Ұлыстардың құрылуы
Кіріспе
1. Ұлыстардың құрылуы.
2. Саяси және әлеуметтік құрылысы.
3. Жаулап алудың зардаптары.
Қолданылған әдебиеттер
1. Ұлыстардың құрылуы.
2. Саяси және әлеуметтік құрылысы.
3. Жаулап алудың зардаптары.
Қолданылған әдебиеттер
Отпен өртеп, қылышпен қырып, орасан зор империя құрған Шыңғыс-хан өзінін, төрт ұлының әрқайсысына үлес бөліп берді: кіші ұлы Төлей Шыңғыс-ханның негізгі жұртын - Монғолияның өзін, сондай-ақ монғолдың тұрақты 129 мың адамдық армиясының 101 мыңын алды. Монғолиядан батысқа қарай жаулап алынған ұлан-ғайыр аумақ үлкен ұлдарына бөлінді, бұл орайда олардың әрқайсысына тұрақты армиядан 4 мың адамнан бөлініп берілді. Шыңғыс-ханның үшінші ұлы Үгедейге Батыс Монғолия мен ұлысының орталығы орналасқан Жоғарғы Ертіс пен Тарбағатай аймағы қарайтын болды. Өзін ұлы хан деп жариялағаннан кейін (1228/29-1241) Үгедей Орхонда, Қарақорымда тұрды.
Шыңғыс-ханның екінші ұлы Шағатайдың иелігіндегі жерлер Оңтүстік Алтайдан Әмударияға дейінгі, «ұйғырлар өлкесінің шекарасынан Самарқанд пен Бұхараға дейінгі жерлерді», яғни Шығыс Түркістанды, Жетісу мен Мауаран-нахрдың денін қамтыды. Жамал Қаршидін деректері бойынша, Шағатай иеліктерінің негізгі бөлігін құраған елке Аларғу елі деп аталды; оның басты қаласы Алмалық болды. Шағатайдың жазғы ордасы Іле өзенінің алқабындағы Құяш деген жер болды. Оның мираскорларынын, ордасы, Жувейни деректері бойынша, түрікше Ұлығ-Иф (Ив) деген атпен, яғни «Үлкен үй», ал нумизматика деректері бойынша Орду әл-Азам деген атпен мәлім болған. Шағатай мен оның мирасқорлары иеліктерінің құрамына Балх және Хорасан өлкелері де кірді
Шыңғыс-ханның екінші ұлы Шағатайдың иелігіндегі жерлер Оңтүстік Алтайдан Әмударияға дейінгі, «ұйғырлар өлкесінің шекарасынан Самарқанд пен Бұхараға дейінгі жерлерді», яғни Шығыс Түркістанды, Жетісу мен Мауаран-нахрдың денін қамтыды. Жамал Қаршидін деректері бойынша, Шағатай иеліктерінің негізгі бөлігін құраған елке Аларғу елі деп аталды; оның басты қаласы Алмалық болды. Шағатайдың жазғы ордасы Іле өзенінің алқабындағы Құяш деген жер болды. Оның мираскорларынын, ордасы, Жувейни деректері бойынша, түрікше Ұлығ-Иф (Ив) деген атпен, яғни «Үлкен үй», ал нумизматика деректері бойынша Орду әл-Азам деген атпен мәлім болған. Шағатай мен оның мирасқорлары иеліктерінің құрамына Балх және Хорасан өлкелері де кірді
1. 7 сынып Қазақстан
2. 8 сынып. Қазақстан тарихы.
3. Қазақ ұлттық энциклопедиясы.
4. Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін.
5. Қазақстан тарихы. Әлібаев Мырзабеков.
2. 8 сынып. Қазақстан тарихы.
3. Қазақ ұлттық энциклопедиясы.
4. Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін.
5. Қазақстан тарихы. Әлібаев Мырзабеков.
Жоспары
Кіріспе
1. Ұлыстардың құрылуы.
2. Саяси және әлеуметтік құрылысы.
3. Жаулап алудың зардаптары.
Қолданылған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Отпен өртеп, қылышпен қырып, орасан зор империя құрған Шыңғыс-хан
өзінін, төрт ұлының әрқайсысына үлес бөліп берді: кіші ұлы Төлей Шыңғыс-
ханның негізгі жұртын - Монғолияның өзін, сондай-ақ монғолдың тұрақты 129
мың адамдық армиясының 101 мыңын алды. Монғолиядан батысқа қарай жаулап
алынған ұлан-ғайыр аумақ үлкен ұлдарына бөлінді, бұл орайда олардың
әрқайсысына тұрақты армиядан 4 мың адамнан бөлініп берілді. Шыңғыс-ханның
үшінші ұлы Үгедейге Батыс Монғолия мен ұлысының орталығы орналасқан Жоғарғы
Ертіс пен Тарбағатай аймағы қарайтын болды. Өзін ұлы хан деп жариялағаннан
кейін (122829-1241) Үгедей Орхонда, Қарақорымда тұрды.
Шыңғыс-ханның екінші ұлы Шағатайдың иелігіндегі жерлер Оңтүстік
Алтайдан Әмударияға дейінгі, ұйғырлар өлкесінің шекарасынан Самарқанд пен
Бұхараға дейінгі жерлерді, яғни Шығыс Түркістанды, Жетісу мен Мауаран-
нахрдың денін қамтыды. Жамал Қаршидін деректері бойынша, Шағатай
иеліктерінің негізгі бөлігін құраған елке Аларғу елі деп аталды; оның басты
қаласы Алмалық болды. Шағатайдың жазғы ордасы Іле өзенінің алқабындағы Құяш
деген жер болды. Оның мираскорларынын, ордасы, Жувейни деректері бойынша,
түрікше Ұлығ-Иф (Ив) деген атпен, яғни Үлкен үй, ал нумизматика деректері
бойынша Орду әл-Азам деген атпен мәлім болған. Шағатай мен оның
мирасқорлары иеліктерінің құрамына Балх және Хорасан өлкелері де кірді
1. ҰЛЫСТАРДЫҢ ҚҰРЫЛУЫ
Отпен өртеп, қылышпен қырып, орасан зор империя құрған Шыңғыс-хан
өзінін,төрт ұлының әрқайсысына үлес бөліп берді: кіші ұлы Төлей Шыңғыс-
ханның негізгі жұртын - Монғолияның өзін, сондай-ақ монғолдың тұрақты 129
мың адамдық армиясының 101 мыңын алды. Монғолиядан батысқа қарай жаулап
алынған ұлан-ғайыр аумақ үлкен ұлдарына бөлінді, бұл орайда олардың
әрқайсысына тұрақты армиядан 4 мың адамнан бөлініп берілді. Шыңғыс-ханның
үшінші ұлы Үгедейге Батыс Монғолия мен ұлысының орталығы орналасқан Жоғарғы
Ертіс пен Тарбағатай аймағы қарайтын болды. Өзін ұлы хан деп жариялағаннан
кейін (122829-1241) Үгедей Орхонда, Қарақорымда тұрды.
Шыңғыс-ханның екінші ұлы Шағатайдың иелігіндегі жерлер Оңтүстік
Алтайдан Әмударияға дейінгі, ұйғырлар өлкесінің шекарасынан Самарқанд пен
Бұхараға дейінгі жерлерді, яғни Шығыс Түркістанды, Жетісу мен Мауаран-
нахрдың денін қамтыды. Жамал Қаршидін деректері бойынша, Шағатай
иеліктерінің негізгі бөлігін құраған елке Аларғу елі деп аталды; оның басты
қаласы Алмалық болды. Шағатайдың жазғы ордасы Іле өзенінің алқабындағы Құяш
деген жер болды. Оның мираскорларынын, ордасы, Жувейни деректері бойынша,
түрікше Ұлығ-Иф (Ив) деген атпен, яғни Үлкен үй, ал нумизматика деректері
бойынша Орду әл-Азам деген атпен мәлім болған. Шағатай мен оның
мирасқорлары иеліктерінің құрамына Балх және Хорасан өлкелері де кірді.
Шыңғыс-ханнын үлкен ұлы Жошының үлесі Ертістен батысқа қарай және
Қойлықпен Хорезм шекарасынан Саксин мен Булгардың татар аттарының тұяғы
тиген жерлерге дейінгі ұшы-қиырсыз аймақты алып жатты, сөйтіп Жетісудың
солтүстік бөлігін және Төменгі Еділ бойына дейінгі жерді қоса бүкіл Шығыс
Дешті Қыпшақты қамтыды. Рашидад-Диннің деректеріне сәйкес, Жошының ордасы
Ертісте болған, бірақ басқа деректемелер бойынша ол Сарысуға жақынмаңда,
қыпшақтар елінде жерленген. Ертісте, Алакөл көлінің маңында, Плано
Карпинидін дәлелдеуі бойынша, ХІІІ ғасырдың орта шенінде Жошының баласы
Орда-Ежен (Орда-Ичен) тұрған. Алтын Орданың құрылуына байланысты Жошы
ұлысының саяси өмірінің орталығы Төменгі Еділге ауысты.
Сонымен Қазақстан аумағы монғолдың үш ұлысының құрамына: үлкен
(далалық) бөлігі — Жошы ұлысының құрамына, Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс
Қазақстан - Шағатай ұлысына, Жетісудың солтүстік-шығыс бөлігі -Үгедей
ұлысына кірді.
Шыңғыс-хан (1162-1227).
Шыңғыс-ханның тірі кезінде ұлдарына бөліп берген жерлер олар үшін тек
қана пайда көзі болды, бірақ империя басшысына бағынышты болып қала берді.
Ол өлгеннен кейін жағдай өзгерді. Монғол державасының ұлан-ғайыр кендігі,
ұлыстардың иелері тұрған жерлердің Орхондағы жалпы империя орталығынан
шалғайлығына байланысты жергілікті жерлердегі билік қана шын мәнінде билік
болып қалды. Үлестік жүйенің әулеттік бастамасы, ұлыстардағы іс жүзіндегі
биліктің Шыңғыс-ханның ұлдары ұрпақтарына ауысуы ұлыс қарауында елеулі
әскери күші бар Шыңғыс-хан ұрпақтарын өз әулеттерін толығымен дербес етіп
алуға, ал ұлыстарды тәуелсіз иеліктерге айналдыруға итермеледі. Ұлыс
билеушілерінің қолына біртіндеп бүкіл билік толығымен көшіп, империя
бірнеше дербес мемлекетке ыдырады. Оның ыдырауының негізгі себептері
халықбұқарасының монғол езгісіне қарсы күресі, көптеген елдер мен
халықтарды қарудың күшімен өзіне қаратып алған империяның іргесінің берік
еместігі, қырық құрау болып, үнемі жалғасқан өзара қырқыстар, экономикалық
байланыстардың мәдени-тарихи дәстүрлердін болмауы еді.
Шағатай ұлысы. Шағатай әкесі мен ағасы Жошы өлгеннен кейін хан
тұқымындағы үлкені ретінде зор беделге ие болды. 1228-1229 жылдары ол
Үгедейді ұлы хан деп жариялаған ханзадалардың басшысы болған еді. Ясыны,
биліктер мен қағидаларды, патшалықты сақтаудың амалдарын жетік білген
Шағатайдың билігі зор болғаны соншалықты, тіпті ұлы хан Үгедейдің өзі де
ағасынын мақұлдауынсыз қандай болса да маңызды шешімдер қабылдамайтын
болған. Ұлы ханның келісімі бойынша Шағатай тұңғыш баласы Мүтіген
балаларының үлкені Қара-Хулагуды өзінің мирасқоры етіп тағайындады. 1241
жылы Үгедей, одан кейін көп кешікпей Шағатай да елді. Монғол империясында
патшалар арасындағы бес жылға созылған дүрбелең кезең басталды. 1246 жылы
ғана құрылтайда Үгедейдің үлкен ұлы Күйік ұлы хан болып жарияланды.
Күйіктің бұйрығы бойынша Шағатай ұлысына Қара-Хулагудың орнына жаңа ханның
жақын досы Шағатайдың баласы Есу-Мөңке қойылды. Бірақ көп кешікпей Күйік
өлгеннен кейін (1248ж.) Үгедей мен Төлей ұрпақтарының арасында билік үшін
күрес басталды. Батыйдың қолдауымен 1251 жылы Төлейдің үлкен ұлы Меңке
империяның басшысы болып жарияланды.
Жаңа ұлы ханның билік басына келуі жазалаудан басталды; Шағатай мен
Үгедей тұқымынан шыққан ханзадалар Мөңкеге қарсы қастандық жасады деп
айыпталып өлтірілді немесе жер аударылды, сөйтіп Шағатай тұқымының мәні
біраз уақытқа дейін жоққа сайылды. Бірақ ұлыстар формальды түрде өмір сүре
берді: Күйіктің жесірі оның Емелдегі ордасында қалды, ал осының алдында
қайтыс болған Қара-Хулагудың жесірі Орқына ұлы ханның келісімімен Шағатай
ұлысының билеушісі болды. 1254 жылы ол Шағатай ұлысының әміршісі ретінде
ұлы хан Мөңкенің інісі Хулагудың Иранға бара жатқан әскерін Алмалықта қарсы
алды,
Іс жүзінде XIII ғасырдың ортасында импери І Төлей мен Жошы ұрпақтарының
арасында бөлісілген болатын. Ұлы хан Мөңке мен Жошы ұлысының басшысы
Батыйдың ықпалы жүретін шекаралар, Рубруктың дәлелдеуі бойынша, Талас пен
Шу өзендерінің арасындағы жазықта өткен. Сөйтіп Жетісу, XIII ғасырдың 50-
жылдарында ұлы ханға бағынған, ал Жошының үлесіне жатпайтын Мауараннахр
уақытша Жошы тұқымының ықлалына кірді.
XIII ғасырдың 60-жылдарында Монғолия империясының бірлігіне ақырғы
соққы берілді. 1259 жылы Мөңке елгеннен кейін оның екі інісі Арығ-Бұға мен
Құбылай арасында таққа отыру жолындағы күрестен туған өзара қырқысқан соғыс
басталды. 1260 жылы олардың екеуі де бір мезгілде ұлы хан деп жарияланды.
Екі хан да Шығыс Түркістанды, Жетісуды және Орта Азияны өздеріне
бағындырып алуға ниеттенді. Құбылай Жетісуға өзінің қойған адамы Шағатай
ұрпағы Әбішкені (Мүтігеннің немересі) Шағатай ұлысында билікті алу үшін
жіберді, алайда жол бойында Әбішкені Арығ-Бұғаның жауынгерлері қолға
түсіріп, өлтірді. Арығ-Бұға өз кезегінде Шағатайдың немересі Алғұйды
Шағатай ұлысының патшасы боласың және сол маңдарды Кұбылай ханның
әскерлерінен және [Шағатай] үйінің әскерлерінен қорғайсың деген жарлық
беріп батысқа жіберді.
Алғұй қысқа мерзім ішінде атасының иелігінде болған жерлердің бәрін өз
билігіне бағындырды. Жошы ұрпағы Берке ханнан Отырарды жеңіп алып, ол бұрын
Алтын Ордаға кірген Хорезм мен Ауғанстанның солтүстік бөлігін де басып
алады. Бастапқыда ол Арығ-Бұғаның атынан қимылдап, кейіннен одан бөлініп
кетті. 1264 жылы Арығ-Бұғаны Құбылай талқандап, империя ханы болып
жарияланды. Батыстағы ұлыстар оған бағынбады: Ирандағы Хулагу, Жошы
иеліктеріндегі Берке, Алғұй және содан кейін Шағатай ұлысындағы Хайду іс
жүзінде тәуелсіз әміршілер болды.
Алғұй өлгеннен кейін Шағатай ұлысындағы саяси жағдай тағы да
шиеленісті. Талас-тартыстар салдарынан билік Шағатай ұрпағынан Үгедей
ұрпағына, оның Берке хан қолдаған немересі Хайдудың қолына көшеді.
Шағатай мемлекеті. Хайду тұсында Шыңғыс ұрпақтарының Орта Азиядағы
мемлекеті біржола қалыптасты. 1269 жылдың көктемінде Талас жағасында
құрылтай болып, онда ұлы ханның иеліктеріне тәуелсіз Хайду билеген (1269-
1301) мемлекет жарияланды. Жаңа мемлекеттің жері соғыстардағы табыстарға
немесе жеңілістерге байланысты біресе кеңейіп, біресе тарылып отырды. Оған
Оңтүстік Қазақстанның Жент пен Үзкент жазираларын қоса алғанда Сырдария
бойындағы жерлері мен Жетісу кірді. Шығыс Түркістанда бұрын Шағатай
ұрпақтарына қараған аумақтың бір белігі Құбылай иелігіне көшті. Хайдудың
үлкен ұлы және оның Орта Азиядағы тағын алған Шапардың Емелде - өзінің ата
бабасының иеленген жерлерінде хан болып жариялануына қарағанда, Үгедей мен
Шағатай ұрпағы ұлыстарының арасындағы шекаралар анық белгіленбеген.
XIV ғасырдың басында Шағатай әулетінің Орта Азиядағы және Жетісудағы
рөлі қалпына келді. Хайлу өлгеннен кейін көп кешікпей, 1306-1307 жылдар
шамасында мемлекеттегі билік Барақ ханның баласы, Шағатайдың шөбересі
Туваға (Дуваға) ауысты. В. В. Бартольдтің бағалауы бойынша ол Шағатай
державасының негізін салушы болған.
Шыңғыс-ханның тұсында-ақ монғол феодалдарының арасында қарама-қарсы екі
саяси бағыт байқалған еді. Біріншісі жаулап алушылардың көшпелі тұрмыс пен
қырдағы патриархаттық дәстүрлерді сақтауын, бағындырылған елдердің халқын
қырып жіберуге дейін аяусыз, жыртқыштықпен тонауын және жаулап алынған
аумақтарды мал жайылымына айналдыруды жақтады. Екінші бағыттың өкілдері
жергілікті феодалдық үстем тапқа, жаулап алынған отырықшы-егіншілікпен
айналысатын елдердің дәстүріне сүйене отырып, хан билігі күшті мемлекет
құру мақсатын көздеді. Бірінші бағытты неғұрлым табандылықпен жүргізушілер
Шыңғыс-хан, ал оның ұрпақтарынан -Шағатай мен Күйік (1246-1248) болды,
оларды Шағатай ұлысының әміршілері, Орқына-хатун, Барақ хан және басқалары
қолдады.
Үгедей (122829-1241), Менке (1251-1259) хандар және ұлыс ханы Жошы
орталықта күшті билік болуын және тізе бүккен халықтармен қатынастарды
біраз ретке келтіруді жақтады. Сөйтіп, аталған екі бағыт өкілдерінің
арасындағы тартыстың мәні жаулап алынған аумақтардағы халықты қанау
әдістері туралы мәселеге, сондай-ақ бағындырылған елдердің феодалдық үстем
тобымен жақындасу туралы, олардың феодалдық мемлекеттілігін, идеологиясын
және мәдени дәстүрлерін қабылдау туралы мәселеге келіп тірелді.
Экономикалық күйзеліс, Монғол империясының, оның ішінде Шағатай
ұрпақтары мемлекетінің ыдырауы қалайда екінші әдісті таңдап алуды өктем
талап етті. XIV ғасырда Шағатай ұлысы хандарының іс-әрекетінде орталықтану
және Мауараннахр халқымен жақындасу жағына қарай бетбұрыс айқындала түсті.
Бұл тұрғыда Туваның баласы Кебек хан (1318-1326) неғұрлым елеулі қадам
жасады. Көшпелі дәстүрлерден қол үзіп, ол Іле аңғарынан Мауаран-нахрға
қоныс аударды, кейбір қалаларды қалпына келтіруге жәрдемдесті. Ол ақша
реформасын жүргізді, ұлысты басқару жүйесін едәуір өзгерткен әкімшілік
реформасын да жүргізген сол деп ұйғарылады.
Жошы ұлысы. Қазақстан Алтын Орданың құрамында. Шыңғыс-ханның үлкен ұлы
Жошы өз ұлысын тәуелсіз мемлекет етуге күш салды; 1227 жылғы қыста оның
өлуі ғана әкесі екеуінің арасындағы соғысқа кедергі болған еді. Жошының
мирасқоры оның ұлы Батый болды. Батый қолының Руське және Еділден батысқа
қарайғы басқа да жерлерге жасаған қанды жорықтары Жошы ұлысын Алтайдан
Дунайға дейінгі байтақ өлкені алып жаткан, орталығы Төменгі Еділде
орналасқан ұлан-байтақ мемлекетке айналдырылды. Тарихи әдебиетте бұл
мемлекеттің Алтын Орда деген атауы орнықты. Алтын Орданың астанасы Сарай-
Бату (қазіргі Астрахань маңында) болды, кейінірек астана Сарай-Беркеге Еділ
бойымен (Сарай-Батудан жоғарырақ) көшірілді.
Алтын Орда ұғымы біртекті емес: бір жағдайда Алтын Орда деп Батый мен
оның мирасқоры Беркенің жеке иелігіндегі жерлерді, яғни Төменгі Еділ бойы
мен Солтүстік Кавказ, ал енді бір орайда түгелдей Жошы ұлысы айтылады.
Батый (1227-1255) зор беделге ие болды және іс жүзінде империяны өзінің
қолдауымен таққа отырған ұлы хан Меңкемен бірге биледі. Алайда Батый да,
оның мирасқорлары да Алтын Орданың тағында біртұтас мемлекетті басқа-
рушылар болмады. Жошы ұлысы үлестерге-оның көптеген ұлдарының ұлыстарына
ыдырады. Өз кезегінде Алтын Ордада ұлыс жүйесі қалыптасты. Әбілғазыда (XVII
ғ.) деректемеге сүйенбей келтірілген аңыз бойынша Батый ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1. Ұлыстардың құрылуы.
2. Саяси және әлеуметтік құрылысы.
3. Жаулап алудың зардаптары.
Қолданылған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Отпен өртеп, қылышпен қырып, орасан зор империя құрған Шыңғыс-хан
өзінін, төрт ұлының әрқайсысына үлес бөліп берді: кіші ұлы Төлей Шыңғыс-
ханның негізгі жұртын - Монғолияның өзін, сондай-ақ монғолдың тұрақты 129
мың адамдық армиясының 101 мыңын алды. Монғолиядан батысқа қарай жаулап
алынған ұлан-ғайыр аумақ үлкен ұлдарына бөлінді, бұл орайда олардың
әрқайсысына тұрақты армиядан 4 мың адамнан бөлініп берілді. Шыңғыс-ханның
үшінші ұлы Үгедейге Батыс Монғолия мен ұлысының орталығы орналасқан Жоғарғы
Ертіс пен Тарбағатай аймағы қарайтын болды. Өзін ұлы хан деп жариялағаннан
кейін (122829-1241) Үгедей Орхонда, Қарақорымда тұрды.
Шыңғыс-ханның екінші ұлы Шағатайдың иелігіндегі жерлер Оңтүстік
Алтайдан Әмударияға дейінгі, ұйғырлар өлкесінің шекарасынан Самарқанд пен
Бұхараға дейінгі жерлерді, яғни Шығыс Түркістанды, Жетісу мен Мауаран-
нахрдың денін қамтыды. Жамал Қаршидін деректері бойынша, Шағатай
иеліктерінің негізгі бөлігін құраған елке Аларғу елі деп аталды; оның басты
қаласы Алмалық болды. Шағатайдың жазғы ордасы Іле өзенінің алқабындағы Құяш
деген жер болды. Оның мираскорларынын, ордасы, Жувейни деректері бойынша,
түрікше Ұлығ-Иф (Ив) деген атпен, яғни Үлкен үй, ал нумизматика деректері
бойынша Орду әл-Азам деген атпен мәлім болған. Шағатай мен оның
мирасқорлары иеліктерінің құрамына Балх және Хорасан өлкелері де кірді
1. ҰЛЫСТАРДЫҢ ҚҰРЫЛУЫ
Отпен өртеп, қылышпен қырып, орасан зор империя құрған Шыңғыс-хан
өзінін,төрт ұлының әрқайсысына үлес бөліп берді: кіші ұлы Төлей Шыңғыс-
ханның негізгі жұртын - Монғолияның өзін, сондай-ақ монғолдың тұрақты 129
мың адамдық армиясының 101 мыңын алды. Монғолиядан батысқа қарай жаулап
алынған ұлан-ғайыр аумақ үлкен ұлдарына бөлінді, бұл орайда олардың
әрқайсысына тұрақты армиядан 4 мың адамнан бөлініп берілді. Шыңғыс-ханның
үшінші ұлы Үгедейге Батыс Монғолия мен ұлысының орталығы орналасқан Жоғарғы
Ертіс пен Тарбағатай аймағы қарайтын болды. Өзін ұлы хан деп жариялағаннан
кейін (122829-1241) Үгедей Орхонда, Қарақорымда тұрды.
Шыңғыс-ханның екінші ұлы Шағатайдың иелігіндегі жерлер Оңтүстік
Алтайдан Әмударияға дейінгі, ұйғырлар өлкесінің шекарасынан Самарқанд пен
Бұхараға дейінгі жерлерді, яғни Шығыс Түркістанды, Жетісу мен Мауаран-
нахрдың денін қамтыды. Жамал Қаршидін деректері бойынша, Шағатай
иеліктерінің негізгі бөлігін құраған елке Аларғу елі деп аталды; оның басты
қаласы Алмалық болды. Шағатайдың жазғы ордасы Іле өзенінің алқабындағы Құяш
деген жер болды. Оның мираскорларынын, ордасы, Жувейни деректері бойынша,
түрікше Ұлығ-Иф (Ив) деген атпен, яғни Үлкен үй, ал нумизматика деректері
бойынша Орду әл-Азам деген атпен мәлім болған. Шағатай мен оның
мирасқорлары иеліктерінің құрамына Балх және Хорасан өлкелері де кірді.
Шыңғыс-ханнын үлкен ұлы Жошының үлесі Ертістен батысқа қарай және
Қойлықпен Хорезм шекарасынан Саксин мен Булгардың татар аттарының тұяғы
тиген жерлерге дейінгі ұшы-қиырсыз аймақты алып жатты, сөйтіп Жетісудың
солтүстік бөлігін және Төменгі Еділ бойына дейінгі жерді қоса бүкіл Шығыс
Дешті Қыпшақты қамтыды. Рашидад-Диннің деректеріне сәйкес, Жошының ордасы
Ертісте болған, бірақ басқа деректемелер бойынша ол Сарысуға жақынмаңда,
қыпшақтар елінде жерленген. Ертісте, Алакөл көлінің маңында, Плано
Карпинидін дәлелдеуі бойынша, ХІІІ ғасырдың орта шенінде Жошының баласы
Орда-Ежен (Орда-Ичен) тұрған. Алтын Орданың құрылуына байланысты Жошы
ұлысының саяси өмірінің орталығы Төменгі Еділге ауысты.
Сонымен Қазақстан аумағы монғолдың үш ұлысының құрамына: үлкен
(далалық) бөлігі — Жошы ұлысының құрамына, Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс
Қазақстан - Шағатай ұлысына, Жетісудың солтүстік-шығыс бөлігі -Үгедей
ұлысына кірді.
Шыңғыс-хан (1162-1227).
Шыңғыс-ханның тірі кезінде ұлдарына бөліп берген жерлер олар үшін тек
қана пайда көзі болды, бірақ империя басшысына бағынышты болып қала берді.
Ол өлгеннен кейін жағдай өзгерді. Монғол державасының ұлан-ғайыр кендігі,
ұлыстардың иелері тұрған жерлердің Орхондағы жалпы империя орталығынан
шалғайлығына байланысты жергілікті жерлердегі билік қана шын мәнінде билік
болып қалды. Үлестік жүйенің әулеттік бастамасы, ұлыстардағы іс жүзіндегі
биліктің Шыңғыс-ханның ұлдары ұрпақтарына ауысуы ұлыс қарауында елеулі
әскери күші бар Шыңғыс-хан ұрпақтарын өз әулеттерін толығымен дербес етіп
алуға, ал ұлыстарды тәуелсіз иеліктерге айналдыруға итермеледі. Ұлыс
билеушілерінің қолына біртіндеп бүкіл билік толығымен көшіп, империя
бірнеше дербес мемлекетке ыдырады. Оның ыдырауының негізгі себептері
халықбұқарасының монғол езгісіне қарсы күресі, көптеген елдер мен
халықтарды қарудың күшімен өзіне қаратып алған империяның іргесінің берік
еместігі, қырық құрау болып, үнемі жалғасқан өзара қырқыстар, экономикалық
байланыстардың мәдени-тарихи дәстүрлердін болмауы еді.
Шағатай ұлысы. Шағатай әкесі мен ағасы Жошы өлгеннен кейін хан
тұқымындағы үлкені ретінде зор беделге ие болды. 1228-1229 жылдары ол
Үгедейді ұлы хан деп жариялаған ханзадалардың басшысы болған еді. Ясыны,
биліктер мен қағидаларды, патшалықты сақтаудың амалдарын жетік білген
Шағатайдың билігі зор болғаны соншалықты, тіпті ұлы хан Үгедейдің өзі де
ағасынын мақұлдауынсыз қандай болса да маңызды шешімдер қабылдамайтын
болған. Ұлы ханның келісімі бойынша Шағатай тұңғыш баласы Мүтіген
балаларының үлкені Қара-Хулагуды өзінің мирасқоры етіп тағайындады. 1241
жылы Үгедей, одан кейін көп кешікпей Шағатай да елді. Монғол империясында
патшалар арасындағы бес жылға созылған дүрбелең кезең басталды. 1246 жылы
ғана құрылтайда Үгедейдің үлкен ұлы Күйік ұлы хан болып жарияланды.
Күйіктің бұйрығы бойынша Шағатай ұлысына Қара-Хулагудың орнына жаңа ханның
жақын досы Шағатайдың баласы Есу-Мөңке қойылды. Бірақ көп кешікпей Күйік
өлгеннен кейін (1248ж.) Үгедей мен Төлей ұрпақтарының арасында билік үшін
күрес басталды. Батыйдың қолдауымен 1251 жылы Төлейдің үлкен ұлы Меңке
империяның басшысы болып жарияланды.
Жаңа ұлы ханның билік басына келуі жазалаудан басталды; Шағатай мен
Үгедей тұқымынан шыққан ханзадалар Мөңкеге қарсы қастандық жасады деп
айыпталып өлтірілді немесе жер аударылды, сөйтіп Шағатай тұқымының мәні
біраз уақытқа дейін жоққа сайылды. Бірақ ұлыстар формальды түрде өмір сүре
берді: Күйіктің жесірі оның Емелдегі ордасында қалды, ал осының алдында
қайтыс болған Қара-Хулагудың жесірі Орқына ұлы ханның келісімімен Шағатай
ұлысының билеушісі болды. 1254 жылы ол Шағатай ұлысының әміршісі ретінде
ұлы хан Мөңкенің інісі Хулагудың Иранға бара жатқан әскерін Алмалықта қарсы
алды,
Іс жүзінде XIII ғасырдың ортасында импери І Төлей мен Жошы ұрпақтарының
арасында бөлісілген болатын. Ұлы хан Мөңке мен Жошы ұлысының басшысы
Батыйдың ықпалы жүретін шекаралар, Рубруктың дәлелдеуі бойынша, Талас пен
Шу өзендерінің арасындағы жазықта өткен. Сөйтіп Жетісу, XIII ғасырдың 50-
жылдарында ұлы ханға бағынған, ал Жошының үлесіне жатпайтын Мауараннахр
уақытша Жошы тұқымының ықлалына кірді.
XIII ғасырдың 60-жылдарында Монғолия империясының бірлігіне ақырғы
соққы берілді. 1259 жылы Мөңке елгеннен кейін оның екі інісі Арығ-Бұға мен
Құбылай арасында таққа отыру жолындағы күрестен туған өзара қырқысқан соғыс
басталды. 1260 жылы олардың екеуі де бір мезгілде ұлы хан деп жарияланды.
Екі хан да Шығыс Түркістанды, Жетісуды және Орта Азияны өздеріне
бағындырып алуға ниеттенді. Құбылай Жетісуға өзінің қойған адамы Шағатай
ұрпағы Әбішкені (Мүтігеннің немересі) Шағатай ұлысында билікті алу үшін
жіберді, алайда жол бойында Әбішкені Арығ-Бұғаның жауынгерлері қолға
түсіріп, өлтірді. Арығ-Бұға өз кезегінде Шағатайдың немересі Алғұйды
Шағатай ұлысының патшасы боласың және сол маңдарды Кұбылай ханның
әскерлерінен және [Шағатай] үйінің әскерлерінен қорғайсың деген жарлық
беріп батысқа жіберді.
Алғұй қысқа мерзім ішінде атасының иелігінде болған жерлердің бәрін өз
билігіне бағындырды. Жошы ұрпағы Берке ханнан Отырарды жеңіп алып, ол бұрын
Алтын Ордаға кірген Хорезм мен Ауғанстанның солтүстік бөлігін де басып
алады. Бастапқыда ол Арығ-Бұғаның атынан қимылдап, кейіннен одан бөлініп
кетті. 1264 жылы Арығ-Бұғаны Құбылай талқандап, империя ханы болып
жарияланды. Батыстағы ұлыстар оған бағынбады: Ирандағы Хулагу, Жошы
иеліктеріндегі Берке, Алғұй және содан кейін Шағатай ұлысындағы Хайду іс
жүзінде тәуелсіз әміршілер болды.
Алғұй өлгеннен кейін Шағатай ұлысындағы саяси жағдай тағы да
шиеленісті. Талас-тартыстар салдарынан билік Шағатай ұрпағынан Үгедей
ұрпағына, оның Берке хан қолдаған немересі Хайдудың қолына көшеді.
Шағатай мемлекеті. Хайду тұсында Шыңғыс ұрпақтарының Орта Азиядағы
мемлекеті біржола қалыптасты. 1269 жылдың көктемінде Талас жағасында
құрылтай болып, онда ұлы ханның иеліктеріне тәуелсіз Хайду билеген (1269-
1301) мемлекет жарияланды. Жаңа мемлекеттің жері соғыстардағы табыстарға
немесе жеңілістерге байланысты біресе кеңейіп, біресе тарылып отырды. Оған
Оңтүстік Қазақстанның Жент пен Үзкент жазираларын қоса алғанда Сырдария
бойындағы жерлері мен Жетісу кірді. Шығыс Түркістанда бұрын Шағатай
ұрпақтарына қараған аумақтың бір белігі Құбылай иелігіне көшті. Хайдудың
үлкен ұлы және оның Орта Азиядағы тағын алған Шапардың Емелде - өзінің ата
бабасының иеленген жерлерінде хан болып жариялануына қарағанда, Үгедей мен
Шағатай ұрпағы ұлыстарының арасындағы шекаралар анық белгіленбеген.
XIV ғасырдың басында Шағатай әулетінің Орта Азиядағы және Жетісудағы
рөлі қалпына келді. Хайлу өлгеннен кейін көп кешікпей, 1306-1307 жылдар
шамасында мемлекеттегі билік Барақ ханның баласы, Шағатайдың шөбересі
Туваға (Дуваға) ауысты. В. В. Бартольдтің бағалауы бойынша ол Шағатай
державасының негізін салушы болған.
Шыңғыс-ханның тұсында-ақ монғол феодалдарының арасында қарама-қарсы екі
саяси бағыт байқалған еді. Біріншісі жаулап алушылардың көшпелі тұрмыс пен
қырдағы патриархаттық дәстүрлерді сақтауын, бағындырылған елдердің халқын
қырып жіберуге дейін аяусыз, жыртқыштықпен тонауын және жаулап алынған
аумақтарды мал жайылымына айналдыруды жақтады. Екінші бағыттың өкілдері
жергілікті феодалдық үстем тапқа, жаулап алынған отырықшы-егіншілікпен
айналысатын елдердің дәстүріне сүйене отырып, хан билігі күшті мемлекет
құру мақсатын көздеді. Бірінші бағытты неғұрлым табандылықпен жүргізушілер
Шыңғыс-хан, ал оның ұрпақтарынан -Шағатай мен Күйік (1246-1248) болды,
оларды Шағатай ұлысының әміршілері, Орқына-хатун, Барақ хан және басқалары
қолдады.
Үгедей (122829-1241), Менке (1251-1259) хандар және ұлыс ханы Жошы
орталықта күшті билік болуын және тізе бүккен халықтармен қатынастарды
біраз ретке келтіруді жақтады. Сөйтіп, аталған екі бағыт өкілдерінің
арасындағы тартыстың мәні жаулап алынған аумақтардағы халықты қанау
әдістері туралы мәселеге, сондай-ақ бағындырылған елдердің феодалдық үстем
тобымен жақындасу туралы, олардың феодалдық мемлекеттілігін, идеологиясын
және мәдени дәстүрлерін қабылдау туралы мәселеге келіп тірелді.
Экономикалық күйзеліс, Монғол империясының, оның ішінде Шағатай
ұрпақтары мемлекетінің ыдырауы қалайда екінші әдісті таңдап алуды өктем
талап етті. XIV ғасырда Шағатай ұлысы хандарының іс-әрекетінде орталықтану
және Мауараннахр халқымен жақындасу жағына қарай бетбұрыс айқындала түсті.
Бұл тұрғыда Туваның баласы Кебек хан (1318-1326) неғұрлым елеулі қадам
жасады. Көшпелі дәстүрлерден қол үзіп, ол Іле аңғарынан Мауаран-нахрға
қоныс аударды, кейбір қалаларды қалпына келтіруге жәрдемдесті. Ол ақша
реформасын жүргізді, ұлысты басқару жүйесін едәуір өзгерткен әкімшілік
реформасын да жүргізген сол деп ұйғарылады.
Жошы ұлысы. Қазақстан Алтын Орданың құрамында. Шыңғыс-ханның үлкен ұлы
Жошы өз ұлысын тәуелсіз мемлекет етуге күш салды; 1227 жылғы қыста оның
өлуі ғана әкесі екеуінің арасындағы соғысқа кедергі болған еді. Жошының
мирасқоры оның ұлы Батый болды. Батый қолының Руське және Еділден батысқа
қарайғы басқа да жерлерге жасаған қанды жорықтары Жошы ұлысын Алтайдан
Дунайға дейінгі байтақ өлкені алып жаткан, орталығы Төменгі Еділде
орналасқан ұлан-байтақ мемлекетке айналдырылды. Тарихи әдебиетте бұл
мемлекеттің Алтын Орда деген атауы орнықты. Алтын Орданың астанасы Сарай-
Бату (қазіргі Астрахань маңында) болды, кейінірек астана Сарай-Беркеге Еділ
бойымен (Сарай-Батудан жоғарырақ) көшірілді.
Алтын Орда ұғымы біртекті емес: бір жағдайда Алтын Орда деп Батый мен
оның мирасқоры Беркенің жеке иелігіндегі жерлерді, яғни Төменгі Еділ бойы
мен Солтүстік Кавказ, ал енді бір орайда түгелдей Жошы ұлысы айтылады.
Батый (1227-1255) зор беделге ие болды және іс жүзінде империяны өзінің
қолдауымен таққа отырған ұлы хан Меңкемен бірге биледі. Алайда Батый да,
оның мирасқорлары да Алтын Орданың тағында біртұтас мемлекетті басқа-
рушылар болмады. Жошы ұлысы үлестерге-оның көптеген ұлдарының ұлыстарына
ыдырады. Өз кезегінде Алтын Ордада ұлыс жүйесі қалыптасты. Әбілғазыда (XVII
ғ.) деректемеге сүйенбей келтірілген аңыз бойынша Батый ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz