлем.
Салық пен төлемақының бірнеше айырмашылықтары бар.
Мәселен:
• біріншіден, төлемақы өтеулі және баламалы төлем, яғни төлемақыны
белгілі бір объектілерді пайдаланған кезде төлейді;
• екіншіден, төлемақы мемлекеттің азаматтық құқыққа сәйкес азаматтық-
құқықтық қатынастары кезінде туындайды;
• үшіншіден, тұлғалар төлемақы төлеу арқылы баламалы түрде осы және
басқа да объектілерді пайдалануға құқық алады.
Салықтың мемлекеттік баждан айырмашылығы
Мемлекеттік бажда төлем болып саналады.
Мемлекеттік баж - уәкілдік берілген мемлекеттік орган-дардың, немесе
лауазымды адамдардың завдық мәні бар іс-қимылдар жасағаны ұшін және
құжаттарды бергені үшін алына-тын міндетті телем. Мемлекеттік баждың
салықтан айырмашылығы мынада:
• мемлекет тарапынан берілетін қызметке байланысты болады, сондықтан
бұл баламалы төлем болып саналады;
• мемлекеттік бажды мемлекет қызметіне төлем ретінде емес, мемлекеттің
қызметіне байланысты төлем ретінде қарау керек. Айта кету керек, бажды
төлеген кезде тауар-ақша қатынастары жүзеге асады.
Баждың алымнан айырмашылықтарына тоқталар болсщ:
• баж бюджеттің табысы, ал алым мемлекеттік мекемелердің көрсеткен
қызметтеріне орай табысы болып саналады;
• баждың мөлшері төлеушілерге ұсынылған қызметтерінің құнына байланысты
болмайды, ал алым көрсетілген қыз-меггердің құнына орай анықталады, яғни
өтініш берушінің мемлекеттік органға келтіретін шығындары есепке алы-нады.
Сондықтан алымның мелшері тауар бағасы сияқты нақты болуы тиіс.
Салықтық жарналар арқылы да мемлекеттік қаржы қорлары құрылады. Олар
мемлекеттің бюджеттік және бюджеттен тыс қорларында (әлеуметтік сақтандыру
қорлары, зейнетақы қорлары, жұмыспен қамту қоры, жол жөндеу қоры) жиналады.
Салықтың әкономикалық мазмұны былайша керсетіледі: Шаруашылық
субъектілерімен азаматтық қарым-қатынас бір жағынан және мемлекет екінші
жағынан қор құрастыру негізінде мемлекеттік қаржылардың 4 көзі қолданышады:
• салық салу;
• облигацияларды сату (қазыналық вексель);
• шетелдік қарыздардың тегін көмектері;
• ақша бірліктерін шығарудан түскен монополдық кіріс. Салық салу -
мемлекет қаржысын және табысты толықтыруды
реттеу әдісі болып саналады, яғни мемлекет салық салу процесі арқылы өз
қажеттіліктерін қанағаттандырады.
Салық салу мемлекеттің салықтарды бекітуде, енгізуде және оларды алу
жөніндегі қызметтерінің жиынтығы.
Тең салық салу – бұл ретте әрбір салық төлеушіден бірдей мөлшерде салық
алынады.
Салық салудың объективті факторы — салықтың пайда болуы объективті түрде
мемлекет бюджетіне байланысты.
Сонымен қатар салық салу—кәсіпорындар, азаматтар және мем-лекеттер
арасында табыстарды үлестіру әдісі ретінде қолданылады.
Салық салуда қолданылатын негізгі құжаттар:
• декларация;
• салық органдары жүргізген жеке түлғалар қызметін тексеру
материалдары;
• табыс салығын төлеушілердің салықты төлегені туралы кәсіпорын
ақпараты;
• ағымдағы төлемдерді төлегені туралы құжат. Салық салуға қойылатын
талаптар:
• қаржы-қаражат жүйелерінің тұрақтылығын қамтамасыз ету;
• мемлекеттік бюджеттің пайдалануын қамтиды;
• әлеуметтік-әділеттілік болуы керек;
• салықты - салық төлеушіл ерге бір қалыпты бөлуге мүмкіндік беру
керек;
• халықтың әлеуметтік кедей тобына арнайы жеңілдік жасау және
әлеуметтік ақталмаған кірісті азайту.
Активтерді және табысты ұтымды орналастыру, қаржыларды инвестициялау мен
жинау мәселелері салықты жоспарлаудың кезеңі болып табылады.
Салықты жоспарлау—салық міндеггемелерін занды қысқарту әдістері.
Активтерді және табысты үлымды орналастыру, қаржыларды инвестициялау мен
жинау мәселелері салықты жоспарлаудың кезеңі болып табылады.
Салық теориясы — салықтың маңызы мен қызметі тура-лы ғылыми білім және
ұғымдардың жүйесі, мемлекеттік қаржы қызметіндегі олардың ролі.
Салық несиесі- салықты төлеу мерзімнің өзгеруін өрнектейтін жеңілдік.
Салық режимі — салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді
төлеу жөніндегі барлық салық міндеттеме-лерін есептеу кезінде салық төлеуші
қолданатын салық заңдары нормаларының жиынтығы.
Салықтың атқаратын қызметтері
Салық әкономикалық категория ретінде және өзінің қалыптасуы барысында
мынадай үш қызметті атқарады.
Салықтық ең бірінші кезектегі атқаратын қызметі, бұ - қазыналық.
Мемлекет өз қазынасын толықтыру мақсатында табыс көз-дерін жасайды. Салық
төлеушілерге нормативтік құқықтық ак-тілер негізінде салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептейді, салық ставкалары мен
төлеу мерзімін белгілейді. Салықгардың қазыналық қызметі - түрлі
субъектілер табысының бір бөлігі мемлекет пайдасына өтеді. Салықгың
қазыналық қызметі арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігі құралып,
салықтың қоғамдық міндеті артады. Қорыта айтқанда, мемлекеттің бюджет
саясаты жүзеге асырылады.
Салықтық келесі қызметтерінің бірі — бщылау (реттеу).
Мемлекет әкономиканы дамыту жолында салықтық реттеу про-цесі арқылы
әкономиканың кейбір салаларын дамытуды ынталан-дырады және қажет жағдайда
тежеп отырады (салық жеңілдіктері жасалады, салық ставкаларын төмендетеді).
Бюджетке тұскен салық түсімдерін реттейді және бақылап отырады. Кез келген
қызмет түріне бақылау жасау қажет. Ал енді салық түсімдеріне бақылау өте
қажет екені даусыз. Мемлекет бюджеттің кірісі мен шығысын есептейді, соған
сәйкес өз қызметін атқарады.
Салықтардың бақылау қызметінің арқасында салық жүйесінің тиімділігі
бағаланады, қаржы ағымдары мен қызмет түрлеріне бақылау қамтамасыз етіледі.
Салықтық келесі атқаратын қызметтерінің бірі - қайта бөлу.
Бюджетке түскен салық түсімдерін қаржыландыруды қажет ететін
бағдарламалар жобасына сәйкес және әр салаларға мақсатқа сай бөлінуін
қарастырады. Салық түсімдерінің мақсатқа сай және өз уақтысында жұмсалуына
қадағалау жасайды.
