Ерте орта ғасырлардағы алдыңғы қатарлы оқымысты, тарихшы, түркі ұлыстары

Жоспар
Кіріспе

1. АХМЕТ ЖҮГЕНЕКИ
2. АХМЕТ ИАССАУИ
3. ӘЛ.ФАРАБИ (870.950)
4. ӘБУ РАЙХАН БИРУНИ МУХАММЕД ИБН АХМЕД (973.1050)
5. ЖҮСІП БАЛАСАҒҰНИ ХАС ХАЖИП
6. МАХМУД ҚАШҒАРИ
7. ҚОРҚЫТ АТА
8. «ҚОРҚЫТ АТА КІТАБЫ»
9. "ОҒЫЗНАМА"
10. МУХАММЕД ХАЙ ДАР ДУЛАТИ
11. ҚАДЫРҒАЛИ ЖАЛАЙЫРИ
12. "МАХАББАТНАМА"

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 15 бет
Таңдаулыға:

X-XII ғасырларда қалыптасқан тарихи жағдайлар, феодалдық негіздердің
нығаюы, мәдениеттік құрылымдардың шығуы, отырықшы-егіншілікпен айналысу,
қалалардын, өсуі, этникалық жағдайдын, күшеюі, Орта Азия, Алдыңғы Шығыс
және Шығыс Еуропа халықтарымен шаруашылық және мәдени байланыстар Қазақстан
жеріндегі халықтар мен тайпалардың рухани мәдениетінің өрлеуіне жағдай
жасады.
Қазақстанның оңтүстік өлкелерінің мұсылмандандырылуы, ісләм дінінің
терең тамыр жаюы нәтижесінде ежелгі түрік, руна жазулары ығыстырылып, араб
жазуы қалыптасты. Түрік этносының оқшау тілдік топтары мен түрлерінің даму
ерекшеліктері айқынырақ көріне түсті. Сонымен бірге XI-XII ғасырлардағы тіл
мен әдебиет ескерткіштерінің көпшілігі тайпааралық әдеби тілде жазылып,
жалпы түріктік мұра болды.
X-XII ғасырларда түркі ұлыстары ішінде әдебиет пен білім әр түрлі
салада өркендеді. Әдебиет, тіл, астрономия, арифметика, философия, тарих
және басқа салалардық осы кездің туындылары болғаны бұған айғақ.
Мысалы, орта ғасырларда Мухаммед ибн Муса әл-Хорезми, Әбу Насыр әл-
Фараби, Әбу Эли ибн Сина, Әбу Райхан Бируни және басқа көптеген жан-жақты
білімді ғалымдар шыққан. "Китоб-маориф", "Китоб үш - Шеһр", т. б.
еңбектерімен мәлім болған Абдулла ибн Мусілім Марбази, "Зейнул ахборымен"
аты шыққан Әбу Сайд, көп томдық кітап авторы Әбілфазыл Байхаки, "Бұхар
тарихын" жазған Наршахи, "Түркістан мемлекетінің, тарихын" жазған Мажиддин
сияқты тарихшылардың да осы тұста даңқы шар тарапқа мәлім болған.
Қазақ әдебиетінің тарихында әсіресе Әбу Насыр әл-Фарабидің орны бөлек.
Әл-Фараби қазақтың ескі қаласы Отырарда туып-өскен, қыпшақ ұлысынан шыққан,
өз заманының жан-жақты білімді адамы. Ол аты бүкіл жер жүзіне әйгілі даңқты
ғалым, философ, математик, музыка зеттеуші, әдебиетші, т. б. Оны асқан
білімділігі үшін Аристотельден кейінгі екінші ұстаз атаған.
Ерте орта ғасыр Шығыс елдері оянуға бет алған ұлы өзгерістер мен өрлеу
дәуірі болатын. Бұл кез арабтың әдеби тілі әлемдік дәрежеге ие болып,
мұсылмандар өлкелеріне кең қанат жая дамыран кезі еді. Үлкенді-кішілі
көптеген халықтардан шыққан ұлы ғұламалар, данышпан ақын-жазушылар өз
еңбектерін осы араб тілінде жазып қалдырды. Сейтіп, мұсылман дініндегі
халықтар түгел қатысып, араб тілінде ұлы мәдениет жасады.
Ғылым, өнер, философия, математика, медицина өркендеді. Араб тіліндегі
мәдениет үлгілері кейін пайда болған Еуропа мәдениетінін, қарыштап дамуына
эсер етті.
VIII-IX ғасырларда Арон Рашид әл-Мамун заманыңдағы ғылымның ілкі
өкілдерінің бірі Мухаммед Хорезми (Хорезмдік математик) Бағдатқа шақырылып,
сондағы "Даналық үйінің" қайраткерлері, "Китаб әл мұхтасар" ("Қалпына
келтіру, салыстыру тәсілді есеп алгебра кітабы) авторы атанды. Бұл кітап
XII ғасырда Еуропа тіліне аударылды.
Фарабиге жалғаса дамыған араб тіліндегі ғылым мен әдебиетте Әбу Әли ибн
Сана (Авиценна), Әл-Бируни, Фирдоуси, Низами, Омар Хаям, Насаддин Тусы,
Исмаил Жауһари, Махмұд Қашғари, Жүсіп Баласағұни тағы басқа түркі елдерінен
шыққан дана адамдар есімдері дүниеге келді. Осылайша Шығыс ілім-білімі
ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, дамылсыз өсу үстінде болды.
XIII ғасырға дейінгі Шығыс мәдениеті көптеген басқа елдерге үлгі-өнеге
боларлық биік сатыға жеткен. Сол өскелен, өнер-білімнің асқар белін әл-
Фарабидің Ғылымдар энциклопедиясы, Ғылымдардың шығуы", "Мәселелердің
түпкі мазмұны", "Жұлдыз бойынша болжаулар", "Вакуум туралы трактат",
Платон, Аристотель, Птолемей, Порфири еңбектеріне түсініктер, таты басқа
музыка, әдебиет, медицина, математика, философия саласындары еңбектері
танытты.
XII ғасырлардағы түркі тілдес халықтардың арасында көп тараған Хакім
ата (шын аты Сүлеймен Бақырғани) кітаптары. Хакім атаның еңбектерін
медреселерде оқу құралы ретінде пайдаланып, онын, әулиелер өміріне
байланысты қасіретті хикаяларын шәкірттерге жаттатқан. Хакім ата әйгілі
Қожа Ахмет Иассауидің шәкірттерінің бірі ретінде танымал болған. Ұстазының
оқуын жалғастырушы дәруіш, XII ғасыр поэзиясын дамытуға өзіндік үлес
қосқан, ортағасырлық жазба әдебиетінің, санаулы өкілдерінің бірі Сүлеймен
Түркістан қаласында туып, тәлім-тәрбие алған. Кейін өз бетімен ізденіп, көп
жерлерді аралап, мұсылман елдерінде, орталық қалаларында болған. Шығыс
мәдениетімен жете танысқан. Ұстазы А. Иассауидің ақылымен Самарқан, Бұхар,
Хорезм, т. б. қалаларда оқып, рухани жетіліп, білімділер қатарына қосылған.
Хакім ата дана атанып, өмірінің соңғы кездерінде Хорезмде қызмет еткен.
Бақырған деп аталған қыстақта тұрып, сонда 1186 жылы 82 жасында дүние
салған. Сондықтан оны замандастары Бақырғани деп атаған. Сүлеймен
Бақырғанидің тегі қазақтың қоңырат елінен. Ол өзі туып өскен Қаратау мен
Сыр өлкесін, халықтың әдет-ғұрыптарын, салт-тұрмыстарын, тарихын жиі
әңгімелеп, құнды тарихи мәліметтер қалдырған.
Сүлеймен Бақырғани өлеңдері Қазан мен Ташкент баспаларынан кітап болып
шыққан. Олар "Ақырзаман", "Бакырған" деп аталады. Өлең жинақтарында ол
өмірдің өткіншілігін сөз етіп, дін жолына, тағдырға мойынсұлуды уағыздаған.
Дүниеге, дәулет-дәрежеге қызықпай, құдайға шын ниеттен құлшылық етуге,
кедейлерге жәрдем көрсетіп, алғыс алуға үгіттейді.
Хакім ата өлеңдері мазмұны, түрі, тілі жағынан Иассауи шығармаларына
ұқсас болып келеді.
АХМЕТ ЖҮГЕНЕКИ
XII ғасыр әдебиеті тарихынан белгілі Ахмет Жүгенекидің толық есімі
- Әдиб Ахмет Махмудұлы Иугнәки екен. Жүгенекидің әкесі Махмудтың
мекені Түркістан маңы, ақын жанды, пысық адам болған. Ахметтін, туған жері
Түркістанға карасты Иугнәк деген қыстақ. Қазақтар ол жерді Жүгенек деп
атаған. Ахмет жас шағында араб, парсы тілін меңгерген білімді адам болған.
Жүгенекидің бізге жеткен шығармасы "Хақиқаттар хадисі"
немесе "Шындық сыйы", "Хақиқатта" адамгершілік, әділеттілік,
білімділік, ақыл-парасаттылық сияқты өнегелі тәлімдер дәріптеліп,
адамшылыққа жат іс-әрекет, мінез-құлықтар сыналады. Білім жөнінде,
тіл туралы, сақтық, әдептілік, дүнеқорлық, т. б. мәселер
туралы пікір қозғалады.
Ахмет Жүгенекидің "Хақиқаттар хадисі" - дидактикалық сарында жазылған,
адамгершілік жүйелерін уағыздайтын дастан 14 тарау, 235 беттен құралады.
Алғашқы тараулары аллаға, пайғамбарға, оның төрт сақабасына құлшылық етуден
басталады. Төртінші тарауда адамгершілігі зор, әділетті басшы, ақыл иесі,
дана, қайырымды шах дәріптеледі. Бесінші және сегізінші тарауларында
білімнің пайдасы түсіндіріледі, әділет үшін еңбек ету, тіліне сақ болып,
орынсыз сөз айтпай, басқаны жөнсіз тілдемей, сыйластықпен өмір
сүруді уағыздайды.
Кейінгі тарауларда ақыл, парасат дәріптеліп, дүниеқорлық,
мал жанды пендешілікті сынға алады. Опасыз, нәтижесіз бос өткен өмірге
қарсылық білдіреді. Ахмет Жүгенекидің, кітабы қазақ тілінде 1985 жылы
баспадан шықты.
Дастан мазмұны автордың баяндауы бойынша ашылады. Ақын оқиғаны
тізбектеп, бір-біріне ұштастыра жырлайды. Ақыл-өсиет, насихат, болжамдар
жасайды. Бақыт жолын табу үшін тәкаппарлықтан аулақ, кішіпейіл, жоқ-
жетімге, әлсізге қамқор болуды ұсынады. Ұят пен арды жоғары ұстау
білімділік, парасаттылық белгісі деп түйіндейді.
Ақын тілі бейнелі, шешендік тіркестер, халықтық мақал-мәтелдер жиі
ұшырайды. Теңеу, әсірелеу, салыстыру сияқты поэтикалык, тіл үлгілері көп
кездеседі.
АХМЕТ ИАССАУИ
XII ғасырда Оңтүстік Қазақстан облысы, Сайрам маңында өмір сүрген.
Әкесі Ибраһим сөз қадірін түсінетін білікті адам болған. Жастайынан жетім
қалып жоқшылық тақсіретін шеккен Ахмет туыстарының қолында тәрбиеленді.
Иассы қаласында өскендіктен сол қаланың атымен Иассауи атанады. Ахмет
Иассауи Бұхар қаласында діни білім алғаннан кейін Түркістанға келіп, сол
кезде Орта Азия мен Қазақстанға тарала бастаған мұсылман дінің уағыздауға
белсене кіріседі, сопылық жолды ұстанады.
Ахмет Иассауидің бүгінге жеткен шығармасы "Диуани хикмат" - (Даналық
жайындағы кітап) деп аталады. Бұл шығарма 4 томдық, өлеңмен жазылған жинақ.
Ахмет Иассауи бала күнінен бастап 63 жасқа дейінгі өмірін баян етеді,
көрген азабын, шеккен қайғысын тізеді, бұқара халыққа үстемдік жүргізуші
хандарды, бектерді, қазыларды сынайды, дүниенің жалғандығын айтады. Бұл
дүниенің өткіншілігін дәлелдеп, тағдырға сенуге уағыздайды. О дүниенің
мәңгілігін жырлайды. "Диуани хикматтан" қазақ халқының ежелгі мәдениетіне,
экономикасына қатысты бағалы деректер табуға болады.
Түркістан қаласына жерленген Ахмет Иассауидің басына XIV ғасырдың
аяғында Ақсақ Темір күмбез орнаттырды. Осы ескерткіш тобына мешіт, ісләм
дінін жырлаушы атақты ақынның кесенесі, салтанат орындары - Үлкен және Кіші
ақсарай, кітапхана, шаруашылық жайлары, құдық, халимхана (ас уй), қоймалар
кіреді. Қазандық деп аталатын бөлме ежелгі тайпалар өміріндегі қазанды
қасиет тұту дәстүрін бейнелесе, мешіт ісләм идеологиясының негізгі символы,
ал Үлкен және Кіші ақсарай - мемлекеттік мәселелерді шешетін ақсақалдар
алқасы мен қазылық, билік айтатын орын, кітапхана болса діни ағарту
орталығы.
Ахмет Иассауи ескерткішінің ені 46,5 м, ұзындығы 62,5 м. Осы құрылыстың
бір өзіне әр қилы мақсатқа пайдаланылатын 35 бөлме сыйып түр. Ішіне 60
шелек су сиятын, салмағы 2 тонна үлкен қазанда жұма мен дүйсенбі сайын 2,5
батпан бидай, 2 батпан ет пісірілетін (батпан 7-12 пұт болады). Тамақ
алыстан тәуеп ету үшін келген табынушыларға, софылар мен мүридтерге,
мүсәпірлерге, зікір салатын дәруіштерге үлестіріліп беріледі.
Күмбездің сыртқы набаты көк таспен қапталған. Дал ортасында Ахмет
Иассауидің құлпытасы орнатылған. Ол ақшыл жасыл, теңбіл түсті яшмамен
қапталған. Күлгін көк түсті әшекейлі қабырғалар мешітке ерекше көрік
береді. Әр жерде әсемдеу үшін жалатылған алтынның жалт-жұлт еткен қалдығы
көзге түседі.
ӘЛ-ФАРАБИ (870-950)
Қазақстан мен Орта Азияның ежелгі ойшылы Әбу Насыр әл-Фараби (толық аты
Насыр Мухаммед ибн Мұхаммед ибн Узлағ Тархани) қазіргі Түркістан
қаласына жақын жерде Арыс пен сырдария өзендерінің құйылысында
орналасқан (бұрын үлкен қамал боп, қазір аумақты қорған ретінде
сақталған) ежелгі Отырар (арабша Фараб) қаласында қыпшақ ұлысынан шыққан
әскер басшы Тархан Мұхаммед Узлағтың отбасында дүниеге келген Әбу Насыр
талапты, оқуға жетік болып, әкесінің де, ұстаз
тәрбиешілерінің де назарына ілінген. Зерек жас бастапқы тәрбие мектебін
абыроймен аяқтап, одан кейін өз бетімен ізденген. Оның бақытына бұл кезде
Отырарда бай кітапхана болған. Сол мүмкіншілікті жақсы
пайдаланған Әбу Насыр көптеген ғылым саласынан хабардар болып,
білімін жетілдіре түскен. Ғылым мен білімге әбден құмартқан ол ер
жеткен шағынан бастап бөтен елге саяхат шегеді. Фараби грек, араб
тілдерін үйреніп, сол тілдердегі ғылым табыстарын меңгеруге күш салады.
Бұхар, Самарқан, Шам, Мысыр, Александрия, т. б. шаһарларын, араб парсы
елдерін түгел аралайды. Заманындағы білімді деген ұстаздардан тәлім
алып, ғылым-мәдениет орталықтарында болады. Оқи, іздене келе өзінің
өмірін, бүкіл тіршілігін сол жолға бағыттауға бел буады. Дүние қызықтарының
бәрінен де бой тартады. Не мал жиып, дүние дәулетін танымай, не жар
сүйіп, бала қызығын көрмей өтеді. Халық аузында сақталған бір ауыз өлеңінде
ол өзінің өмір жолын былайша баяндайды:
"Кешір мені, туған жер, Кешірер мені, ұлыс-ұрпағы,
Сені артқа тастадым, Бақ, байлық, даңқ таппадым.

Кешір мені, туған ел, Кешірер мені, ар-ұжданым,
Жолды алые бастадым, Білім болды баққаным".
Ол ежелгі грек ғылымының небір жетістіктерін, әсіресе ойшыл
философтары мен математик, физик, астрономдары Пифагор, Архимед,
Аристотель, Евклид, Птоломей шығармаларын сол тілдің өзінде оқып
меңгерді. Араб халифаты мен Парсы еліне, Иранға аты әйгілі ғұламалар,
ойшылдар, математик ғалымдары шығармаларын, діни мәдениет қауымын танып
біледі. Музыка, поэзия саласында да өзіне нәр, білім берер орындарды
аралайды. Даңқты Александрия кітапханасынан іздегенін тауып, шөл басқандай
болады.

ӘБУ РАЙХАН БИРУНИ МУХАММЕД ИБН АХМЕД (973-1050)
Ежелгі Хорезмнің астанасы - Кият қаласының іргесіндегі ауылда туған
Бируни даңқты ғалым, астроном, математик, географ, геолог, философ,
филолог, тарихшы, этнограф, дәрігер және ақын болған. Ол ауыл арасында
сауатын ашып, өз бетімен ойлы адамдар еңбегін оқиды. 22 жасында әйгілі
ғалым ретінде танылған Бируни парсы, араб, грек, үнді тілдерін білген. Оның
ұшан-теңіз ғылыми мұрасының бірсыпырасы бізге жеткен жок,. Жалпы алғанда ол
150-ден астам кітап жазған. Бируни тұңғыш рет Жердің Күнді айналып
қозғалатыны жайында болжам айтты. Планеталардың қозғалу заңдылықтарын
анықтады. Оның еңбектері аса мұқият жүргізілген бақылау мен зерттеулерге
негізделіп жазылған. Хорезмді жаулап алған Ғазна сұлтаны Махмуд Бируниді
тұтқындап, 6 ай түрмеде ұстайды. Оған өзінің атағын шығаратын тарих жазуды
ұсынып, көп сыйлық тартады. Бірақ ғалым бұл сыйлықтарды алмайды. Махмуд
жайында кітап жазбайды. Шығармаларында сұлтанның саясатын, шалқыншылық
әрекетін айыптап отырады. Дәл осылай 33 жыл Ғазнада тұрған, кетуіне рұқсат
бермейді. Сөйтіп жүрсе де аса қажырлылықпен еңбак ете береді. Оның қолымен
жер глобусының пішіні жасалады және сол кездегі 600-ден астам қаланың
координаталары анықталады. Жердің мөлшерін есептеп шығарады. Бируки
дүниенің гелиоцентрлік жүйесін Коперниктен 500 жыл бұрын, денелердің жерге
тартылысын Галилейден және Ньютоннан 600 жыл бұрын айтқан. "Ежелгі
халықтардың хронологиясы", "Астрономиялық кілті", "Минералдардың сыбағалы
салмағын табу ережелері" Бирунидің атақты еңбектері болды.
Бируни шындық пен ақиқатқа қызмет ету, ғылым зор адамгершілікті талап
етеді деп жазды. Ол діни соқыр сенімге, халықтар арасындағы жауласушылықта
қарсы шығып, достық пен ынтымақты жақтады. Табиғаттану мәселелерінде
табанды материалист болды. Ол дүниенің тегі - материя үнемі қозғалыста және
өзгерісте болады деп ашып айтқан.
Ел билеушілері Бируниді өз жағына тартуға тырысты. Бірақ ол алтынға да,
күміске де қызыққан жоқ. "Күмістің қолдан кететінін, ғылымның мәңгі-бақи
қалатынын жұрт біледі. Мен ақындық өмірін негізге аламын да, мәңгі өшпес
ғылыми білімді ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.