XХ ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының ұлттық мемлекеттілік үшін идеалдық күресі

Сіз бен біз қазір өзге мемлекеттермен терезесі тең, тәуелсіз, егемен Қазақстан мемлекетінің азаматтарымыз! Осындай ұлан-ғайыр территорияны бізге «найзаның ұшымен», «білектің күшімен» «қанаттыға қақтырмай», «тұмсықтыға шоқыттырмай» аманат етіп қалдырған ата-бабаларымыздың еңбегі ұшаң-теңіз!
Қазіргі таңдағы қазақ халқының ұлттық жаңғыру, дербес мемлекет ретінде қалыптасуын және Қазақстан Республикасының дүние жүзілік даму процесінде алатын орнын айқындауын, сондай-ақ оның өткен тарихын жан-жақты оқып-үйрену мен зерттеудің қажеттігі арта түсуде. Қазақстан Республикасы халықаралық қауымдастық мойындаған ұлттық зайырлы және құқықтық мемлекет дәрежесіне қалыптасуы, қазақ халқының ғасырлар бойынғы отыршылдық пен тоталитарлық жүйеге қарсы жүргізген ұлт-азаттық күресі, ұлттық мемлекеттікке бағытталған күрес нәтижесінде болды. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақтың бүкіл тарихы – бірігу тарихы, тұтастану тарихы» /1/ деген пікірін белгілі дәрежеде, әрине мемлекеттікті гуманистік, демократиялық құндылық ретінде бағалау деп ұғынуға болады.
Ұлттық тәуелсіздік күресінің барысында күресінің барысында пайда болған Алашорда үкіметі мен Түркістан (Қоқан) автономиясы ұлт зиялыларының ұлттық мемлекеттілікті жаңғыртудағы күресінің нәтижесі болды. Себебі кеңстік әкімшіл-әміршіл жүйе негізінде қалыптасқан тарих ғылымы ел өміріндегі елеулі оқиғалар мен фактілерді көп жағдайларда біржақты етіп көрсетіп, ақиқатты бұрмалап, жаңсақ көзқарастарға негізделген теориялық тұжырымдамалардың пайда болуы мен орнығуына жол ашты. Осыған байланысты тарихи процестерді ақиқаттан алшақ, таптық, партиялық тұрғыдан баяндап, оған маркстік-лениндік методология негізінде баға беру, нақты тарихи оқиғалардың қасіреті мен зардаптарын жасырып қалу сияқты зерттеу тәсілдері орын алды.
ХIX ғасырдың екінші жартысы – XX ғасырдың басында Ресей империясы мен оның отаршыл аппараты қазақ халқы санасынан тәуелсіз мемлекет құру идеясын біржолата өшіруге тырысып бақты. Ол үшін асқан қаталдықпен орындалған жазалау шараларынан бастап, заң жүзінде қазақтардың азаматтық құқықтарын шектейтін құжаттарға дейін отаршылдық идеясына бағындырылып, ұлттық мемлекеттілік институтының кез келген көрінісі жойылып отырды. Сол себепті ғасыр соңында хандық билік институтының белгілері жоғалып, оның орнына отарлау аппаратының көп сатылы шенеуніктік құрылымынан тұратын империялық әкімшілік билік орнықты.

1. XIX ғасырдағы қазақ мемлекеттігінің жағдайы және оның мәселесі // Егеменді Қазақстанның әлеуметтік-мәдени және саяси-құқықтық мәселелері. Республикалық ғылыми-теориялық конференция материалдары.-Алматы: ҚазМЗА, 2000. 108-118 бб.
2. Байтұрсынов А. Ақ жол. А., 1991, 19-б.
3. Байтұрсынов А. Сонда, 19-б.
4. ҚР ОМА, 64-қ., 1-т., 5832-іс, 83-б.
5. Бұл да сонда, 87-б.
6. ҚР ОМА, 64-қ., 1-т., 5832-іс, 93-б.
7. Жетісу облысындағы қырғыз-қазақ жайы // «Қазақ», 1917, №254.
8. Ата қонысынан айырылған қазақ жайы // «Қазақ», 1916, №179; Жер мәселесі // «Қазақ», 1914, №67.
9. Сырдария облысының қазағына // «Қазақ», 1917, №255.
10. Би һәм билік туралы // «Қазақ», 1914, №65.
11. «Алаш» не сөз? // «Қазақ», 1913, №15.
12. Ата-бабасынан бері кеңшілікті сүйе келген қазақ жұртына // «Алаш», 1917, №17.
13. Жоғалсын Романовтар // «Алащ», 1917, №15; Қандай үкімет құлады? // «Алаш»... 1917, №14.
14. Жасасын, Алаш, жасасын! // «Сарыарқа», 1918, №28.
15. Алаш автономиясы // «Сарыарқа», 1918, №28; Мемлекет күйі // «Сарыарқа», 1917, №22.
16. Алаш-Орда. Сборник документов. Сост. Н.Мартыненко. А., 1997, 282-б.
17. П.Галузоның «Вооружение русских переселенцев в Средней Азии» кітабынан. Ташкент, 1926, 11-б.
18. «Қазақ», 1913, №23, 23-шілде.
19. «Қазақ», 1914, №74, 17-тамыз.
20. Өзбекұлы С. Барлыбек Сыртанов. А., 1995, 35-б.
21. «Семипалатинский листок», 1905, 8-желтоқсан.
22. «Семипалатинский листок», 1906, 17-шілде.
23. Политическая жизнь русских мусульман до Февральской революции. Оксфорд, 1987, 55-б.; Озғанбай Ө. Ресей Мемлекеттік Думасы және Қазақстан, 140-б.
24. Государственная Дума. Указатель и стенографический отчет. 2-й созыв. СПб., 1907, 27-33-б.
25. «Қазақ», 1917, №226, 22-сәуір.
26. Сонда, №234, 24-маусым.