Салықтың қайта бөлу қызметі мемлекетке салықгы қоғамдағы әкономикалық
және әлеуметтік процестерге әсер ету құралы ретінде қолдануға мүмкіндік
береді.
Салықтардың қайта бөлу қызметінің көмегімен бюджетте ақша қаражаттары
жиналады, осыдан кейін жалпы мемлекеттік мәселелерді шешуге бағытталады,
әлеумеггік топтардың табыстары арасындағы қатынастарды өзгерту жолымен
әлеуметтік тепе-тендікті ұстап тұрады.
Салық қызметінің міндеті - бюджеттің табыс бөлігінің орын-далуына жауап
беретін бірден бір мемлекеттік орган.
Салық — бірінші кезекте, бюджет саясатын жүзеге асыра отырып, мемлекеттік
бюджетті толықтыруды көздейді. Осы бюджет-ке тұскен салық түсімдеріне
қайдан келеді және қайда кетеді жөнінде бақылау жасайды. Ал енді осы
қызметтердің қорытындысы ретінде бюджетке түскен салық және салықтық емес
түсімдерге қайта бөлу жасалады.
Мұның мақсаты — мемлекет әділетті түрде өз шығындарын да жаба отырып,
елдің әлеуметтік топтарына да қолдау көрсетіп, басқа да шығыстарды жаба
білу.
Көптеген әкономикалық әдебиеттерде салықтардың бірне-ше қызметтері атап
көрсетілген. Мәселен, ынталандырушы. Салықтардың ынталандырушы қызметінің
көмегімен мемлекет өндірістің және басқа да шаруашылық субъектілерінің
дамуын ын-таландырады. Сонымен қатар салық жеңілдіктерін, төмен пайызды
салық ставкаларын енгізеді.
Салықтардың ынталандырмайтын қызметі оларды басу мақсатында әрекеттің
қандай да бір түріне арнайы салықты енгізу жолымен жүзеге асырылады.
Салықтардың тұрақтандырушы қызметі экономикалық өсу, техникалық жаңару,
халық санының өсуі үшін әр түрлі шаралар жасайды.
Салықтардың шектеу қызметі. Мемлекетке кейде бірсыпыра өндіріс түрлерін
дамыту тиімсіз болады. Салық саясаты арқылы мемлекет өидіріс түрлерінің
дамуын шектейді немесе тоқтатады, Қазақстан Республикасында бұл қызмет 10-
20-30 пайыздық салық ставкаларымен қатар және нөл пайыздық салық ставкалары
арқылы жүзеге асуда.
Бюджетті толықтырушы негізгі жүйеде салық түсімдерімен қатар салықтық
емес тұсімдерді де атап өтуге болады.
Салықтық емес түсімдер - Қазақстан Республикасының Салық кодексінде
белгіленген, негізгі капиталды, гранттарды сатудан түсетін түсімдерге
жатпайтындардан басқа, Қазақстан Республикасының басқа да заңнамалық
актілерінде белгіленген бюджетке төленетін міндетті, қайтарылмайтын
төлемдер, сондай-ақ, ресми трансферттерден басқа, бюджетке өтеусіз негізде
берілетін ақшалар.
Салық теориясы — салық маңызы мен қызметі туралы ғылыми білім және
ұғымдардың жүйесі, мемлекеттік қаржы қызметіндегі олардың ролі.
Салық несиесі—Салықты телеу мерзімінің өзгеруін өрнектейтін жеңілдік.
Салық режимі — салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді
төлеу жөніндегі барлық салық міндеттеме-лерін есептеу кезінде салық төлеуші
қолданатын салық зандары нормаларының жиынтығы.
Қорыта келгенде, салықтар көптеген елдерде әр түрлі аталғанымен, кейде
оларға салық салу және алыну жолдары ұқсас болып келеді. Салық төлеуші
ретінде салық төлеу жауапкершілігі жүктелген заңды және жеке тұлғалар
танылса, ал салық салу объектілері болыш салық төлеушінің есепті кезеңде
алған табыстары, тауарлары, мүліктері, көлік құралдары, пайдасы және тағы
да басқалар табылады. Салық ақшалай және заттай түрде әділеттілік, тендік
және тұрақтылық тәрізді салық салу принциптері негізінде құрылған салық
ставкаларын қолдану арқылы алынады. Салық ставкалары тұрақты немесе пайыз
түрінде тағайындалады. Пайыздық ставкалар үйлесімді, үдемелі және кемімелі
болып бөлінеді. Ал салық жеңілдіктері сол мемлекеттің қазыналық саясатының
бағыттары мен бағдарламаларын ескере отырып жүзеге асырылады.
Сонымен қатар Салық алудың мынадай негізгі тәсілдері бар:
• төлем көзінен, яғни салық табыс алынған кезде үхталып қалады;
• декларация негізінде, яғни салық салық төлеушінің декларацияда
көрсеткен табыстары, шегерімдері мен жеңілдіктерін ескере отырып,
анықталады;
• кадастр бойынша (салық салу объектілерін тіркеу арқылы, одан түсетін
табыстың нақты мөлшеріне байланыссыз алы-нады).
Ал енді көптеген елдерде қолданылатын салықтарга жататындарды атап өтетін
болсақ:
• жеке тұлғалардың табысына салынатын салық, кейбір мем-лекеттерде
азаматтардың табыстарына салынатын салық деп аталады;
• заңды тұлғалардың табысына (пайдасына) салынатын салық (корпорациялық
салық деп те аталады);
• мұра мен сыйға салынатын салық;
• қосылған құнға салынатын салық;
• тұтыну салығы;
• әлеуметтік сақтандыру қорына аударылатын жарналар;
• айналымға салынатын салық;
• мүлік салығы;
• жер салығы;
• көлік салығы және басқа да.
1.2 Салық түрлері олардың қызметтері
Салықтарды мынадай нышаны, белгілері бойынша топтастырамыз немесе
жіктейміз:
1) салық салу объектісіне байланысты;
2) қолданылуына қарай;
3) салық салу органына байланысты;
4) әкономикалық ерекшелігіне байланысты;
5) салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай. Салық салу
объектісінё қарай салықтар тікелей және жанама салықтар болып жіктеледі.
Тікелей салықтар жалғаусыз немесе тікелей табысқа немесе мүлікке
салынады.
Тікелей салықтарға мына салықтар жатады:
— заңды және жеке тұлғалардың табысына салынатын салық;
— мүлік салығы;
— жер салығы;
— бағалы қағаздармен жүргізілетін операцияларга салынатын салық;
— жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы салығы мен төлемі;
— көлік құралдарына салынатын салық және т. б.
Жанама салықтар — тікелей емес, жанама түрде тауар немесе қызмет құны
арқылы алынады.
Жанама салықтарға мына салықтар жатады;
— қосылған құнға салынатын салық;
— акциздер;
— баж салығы.
Жанама салықтарды сатушы емес сатып алушы, яғни тұтынушы төлейді. Тауар
немесе қызмет бағасына алдын ала салық енгізілмегендіктен, іс жүзінде оны
бюджетке сатушы аударады.
Бюджетке түскен соң қандай шараларға жұмсалатын белгісіне қарай салықтар
жалпы және арнайы салықтарға бөлінеді.
Жалпы салықтар бюджетке түскен соң, ешқандай дербессіз жалпы мақсатта
жұмсалады.
Жалпы салықтарға жататын салықтар: заңды және жеке түлғалардан алынатын
табыс салығы, қосылған құнға салынатын салық, акциздер т. б.
Арнайы салықтар бюджетке түскен соң алдын ала белгіленген міндеттер
бойынша, нақтылы шараларға жұмсалады. Мысалы: көлік құралдарына салынатын
салық. Бұл салықтар жол қорын құрауға жұмсалады.
Салықты алатын және салыққа иелік ететін органдардың ерекшелігіне қарай
салықтар жалпы мемлекеттік және жергілікті салықтар болып бөлінеді.
Жалпы мемлекеттік салықтарға мына салықтар жатады:
1) заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы;
2) қосылған құнға салынатын салық;
3) акциздер;
4) бағалы қағаздармен жасалатын операцияларға салынатын салық;
5) жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы салығы мен төлемдері.
Жергілікті салықтар мен алымдар:
1) жер салығы;
2) заңды және жеке тұлғалардың мүлкіне салынатын салық;
3) көлік құралдарына салынатын салық;
4) кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 3
I. Салық жүйесінің мәні
1.1 Салықтардың пайда болуы және экономикалық мәні
1.2 Салық түрлері олардың қызметтері
II. Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі
2.1 Салық салу принциптері
2.2 Салық жүйесінің эконмикадағы рөлі
III. Қазақстан Республикасындағы салықтың нарықтық экономиканы
тұрақтандырып ондағы маңызды рөлі
Қорытынды
Қолданылған әдебиттер
Кіріспе
Қазақстан Республикасы егемендік алып, тәуелсіз мемлекет болғанына да,
міне, он бес жылдың жүзі болды. Осы кезең аралығында салық жүйесіне
көптеген өзгерістер енгізілді.
Қазақстан Республикасы Конститутциясының 35-бабында Заңды түрде
белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады деп атап көрсетілген.
Салықтар мемлекеттің саяси жэне экономикалық қызметтерін қаржыландырудың
негізгі көзі болып табылады.
Салықтар — мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі
бір мөлшерде жүргізетін, қайтарымсыз және өтеусіз сипатта болатын бюджетке
төленетін міндетті ақшалай төлемдер.
Қазақстан Республикасында салық жүйесі реформалаудың үш кезеңінен өтті.
Бірінші кезең — 1991 жылғы 9 шілдедегі Қазақ КСР Президентінің Қаз КСР
мемлекеттік салық қызметін құру туралы Жарлығымен Қаз КСР-дің басты
мемлекеттік салық инспекциясы құрылды. 16 жалпы мемлекеттік және 27
жергілікті салық түрін қарастыратын салық жөніндегі заң актілері пакеті
қабылданды.
Екінші кезең - 1995 жылғы 24 сэуірдегі Бюджетке төленетін салық және
басқа да міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлығы өз қаржы жүйемізді құруға ықпал етті. Ең бастысы, салық төлеу
жүйесі ықшамдалып, салық саны 45-тен 11-ге дейін қысқартылды. Қосылған құн
салығы енгізілді.
Үшінші кезең — 2001 жылы 12 маусымда Қазақстан Республикасының жаңа Салық
кодексі қабылданып, ол 2002 жылдың 1 қаңтарынан қолданысқа енгізілді.
Салық кодексі қабылданғаннан бері бірнеше толықтырулар мен өзгерістер
жасалды.
Қазақстан Республикасының Салық кодексін қабылдаудағы ең негізгі
ерекшеліктері және қол жеткізген жетістікгеріміз ретінде салықтарды
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерден ажырата отырып, оны
ерекше тауар түрінде қарастырылғанын атап өтуге болады.
2006 жылдың 13 наурызында Астанада Конгресс-хол ғимаратында ҚР Қаржы
министрлігі Салық комитеті басшылық құрамының Астана қаласының салық
төлеушілерімен кездесуі болып өтті. Кездесуге Қазақстан кәсіпкерлері
ассоциациясының мүшелері, Салық комитетінің қызметкерлері де қатысты.
Кездесу салық зандары мен салықтық әкімшіліктендірудің нормаларын
қолдануға байланысты мәселелерді салық төлеушілерге түсіндіру, салық
төлеушілер мен салық қызметкерлерінің арасында дұрыс түсінік қалыптастыру,
салық мәідениетін арттыру мақсатында өткізілді.
Салық комитетінің басшылары кездесуге қатысушыларды Елбасының Жолдауында
айтылған міндеттерді жүзеге асыру мақсатында атқарып жатқан істерімен
таныстыра келе, соған сәйкес салық заңдарына төмендегідей өзгерістер
енгізудің ұсынылатындығы туралы хабардар етті, оның ішінде:
• 2007 жылдан бастап қосылған құн салығының ставкасын 1 пайызға, ал
2008-2009 жылдарда тағы да 1-2 пайызға төмендету;
• 2007 жылдан бастап барлық жеке түлғалар үшін табыс салығының 10
пайыздық бекітілген ставкасын енгізу;
• 2007 жылдың 1 қаңгарынан шағын бизнес субъектілері үшін салық салудың
кемітілген бірыңғай салық ставкасын енгізу;
• 2008 жылдан бастап әлеуметтік салықты орта есеппен 30 пайызға
төмендету және басқалар.
Жиында сөз алған Қаржы министрлігі Салық комитетінің төрағасы Нұрлан
Рахметов жыл сайын салық заңнамасына өзгертулер енгізу және жыл басында
салық төлеушілермен кездесу өткізіп, бухгалтерлер мен қаржы қызметі
басшыларына, кәсіпкерлерге сол өзгерістер жайында түсінік беріп отыру —
Салық комитетінің жақсы дәстүріне айналғандығын атап өтті.
Мемлекет басшысы салық қызметі органдарына өзара байланысты үш міндетті,
атап айтқанда:
• салықтардың жиналуын арттыру және салық тәртібін күшейту;
• салықтық әкімшіліктендіруді жеңілдету;
• салық органдарындағы сыбайластық деңгейін төмендету міндеттерін қойып
отыр.
Нұрлан Рахметовтың айтысына қарағанда, қазіргі уақытта ҚР ҚМ Салық
комитеті ақпараттық технологияларды қолдану арқылы салық әкімшіліктендіруін
жетілдіру бойынша жұмыстар жүргізілуде.
Ол бүгінгі күні Электрондық үкімет инфрақұрылымдарын қалыптастыру
аясында Қазақстанның салық төлеушілеріне төмендегідей ақпараттың және
технологиялың қызметтерді ұсынып отыр:
• салық төлеушілер барлық салық есептіліктерін электронды түрде беруге
және оны салық органдарында қабылдау мен өндеу нәтижелерін алуға, соның
ішінде;
• салық органына келмей-ақ барлық салық түрлері бойын-ша электронды
салық есептілігін толтыруға және жіберуге, Салық есептілігінің кез келген
нысанын кәдімгі қағаздың парағына, сондай-ақ стандартты баспахана
бланкісіне ба-сып шығаруға;
• салық есептілігінің қабылдануы мен өңцелуі туралы электрондық
хабарландыру алуға;
• салық органы жіберген салық міндеттемелерінің орында-луы туралы
элекгронды хабарландыруды алуға;
• бюджетпен есеп айырысудың жай-күйі туралы, берешегі бар-жоғы туралы
ақпараттар алуға;
• белгілі бір кұні құжатқа, мысалы бюджетке берешегі жоқ екені немесе
бар екендігі туралы анықтамаға сүйену арқылы тапсырыс беруге, сондай-ақ
салық органынан құжатты беруге дайындығы туралы ақпарат алуға және тағы
басқалар.
2006 жылы мынадай қызмет көрсетулер жоспарланып отыр:
• салық есептемелерін камералық бақылау нәтижелері ту-ралы, салық
төлеуші салық заңнамасын бұзған жағдайда салық төлеушінің дербес шоттарына
қоса есептелген сома-ларды жұргізгені туралы хабарламаны салық телеушіге
ара қашықган жіберу;
• қосылған құн салығын төлеушілерді, жеке кәсіпкерлерді қашықтықган
тіркеу;
• банкоматтар мен киоскілер арқылы салықтарды төлеу;
• электрондық инкассалық өкімдерді, банктік шоттар бойын-ша ақпаратты
қалыптастыру және басқалар.
Ал салық бақылауына барлық салық есептемелерінің электрондық түрде ала
отырып (қазір есептемелердің 43 пайызы электрондық түрде тапсырады), барлық
салық төлеушілердің салық есептемелері-не аралық электрондық-камералық
бақылауды жүргізе аламыз. Егер бұл камералық бақылау (салық
қызметкерлерінің кәсіпорындарға бармай-ақ) теріс нәтиже бермейтін болса,
онда біз ондай салық төлеушілерге тексеруге шықпауды жоспарлап отырмыз.
Демек, тек электрондық-камералық бақылау салық декларациясында сұрақ ту-
дыратын салық төлеушілер ғана салық тексеруіне жататын болады.
Сондай-ақ комитеттөрағасы қазіргі күні камералық бақылау тек қосылған құн
салығы бойынша іске асырылып отырғандығын және соның өзінде елеулі нәтиже
бере бастағандығын, мәселен, бюджет-ке түсетін түсімдер 2005 жылы 2004
жылмен салыстырғанда — 153 пайызға, ал 2006 жылдың 2 айында еткен жылдың
осы кезеңімен салыстырғанда 166 пайызға орындалғандығын атап өтті.
Салықтар және салық салу пәнін оқып меңгеру — бүгінгі заман талабы.
Себебі салықтар мемлекеттің экономикалық, қар-жылық, есептік және басқа да
саясаттарына ыкдал етеді. Сон-дықтан да студенттерге нормативтік актілерді
өз бетінше оқып, оларды салыстыруға, кемшіліктерін тауып, жетілдіру
жолдарын айқындауға үйрету сияқты талап қойылады.
Аталған талаптарға сәйкес болудың негізгі жолы — Салықтар және салық
салу пәні бойынша негізгі тақырыптарды оқып үйрену, Қазақстан
Республикасының салық жүйесін толық меңгеру, салықтардың түрлері бойынша
есептер шығару.
I. Салық жүйесінің мәні
1.1 Салықтардың пайда болуы және экономикалық мәні
Салықтар — тауарлы өндіріспен бірге, қоғамның топқа бөлінуімен және
мемлекеттің пайда болуымен, оған әскер, сот, қызметкерлер ұстауға
қаражаттың қажет болуынан пайда болды.
Салықтың экономикалық мәні—шаруашылық субьекгілерінен, азаматтардан
Ұлттық табыстың бір белігін алу жөніндегі өндірістік қатынастардың бір
бөлігі болып табылатындығында.
Салықтың мәні мемлекет өз пайдасына жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) белгілі
мөлшерін нақтышы жарна ретінде алып қалады.
Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізі болып саналады. Мемлекетті
ұстау үшін, халықтың ақшалай немесе натуралдық формада тұрақты түрде
төлейтін жарналары қажет болады. Адамзаттың даму тарихында салықтың
нысандары мен әдістері мемлекеттің сұранымдары мен қажеттеріне қарай
бейімделіп, өзгерістерге ұшырап отырды.
Салықтар тауар-ақша қатынастарынан тыс қолданылады. Натуралды салықтардың
мөлшері мен түрі нақты жергілікті жағдайларға бағынған. Мысалы: 1 адамнан 1
құндыз терісі немесе 10 пұл тұз және т.б. алынған. Тауар-ақша
қатынастарының нығаюымен натуралды салықтың рөлі айтарлықтай азайды.
Дегенмен, олар соңғы уақытқа дейін пайдаланылды (1953 жылға дейін жүн,
жұмыртқа, сүт, май өткізген).
Егер екі мемлекет бір-бірімен соғыс жүргізсе, жеңген мемле-кет жеңілген
мемлекеттің барлық байлығын тонап алады, болмаса белгілі бір мөлшерде салық
салып отырған.
Салықтарға экономикалық әдебиеттерде әр түрлі анықтама мен түсініктеме
берілген. Мәселен, Салық кодексінде Салықтар - мемлекет біржақты тәртіппен
заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде жұргізетін, қайтарымсыз және
өтеусіз сипатта бо-латын бюджетке төленетін міндетті ақшалай жарналар деп
атап көрсетілген.
Салық — заңды актілерге сәйкес салық төлеушілермен жүзеге асырылатын
бюджетке төленетін міндетті төлем.
Салық — белгілі бір объектілерден төленетін төлем.
Салық дегеніміз — белгілі бір мерзімде және белгілі бір көлемде алынатын,
зац бойынша қарастырылган міндетті төлемдер.
Қорыта айтқанда, барлық анықтамалар бір негізді құраушы жүйе екендігін
байқауға болады.
Салықты басқа да төлемдерден ажырата білуіміз керек. Себебі, салық
белгілі бір объекгілерден (табыс, мүлік, тауар, жер, көлік, мұра) төленеді.
Сонымен қатар салықты төлеудің өзіндік бір мерзімі болады (салық кезеңі -
бір күндік, он күндік, айлық, тоқсандық, жылдық) және белгілі бір көлемде
немесе мөлшерде (салық ставкасы) алынады.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінде салықтардың меншікті
салмағы 70 пайызын құрайды.
Салықты материалдық тұрғыдан алғанда — бұл, салық төлеушінің белгілі бір
мерзімде және белгіленген тәртіпте мем-лекетке беретін белгілі бір ақша
сомасы болып табылады (салық натуралдық тұрғыда материалдық қрздылық болып
саналады).
Салықтың материалдық белгісі — салық төлеуші белгілі бір со-маны
мемлекетке міндетті түрде беруі болып келеді.
Материалдық салықтық қатынастар - ақшалай қатынастар, өйткені ол ақша
қаржыларының салық төлеушіден мемлекеттік ақша қорларына жылжуы дегенді
білдіреді.
Экономшалық категория тұрғысынан қарағанда салық — салық төлеушілерден
мемлекетке қарай белгілі бір мөлшерде, белгілі бір мерзімде және
белгіленген тәртіпте бір бағыттағы ақшаның қозғалысы болып саналады.
Ал, құқықтық тұрғыдан қарайтын болсақ, бұл мемлекеттік бекітілім, яғни
тұлғалардың мемлекетке белгілі бір ақша сомасын беруін (төлеуді) көздейтін
міндеттеме.
Салық құқығы — мемлекеттің салықтық әрекеті процесін-де пайда болатын
қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы.
Салық материалдық тұрғыда белгілі бір ақша сомасын (ақшалай нысанда)
немесе салық төлеушілердің мемлекетке бе-руі тиіс белгілі бір заттардың
санын (натуралдық заттай нысанда) білдіреді.
Сонымен салықтардың мазмұны мынадай:
• Материалдық категория жағынан - бұл белгілі бір ақша сомасы болса;
• Экономикалық категория ретінде — бұл мемлекеттің табы-сы;
• Заңдық категория жағынан, брі заң жүзінде белгіленген міндеттеме
болып табылады.
• Салықтың экономикалық белгілері ретінде келесі көрсетіл-гендерді
атауға болады:
• Салық - мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі;
• Салық - ақшалай нысанда төленеді;
• Салық — қайтарылмайтын төлем болып табылады;
• Салық - баламасыз сипатта болады;
• Салық — салықты төлеген кезде меншік нысавдары ай-қындалады;
• Салық — тұрақты экономикалық қатынас туғызады.
Ал, енді осы белгілердің мазмұнын тереңірек қарастырайық.
1. Салық — мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі.
Мемлекеттік аппарат мемлекетке тиесілі ақша сомасын өндірмейді. Сондықтан
мемлекет жеке және занды тұлғаларға салық салу арқылы қажетті соманы
өндіріп алып отырады. Мұның
экономикалық сипаттамасы мемлекет салықты белгілеу және өндіріп алу
арқылы өндірілген қоғамдық жиынтық өнімнің бір бөлігін езіне тиесілі сома
ретінде айналдырып алады. Бұл жерде салық қатынасы бөлуші сипатта болады.
2. Салық — ақшалай нысанда төленеді.
Натуралдық нысанда төленуі де мүмкін. Мәселен, ауыл шаруашылығы саласында
жиналған өнімнің бір бөлігі салық ретін-де төленеді.
Салық кодексінде салық ақшалай нысанда төленуі тиіс деп атап көрсетілген.
3. Салық — қайтарылмайтын төлем болып табылады. Салықты төлеген кезде
ақша тек бір бағытта ғана қозғалады,
яғни салық төлеушіден мемлекетке бағытталады.
Мұның қайтарымды төлемдерден (мысалы, мемлекеттік қарыз) айырмашылығы:
• Біріншіден, ақша салық төлеушілерден мемлекетке қарай қозғалады;
• Екіншіден, кері қайтады, яғни мемлекеттен салық төлеу-шілерге
бағытталады (қайтарылады).
Ал, қайтарымсыздық дегеніміз — ақшаны мерзімсіз алуды біл-діреді, яғни ол
соманың қашан қайтатыны белгісіз.
4. Салық — баламасыз сипатта болады.
Салық құнның ақшалай нысанда бір бағытта қозғалысын айқындайды, төлеген
салыққа қарсы тауар түрінде болса да қозғалыс жоқ. Толығырақ айтқанда,
салық қандай да бір тауарға, немесе мемлекеттік қызметке төлем болып
есептелмейді, яғни ақшаның етеусіз алынуын көрсетеді.
Сондықтан салық - баламасыз төлем болып табылады.
5. Салықты төлеген кездеменшік нысандары айқындалады. Салықты төлеген
кезде меншік нысандары ақша қаражаттарына, немесе материалдық құндылықтарда
жеке меншіктен мемлекеттік меншікке етеді (ауысады). Анығын айтқанда, салық
салу мемле-кетке тиесілі меншіктерді иеліктен шығарады, ал меншік иелері
арасындағы туындайтын салық қатынастарында мемлекет жеке меншіктен
мемлекеттік меншікке салық төлемдерінде меншік Құқықтарын өзгерте алады.
6. Салық — тұрақты экономикалық қатынас туғызады.
Салықгы белгілеуде тұрақты салық қатынастары пайда бола-ды. Тұрақтылықты
мынадан байқауға болады, яғни салық жеке түрде емес, нормативті қүдықтық
актілермен белгіленеді. Мәселен, бір тұлғаның нақты салық салу объектісі
бар болса, ол салық міндеттемелерін орындаушы болып табылады.
Салық қатынастарының тұрақтылығы салық төлеу арқылы жүйелі төлемдерге
алып бармауы тиіс. Кейбір салықтарда салық төлеушілер үшін салық төлеу жеке
төлемдік сипатта болады (мысалы, мүлік салығын жеке азаматтар жылына бір
рет төлейді) не-месе кейде кенеттен салық төлеу сипаты пайда болады
(мәселен, ойламаған жерден жасаған жұмысына жалақы алады).
Азаматтардың мүлік салығын төлеген кезде, оның салық қаты— настары
қысқартылмайды, қайта салық төлеушілердің ағымдағы кезеңде төлеген
салықтарымен қоса, келесі салық кезендерінде де салық төлеуге міндетті
болады. Бүл процесс салық төлеушілердің меншік иесі ретінде құдынан
айырылғанға дейін жалғасын таба береді.
Сонымен қатар салықтық құқықтық бірнеше белгілері бар, атап айтқанда:
• салықты — мемлекет немесе уәкілдік берілген мемлекеттік орган
белгілейді;
• салық - қүдықтық нысанда жүзеге асады;
• салық — мемлекеттің бір жақгы белгіленімі болып табылады;
• салықты белгілеу арқылы салық міндеттемесі туындайды;
• салық — мәжбүрлеме сипагга болады;
• салық төлеу арқылы ақшаны алу құқықтық сипатта жүзеге асырылады.
Салықтың осы қүдықтық белгілеріне кеңірек тоқталып өтейік.
1. Салықты тек мемлекет қана белгілейді.
Мемлекеттік органның ешбірі салықгы бекітуге және енгізуге құқы жоқ.
Салық — бұл мемлекеттің белгіленімі болып саналады.
Салық - осы белгісі арқылы басқа да міндетті төлемдерден ерекшеленеді.
Сондықтан көптеген мемлекеттің салық заңдылықтарында салықты былайша
қарастырады:
• біріншіден, салықты уәкілдік берілген мемлекеттік орган ғана бекіте
алады;
• екіншіден, салықты белгілеу белгілі бір заң немесе норма-тивтік-
қүдықтық актілермен қатаң түрде жүзеге асырыла-ды;
• үшіншіден, осы қабалданған құқықтық акт белгілі бір тәртіпке сәйкес
жүргізіледі.
2. Салық құқтықтық нысанда жүзеге асады.
Мемлекет салықты бекіту және енгізу үшін құқықтық акт қабылдайды.
Мемлекеттің салық қызметін жүзеге асырудағы негізгі әдісі болып
нормативті актілерді шығару табылады.
Салықтың құқықтық негізі ретінде - мемлекет шығарған нор-мативті акт
қабылданады.
Салық элементтері және салық салудың шарттары осы қүдық-тық актіге сәйкес
белгіленеді, өзгертіледі және жүзеге асырылады.
3. Салық мемлекеттің бір жақты белгіленімі болып табылады.
Салық үлт (халық, қоғам, азамат) және мемлекет арасындағы еркін түрде
келісілген келісімнен кейін пайда болады. Мемлекет салықты белгілеуде
барлық салық төлеушілермен келісімге келмейді, яғни олардың белгілі бір
топтарымен немесе өкілдерімен ғана келісімге келуі мүмкін. Кейбір кездерде
салықтық сувернитет жүзеге асырылады.
Салықтық суверенитет (егемендік) - мемлекеттің өзінің аймағындағы кейбір
салық түрлерін кез келген мөлшерде өзгертуге және салық салу объектілерін
белгілеуге, салық саясатын жүзеге асыруға құқы бар.
4. Салықты белгілеу арңылы салық міндеттемесі туындайды.
Қабылданған құқықтық акт негізінде белгіленген салық жеке және занды
түлғаларға салық төлеуші ретінде салық міндеттеме-лерін жүктейді.
Салық төлеуші түлгалар салық және бюджетке төленетін басқа даміндетті
төлемдерді төлеуге міндетті болып саналады.
Белгіленген салық занды салық міндеттемесін туғызады.
Қазақстан Республикасының Салық кодексінде салық міндет-темесіне былайша
түсініктеме берілген: "Салық төлеушінің салық заңдарына сәйкес мемлекет
алдында туындатн міндеттемесі салық міндеттемесі деп танылады, оган сәйкес
салық төлеуші салық органына тіркеу есебіне тұруга, салық салу объектілері
мен салық салуга байланысты объектілерді айқындауға, салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептеуге, салық есептілігін
жасауга, оны белгіленген мерзімде табыс етуге, салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеуге міндетті".
5. Салық мәжбүрлеме сипатта болады. Салықтың мәжбүрлеме сипаты 3 кезеңқе
байқалады:
• бірінші кезең, мемлекет салықты салық төлеушілердің еркі-нен тыс
белгілейді және енгізеді, яғни мәжбүрлі түрде;
• екінші кезең, салықгы төлеген кезде салық төлеуші өзінің меншігінің
бір бөлігінен мәжбүрлі түрде айырылып отырады;
• үшінші кезең, салық төлеуші өзінің салық міндеттемелерін орындамаған
жағдайда, мемлекет бересілі соманы мәжбүрлі түрде өндіріп алады.
6. Салық төлеу арқылы ақшаны алу құқықтық сипатта жүзеге асырылады.
Бір жағынан алғанда, салықтарды салық төлеушілерден еркінен тыс өндіріп
алынады, ал екінші жағынан мемлекет-ті басқа да ақшалармен қамтамасыз
етеді, ал бүл құқықтық не-гізде мемлекеттің меншігі болып саналады. Айта
кету керек "Салық — салық төлеушілердің құқық бұзушылықтары немесе құқыққа
қарсы тәртіпсіздіктері үшін шараларға төлем ретінде қарастырылмайды".
Салықтық жшалатын орындары:
• нарықтарда;
• сатушы мен сатып алушылардан;
• үй шаруашылығынан;
• табыс кезінен, шығын статьяларынан;
Салықты реттеудің тетіктері:
• салық түрлері;
• салық ставкалары;
• салық жеңілдікгері;
• салық салу әдістері;
Салық төлеуден қашу себептері:
• елеулі салық ауыртпалығы;
• салық заңының айқынсыздығы;
• субъектілердің саналы түрде алдын-ала салық мөлшерін төлемеуге
ұмтылуы;
• салық қызметін үйымдастырудағы кемшіліктер болуы мүм-кін.
Салық ауыртпалыгы—салық жиналуының жалпы мөлшерінің бірлескен үлттық
өнімге қатынас ретінде анықталатын көрсеткіш.
Салықтардың алымнан айырмашылығы
Алымдар салық төлеушілерге белгілі бір құқықтық мәртебе берілгенде немесе
белгілі бір қызмет түрін бастар алдында төленеді.
Алым да төлем болып табылады. Ал, енді алымдардың са-лықтардан бірнеше
айырмашылықтары бар, атап айтқанда:
• біріншіден, алыш мемлекеттік аппараттың шығындарын жабады, яғни
мемлекет занды іс-әрекет түрінде түлғаларға қызмет ұсына отырып, сол
қызметіне төлем қабылдайды. Ал салықтар мемлекетті толығымен қаржылавдыруға
жұмсалады;
• екіншіден, салықтың өтеусіз және баламасыз белгілері бо-лады. Ал, алым
баламалы төлем болып саналады, яғни алымды төлеу арқылы мемлекеттен белгілі
бір құқық, мәртебе немесе рұқсат алынады. Мысалы, заңды түлғаларды
мемлекеттік тір-кегені үшін алымды алсақ, салық төлеуші осы алымды төлеу
арқылы өзіне белгілі бір қызмет түрін ашуға рүдсат алады не-месе
лицензиялық алым белгілі бір қызметпен айналысу үшін алынатын рұқсат қағаз,
яғни салық төлеушіге белгілі бір қызмет түрімен айналысуға қүдық беріледі.
Сонымен салық жай ғана төлем ретінде төленеді, одан салық төлеуші төлеуіне
айырбасқа ешнәрсе ала алмайды, ал алымда салық төлеуші мемлекеттік ор-
ганмен байланысты жетілдіре отырып, өзіне басқа да заңды іс-әрекеттер
жасайды;
• үшіншіден, алым бір жолғы төлем болып табылады, яғни бір рет қана
төленеді. Ал, салық ұзақ мерзімді және тұрақты түрде төленіп отырады, қашан
салық міндеттемесі тоқтағанға дейін жалғаса береді;
• төртіншіден, салықты төлеуде күштеу әдісі қолданылады, яғни салық
төлеуші салық міндеттемесін орындамаған жағдайда, мәжбүрлі түрде өндіріп
алу іс-шаралары қолданылады. Салық төлеуші алымды ерікті түрде төлеп
отырады. Мысалы: бір тұлға мемлекеттік органға келіп, кәсіпкерлік қызметпен
айналысуға өтініш береді. Берілген рұқсат негізінде кез келген қызмет
түрімен айналысуға құқылы. Бұл жерде тұлға алымды өз еркімен төлейді.
Салықтың төлемақыдан айырмашылығы Төлемақы дегеніміз - мемлекет
меншігіндегі объектілерді пайдаланған кезде төленетін төлем.
Салық пен төлемақының бірнеше айырмашылықтары бар.
Мәселен:
• біріншіден, төлемақы өтеулі және баламалы төлем, яғни төлемақыны
белгілі бір объектілерді пайдаланған кезде төлейді;
• екіншіден, төлемақы мемлекеттің азаматтық құқыққа сәйкес азаматтық-
құқықтық қатынастары кезінде туындайды;
• үшіншіден, тұлғалар төлемақы төлеу арқылы баламалы түрде осы және
басқа да объектілерді пайдалануға құқық алады.
Салықтың мемлекеттік баждан айырмашылығы
Мемлекеттік бажда төлем болып саналады.
Мемлекеттік баж - уәкілдік берілген мемлекеттік орган-дардың, немесе
лауазымды адамдардың завдық мәні бар іс-қимылдар жасағаны ұшін және
құжаттарды бергені үшін алына-тын міндетті телем. Мемлекеттік баждың
салықтан айырмашылығы мынада:
• мемлекет тарапынан берілетін қызметке байланысты болады, сондықтан
бұл баламалы төлем болып саналады;
• мемлекеттік бажды мемлекет қызметіне төлем ретінде емес, мемлекеттің
қызметіне байланысты төлем ретінде қарау керек. Айта кету керек, бажды
төлеген кезде тауар-ақша қатынастары жүзеге асады.
Баждың алымнан айырмашылықтарына тоқталар болсщ:
• баж бюджеттің табысы, ал алым мемлекеттік мекемелердің көрсеткен
қызметтеріне орай табысы болып саналады;
• баждың мөлшері төлеушілерге ұсынылған қызметтерінің құнына байланысты
болмайды, ал алым көрсетілген қыз-меггердің құнына орай анықталады, яғни
өтініш берушінің мемлекеттік органға келтіретін шығындары есепке алы-нады.
Сондықтан алымның мелшері тауар бағасы сияқты нақты болуы тиіс.
Салықтық жарналар арқылы да мемлекеттік қаржы қорлары құрылады. Олар
мемлекеттің бюджеттік және бюджеттен тыс қорларында (әлеуметтік сақтандыру
қорлары, зейнетақы қорлары, жұмыспен қамту қоры, жол жөндеу қоры) жиналады.
Салықтың әкономикалық мазмұны былайша керсетіледі: Шаруашылық
субъектілерімен азаматтық қарым-қатынас бір жағынан және мемлекет екінші
жағынан қор құрастыру негізінде мемлекеттік қаржылардың 4 көзі қолданышады:
• салық салу;
• облигацияларды сату (қазыналық вексель);
• шетелдік қарыздардың тегін көмектері;
• ақша бірліктерін шығарудан түскен монополдық кіріс. Салық салу -
мемлекет қаржысын және табысты толықтыруды
реттеу әдісі болып саналады, яғни мемлекет салық салу процесі арқылы өз
қажеттіліктерін қанағаттандырады.
Салық салу мемлекеттің салықтарды бекітуде, енгізуде және оларды алу
жөніндегі қызметтерінің жиынтығы.
Тең салық салу – бұл ретте әрбір салық төлеушіден бірдей мөлшерде салық
алынады.
Салық салудың объективті факторы — салықтың пайда болуы объективті түрде
мемлекет бюджетіне байланысты.
Сонымен қатар салық салу—кәсіпорындар, азаматтар және мем-лекеттер
арасында табыстарды үлестіру әдісі ретінде қолданылады.
Салық салуда қолданылатын негізгі құжаттар:
• декларация;
• салық органдары жүргізген жеке түлғалар қызметін тексеру
материалдары;
• табыс салығын төлеушілердің салықты төлегені туралы кәсіпорын
ақпараты;
• ағымдағы төлемдерді төлегені туралы құжат. Салық салуға қойылатын
талаптар:
• қаржы-қаражат жүйелерінің тұрақтылығын қамтамасыз ету;
• мемлекеттік бюджеттің пайдалануын қамтиды;
• әлеуметтік-әділеттілік болуы керек;
• салықты - салық төлеушіл ерге бір қалыпты бөлуге мүмкіндік беру
керек;
• халықтың әлеуметтік кедей тобына арнайы жеңілдік жасау және
әлеуметтік ақталмаған кірісті азайту.
Активтерді және табысты ұтымды орналастыру, қаржыларды инвестициялау мен
жинау мәселелері салықты жоспарлаудың кезеңі болып табылады.
Салықты жоспарлау—салық міндеггемелерін занды қысқарту әдістері.
Активтерді және табысты үлымды орналастыру, қаржыларды инвестициялау мен
жинау мәселелері салықты жоспарлаудың кезеңі болып табылады.
Салық теориясы — салықтың маңызы мен қызметі тура-лы ғылыми білім және
ұғымдардың жүйесі, мемлекеттік қаржы қызметіндегі олардың ролі.
Салық несиесі- салықты төлеу мерзімнің өзгеруін өрнектейтін жеңілдік.
Салық режимі — салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді
төлеу жөніндегі барлық салық міндеттеме-лерін есептеу кезінде салық төлеуші
қолданатын салық заңдары нормаларының жиынтығы.
Салықтың атқаратын қызметтері
Салық әкономикалық категория ретінде және өзінің қалыптасуы барысында
мынадай үш қызметті атқарады.
Салықтық ең бірінші кезектегі атқаратын қызметі, бұ - қазыналық.
Мемлекет өз қазынасын толықтыру мақсатында табыс көз-дерін жасайды. Салық
төлеушілерге нормативтік құқықтық ак-тілер негізінде салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептейді, салық ставкалары мен
төлеу мерзімін белгілейді. Салықгардың қазыналық қызметі - түрлі
субъектілер табысының бір бөлігі мемлекет пайдасына өтеді. Салықгың
қазыналық қызметі арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігі құралып,
салықтың қоғамдық міндеті артады. Қорыта айтқанда, мемлекеттің бюджет
саясаты жүзеге асырылады.
Салықтық келесі қызметтерінің бірі — бщылау (реттеу).
Мемлекет әкономиканы дамыту жолында салықтық реттеу про-цесі арқылы
әкономиканың кейбір салаларын дамытуды ынталан-дырады және қажет жағдайда
тежеп отырады (салық жеңілдіктері жасалады, салық ставкаларын төмендетеді).
Бюджетке тұскен салық түсімдерін реттейді және бақылап отырады. Кез келген
қызмет түріне бақылау жасау қажет. Ал енді салық түсімдеріне бақылау өте
қажет екені даусыз. Мемлекет бюджеттің кірісі мен шығысын есептейді, соған
сәйкес өз қызметін атқарады.
Салықтардың бақылау қызметінің арқасында салық жүйесінің тиімділігі
бағаланады, қаржы ағымдары мен қызмет түрлеріне бақылау қамтамасыз етіледі.
Салықтық келесі атқаратын қызметтерінің бірі - қайта бөлу.
Бюджетке түскен салық түсімдерін қаржыландыруды қажет ететін
бағдарламалар жобасына сәйкес және әр салаларға мақсатқа сай бөлінуін
қарастырады. Салық түсімдерінің мақсатқа сай және өз уақтысында жұмсалуына
қадағалау жасайды.
Салықтың қайта бөлу қызметі мемлекетке салықгы қоғамдағы әкономикалық
және әлеуметтік процестерге әсер ету құралы ретінде қолдануға мүмкіндік
береді.
Салықтардың қайта бөлу қызметінің көмегімен бюджетте ақша қаражаттары
жиналады, осыдан кейін жалпы мемлекеттік мәселелерді шешуге бағытталады,
әлеумеггік топтардың табыстары арасындағы қатынастарды өзгерту жолымен
әлеуметтік тепе-тендікті ұстап тұрады.
Салық қызметінің міндеті - бюджеттің табыс бөлігінің орын-далуына жауап
беретін бірден бір мемлекеттік орган.
Салық — бірінші кезекте, бюджет саясатын жүзеге асыра отырып, мемлекеттік
бюджетті толықтыруды көздейді. Осы бюджет-ке тұскен салық түсімдеріне
қайдан келеді және қайда кетеді жөнінде бақылау жасайды. Ал енді осы
қызметтердің қорытындысы ретінде бюджетке түскен салық және салықтық емес
түсімдерге қайта бөлу жасалады.
Мұның мақсаты — мемлекет әділетті түрде өз шығындарын да жаба отырып,
елдің әлеуметтік топтарына да қолдау көрсетіп, басқа да шығыстарды жаба
білу.
Көптеген әкономикалық әдебиеттерде салықтардың бірне-ше қызметтері атап
көрсетілген. Мәселен, ынталандырушы. Салықтардың ынталандырушы қызметінің
көмегімен мемлекет өндірістің және басқа да шаруашылық субъектілерінің
дамуын ын-таландырады. Сонымен қатар салық жеңілдіктерін, төмен пайызды
салық ставкаларын енгізеді.
Салықтардың ынталандырмайтын қызметі оларды басу мақсатында әрекеттің
қандай да бір түріне арнайы салықты енгізу жолымен жүзеге асырылады.
Салықтардың тұрақтандырушы қызметі экономикалық өсу, техникалық жаңару,
халық санының өсуі үшін әр түрлі шаралар жасайды.
Салықтардың шектеу қызметі. Мемлекетке кейде бірсыпыра өндіріс түрлерін
дамыту тиімсіз болады. Салық саясаты арқылы мемлекет өидіріс түрлерінің
дамуын шектейді немесе тоқтатады, Қазақстан Республикасында бұл қызмет 10-
20-30 пайыздық салық ставкаларымен қатар және нөл пайыздық салық ставкалары
арқылы жүзеге асуда.
Бюджетті толықтырушы негізгі жүйеде салық түсімдерімен қатар салықтық
емес тұсімдерді де атап өтуге болады.
Салықтық емес түсімдер - Қазақстан Республикасының Салық кодексінде
белгіленген, негізгі капиталды, гранттарды сатудан түсетін түсімдерге
жатпайтындардан басқа, Қазақстан Республикасының басқа да заңнамалық
актілерінде белгіленген бюджетке төленетін міндетті, қайтарылмайтын
төлемдер, сондай-ақ, ресми трансферттерден басқа, бюджетке өтеусіз негізде
берілетін ақшалар.
Салық теориясы — салық маңызы мен қызметі туралы ғылыми білім және
ұғымдардың жүйесі, мемлекеттік қаржы қызметіндегі олардың ролі.
Салық несиесі—Салықты телеу мерзімінің өзгеруін өрнектейтін жеңілдік.
Салық режимі — салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді
төлеу жөніндегі барлық салық міндеттеме-лерін есептеу кезінде салық төлеуші
қолданатын салық зандары нормаларының жиынтығы.
Қорыта келгенде, салықтар көптеген елдерде әр түрлі аталғанымен, кейде
оларға салық салу және алыну жолдары ұқсас болып келеді. Салық төлеуші
ретінде салық төлеу жауапкершілігі жүктелген заңды және жеке тұлғалар
танылса, ал салық салу объектілері болыш салық төлеушінің есепті кезеңде
алған табыстары, тауарлары, мүліктері, көлік құралдары, пайдасы және тағы
да басқалар табылады. Салық ақшалай және заттай түрде әділеттілік, тендік
және тұрақтылық тәрізді салық салу принциптері негізінде құрылған салық
ставкаларын қолдану арқылы алынады. Салық ставкалары тұрақты немесе пайыз
түрінде тағайындалады. Пайыздық ставкалар үйлесімді, үдемелі және кемімелі
болып бөлінеді. Ал салық жеңілдіктері сол мемлекеттің қазыналық саясатының
бағыттары мен бағдарламаларын ескере отырып жүзеге асырылады.
Сонымен қатар Салық алудың мынадай негізгі тәсілдері бар:
• төлем көзінен, яғни салық табыс алынған кезде үхталып қалады;
• декларация негізінде, яғни салық салық төлеушінің декларацияда
көрсеткен табыстары, шегерімдері мен жеңілдіктерін ескере отырып,
анықталады;
• кадастр бойынша (салық салу объектілерін тіркеу арқылы, одан түсетін
табыстың нақты мөлшеріне байланыссыз алы-нады).
Ал енді көптеген елдерде қолданылатын салықтарга жататындарды атап өтетін
болсақ:
• жеке тұлғалардың табысына салынатын салық, кейбір мем-лекеттерде
азаматтардың табыстарына салынатын салық деп аталады;
• заңды тұлғалардың табысына (пайдасына) салынатын салық (корпорациялық
салық деп те аталады);
• мұра мен сыйға салынатын салық;
• қосылған құнға салынатын салық;
• тұтыну салығы;
• әлеуметтік сақтандыру қорына аударылатын жарналар;
• айналымға салынатын салық;
• мүлік салығы;
• жер салығы;
• көлік салығы және басқа да.
1.2 Салық түрлері олардың қызметтері
Салықтарды мынадай нышаны, белгілері бойынша топтастырамыз немесе
жіктейміз:
1) салық салу объектісіне байланысты;
2) қолданылуына қарай;
3) салық салу органына байланысты;
4) әкономикалық ерекшелігіне байланысты;
5) салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай. Салық салу
объектісінё қарай салықтар тікелей және жанама салықтар болып жіктеледі.
Тікелей салықтар жалғаусыз немесе тікелей табысқа немесе мүлікке
салынады.
Тікелей салықтарға мына салықтар жатады:
— заңды және жеке тұлғалардың табысына салынатын салық;
— мүлік салығы;
— жер салығы;
— бағалы қағаздармен жүргізілетін операцияларга салынатын салық;
— жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы салығы мен төлемі;
— көлік құралдарына салынатын салық және т. б.
Жанама салықтар — тікелей емес, жанама түрде тауар немесе қызмет құны
арқылы алынады.
Жанама салықтарға мына салықтар жатады;
— қосылған құнға салынатын салық;
— акциздер;
— баж салығы.
Жанама салықтарды сатушы емес сатып алушы, яғни тұтынушы төлейді. Тауар
немесе қызмет бағасына алдын ала салық енгізілмегендіктен, іс жүзінде оны
бюджетке сатушы аударады.
Бюджетке түскен соң қандай шараларға жұмсалатын белгісіне қарай салықтар
жалпы және арнайы салықтарға бөлінеді.
Жалпы салықтар бюджетке түскен соң, ешқандай дербессіз жалпы мақсатта
жұмсалады.
Жалпы салықтарға жататын салықтар: заңды және жеке түлғалардан алынатын
табыс салығы, қосылған құнға салынатын салық, акциздер т. б.
Арнайы салықтар бюджетке түскен соң алдын ала белгіленген міндеттер
бойынша, нақтылы шараларға жұмсалады. Мысалы: көлік құралдарына салынатын
салық. Бұл салықтар жол қорын құрауға жұмсалады.
Салықты алатын және салыққа иелік ететін органдардың ерекшелігіне қарай
салықтар жалпы мемлекеттік және жергілікті салықтар болып бөлінеді.
Жалпы мемлекеттік салықтарға мына салықтар жатады:
1) заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы;
2) қосылған құнға салынатын салық;
3) акциздер;
4) бағалы қағаздармен жасалатын операцияларға салынатын салық;
5) жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы салығы мен төлемдері.
Жергілікті салықтар мен алымдар:
1) жер салығы;
2) заңды және жеке тұлғалардың мүлкіне салынатын салық;
3) көлік құралдарына салынатын салық;
4) кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz