Тергеулік куәландыру
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.6
1 тарау. Тергеулік куәландырудың түсінігі, тактикалық криминалистикалық және процессуалдық ережелері
1.1. Тергеулік куәландырудың түсінігі, маңызы және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7.16
1.2. Тексеру тактикасының жалпы процессуалдық және тактикалық . криминалистикалық ережелері ... ... ... ... ... ... ... 17.24
2 тарау. Тергеу әрекетін жүргізуге дайындық
2.1. Оқиға болған жерді қарау тактикасы ... ... ... ... ... ... ...25.45
2.2. Тергеу әрекетін жүргізуге дайындық шаралары ... ... 46.55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56.57
Пайдаланылған нормативтік актілер мен әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58.59
1 тарау. Тергеулік куәландырудың түсінігі, тактикалық криминалистикалық және процессуалдық ережелері
1.1. Тергеулік куәландырудың түсінігі, маңызы және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7.16
1.2. Тексеру тактикасының жалпы процессуалдық және тактикалық . криминалистикалық ережелері ... ... ... ... ... ... ... 17.24
2 тарау. Тергеу әрекетін жүргізуге дайындық
2.1. Оқиға болған жерді қарау тактикасы ... ... ... ... ... ... ...25.45
2.2. Тергеу әрекетін жүргізуге дайындық шаралары ... ... 46.55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56.57
Пайдаланылған нормативтік актілер мен әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58.59
Диплом жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасы 1991 жылдан бастан өзінің Егемендігін алып, Тәуелсіз мемлекетке айналды. Егемендік алған соң, Мемлекетіміз нарықтық экономикаға көшіп, қоғамның әлеуенттік-экономикалық, мәдени, құқықтық бағыттарда біршама іс-шаралар орындала бастады. Осыған байланысты 1998 жылдың қаңтар айынан бастап Қазақстан Республикасының жаңа қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу кодексі қолданылысқа енгізілді. Бұл кодекстер осы заманның талаптарына сәйкес жасалынып, қазіргі таңның талаптарына жауап берді.
Елбасымыздың, 6 ақпан 2008 жылғы «Қазақстан халқының әл – ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» атты Қазақстан халқына арнаған Жолдауында, құқық қорғау және сот жүйесі саласында қазақстандықтардың құқықтарының әлі де болса тиімді қорғалуын қамтамасыз етуі турасында баса айтылып өтті.
Бұл бағыттағы іс - әрекет құқық бұзушылықтардың алдын алу болуға тиіс екендігін көрсетіп, «Құқық бұзушылықтардың алдын алу туралы» заң жобасын әзірлеуді, оны Парламентке енгізу қажеттігін атап айтты. Жасалынатын шаралардың басты мақсаты басқарушы аппарат жұмысының тиімділігі мен нәтижелерін арттыруы, яғни халыққа қызмет көрсетуі тиіс екендігін нақтылап көрсетті .
Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясында ұзақ мерзімді басымды бағыттары ретінде ұлттық қауіпсіздік; ішкісаяси тұрақтылық және қоғамның бірігуі белгіленіп, оларды жүзеге асыруда ішкі істер органдарына маңызды сенім білдірілген .
Республикамызда қылмыстылыққа қарсы қаншама іс-шаралар жүргізілгенменде жеке адамдарға қарсы қылмыстардың саны кемімей отыр. Оның ішінде атап өтетін болсақ, кісі өлтіру, денеге жарақаттар салу, зорлау және нәсіпқорлық сипаттағы қылмыстарға және т.б. көптеген қылмыстардың түрі.
Мұның ішінде менің назар аударғым келіп отырғаны кісі өлтіру қылмыстарын тергеу барысында оқиға болған жерді қарау тергеу әрекетін жүргізудің өзекті мәселелері. Яғни, тәжірибе көрсеткендей бұл қылмыстың түрлерін тергеу барысында оқиға болған жерді қарау маңызды рөл атқарады. Себебі ары қарай қылмыстардың нәтижелі аяқталынуы қылмыскердің тиісті жазасын алуы осы тергеу әрекетіне тікелей байланысты. Егерде кісі өлтіру қылмыстары бойынша оқиға болған жерді қарау кешіктіріліп немесе үстірт жүргізілсе, оқиға орнында қылмыскер мен қалдырылған дәлелдемелік іздерді және басқа да айғақтарды табуға мүмкіндік болмайды .
Елбасымыздың, 6 ақпан 2008 жылғы «Қазақстан халқының әл – ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» атты Қазақстан халқына арнаған Жолдауында, құқық қорғау және сот жүйесі саласында қазақстандықтардың құқықтарының әлі де болса тиімді қорғалуын қамтамасыз етуі турасында баса айтылып өтті.
Бұл бағыттағы іс - әрекет құқық бұзушылықтардың алдын алу болуға тиіс екендігін көрсетіп, «Құқық бұзушылықтардың алдын алу туралы» заң жобасын әзірлеуді, оны Парламентке енгізу қажеттігін атап айтты. Жасалынатын шаралардың басты мақсаты басқарушы аппарат жұмысының тиімділігі мен нәтижелерін арттыруы, яғни халыққа қызмет көрсетуі тиіс екендігін нақтылап көрсетті .
Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясында ұзақ мерзімді басымды бағыттары ретінде ұлттық қауіпсіздік; ішкісаяси тұрақтылық және қоғамның бірігуі белгіленіп, оларды жүзеге асыруда ішкі істер органдарына маңызды сенім білдірілген .
Республикамызда қылмыстылыққа қарсы қаншама іс-шаралар жүргізілгенменде жеке адамдарға қарсы қылмыстардың саны кемімей отыр. Оның ішінде атап өтетін болсақ, кісі өлтіру, денеге жарақаттар салу, зорлау және нәсіпқорлық сипаттағы қылмыстарға және т.б. көптеген қылмыстардың түрі.
Мұның ішінде менің назар аударғым келіп отырғаны кісі өлтіру қылмыстарын тергеу барысында оқиға болған жерді қарау тергеу әрекетін жүргізудің өзекті мәселелері. Яғни, тәжірибе көрсеткендей бұл қылмыстың түрлерін тергеу барысында оқиға болған жерді қарау маңызды рөл атқарады. Себебі ары қарай қылмыстардың нәтижелі аяқталынуы қылмыскердің тиісті жазасын алуы осы тергеу әрекетіне тікелей байланысты. Егерде кісі өлтіру қылмыстары бойынша оқиға болған жерді қарау кешіктіріліп немесе үстірт жүргізілсе, оқиға орнында қылмыскер мен қалдырылған дәлелдемелік іздерді және басқа да айғақтарды табуға мүмкіндік болмайды .
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 30.08.1995 жыл.
2. ҚР Қылмыстық кодексі 1997 ж. 16 шілде
3. ҚР ҚІЖК 1997 ж. 13 желтоқсан
4. Жедел – іздестіру қызметі туралы Қазақстан Республикасының заңы 15 қыркүйек 1994 ж.
5. Н.Ә. Назарбаевтың 6 ақпан 2008 жылғы «Қазақстан халқының әл – ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» атты Қазақстан халқына арнаған Жолдауы.
6. Назарбаев Н.А. Стратегия развития Казахстана до 2030 года. -Алматы, 1997.
7. Рассейкин Д.П. ОМП и трупа при расследовании убийства.
8. Осмотр места происшествия: Справочник следователя.,-М-1979, 1982 г.
9. Быховский И.Е. Осмотр места происшествия М-1973 г.
10. Жәкішев Е.Ғ. Криминалистік тактика. Алматы, 1997ж.
11. Рассейкин Д.П. ОМП и трупа при расследовании убийства.
12. Косоплечев И.П. ОМП при расследовании преступлений связанных с применением огнестрельного оружия. М-1961 г.
13. Носов. В.Н. Индивидуальные особенности личности Саратов 1992 г.
14. Виницский Л.В. Освидетельствование на предварительном следствии- Смоленск 1997 г
15. Булгаков В.Г. и др. Особенности ОМП связанное с взрывами и обнаружением взрывных устроиств. Учеб. Пособ. Волгоград-2000 г.
16. Белкин Р.С. Курс криминалистики М.Юрист 1997г.
17. А.Я.Гинзбург, Р.С.Белкин. “Следственная тактика”. Алматы, 1998 ж.
18. С.Е.Еркенов, С.И.Сұлтанов “Тергеу әрекеттерінің таткикасы”, Алматы-2002 ж. “Дәнекер”
19. А.Ғ.Абуов “Криминалистика негіздері”, Алматы-2004 ж. “Жеті жарғы”
20. Руководство для следователей. Мәскеу, 1981 ж.
21. Справочник следователя. 1-ші шығарылым. Тәжірибелік құрал. М, 1990 ж.
22. Тактика следственных действий. Б.М.Лившиц, Р.С.Белкиндердің ред. басылған. Мәскеу, 1997 ж.
23. А.Я.Гинзбург, Г.И.Поврезнюк, А.В.Калинин. Справочник следователя. Алматы, 1998 ж.
24. Осмотр места происшествия. Оқу-әдістемелік құрал. Алматы, 1999 ж. Д.А.Қонаев атындағы гуманитарлық университет.
25. Исаев А.А. Применение специальных знаний для квалификации преступлений.- Алматы, 1997
26. Мозговых Г.А. Криминалистическая характеристика преступления. - Алматы, 2001
2. ҚР Қылмыстық кодексі 1997 ж. 16 шілде
3. ҚР ҚІЖК 1997 ж. 13 желтоқсан
4. Жедел – іздестіру қызметі туралы Қазақстан Республикасының заңы 15 қыркүйек 1994 ж.
5. Н.Ә. Назарбаевтың 6 ақпан 2008 жылғы «Қазақстан халқының әл – ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» атты Қазақстан халқына арнаған Жолдауы.
6. Назарбаев Н.А. Стратегия развития Казахстана до 2030 года. -Алматы, 1997.
7. Рассейкин Д.П. ОМП и трупа при расследовании убийства.
8. Осмотр места происшествия: Справочник следователя.,-М-1979, 1982 г.
9. Быховский И.Е. Осмотр места происшествия М-1973 г.
10. Жәкішев Е.Ғ. Криминалистік тактика. Алматы, 1997ж.
11. Рассейкин Д.П. ОМП и трупа при расследовании убийства.
12. Косоплечев И.П. ОМП при расследовании преступлений связанных с применением огнестрельного оружия. М-1961 г.
13. Носов. В.Н. Индивидуальные особенности личности Саратов 1992 г.
14. Виницский Л.В. Освидетельствование на предварительном следствии- Смоленск 1997 г
15. Булгаков В.Г. и др. Особенности ОМП связанное с взрывами и обнаружением взрывных устроиств. Учеб. Пособ. Волгоград-2000 г.
16. Белкин Р.С. Курс криминалистики М.Юрист 1997г.
17. А.Я.Гинзбург, Р.С.Белкин. “Следственная тактика”. Алматы, 1998 ж.
18. С.Е.Еркенов, С.И.Сұлтанов “Тергеу әрекеттерінің таткикасы”, Алматы-2002 ж. “Дәнекер”
19. А.Ғ.Абуов “Криминалистика негіздері”, Алматы-2004 ж. “Жеті жарғы”
20. Руководство для следователей. Мәскеу, 1981 ж.
21. Справочник следователя. 1-ші шығарылым. Тәжірибелік құрал. М, 1990 ж.
22. Тактика следственных действий. Б.М.Лившиц, Р.С.Белкиндердің ред. басылған. Мәскеу, 1997 ж.
23. А.Я.Гинзбург, Г.И.Поврезнюк, А.В.Калинин. Справочник следователя. Алматы, 1998 ж.
24. Осмотр места происшествия. Оқу-әдістемелік құрал. Алматы, 1999 ж. Д.А.Қонаев атындағы гуманитарлық университет.
25. Исаев А.А. Применение специальных знаний для квалификации преступлений.- Алматы, 1997
26. Мозговых Г.А. Криминалистическая характеристика преступления. - Алматы, 2001
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 46 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 46 бет
Таңдаулыға:
Тергеулік куәландыру
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...3-6
1 тарау. Тергеулік куәландырудың түсінігі, тактикалық
криминалистикалық және процессуалдық ережелері
1.1. Тергеулік куәландырудың түсінігі, маңызы және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..7-16
1.2. Тексеру тактикасының жалпы процессуалдық және тактикалық -
криминалистикалық ережелері ... ... ... ... ... ... .. ..17-24
2 тарау. Тергеу әрекетін жүргізуге дайындық
2.1. Оқиға болған жерді қарау тактикасы ... ... ... ... ... ... .. .25-
45
2.2. Тергеу әрекетін жүргізуге дайындық шаралары ... ... 46-55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .56-57
Пайдаланылған нормативтік актілер мен әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 58- 59
Кіріспе
Диплом жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасы 1991 жылдан бастан
өзінің Егемендігін алып, Тәуелсіз мемлекетке айналды. Егемендік алған соң,
Мемлекетіміз нарықтық экономикаға көшіп, қоғамның әлеуенттік-экономикалық,
мәдени, құқықтық бағыттарда біршама іс-шаралар орындала бастады. Осыған
байланысты 1998 жылдың қаңтар айынан бастап Қазақстан Республикасының жаңа
қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу кодексі қолданылысқа енгізілді. Бұл
кодекстер осы заманның талаптарына сәйкес жасалынып, қазіргі таңның
талаптарына жауап берді.
Елбасымыздың, 6 ақпан 2008 жылғы Қазақстан халқының әл –
ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты атты Қазақстан
халқына арнаған Жолдауында, құқық қорғау және сот жүйесі саласында
қазақстандықтардың құқықтарының әлі де болса тиімді қорғалуын қамтамасыз
етуі турасында баса айтылып өтті.
Бұл бағыттағы іс - әрекет құқық бұзушылықтардың алдын алу болуға
тиіс екендігін көрсетіп, Құқық бұзушылықтардың алдын алу туралы заң
жобасын әзірлеуді, оны Парламентке енгізу қажеттігін атап айтты.
Жасалынатын шаралардың басты мақсаты басқарушы аппарат жұмысының
тиімділігі мен нәтижелерін арттыруы, яғни халыққа қызмет көрсетуі тиіс
екендігін нақтылап көрсетті[1].
Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясында ұзақ мерзімді
басымды бағыттары ретінде ұлттық қауіпсіздік; ішкісаяси тұрақтылық және
қоғамның бірігуі белгіленіп, оларды жүзеге асыруда ішкі істер органдарына
маңызды сенім білдірілген [2].
Республикамызда қылмыстылыққа қарсы қаншама іс-шаралар
жүргізілгенменде жеке адамдарға қарсы қылмыстардың саны кемімей отыр. Оның
ішінде атап өтетін болсақ, кісі өлтіру, денеге жарақаттар салу, зорлау және
нәсіпқорлық сипаттағы қылмыстарға және т.б. көптеген қылмыстардың түрі.
Мұның ішінде менің назар аударғым келіп отырғаны кісі өлтіру
қылмыстарын тергеу барысында оқиға болған жерді қарау тергеу әрекетін
жүргізудің өзекті мәселелері. Яғни, тәжірибе көрсеткендей бұл қылмыстың
түрлерін тергеу барысында оқиға болған жерді қарау маңызды рөл атқарады.
Себебі ары қарай қылмыстардың нәтижелі аяқталынуы қылмыскердің тиісті
жазасын алуы осы тергеу әрекетіне тікелей байланысты. Егерде кісі өлтіру
қылмыстары бойынша оқиға болған жерді қарау кешіктіріліп немесе үстірт
жүргізілсе, оқиға орнында қылмыскер мен қалдырылған дәлелдемелік іздерді
және басқа да айғақтарды табуға мүмкіндік болмайды [3].
Тәжірибе көрсеткендей, тергеушілердің кәсіби деңгейінің төмендігі,
оқиға болған жерде қарау тергеу әрекетін төменгі сапада жүргізуі
қылмыскерлерді жауаптылықтан бой тасалап қашып кетуіне негізгі себеп
болады. Сол себепті менің тақырыбымның өзектілігі, қылмыстар бойынша алдын
ала тергеу болғанда ешқашандай маңыздылығын жоғалтпайды.
Тек қана кісі өлтіру қылмыстарын ғана емес сол сияқты басқа да
қылмыстық істерді тергеу бойынша, бұл тергеу әрекетінің маңызы өте жоғары.
Себебі қылмыскерлер қандай да бір қылмыстарды жасау бұрын алдын ала
дайындық шараларын жүргізіп, қылмыс жасаған соң да іздерін жасырып кету
әрекеттерін ойластырады. Дегенмен де тергеуші қылмыс орнында қылмыскер мен
қалдырылған дәлелдемелік іздерді шебер түрде тауып, оны дәлелдеме ретінде
қылмыскерді ұстап, табуда қолдана білуі қажет. қылмыстар қаншалықты
ойластырылып, жоспарлы түрде жасалғанымен де міндетті түрде қылмыс орнында
қандай да болмасын із қалдырылады. Мұндай оқиға орындарында тергеуші жедел
тергеу тобын басқарып, қылмыс орнына тек қана тиісті тұлғалардың ғана
кіруіне рұқсат беріп, шебер түрде басқара білуі тиіс. Оқиға орнына бөгде
тұлғалардың кіруі ол қылмыс орнындағы дәлелдемелік іздері әкеп жоюға
соқтырады[4].
Кісі өлтіру бойынша оқиға болған жерді қараудың ерекшелігі бұл оқиға
болған жер, яғни кісі мәйіті табылған жер осы оқиғаның орын алған немесе
қылмыстың тікелей орны ма екендігін анықтауға мүмкіндік береді. Себебі
көптеген жағдайларда кісінің мәйіті табылған жер қылмыстың тікелей орны
болып табылмайды. Осындай мәселелерді толық шешу үшін кісі мәйіті табылған
жерді де қылмыстың тікелей жасалған орны ретінде мұқият және арнайы
мамандардың көмегімен жүргізу қажет.
Кісі өлтіру бойынша оқиға болған жерді қараудың тағы бір ерекшелігі
оның қайталанбастығы, яғни қайта орнына келтіру мүмкіндігінің болмауы болып
табылады. Дегенмен де осыған қарамастан мұндай қылмыстың түрлері бойынша
оқиға болған орындарына қайталап қараулар жүргізіледі. Мұндай қайта
қараулар кезінде барлық оқиға жағдайлары күрделі өзгеріске түскен
жағдайларды ұсынады. Сол себепті, қайта қарау нәтижелерімен бастапқы қарау
нәтижелерін салыстыруға болмайды.
Жоғарыда көрсетілгендер тақырыпты, сондай-ақ біліктілік және
бітірушілік жұмысының бағытын, пәнін таңдауға себеп болды.
Диплом жұмысының мақсаттары және міндеттері. Жұмыстың мақсаты
қылмыстарды тергеу барысында оқиға болған жерді қарау тактикасын жетілдіру
бойынша тәжірибелік ұсыныстар жинақтау және өңдеумен қортындыланады.
Диплом жұмысының мақсаты келесідей тапсырмаларды қоюды және шешуді
ұсынады:
- тергеулік қараудың және куәландырудың түсінігі, маңызы және түрлері.
-қарау тактикасының жалпы процессуалдық және тактикалық-
криминалистикалық ережелері.
- оқиға болған жерді қарау тактикасы.
- тергеу әрекетін жүргізуге дайындық шараларын қарастыруды.
Жұмыстың объектісі болып қылмыс оқиға болған және куәландыру тергеу
әрекетіне тартылған тұлға табылады.
Диплом жұмысының теориялық және методологиялық негіздері. Зерттеудің
методологиялық негізін жалпығылыми диалектикалық таным әдісі құрайды.
Сонымен қатар, логикалық, жүйелік-құрылымдылық, әлеументтік талдау, сондай-
ақ криминалистиканың арнайы әдістері, бақылау тәсілдері, кеңейтілген және
статистикалық сипаттық әдістері қолданылады.
Жұмыс ғылыми-монографиялық материалдарды оқуға және қолдануға, сонымен
қатар тиісті құқықтық қайнаркөздерді талдауға негізделген. Ол бірінші
кезекте Қазақстан Республикасының Конституциясы, нормативтік қайнакөздер
(заңдар, Президент Жарлықтары), Жоғарғы сот Пленумының шешімдері, Қазақстан
Республикасы ішкі істер министрлігінің ведомствалық нормативтік актілері.
1. Тарау. Тергеулік куәландырудың түсінігі, тактикалық
криминалистикалық және процессуалдық ережелері
1. Тергеулік куәландырудың түсінігі, маңызы және түрлері.
Тергеулік куәландыру қылмыс іздерін сондай ақ қылмыстық іс үшін
маңызды мән жайларды анықтау мақсатында жүргізіледі. Тексеруді арыз не
хабар келіп түскен анықтау органының тергеушісі, ал ол жоқ болған
жағдайдаанықтаушы не лауазымы жоғары қызметкер жүргізеді.
Тергеу куәландырудың мақсаты — іздер мен заттай дәлелдемелерді талдау
арқылы қылмысты тіркеп, ашуға мүмкіншілік беретін дәлелдемелерді табу және
бекіту[5].
Заттай дәлелдемелер — бұл тергеудегі оқиға туралы ақпаратты қамтитын
материалдық дүниенің объектілері. Олардың мазмұны, табылу орны және басқа
да белгілері қылмыстың жасалу мән-жайлары туралы мәлімет беруі мүмкін
әдетте оларды қылмыстың “тілсіз куәгерлері” деп атайды. Қандай да болмасын
қылмыстық істе заттай дәлелдемелер болады және олардың біреуі де алдын ала
қараусыз іс материалдарына тіркелмейді. Тергеудің нәтижелері оның
криминалистикалық жағынан сауатты жүргізілгеніне байланысты болады.
Сондықтан криминалистер оқиға орнын және сонда табылған объектілерді
қараудың аса маңыздылығына ерекше көңіл бөледі.
Қылмыстың ашылмауының негізгі себептерінің бірі — оқиға орнын сапасыз
және ұкыпсыз қарау. Нәтижесінде қылмысты ашудың кілті болып табылатын
маңызды дәлелдемелер жоғалып қалады .
Тергеулік қарау негіздері ҚР ҚІЖК-нің 222-бабында көзделген. Қылмысқа
карсы күресу тәжірибесі көрсеткендей, тергеу қарауы:
-оқиға жағдайын және оның мән-жайларын ұғынуға, қылмыскер әрекеттерін
түсінуге;
-жасалған қылмыс іздерін тауып, бекітуге;
-дәлелдемелер алудың басқа да көздерін айқындауға;
-тергеу және жедел іздестіру версияларын ұсыну үшін мәліметтер
жинауға;
-шұғыл (кідіртуге болмайтын) тергеу және жедел әрекеттерінің жоспарын
белгілеуге;
-сараптамалық зерттеуге қажетті заттай дәлелдемелерді және іздерді
алуға бағытталған.
Қайта қарау, яғни, бір объектіні қайталап тексеру мынандай
жағдайларда: бірінші қарау қолайсыз жағдайларда (қараңғыда, жаңбыр астында,
түтін ішінде және т.б.) жүргізілгенде, мәселен, аталған жағдайлардың
себебінен криминалистикалық маңызы бар іздер мен заттар табылмағанда немесе
қарау сапасыз жүргізілгенде, яғни маңызды мән-жайлар анықталмағанда,
мамандар қатыспағанда т.б. қажет болады.
Жұмыстың көлемі бойынша негізгі және қосымша тергеулік қарау болады.
Қосымша қарау, тергеу барысында жеке объектілер қаралмағаны немесе егжей-
тегжейлі қаралмағаны анықталғанда, жүргізіледі[6].
Жедел қызмет мүмкіншіліктерін пайдалану оқиға сипаты туралы, оған
қатысты тұлғалар туралы, кылмыстық іс үшін маңызды объектілердің орны және
белгілері туралы қосымша мәлімет алу үшін қажет. Егер оқиға болған жерді
қарау барысында қылмыскерді “ізін суытпай” іздестіру мүмкіндігі бар
екендігі анықталса, ол іздеуді жедел қызметкерлер жүргізеді. Жедел
бөлімшелер күштері мен құралдарын пайдалану қылмыс туралы қосымша
мәліметтерді, атап айтқанда, қалай және қашан болғаны, кім кінәлі,
себептері, қылмысқа қатысушылар, кімге және қандай зиян келтірілгені, оқиға
туралы кім білетіндігі т.б. туралы мәліметтерді алуға мүмкіндік береді.
Қаралып жатқан объектілерді ұстай білудің криминалистикалық ережелерін
сақтап қарау – қатысушылар арасында міндеттерді нақты бөлуді; мамандар
білімін, мәселен, жарушы техниктің, радиоактивті материалдармен жұмыс
істейтін маманның білімін пайдалануды; жарылғыш заттарды табу үшін қарауға
іздеуші итімен бірге кинологты уақытында қарастыруды; криминалисикалық
тәсілдер мен әдістерді сауатты қолдануды көздейді[7].
Қарауға қатысушылар. Тергеуші, полиция қызметкерлері мен мамандардан
басқа, қарауға қатысатын басқа тұлғаларға - куәлар және сонда қарау
жүргізілетін мекемелер, мен коммерциялық кәсіпорындар және ұйымдардың
өкілдері жатады. Куәгерлердің қатысуы ҚР ҚІЖК-нің 222-бабымен реттеледі[8].
Жетуі қиын және тиісті байланыс құралдары жоқ жерде қарау, сонымен
қатар оны жүргізу адамның өмірі мен денсаулығына қауіп төндірсе, карау
куәгерлердің қатысуынсыз жүргізіледі де, ол туралы хатгамада көрсетіледі.
Мекеме өкілдері қатысуының негіздері: олар қажетті құжаттарды
көрсетіп, түсініктеме бере алады, қажетті жерге апарып, бөлменің есігін
ашып бере алады, сонымен қатар қосалқы жұмыстарды ұйымдастыра алады.
Жәбірленушілер, куәгерлер, сезіктілер, айыпкерлер – қарауға қатысушы
тұлғалардың келесі бір тобы. Олар болған оқиғаның мән-жайы туралы хабардар
болғандықтан пайдалы болуы мүмкін.
ҚР ҚІЖК-нің 227-бабына сәйкес толтырылған хаттамада қарау
әрекеттерінің тәртібі және қарау барысында айқындалған маңызды мән-жайлар
баяндалады. Хатгаманың суреттелінетін бөлігі — оқиға орнының шеңберімен
бірге оның жалпы сипаттамасын қамтиды.
Сарапшының немесе дәрігердің қатысуы тергеушінің мәйітті өзі қарау
міндетінен босатпайды, өйткені қараудың барысы мен нәти-желеріне ол жауапты
болады. Қараудың мақсаты — өлу уақыты мен өлтіру тәсілін анықтау;
тергеушідегі іске қатысты тұлғалар туралы мәлімет алу, ал кей жағдайларда
жәбірленушінің жеке басын анықтау[9] 120 б.
Қарау келесі тәртіп бойынша жүргізіледі:
Қоршаған орта және табылған күйінде жатқан мәйіттің температурасы
анықталады. Оның жынысы, жасы, бойы, дене кұрылысы, толықтығы, шашының түсі
көрсетіледі. Одан кейін ауызша бейнелеу әдістемесі бойынша мөйіт жоғарыдан
төменге дейін сипатталады. Белгісіз азаматтың мәйітін қарау барысында оның
сыртқы бейнесі егжей-тегжейлі бекітіледі.
Жақын орналасқан бағдарларға қатысты мәйіттің кейпі мен қалпы, сонымен
қатар мәйіт дақтары, сүйрету белгілері және т.б. бекітіледі.
Мәйіттің бетін, қолдарын, аяқтарын жөне денесінің ашық жерлерін
қарағанда:
а) көзінің қарасының, шынайнасының, ылғал қабығының жағдайлары;
ә) денесінде зақымдардың, шашыраған қанның болуы, олардың орналасуы
мен бағыты;
б) табиғи тесіктердің жағдайы, қол-аяқтарында, саусақ арасында, тырнақ
астында және шаштарында кірдің болуы;
в) денесінің ашық және жабық жерлерінің суу деңгейі;
г) басқа да мөйіт дақтары түстерінің өзгеруі;
ғ) әр түрлі бұлшық еттерінің сіресіп қалу қалпы;
д) мәйіт үстінде және киімінде жәндіктердің, құрт-қүмырсқа,
көбелектердің, личинкалардың болуы, олар көп жиналған жерлер зертгеліп
бекітіледі.
Одан кейін мәйіттің үстінде және жанында жатқан заттарды, жатқан
орнын, сонымен қатар оның денесіндегі және киіміндегі топырақпен салыстыру
үшін жердегі топырақты қарайды [10].
Киім мен аяқкиімді қарау барысында олардың сыртқы қалпы, қалтаның іші,
фабрикалық маркалары мен таңбалары, нөмірлері; жазулары, кию және кірлену
деңгейі бекітіледі. Киім мен аяқкиімдері кір, топырақ, ерекшеліктерімен,
жардағы бояумен жөне қоршаған ортаның басқа да объектілерімен
салыстырылады. Мәйіттің іш киімі және оның зақымдары сипатталады. Егер
мәйітті жалаңаш түрде қарауға жағдай болмаса, оны егжей-тегжейлі қарау үшін
мәйітханаға жібереді.
Егер мәйітте жарақат болса, олардың орналасу орны, саны, түрі мен
түсі, жарақат шетгерінің сипаты анықталып, бекітіледі.
Егер өлген адамның кім екені белгісіз болса, оны міндетгі түрде
дактилоскопиялайды, одан кейін жуындырған соң таныту фотосуретінің
ерекшеліктері бойынша суретке түсіреді.
Мәйіттің жеке ерекшеліктерін: тыртықтары, татуировкалары, меңдері,
т.б. ірі масштабты суретке түсіріледі [11].
Куәландыру. Куәландырудың тактикалық әдістері мен этикалық негіздері.
Куаландырылушы тұлғаның денесінде табылған кез келген ізді, дақты, зат
бөлшегін дәйекті түрде сипаттап, өлшеп, фотосуретке түсіру немесе суретін
салу қажет. Қаралуға жататын объектінің ерекшелігі (адам денесі) мен
денсаулыққа зиянды немесе қорлайтын әрекеттерге тыйым салатын заң нормалары
іздерді және ерекше белгілерді анықтау мен бекітудің ғылыми-техникалық және
тактикалық әдістерінің өз алдына ерекшелігін анықтайды.
Тергеу әрекетінің ерекше бір түрі — адамдарды куәландыру. Қылмыстық
істерді тергеу үстінде кейбір жағдайларда сезікті адамның, айыпкердің не
жәбірленушінің киімінде, денесінде әр түрлі дақ, ерекше белгілер, не іздер
барлығын анықтау үшін оларды заңда көрсетілген тәртіпті сақтай отырып,
куәландырып қарауға тура келеді.
Өзіндік міндеті бойынша және қарау үстінде қолданылатын тәсілдер
бойынша куәландыру бірде тергеу әрекеті есебінде жүргізілсе, екінші
жағдайда сот-сараптамасының бір ерекше түрі есебінде жүргізіледі.
Куәландыру жүргізу туралы тергеуші сезікті, айыпталушы үшін міндетті
болып табылатын қаулы шығарады.
Аталған істер бойынша куәландыру жәбірленушінің немесе сезіктінің
денесінде немесе киімінде әртүрлі жарақаттар мен қанның іздері қалған
жағдайда жүргізіледі.
Куәландырғанда ең алдымен куәландырылатын тұлғаның киіміне қарау
жүргізіледі, содан кейін денесінің ашық бөліктеріне қарау жүргізіледі.
Киімдегі жарақаттарға және қан дақтарына көңіл аударылады. Қан іздерін
тырнақ астынан, шаш арасынан, құлақ ойыстарынан және т.б. бөліктерден іздеу
керек.
Куәландырылатын тұлғаның жәбірленушімен контактіде болғанын
сараптамалық жолмен анықтауға мүмкіндік беретін микрообъектілерді табуға да
көңіл бөлу керек. Бұл микрообъектілерді табу үшін лабороториялық жағдайда,
арнайы құралдарды пайдалана отырып, маманның көмегімен заттарға қайта
тексеру жүргізуге болады. Бұлай тексеру жүргізу үшін және алда сараптамалық
зерттеу жүргізу үшін киімдер мен заттар айналыстан алынады және жеке-жеке
буып-түйіледі. Куәландыру барысында дененің, киімнің жалпы бөліктерін және
табылған іздерді фотосуретке түсіріп отыруға болады. Фотосуреттер кесте
ретінде хаттамаға қоса тіркеледі.
Тергеу әрекеті есебінде жүргізілген жағдайдан басқа, объектілерді
қарау үстінде әдеттегідей пайдаланылатын әдістер қолданылады.
Айтайық, адам куәландырылғанда, біріншіден, оның үстінде киген
киімдері қаралады, олардың жалпы жағдайы, жыртылған жері, үзілген түймесі,
дақ, таңба, тағы басқа да ерекше белгілердің бар жоғы анықталады. Киімін
қарап болғаннан кейін, оның денесі қаралады. Киімге қарау жүргізуде
астарына, қалталарына, тігістеріне және басқа да жерлеріне, яғни қанның
сақталып қалатын жерлеріне көңіл аударылады. Бұл жағдайда маманның көмегін
пайдаланған да дұрыс.
Егер куәландырылатын адамды мұндай қарау үстінде жалаңаштандыруға
тура келсе, онда бұл тергеу әрекетіне басқа жыныстың адамдары қатыса
алмайды. Сондықтан егер әйел адам жалаңаштандырылып қаралса, бұл тергеу
әрекетін әйел тергеуші жүргізу керек те, ал еркек адам куәландырылса, еркек
тергеуші өткізуі керек.
Қалай болғанда да бұл тергеу әрекетін жүргізу үстінде куәландырушы
адамның намысына тиетіндей, оны кемсітетіндей іс-әрекеттер жасалмай,
жүргізілетін жұмыстардың бәрі моральдық нормаларға сай болуы тиіс.
Бұл тергеу әрекетін жүргізгенде негізінен куәландырылатын адамның
үстінде бір ерекше белгілер, дақ және басқа іздердің болуы тексеріліп,
қаралады. Мысалы, бір істі тергегенде жәбірленуші қылмыскердің сол жақ
иығында қал, ал кеудесінде жүректің суреті тәрізді татуировка бар екені
баяндалды.
Тергеудің бастапқы кезеңінде ұсталған сезікті адам бұл қылмысқа
қатыспағанын және жәбірленушіні танымайтынын айтып жауап берді. Оны
куәландыру үшін беліне дейін шешіндіргенде жәбірленушінің айтқанындай
қылмыскердің иығында қал, кеудесінде татуировка бар екені анықталды.
Сонымен куәландырудың қорытындысы істі дер кезінде ашуға өте құнды
дәлелдеме есебінде пайдаланылды.
Куәландыру сонымен қатар сот-медициналық сараптаманың бір ерекше түрі
есебінде жүргізіледі. Сезіктінің, айыпкердің, не жәбірленушінің денесін
қарағанда арнайы медициналық білім қолданылып, олардың денесінде бар
жарақат тексеріліп, зерттелсе ондай куәландыру сараптамалық зерттеудің бір
түрі болып саналады. Мұндай зерттеп қарау үстінде негізінен мына төмендегі
сұрақтар анықталады:
а) куәландырған адамның денесінде, қай жерінде, қандай жарақаттар
бар;
ә) жарақаттардың түрі, өлшемі, саны және олардың жалпы ауырлығының
дәрежесі;
б) бұрын операция жасалған басқа куәландырушының денесінде оның
белгісі бар ма?
Егер де жай қарау арқылы бұл сұрақтарды шешуге мүмкіндік болмай,
оларды анықтауға медициналық зерттеулер қажет болған жағдайда сот-
медициналық сараптама тағайындалады.
Куәландырылушының денесін зерттеудің негізгі әдістемесі – жай ғана
бақылау, және “құрал” ретінде көру мүшелері қызмет етеді. Куәландыру
кезінде криминалистикалық техниканы қолдану анағұрлым күшті әсер береді.
Куәландыру барысында табылған іздер мен ерекше белгілер хаттама
толтыру, фотоға түсіру, дененің сызбасын сызу, көлемді көшірмелер дайындау
жолдарымен бекітіледі. Іздер мен заттай дәлелдемелерді хаттамада дәйекті
түрде сипаттап қана қоймай, оларды қылмыстық іс құжаттарына тіркеу үшін
түпнұсқа күйінде алу керек.
Куәландыру тергеулік қараудың ерекше түрі болып табылады. Оның мақсаты
айыпкердің, сезіктінің, куәгердің немесе жәбірленушінің денесіндегі қылмыс
іздерін, жеке белгілерін, зақымдарын анықтау, мастық күйін және қылмыстық
іс үшін маңызды басқа да мән-жайларды айқындау. Куәландыру денені мәжбүрлеп
жалаңаштаумен байланысты болып, жеке тұлғаның құқықтарын белгілі бір
деңгейде қозғайтын болғандықтан, заң куәландыратын тұлға үшін міндетті
болатын арнайы қаулы шығаруды талап етеді. Егер куәландыру толық
жалаңаштауды талап етсе, куәгерлердің жынысы сол түлғамен бірдей болуы
керек. Тергеуші басқа жынысты тұлғаның жалаңаш денесін қарамайды, оның
нұсқауы бойынша аталған қарауды куәгерлердің көзінше дәрігер жүргізеді.
Сонымен тергеулік куәландыру мынандай мәселелерді анықтайды:
• Куәландырушының денесінде ерекше белгілер бар ма, атап айтқанда
қандай және қай жерінде;
• Оның денесінде қандай да бір зақымдалған жер бар ма және қай
жерінде;
• Денеде немесе киімде оқиға орнынан ілесіп келген немесе алып
келген куәландыруға қызмет ететін бөлшектер немесе басқа да
заттар бар ма;
• Денеде немесе киімде оның кәсіби бұйымдарында және т.б. айғақ
болатын куәландыру белгілері бар ма.
Тергеуші анықталған фактілерді дәрігер мен куәгерлердің сөздері
бойынша хаттамаға енгізеді. (ҚР ҚІЖК-нің 227-бабы).
Куәландырудың барысында хатгама мен оның қосымшаларында
куәландырылатын тұлғаның денесіндегі:
а)қылмыстық әрекеттің барысында немесе сонымен байланысты жағдайларда
алынған зақымдардың;
ә)ерекше белгілердің;
б)қылмыстық іске қатысты мән-жайлар барысында куәландырылатын тұлға
ұстаған объектілердің іздерінің болуы айқындалып, бекітіледі[12] .
Бұл іздерге қан, топырақ, бояу, майлайтын заттар, ерін далабы, ұрық,
шаш, мата талшықтары, микробөлшектер жатады.
Куәландыруға дайындық орындалатын мівдетті анықтаудан (не нәрсеге
назар аудару керектігін, нені және қай жерден табуға болатынын білуден),
оны жүргізу уақыты мен орнын тандаудан, техникалық кұралдар мен аталған
әрекетке қатысушыларды (дәрігерді, куәгерлерді) дайындаудан тұрады[13].
Іздеу объектісі туралы деректер жауап алу, оқиға орнын, мәйітті, көлік
құралдарын қарау барысында анықталады. Куәландыру уақытын таңдағанда, оны
кідірту куәландыруға жататын тұлғаның әдейі немесе абайсыз жасаған
әрекеттерінің салдарынан дәлелдемелердің жоғалуына әкеп соғуы мүмкін шұғыл
тергеу әрекеті екенін ұмытпау қажет.
Қылмыс іздерін табу үшін техникалық құралдарды, атап айтқанда, жарық
кұралдарын, лупаны, ультракүлгін немесе ультрақызыл сәуле көздерін қолдану
керек. Олар ату, қан, ұрық, сілекей және т.б. іздерін табуға көмектеседі.
Денедегі қан іздерін дәкеден жасаған тампонмен, сүзгіш не сорғыш қағазбен
алған жөн. Оларды сулап, іздің үстіне жаяды, сосын кептіреді. Тырнақ
астындағы кірді ұшталған ағаш таяқшамен таза қағаз үстіне жинайды. Әр
саусақ тырнағының астынан алынған зат пен таяқша жеке пробиркаларға
салынып, буылып-түйіледі. Қажет болса, тырнақты да алған жөн.
Микрообъектілерді жинау үшін арнайы саптамасы бар микрошаңсорғышты
пайдаланады[14].
Куәландыру жүргізгені туралы хаттама толтырылады. Табылған барлық
іздер мен ерекше белгілер адам денесінің сызба нұсқасында белгіленеді және
олардың көлемін сипаттау арқылы бекітіледі. Куәландыру барысында суретке
түсіру мен бейнежазба жасау куәландырылатын тұлғаның рүқсатымен ғана жүзеге
асырылады [15].
2. Тексеру тактикасының жалпы процессуалдық және тактикалық-
криминалистикалық ережелері.
Қарауды тергеушілер, занда көрсетілген кейбір жағдайларда анықтау
органдарының қызметкерлері де жүргізеді. (ҚР ҚІЖК-нін 221-бабында).
Прокурор және тергеу бөлімшесінің бастығы да қарауға қатыса алады немесе
дербес жүргізе де алады (КР ҚІЖК-нің 221- бабында). Сот тергеу сатысында
қарауды сот жүзеге асырады (ҚР ҚІЖК-нің 359-бабы) [16].
Оқиға болған жерді қарау кейде кұрылымдық элементтер ретінде тергеу
қарауының барлық басқа түрлерін де қамтиды. Оқиға орнында әр түрлі заттар,
құжаттар, жәбірленушілердің мәйітгері табылып жатады. Орынның өзі мекенжай
учаскесі, не тұрғын жер болады. Бұл жағдайда оның жабдықтарын құрайтын
бүкіл объектілерге қарай бір тергеу әрекетінің шеңберінде жүргізіледі. Ол
қарауды жүргізудің келесі жалпы айла-тәсілдерін бөлуге мүмкіндік береді:
қарауды дара басқару; қараудың дер кезділігі; объективтілігі; толықтығы
және жан-жақтылығы; жоспарлылығы; криминалистикалық-техникалық құралдар мен
әдістерді, мамандар мен жедел қызметкерлер көмегін пайдалану; қаралатын
объектілерді ұстай білудің криминалистикалық ережелерін сақтау.
Дара басқару, тергеу әрекеті әр түрлі қызмет атқаратын көп тұлғалар
тартылатын күрделі іс жүргізу әрекеті болғандықтан қажет.
Бірыңғай басқаруды заң (ҚР ҚІЖК-нің 221-бабы) тергеушіге жүктейді.
Басқа тұлғалардың, олардың ішінде құқық қорғау органдарының басшы
қызметкерлерінің міндеті — тергеушіге қажетті көмек көрсету. Ол қарауға
қатысатын барлық тұлғалардың әрекеттерін басқарады және оның нәтижелеріне
жауапты болады. Егер прокурор немесе тергеу бөлімшесінің бастығы қарауға
қатысса, олардың әрқайсысы қарауды басқарып, өз атынан хаттама толтыра
алады[17].
Қараудын дер кезділігі деп жасалған қылмыс туралы хабар келгенде
тергеушінің оқиға орнына еш кідіріссіз жетуін айтады. Ол оқиға орнының
жағдайын мүмкіндігінше сақтауды қамтамасыз ету үшін қажет, себебі ол
қараудың нәтижелігі мен тиімділігіне тікелей әсер етеді. Сондықтан оқиға
орнын қарау шұғыл тергеу әрекетгер қатарына жататыны кездейсоқ емес.
Қараудың басқа түрлерін де кідіртуге болмайды.
Қараудың шынайылыгы (объективтілігі) барлық объектілер табылған
қалпында зерттеледі және бекітіледі, сонымен қатар тергеушінің немесе басқа
да тергеу әрекетіне кдтысушылардың тұжырымдары мен пікірлерін хаттамада
көрсетуді көздейді.
Қараудың толықтылығы мен жан-жақтылығы қылмысқа қатысты оқиға орнында
табылған бүкіл заттар мен іздер табылып, зерттеліп, хаттамада егжей-
тегжейлі көрсетіліп, фотосурет немесе бейнежазба арқылы бекітілуін
қамтамасыз етуін білдіреді. Сонымен қатар, тергеудің толықтылығы деп
алғашқы караудың жеткіліксіздігінен оны қайталау қажеттігінің тумауын
айтады.
Қараудың жоспарлылыгы нақты әрекеттердің шеңберімен кезектілігін
анықтаудан, қолда бар күш пен құралды бөлуден тұратын тергеушінің және
басқа да қарауға қатысушылар әрекетінің кезектілігін дұрыс анықтауды
қамтиды. Ол бүкіл қажетті әрекеттердің толық және сапалы орындалуын және
ақырында тергеулік қараудың мүмкіндігінше тиімділілігін қамтамасыз
етеді[18].
Криминалистикалық техникалық құралдар мен әдістерді, мамандар көмегін
пайдалану. Аталған құралдар мен әдістерді таңдау жүргізілетін қараудың
мақсатымен және сипатымен, сонымен қатар табылып, бекітілген объектілер мен
іздердің ерекшеліктерімен анықталады.
Маман нақты ерекше жағдайларда қиын қабылданатын мән-жайларға тергеуші
назарын аудара алады, объектілерді алуға көмек көрсетіп кей іздердің пайда
болу тетігі мен себептері туралы өз пікірін айта алады. Мәйітгі қарау,
эксгумация барысында және жынысы сәйкес келмейтін тұлғаны куәландырғанда
маманның (дәрігердің) қатысуы міндетті болады [19] .
Оқиға болған жерді қарау кезінде жерді немесе үй-жайды тінту, алу,
тергеу эксперименті немесе басқа тергеу әрекеті кезінде алынған не
тергеушінің талап етуі бойынша ұйымдар және азаматтар берген заттар ҚР
Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 222 бабының ережелері бойынша қарауға
жатады. Аталған заттар тексергеннен кейін ҚР Қылмыстық ісжүргізу кодексінің
121 бабының ережелеріне сәйкес заттай дәлелдер деп танылуы мүмкін.
Затты тергеуші заттай дәлел ретінде тану және оны іске қосып тіркеу
туралы қаулы шығарады. Осы қаулыда заттай дәлелді іспен бірге қалдыру
немесе оны иесіне немесе өзге адамдар мен ұйымдарға сақтауға өткізу туралы
мәселе шешілуге тиіс.
Егер заттар ауқымды болуына немесе өзге де себептерге байланысты
қылмыстық іспен бірге сақтауға келмесе, олар фотосурет немесе бейнежазба
құралдарымен түсіріп алынуға, мүмкіндігінше мөрмен бекітілуге және тергеуші
көрсеткен орында сақталуға тиіс. Іске заттай дәлелдің үлгісі қоса тіркелуі
мүмкін. Заттай дәлелдің жатқан жері туралы істе тиісті анықтама болуы тиіс.
Тез бұзылатын заттай дәлелдер, егер олар иесіне қайтарылмайтындай
болса тиісті ұйымдарға мақсатына сай пайдалануға не алынған сомаларды
қылмыстық істі жүргізуші органның депозитіне енгізе отырып сатуға
өткізіледі. Негіздер болған кезде олар иесіне тегі мен сапасы жағынан
барабар заттармен қайтарылады немесе иесіне оның құны төленеді.
Анықтау органы істі тергеушіге берген кезде немесе ол бір анықтау
органынан екінші анықтау органына, не бір тергеушіден екіншісіне берілген
ретте, сонымен қатар іс прокурорға және сотқа жіберілгенде заттай дәлелдер
іспен бірге жөнелтіледі. Заттай дәлелдер буып-түйілген және мөрмен
бекітілген күйінде оларды даралайтын белгілері көрсетілген тізімдеумен
бірге беріледі[20].
ҚР ҚІЖК істі тергеу барысында жүргізілетін қарау әрекетін қарастырады
(ҚІЖК 221-227 баптары).
Қылмыс ізін, өзге материалдық объектілерді анықтау, сондай-ақ іс үшін
маңызы бар жағдайларда айқындау мақсатында тергеуші, ал ол жоқ болған
жағдайда анықтаушы немесе қылмыс туралы арыз немесе хабар түскен анықтау
органының лауазымы жағынан жоғары қызметкері жерді, үй-жайларды, заттарды,
құжаттарды, көзі тірі адамдарды, мәйіттерді, жануарларды қарайды 221 бап.
Заң қараудың объектілерін көрсетіп отыр: үй, жер, заттар, құжаттар,
адамдар, мәйіттер, жануарлар.
Әртүрлі объектілерді қараудың өз ерекшеліктері бар екенін ескеріп,
криминалистикаға тергеу қарауының әртүрлерін қарастырады.
Олардың қатарына:
- оқиға болған жерді қарау;
- табылған жерінде мәйітке сырттай қарау жүргізу;
- заттарды қарау;
- құжаттарды қарау;
- жануарларды қарау;
- оқиға болған жер болып табылмайтын жер учаскелерін және аумақтарды
қарау;
- қараудың ерекше түрі куәландыру.
Өткен қылмыстық оқиға туралы, оның механизмдері, сезіктінің тұлғасы
туралы және басқа да оның мән-жайлары туралы мәліметтерді алудың маңызды
қайнар көздері оқиға болған жерді қарау болып табылады.
Оқиға болған жерді қарау секілді тергеу әрекеті, болған оқиғаның және
оны жасаудың психологиялық суретінің кейбір сәттерін сипаттайтын мән-
жайларын анықтау мен зерттеуге көптеген мүмкіншіліктерді ашады.
Оқиға болған жерді қарау-бұл кейінге қалдыруға болмайтын, кезек
күттірмей тез арада жүргізілетін тергеу әрекеті. Оқиға болған жерді қарау
кезінде көбінесе айыпталушы сияқты тұлға болмайды, бірақ қылмыс жасау
дерегі бар болса, онда оны жасаған және нәтижесінде айыпталушы болатын
тұлға бар. Осыған байланысты оқиға болған жерді қарау қылмыскердің жеке
басын зерттеудің ерекше маңызы бар. Қылмыстық әрекеттен қалған оқиға болған
жердің материалды ортасын зерттей отырып, ондағы ақпараттарға талдау жасай
отырып, қылмыстық іс жүргізудің субъектілері қылмыстық сот өндірісінің
алдына қойылған міндеттерді табысты шешулері мұмкін. Оқиға болған жерді
тексеру дәлелдеу процесінде аңызды рөл атқарады. Оны көбінесе көптеген
жұмбақ сырлар болып табылатын мәліметтерді ашудың кілті деп атайды. Ол
қылмыстың оқиғасын, тұлғаның кінәсін анықтауға, сонымен қатар тек
дәлелдеудің пәніне кіретін мән-жайлар емес, алдағы уақытта тергеудің және
қылмысты ашудың әрекеттерін дұрыс жүргізуге септігін тигізетін мән-жайларды
анықтауға болады.
Оқиға болған жерді қараудың жалпы міндеті оқиғаның механизмін анықтау,
яғни ол жерде не болды деген сұраққа жауап беру болып табылса, бұл жалпы
міндеттер бірқатар жеке міндеттерге жіктеледі:
- оқиға болған жерді зерттеу және бекіту;
- қылмыскердің қоршаған ортаға әсер ету сипатын анықтау;
- қылмыстың және қылмыскердің іздерін табу, бекіту және ашу, сезіктіні
және қылмыстың мотивін анықтау;
- қылмысты жасауға әсер еткен себептер мен жағдайларды анықтау және
т.б. Міне біз атаған әр міндеттің ішінде сезіктінің жеке басына қатысты
мәліметтерді алудың қажеттілігі орын алып отыр, сондықтан бұл мәселе біздің
зерттеуіміздің өзегі болып табылады. Заң әдебиеттерінде, оқиға болған жерді
қараудың мақсаттарының бірі бұл қылмыскердің жеке басы туралы, мамандығы,
сырт-келбеті, психологиялық ерекшеліктері туралы мәлімет жинау болып
табылады.
Қоршаған ортамен, адамдармен, материалды әлемнің заттарымен физикалық,
биологиялық, психологиялық және әлеументтік қарым-қатынас жасау оның
қызметі дамуының негізгі және өзінің бойындағы мәліметтерінің энергиясын,
осы қарым-қатынастар арқылы береді. Осы қарым-қатынастар нәтижесінде
қатынасқа түскен объектілерде, тұлғаның қасиеттерін сипаттайтын мәліметтер
із түрінде қалады.
Іздер-қылмысты оқиғамен себепті байланысы бар құбылыстар белгілерінің
материалдық заттарда бекітілуі, олар адамдардың, жекелеген заттардың және
табиғаттың күшінің әсерінен қалыптасуы мүмкін.
Қылмыстық іс тергеу сатысында тоқтатылған кезде дәлелдер туралы мәселе
ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 121 бабының үшінші бөлігінің ережелері
бойынша шешіледі (ҚР ҚІЖК-нің 223 бабы).
Қараудың қортынды сатысында тергеуші жасалған қарау нәтижелерін
тұжырымдап, бекітеді.
Қараудың қортынды кезеңі. Объектілердің зерттеуін аяқтаған соң
тергеуші қараудың қортынды кезеңіне көшеді. Бұл кезеңде ол:
- қараудың хаттамасын толтырып, қажетті жоспарлар, сызбалар жасайды;
- қажет болған жағдайда мәйіттің қол саусақ іздерін алып, өзін мәйітханаға
жібереді;
- оқиға орнынан алынған объектілерді буып-түйеді;
- оқиға орнынан оларды алу мүмкін емес немесе тиімді емес дәлелдемелік
маңызы бар объектілерді сақтау бойынша шаралар қабылдайды.
Куәландыру жүргізу туралы тергеуші сезікті, айыпталушы үшін міндетті
болып табылатын қаулы шығарады. Жәбірленушінің, куәнің мәжбүрлеп
куәландырылуы прокурордың санкциясы бойынша жүргізіледі.
Куәландыру – бұл тергеушінің қаулысының негізінде жүргізілетін,
тергеушінің өзімен немесе (оның тапсыруымен) дәрігермен жүзеге асырылатын
және қылмыс іздерін, функционалдық және анатомиялық сипаттағы ерекше
белгілерді табу, анықтау және бекіту мақсатында адамның денесін тікелей
тексеруге бағытталған өз алдына жеке тергеу әрекеті.
Тергеулік куәландырудың мәні тірі адамның денесін тікелей тексеруде
болып табылады, егер бұл жағдайда соттық-медициналық сараптама қажет
болмаған жағдайда. Көбнесе ол кісі өлтіруді, әйел зорлауды, қарақшылықты,
ұрлықты, бұзақылықты және тағы басқа қылмыстарды тергеу барысында
жүргізіледі.
Куәландыруға дайындық оны жүргізу туралы шешім қабылдаудан,
куәландыруды жүргізу барысында шешілуге тиісті сұрақтардың шеңберін
анықтаудан, қатысушылардың құрамын анықтап, олардың арасында міндеттерін
бөлуден, куәландыру жүргізетін орын мен уақытты анықтаудан, оны жүргізу
тактикасы мен алынған нәтижелерді бекітетін құралдарды таңдаудан тұрады.
Тергеулік куәландыруды жүргізу тактикасы үшін куаландыру бойынша
әрекеттердің неғұрлым тиімді орындалу кезектігін дұрыс таңдау маңызды.
Тергеліп жатқан қылмыс түріне, ізделіп жатқан іздер немесе ерекше
белгілердің сипатына, сондай-ақ алдыңғы тергеу әрекеттерінің және жедел-
іздестіру шараларының барысында алынған нақты негіздерге байланысты
куәландыру біріңғай немесе таңдамалы әдіспен жүргізілуі мүмкін.
Куәландыруды тергеуші дәрігердің немесе басқа маманның қатысуымен
жүргізеді. Бұл тергеу әрекеті куәландырылатын адамды шешіңдіруді қажет
еткен жағдайларда куәландыру сол жынысты куәлардың қатысуымен
жүргізіледі[21].
Егер куәландыруда адамның денесі жалаңаштандырылатын болса, оңда
тергеуші жынысы басқа адамды куәландыру кезінде қатыспайды. Бұл жағдайда
куәландыруды сот медицинасы саласындағы маман немесе куәгерлердің
қатысуымен дәрігер жүргізеді (ҚР ҚІЖК-нің 226 бабы).
Тергеулік куәлаңцыруды сот медициналық куәләндіруден нақты айыра білу
керек. Екіншісі сот медициналық сараптама түріне жатады және тергеуші
қаулысының негізінде сот медицинасы саласындағы маманмен жүргізіледі.
Тергеулік қараудың, эксгумация мен куәландырудың процессуалды тәртібі
ҚР ҚІЖК-нің 221 – 227 баптарымен қарастырылған [22].
2 тарау. Тергеу әрекетін жүргізуге дайындық
2.1. Оқиға болған жерді қараудың тактикасы.
Оқиға болған жерді қарау, тергеудің бастапқы кезеңінде, қылмысты іс
қозғалмай тұрғанда-ақ жүргізіледі. Көп қылмыстардың тергеуі оқиға болған
жерді қараудан басталады. Бұл тергеу әрекетін кешіктірмей, дер кезінде
жүргізген жағдайда қылмысты ашуға керекті, өте құнды дәлелдемелер жинап
алуға болады. Қылмысты оқиға бір адамның немесе бірнеше адамдардың белгілі
бір әрекет-қимылдарынан тұратындықтан ол айналадағы ортаға әсер етіп, сол
қылмыс жасалған жерде көптеген іздер қалдырады [23].
Негізінен көптеген қылмыстардың барлығы оқиға болған жерді қараудан
басталады. Тәжірибе көрсеткендей кейбір қылмыстардың түрлері бойынша
тергеушілер немесе анықтаушылар оқиға болған орнына қарау жүргізбей-ақ,
басқа да әрекеттерді жүзеге асырады, мысалы алаяқтық, есірткі заттарына
байланысты қылмыстар және т.б. бұл менің түсінігімше тіптен дұрыс емес.
Себебі қандай да болмасын қылмыс түрінің жасалынған орнында қарау жүргізу,
қандай да болмасын бір дәлелдемелік заттар немесе іздер тауып анықтауға
мүмкіндік береді. Есірткі заттарына байланысты қылмыстар бойынша қылмыс
орнында, қылмыскермен лақтырылып жіберген заттарын немесе басқа да іздерді
анықтауға болады. Бұл тергеу әрекетін кешіктірмей, дер кезінде жүргізген
жағдайда қылмысты ашуға керекті, өте құнды дәлелдемелер жинауға болады.
Қылмысты оқиға бір адамның немесе бірнеше адамдардың белгілі бір әрекет-
қимылдарынан тұратындықтан ол айналадағы ортаға әсер етіп, сол қылмыс
жасалған жерде көптеген іздер қалдырады. Криминалистикада іздер деген
түсінік екі мағынада қолданылады. Тар мағынада із деп бір объектінің
таңбасы, келбеті айтылады, қолдың ізі, аяқ киімнің ізі.
Ал, жалпы кең мағынада қылмыс іздері деген ұғымға оқиға болған жерде
қалған заттар, қираған, сынған нәрселер және қылмысқа байланысты
айналада
болған өзгерістердің барлығы жатады. Осы өзгерістердің барлығын
негізге ала отырып, оқиға болған жерді қарау үстінде тергеуші оқиғаның
қалай болғанын, айталық, оның механизмі жөнінде белгілі бір болжамдар жасай
алады. Оқиға болған жерді қараудың маңызы, әрине мұнымен шектелмейді.
Себебі қарау барысында, тергеуші осы қылмысқа байланысты іздерді, айғақ
заттарды, өте құнды деректерді тауып алып, оларды дәлелдеме ретінде
пайдаланады.
Оқиға болған жерді қараудың, тергеу әрекеті есебіндегі маңызын дұрыс
ұғу үшін алдымен оның түсінігіне тоқталған дұрыс. Оқиға болған жер деген
түсінікке, оқиға болған жер және осы қылмыстың іздері табылған жер жатады.
Сондықтан бұл ұғымға тек қана қылмыс жасалған жер ғана жатпайды. Мұнымен
қатар бұл ұғымға қылмыс жасауға дайындық жұмыстарын жүргізген жер, қылмыс
жасауда қолданылған қару және басқа да айғақ заттарды тапқан жер де жатады.
Ол-жеке үй, пәтер, ашық алаң, су айдыны, вагон тағы басқа объектілер болуы
мүмкін. Осыған байланысты бір қылмыс бойынша бірнеше оқиға болған жер болуы
мүмкін. Айталық, адамды өлтіріп оны басқа жерге апарып бөлшектеп, ол
бөлшектерді әр жерге көмсе, кісіні өлтірген жерде, өлікті бөлшектеген жер
де, ол бөлшектерді көмген жер де оқиға болған жер деп саналады.
Сонымен бір жасалған қылмыс бойынша үш, төрт немесе одан да көп оқиға
болған жерді қарауға тура келеді. Осыған байланысты айтакететін бір жай
оқиға болған жер деген түсінікпен қылмыстың болған жері деген түсінікті
ажырата білу керек. Соңғы түсінікке осы тергеліп отырған қылмыстың нақтылы
болған жері жатады. Ол-оқиға болған жер деген түсініктің құрамдас бір
элементі.
Айтылғандарды тұжырымдайтын болса,оқиға болған жер дегеніміз қылмыстың
жасалған жері және де осы қылмыстың іздері табылған ашық алаң, пәтер, жеке
үй және басқа да объектілер.
Сонымен, оқиға болған жерді қарау дегеніміз іздерді айғақ заттарды
іздеп табуға, оларды алып, бекітуге және зерттеуге бағытталған, сонымен
қатар жасалған қылмыстың мән-жайын, оның болу механизмін анықтау мақсатымен
кідіртпей өткізілетін, заңда көрсетілген тергеу әрекеті.
Осы түсінікте оқиға болған жерді қараудың міндеттері де көрсетілген.
Атап айтқанда,оқиға болған жерді қарау барысында іздер, айғақ заттар
белгілі бір криминалистикалық әдістер мен тәсілдер,арнайы құрал саймандарды
пайдалану арқылы ізделіп, зерттелуі, бекітілуі керек. Сонымен қатар, қарау
үстінде объектілердің орналасу және жалпы жағдайы бойынша қылмыстың мән-
жайы жөнінде деректі мәліметтер алу қажет, оқиға болған жерді қарауда бұл
мәліметтердің маңызы зор. Оқиға болған жерді қарау тергеудің оң бастапқы
кезеңінде, қылмыс болғаннан кейін жүргізілгендіктен, бұл тергеу әрекетін
жүргізу арқылы өте құнды деректер, дәлелдемелер жинап алуға болады. Қарау
барысында табылған айғақ заттар арқылы қылмыстың механизмін, қылмыс жасау
әдісін анықтауға, қылмысты жасауға қатысқан тұлғалар жөнінде және істің
басқа да мән-жайлары жөнінде өте керекті мәліметтер жиналады. Бұған тек
қана оқиға болған жерді кідіртпей тез арада қараған жағдайда ғана мол
мүмкіндік туады. Егер оқиға болған жерді қарау кешіктіріліп жүргізілсе, көп
іздер, айғақ заттар ауа райы және басқа да жағдайларға байланысты өзгеріп,
бүлініп қалуы мүмкін, тіптен олардың жоғалып кетуі де ықтимал.
Міне, осыған байланысты тергеуші хабар алысымен, тез арада қылмыстың
болған жеріне баруға, оның кешіктірмей қарауға әрекет жасауы керек. Оқиға
болған жер түнде де қаралады. Егер мұндай кезде жарық нашар болып, оқиға
болған жерді егжей-тегжей ұқыпты қарап шығуға мүмкіндік болмаса, бұл
жер жарық түскеннен кейін қаралуы керек.
Жасалған қылмыстың түрлеріне орай оқиға болған жерді қараудың өзіндік
ерекшеліктері бар.
Ол енді кеңес криминалистерінің ой-пікірлеріне тоқталайық. Оқиға
болған жерді қарауға арналған арнайы жұмыстардың көбісінде оқиға болған
жердің түсінігі қарастырмай кеткен. Ал криминалистика оқулықтарында
келесідей пікір айтылған:''оқиға болған жер-деп тікелей қылмыс жасалған
немесе қылмыстың салдары, қылмыс қаруы, іздер табылған белгілі бір аумақ
немесе бір ғимарат'' .
''Оқиға болған жер-бұл кең мағынада тікелей қылмыс болған аумақпен
ғимарат қана емес. Сондай-ақ қылмысқа қатысты деректер мысалы, мәйіт,
ұрланған мүлік, жасырынған қылмыскерлердің іздері табу, табылған жер
табылады.
Кейде қарау жүргізу кезінде осы жағдайда қылмыс орнын алды ма, мысалы,
кісі өлтіру, ұрлық немесе бұл өзін-өзі өлтіру немесе қайғылы жағдай немесе
қылмыстың жалған көрінісі болғанын біз анықтай алмаймыз. Бірақ та, осы кез-
келген деректердің біреуі оқиға болған жер деген түсінікке сәйкес болады.
Сондықтан да барлық жағдайларда қылмыстың болған жері емес, оқиға болған
жер деп қарастыруымыз керек. Осы сәйкес қылмыстың емес, оқиға болған жердің
қарау хаттамасы толтырылады.
Жоғарыда айтылған түсініктерді кең мағынада қарастыруға тура келеді.
Мұнда оқиға болған жер деп, тек қана қылмыс жасалған жер емес, сондай-ақ
ұрланған мүлік, қылмыстың қаруы, басқа жерде өлтірілген адамның мәйіті;
іздер және басқа да заттай дәлелдемелер табылған жер де оқиға болған жер
болып табылатыны көрсетілген.
Басқа жерде өлтіріліп табылған адам мәйітіне қатысты бұл түсінік дұрыс
берілген. Адам мәйіті табылған жағдайда, әр қашан мәйіт табылған жер нақты
кісі өлтіру болған жер болып табылмайды, бірақ та адам басқа жерде өлтіріп,
ал мәйітті басқа жерге апарса,бәрі бір де мәйіт анықталған жер оқиға болған
жер деп саналады.
Ал жоғарыда көрсетілген материалдық іздер туралы айтатын болсақ,
мысалы жүргізуші автокөлікпен адамды қағып кетіп, оқиға болған жерден
жалтарып қашып кетті. Одан соң бұл автокөлік гаражда табылды.Сонда
автокөлік табылған жер оқиға болған жер деп санала ма? Тағы да бір жағдай.
Кісі өлтіру қылмысының қаруы, қылмыскерлер кісі өлтіргеннен кейін қан
іздері бар пышақты қылмыс жасаған жерден алыс жерге апарып тастаған, ал
сосын бұл пышақ табылды. Неге пышақтың табылған жері оқиға болған жер деп
есептелінуі керек. Немесе тағы да бір мысал, төрт қылмыскер ұрлық жасап,
қандай-да бір мүлікті алып кеткен. Кейін тінту жүргізу кезінде, олардың
әрқайсысының пәтерінде ұрланған мүлік табылды. Онда олардың пәтерлері оқиға
болған жер болып табыла ма? Осы көрсетілген үш мысалдың нәтижесінде оқиға
болған жерді қарау хаттамасын толтыру керек. Мұндай оқиға болған жердің
түсінігін кең мағынада талдау, тергеу тәжірибесіне сәйкес келмейді және бұл
түсінік дұрыс емес.
Бірінші жағдайда автокөлікті қарау хаттамасы толтырылады, өйткені
ұрланған мүлік тінту жүргізу барысында табылады. Немесе тінту хаттамасымен
бірге заттай дәлелдемелерді қарау хаттамасы толтырылуы мүмкін. Сонымен
біздің ойымызша,оқиға болған жер деп-тікелей қылмыс болған аумақ немесе
ғимарат деп түсінуіміз керек. Ал мәйіттің кісі өлтіру болған жер де емес,
басқа жерде табылу жағдайлары бұл ережеге жатпайды. Бұл жағдай да мәйіттің
табылған жері сол аумақпен ғимарат тікелей кісі өлтіру болған жер болмаса
да, бұл оқиға болған жер деп саналады. Әрбір нақты жағдайда оқиға болған
жерді қараудың шекарасын тергеуші қалыптасқан жағдайға байланысты
білгілейді.
Кеңес криминалистері профессорлар А.И. Винберг, А.Н. Васильев, И.Н.
Якимов, В.П. Калмаков, В.И. Попов және басқа да криминалистер оқиға болған
жерді қарауға әр түрлі түсінік берген. Кейбір айырмашылықтарға қарамастан,
бұл тергеу әрекетіне көбінесе дұрыс түсінік берген. Сонымен қатар, кейбір
түсініктер дұрыс берілмеген. Осылайша, В.И. Попов тергеу тәжірибесінің
негізінде оқиға болған жерді қарау түсінігіне кей түсінік беруді қажет деп
санап, былай жазған ''оқиға болған жерді қарау түсінігіне заттай
дәлелдемелерді және қылмыс іздерін табуға және бекітуге, қылмыстың
механизмін және ниетін анықтауға ізін суытпай қарау деректерін іздеу
мақсатында қолдануға бағытталған''.
Бұл берілген түсінікте кейбір жетіспеушіліктер бар. Біріншіден,
қараудың процесуалдық жағдайы көрсетілмеген, яғни оқиға болған жерді қарау
жәй ғана криминалистикалық шаралардың кешені емес, тергеу әрекеті болып
табылады. Себебі, криминалистикалық шаралардың түсінігі нақтыланбаған,
анықталмаған. Криминалистикалық шаралар тергеу әрекеттерінен тыс, мысалы,
жедел іздестіру жұмыстарында жүргізілуі мүмкін. Екіншіден, осы түсінікте
оқиға болған жерді қарау ең алдымен тікелей оқиға болған жердің жағдайын
зерттеуге бағытталғаны көрсетілмеген, сондай-ақ бұл түсінікте заттай
дәлелдемелерді және қылмыс іздерін табу және бекіту туралы айтылған. Бұл
түсінік бойынша іздер заттай дәлелдеме болып табылмайды. Бәрімізге мәлім,
іздер заттай дәлелдемелер мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...3-6
1 тарау. Тергеулік куәландырудың түсінігі, тактикалық
криминалистикалық және процессуалдық ережелері
1.1. Тергеулік куәландырудың түсінігі, маңызы және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..7-16
1.2. Тексеру тактикасының жалпы процессуалдық және тактикалық -
криминалистикалық ережелері ... ... ... ... ... ... .. ..17-24
2 тарау. Тергеу әрекетін жүргізуге дайындық
2.1. Оқиға болған жерді қарау тактикасы ... ... ... ... ... ... .. .25-
45
2.2. Тергеу әрекетін жүргізуге дайындық шаралары ... ... 46-55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .56-57
Пайдаланылған нормативтік актілер мен әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 58- 59
Кіріспе
Диплом жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасы 1991 жылдан бастан
өзінің Егемендігін алып, Тәуелсіз мемлекетке айналды. Егемендік алған соң,
Мемлекетіміз нарықтық экономикаға көшіп, қоғамның әлеуенттік-экономикалық,
мәдени, құқықтық бағыттарда біршама іс-шаралар орындала бастады. Осыған
байланысты 1998 жылдың қаңтар айынан бастап Қазақстан Республикасының жаңа
қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу кодексі қолданылысқа енгізілді. Бұл
кодекстер осы заманның талаптарына сәйкес жасалынып, қазіргі таңның
талаптарына жауап берді.
Елбасымыздың, 6 ақпан 2008 жылғы Қазақстан халқының әл –
ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты атты Қазақстан
халқына арнаған Жолдауында, құқық қорғау және сот жүйесі саласында
қазақстандықтардың құқықтарының әлі де болса тиімді қорғалуын қамтамасыз
етуі турасында баса айтылып өтті.
Бұл бағыттағы іс - әрекет құқық бұзушылықтардың алдын алу болуға
тиіс екендігін көрсетіп, Құқық бұзушылықтардың алдын алу туралы заң
жобасын әзірлеуді, оны Парламентке енгізу қажеттігін атап айтты.
Жасалынатын шаралардың басты мақсаты басқарушы аппарат жұмысының
тиімділігі мен нәтижелерін арттыруы, яғни халыққа қызмет көрсетуі тиіс
екендігін нақтылап көрсетті[1].
Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясында ұзақ мерзімді
басымды бағыттары ретінде ұлттық қауіпсіздік; ішкісаяси тұрақтылық және
қоғамның бірігуі белгіленіп, оларды жүзеге асыруда ішкі істер органдарына
маңызды сенім білдірілген [2].
Республикамызда қылмыстылыққа қарсы қаншама іс-шаралар
жүргізілгенменде жеке адамдарға қарсы қылмыстардың саны кемімей отыр. Оның
ішінде атап өтетін болсақ, кісі өлтіру, денеге жарақаттар салу, зорлау және
нәсіпқорлық сипаттағы қылмыстарға және т.б. көптеген қылмыстардың түрі.
Мұның ішінде менің назар аударғым келіп отырғаны кісі өлтіру
қылмыстарын тергеу барысында оқиға болған жерді қарау тергеу әрекетін
жүргізудің өзекті мәселелері. Яғни, тәжірибе көрсеткендей бұл қылмыстың
түрлерін тергеу барысында оқиға болған жерді қарау маңызды рөл атқарады.
Себебі ары қарай қылмыстардың нәтижелі аяқталынуы қылмыскердің тиісті
жазасын алуы осы тергеу әрекетіне тікелей байланысты. Егерде кісі өлтіру
қылмыстары бойынша оқиға болған жерді қарау кешіктіріліп немесе үстірт
жүргізілсе, оқиға орнында қылмыскер мен қалдырылған дәлелдемелік іздерді
және басқа да айғақтарды табуға мүмкіндік болмайды [3].
Тәжірибе көрсеткендей, тергеушілердің кәсіби деңгейінің төмендігі,
оқиға болған жерде қарау тергеу әрекетін төменгі сапада жүргізуі
қылмыскерлерді жауаптылықтан бой тасалап қашып кетуіне негізгі себеп
болады. Сол себепті менің тақырыбымның өзектілігі, қылмыстар бойынша алдын
ала тергеу болғанда ешқашандай маңыздылығын жоғалтпайды.
Тек қана кісі өлтіру қылмыстарын ғана емес сол сияқты басқа да
қылмыстық істерді тергеу бойынша, бұл тергеу әрекетінің маңызы өте жоғары.
Себебі қылмыскерлер қандай да бір қылмыстарды жасау бұрын алдын ала
дайындық шараларын жүргізіп, қылмыс жасаған соң да іздерін жасырып кету
әрекеттерін ойластырады. Дегенмен де тергеуші қылмыс орнында қылмыскер мен
қалдырылған дәлелдемелік іздерді шебер түрде тауып, оны дәлелдеме ретінде
қылмыскерді ұстап, табуда қолдана білуі қажет. қылмыстар қаншалықты
ойластырылып, жоспарлы түрде жасалғанымен де міндетті түрде қылмыс орнында
қандай да болмасын із қалдырылады. Мұндай оқиға орындарында тергеуші жедел
тергеу тобын басқарып, қылмыс орнына тек қана тиісті тұлғалардың ғана
кіруіне рұқсат беріп, шебер түрде басқара білуі тиіс. Оқиға орнына бөгде
тұлғалардың кіруі ол қылмыс орнындағы дәлелдемелік іздері әкеп жоюға
соқтырады[4].
Кісі өлтіру бойынша оқиға болған жерді қараудың ерекшелігі бұл оқиға
болған жер, яғни кісі мәйіті табылған жер осы оқиғаның орын алған немесе
қылмыстың тікелей орны ма екендігін анықтауға мүмкіндік береді. Себебі
көптеген жағдайларда кісінің мәйіті табылған жер қылмыстың тікелей орны
болып табылмайды. Осындай мәселелерді толық шешу үшін кісі мәйіті табылған
жерді де қылмыстың тікелей жасалған орны ретінде мұқият және арнайы
мамандардың көмегімен жүргізу қажет.
Кісі өлтіру бойынша оқиға болған жерді қараудың тағы бір ерекшелігі
оның қайталанбастығы, яғни қайта орнына келтіру мүмкіндігінің болмауы болып
табылады. Дегенмен де осыған қарамастан мұндай қылмыстың түрлері бойынша
оқиға болған орындарына қайталап қараулар жүргізіледі. Мұндай қайта
қараулар кезінде барлық оқиға жағдайлары күрделі өзгеріске түскен
жағдайларды ұсынады. Сол себепті, қайта қарау нәтижелерімен бастапқы қарау
нәтижелерін салыстыруға болмайды.
Жоғарыда көрсетілгендер тақырыпты, сондай-ақ біліктілік және
бітірушілік жұмысының бағытын, пәнін таңдауға себеп болды.
Диплом жұмысының мақсаттары және міндеттері. Жұмыстың мақсаты
қылмыстарды тергеу барысында оқиға болған жерді қарау тактикасын жетілдіру
бойынша тәжірибелік ұсыныстар жинақтау және өңдеумен қортындыланады.
Диплом жұмысының мақсаты келесідей тапсырмаларды қоюды және шешуді
ұсынады:
- тергеулік қараудың және куәландырудың түсінігі, маңызы және түрлері.
-қарау тактикасының жалпы процессуалдық және тактикалық-
криминалистикалық ережелері.
- оқиға болған жерді қарау тактикасы.
- тергеу әрекетін жүргізуге дайындық шараларын қарастыруды.
Жұмыстың объектісі болып қылмыс оқиға болған және куәландыру тергеу
әрекетіне тартылған тұлға табылады.
Диплом жұмысының теориялық және методологиялық негіздері. Зерттеудің
методологиялық негізін жалпығылыми диалектикалық таным әдісі құрайды.
Сонымен қатар, логикалық, жүйелік-құрылымдылық, әлеументтік талдау, сондай-
ақ криминалистиканың арнайы әдістері, бақылау тәсілдері, кеңейтілген және
статистикалық сипаттық әдістері қолданылады.
Жұмыс ғылыми-монографиялық материалдарды оқуға және қолдануға, сонымен
қатар тиісті құқықтық қайнаркөздерді талдауға негізделген. Ол бірінші
кезекте Қазақстан Республикасының Конституциясы, нормативтік қайнакөздер
(заңдар, Президент Жарлықтары), Жоғарғы сот Пленумының шешімдері, Қазақстан
Республикасы ішкі істер министрлігінің ведомствалық нормативтік актілері.
1. Тарау. Тергеулік куәландырудың түсінігі, тактикалық
криминалистикалық және процессуалдық ережелері
1. Тергеулік куәландырудың түсінігі, маңызы және түрлері.
Тергеулік куәландыру қылмыс іздерін сондай ақ қылмыстық іс үшін
маңызды мән жайларды анықтау мақсатында жүргізіледі. Тексеруді арыз не
хабар келіп түскен анықтау органының тергеушісі, ал ол жоқ болған
жағдайдаанықтаушы не лауазымы жоғары қызметкер жүргізеді.
Тергеу куәландырудың мақсаты — іздер мен заттай дәлелдемелерді талдау
арқылы қылмысты тіркеп, ашуға мүмкіншілік беретін дәлелдемелерді табу және
бекіту[5].
Заттай дәлелдемелер — бұл тергеудегі оқиға туралы ақпаратты қамтитын
материалдық дүниенің объектілері. Олардың мазмұны, табылу орны және басқа
да белгілері қылмыстың жасалу мән-жайлары туралы мәлімет беруі мүмкін
әдетте оларды қылмыстың “тілсіз куәгерлері” деп атайды. Қандай да болмасын
қылмыстық істе заттай дәлелдемелер болады және олардың біреуі де алдын ала
қараусыз іс материалдарына тіркелмейді. Тергеудің нәтижелері оның
криминалистикалық жағынан сауатты жүргізілгеніне байланысты болады.
Сондықтан криминалистер оқиға орнын және сонда табылған объектілерді
қараудың аса маңыздылығына ерекше көңіл бөледі.
Қылмыстың ашылмауының негізгі себептерінің бірі — оқиға орнын сапасыз
және ұкыпсыз қарау. Нәтижесінде қылмысты ашудың кілті болып табылатын
маңызды дәлелдемелер жоғалып қалады .
Тергеулік қарау негіздері ҚР ҚІЖК-нің 222-бабында көзделген. Қылмысқа
карсы күресу тәжірибесі көрсеткендей, тергеу қарауы:
-оқиға жағдайын және оның мән-жайларын ұғынуға, қылмыскер әрекеттерін
түсінуге;
-жасалған қылмыс іздерін тауып, бекітуге;
-дәлелдемелер алудың басқа да көздерін айқындауға;
-тергеу және жедел іздестіру версияларын ұсыну үшін мәліметтер
жинауға;
-шұғыл (кідіртуге болмайтын) тергеу және жедел әрекеттерінің жоспарын
белгілеуге;
-сараптамалық зерттеуге қажетті заттай дәлелдемелерді және іздерді
алуға бағытталған.
Қайта қарау, яғни, бір объектіні қайталап тексеру мынандай
жағдайларда: бірінші қарау қолайсыз жағдайларда (қараңғыда, жаңбыр астында,
түтін ішінде және т.б.) жүргізілгенде, мәселен, аталған жағдайлардың
себебінен криминалистикалық маңызы бар іздер мен заттар табылмағанда немесе
қарау сапасыз жүргізілгенде, яғни маңызды мән-жайлар анықталмағанда,
мамандар қатыспағанда т.б. қажет болады.
Жұмыстың көлемі бойынша негізгі және қосымша тергеулік қарау болады.
Қосымша қарау, тергеу барысында жеке объектілер қаралмағаны немесе егжей-
тегжейлі қаралмағаны анықталғанда, жүргізіледі[6].
Жедел қызмет мүмкіншіліктерін пайдалану оқиға сипаты туралы, оған
қатысты тұлғалар туралы, кылмыстық іс үшін маңызды объектілердің орны және
белгілері туралы қосымша мәлімет алу үшін қажет. Егер оқиға болған жерді
қарау барысында қылмыскерді “ізін суытпай” іздестіру мүмкіндігі бар
екендігі анықталса, ол іздеуді жедел қызметкерлер жүргізеді. Жедел
бөлімшелер күштері мен құралдарын пайдалану қылмыс туралы қосымша
мәліметтерді, атап айтқанда, қалай және қашан болғаны, кім кінәлі,
себептері, қылмысқа қатысушылар, кімге және қандай зиян келтірілгені, оқиға
туралы кім білетіндігі т.б. туралы мәліметтерді алуға мүмкіндік береді.
Қаралып жатқан объектілерді ұстай білудің криминалистикалық ережелерін
сақтап қарау – қатысушылар арасында міндеттерді нақты бөлуді; мамандар
білімін, мәселен, жарушы техниктің, радиоактивті материалдармен жұмыс
істейтін маманның білімін пайдалануды; жарылғыш заттарды табу үшін қарауға
іздеуші итімен бірге кинологты уақытында қарастыруды; криминалисикалық
тәсілдер мен әдістерді сауатты қолдануды көздейді[7].
Қарауға қатысушылар. Тергеуші, полиция қызметкерлері мен мамандардан
басқа, қарауға қатысатын басқа тұлғаларға - куәлар және сонда қарау
жүргізілетін мекемелер, мен коммерциялық кәсіпорындар және ұйымдардың
өкілдері жатады. Куәгерлердің қатысуы ҚР ҚІЖК-нің 222-бабымен реттеледі[8].
Жетуі қиын және тиісті байланыс құралдары жоқ жерде қарау, сонымен
қатар оны жүргізу адамның өмірі мен денсаулығына қауіп төндірсе, карау
куәгерлердің қатысуынсыз жүргізіледі де, ол туралы хатгамада көрсетіледі.
Мекеме өкілдері қатысуының негіздері: олар қажетті құжаттарды
көрсетіп, түсініктеме бере алады, қажетті жерге апарып, бөлменің есігін
ашып бере алады, сонымен қатар қосалқы жұмыстарды ұйымдастыра алады.
Жәбірленушілер, куәгерлер, сезіктілер, айыпкерлер – қарауға қатысушы
тұлғалардың келесі бір тобы. Олар болған оқиғаның мән-жайы туралы хабардар
болғандықтан пайдалы болуы мүмкін.
ҚР ҚІЖК-нің 227-бабына сәйкес толтырылған хаттамада қарау
әрекеттерінің тәртібі және қарау барысында айқындалған маңызды мән-жайлар
баяндалады. Хатгаманың суреттелінетін бөлігі — оқиға орнының шеңберімен
бірге оның жалпы сипаттамасын қамтиды.
Сарапшының немесе дәрігердің қатысуы тергеушінің мәйітті өзі қарау
міндетінен босатпайды, өйткені қараудың барысы мен нәти-желеріне ол жауапты
болады. Қараудың мақсаты — өлу уақыты мен өлтіру тәсілін анықтау;
тергеушідегі іске қатысты тұлғалар туралы мәлімет алу, ал кей жағдайларда
жәбірленушінің жеке басын анықтау[9] 120 б.
Қарау келесі тәртіп бойынша жүргізіледі:
Қоршаған орта және табылған күйінде жатқан мәйіттің температурасы
анықталады. Оның жынысы, жасы, бойы, дене кұрылысы, толықтығы, шашының түсі
көрсетіледі. Одан кейін ауызша бейнелеу әдістемесі бойынша мөйіт жоғарыдан
төменге дейін сипатталады. Белгісіз азаматтың мәйітін қарау барысында оның
сыртқы бейнесі егжей-тегжейлі бекітіледі.
Жақын орналасқан бағдарларға қатысты мәйіттің кейпі мен қалпы, сонымен
қатар мәйіт дақтары, сүйрету белгілері және т.б. бекітіледі.
Мәйіттің бетін, қолдарын, аяқтарын жөне денесінің ашық жерлерін
қарағанда:
а) көзінің қарасының, шынайнасының, ылғал қабығының жағдайлары;
ә) денесінде зақымдардың, шашыраған қанның болуы, олардың орналасуы
мен бағыты;
б) табиғи тесіктердің жағдайы, қол-аяқтарында, саусақ арасында, тырнақ
астында және шаштарында кірдің болуы;
в) денесінің ашық және жабық жерлерінің суу деңгейі;
г) басқа да мөйіт дақтары түстерінің өзгеруі;
ғ) әр түрлі бұлшық еттерінің сіресіп қалу қалпы;
д) мәйіт үстінде және киімінде жәндіктердің, құрт-қүмырсқа,
көбелектердің, личинкалардың болуы, олар көп жиналған жерлер зертгеліп
бекітіледі.
Одан кейін мәйіттің үстінде және жанында жатқан заттарды, жатқан
орнын, сонымен қатар оның денесіндегі және киіміндегі топырақпен салыстыру
үшін жердегі топырақты қарайды [10].
Киім мен аяқкиімді қарау барысында олардың сыртқы қалпы, қалтаның іші,
фабрикалық маркалары мен таңбалары, нөмірлері; жазулары, кию және кірлену
деңгейі бекітіледі. Киім мен аяқкиімдері кір, топырақ, ерекшеліктерімен,
жардағы бояумен жөне қоршаған ортаның басқа да объектілерімен
салыстырылады. Мәйіттің іш киімі және оның зақымдары сипатталады. Егер
мәйітті жалаңаш түрде қарауға жағдай болмаса, оны егжей-тегжейлі қарау үшін
мәйітханаға жібереді.
Егер мәйітте жарақат болса, олардың орналасу орны, саны, түрі мен
түсі, жарақат шетгерінің сипаты анықталып, бекітіледі.
Егер өлген адамның кім екені белгісіз болса, оны міндетгі түрде
дактилоскопиялайды, одан кейін жуындырған соң таныту фотосуретінің
ерекшеліктері бойынша суретке түсіреді.
Мәйіттің жеке ерекшеліктерін: тыртықтары, татуировкалары, меңдері,
т.б. ірі масштабты суретке түсіріледі [11].
Куәландыру. Куәландырудың тактикалық әдістері мен этикалық негіздері.
Куаландырылушы тұлғаның денесінде табылған кез келген ізді, дақты, зат
бөлшегін дәйекті түрде сипаттап, өлшеп, фотосуретке түсіру немесе суретін
салу қажет. Қаралуға жататын объектінің ерекшелігі (адам денесі) мен
денсаулыққа зиянды немесе қорлайтын әрекеттерге тыйым салатын заң нормалары
іздерді және ерекше белгілерді анықтау мен бекітудің ғылыми-техникалық және
тактикалық әдістерінің өз алдына ерекшелігін анықтайды.
Тергеу әрекетінің ерекше бір түрі — адамдарды куәландыру. Қылмыстық
істерді тергеу үстінде кейбір жағдайларда сезікті адамның, айыпкердің не
жәбірленушінің киімінде, денесінде әр түрлі дақ, ерекше белгілер, не іздер
барлығын анықтау үшін оларды заңда көрсетілген тәртіпті сақтай отырып,
куәландырып қарауға тура келеді.
Өзіндік міндеті бойынша және қарау үстінде қолданылатын тәсілдер
бойынша куәландыру бірде тергеу әрекеті есебінде жүргізілсе, екінші
жағдайда сот-сараптамасының бір ерекше түрі есебінде жүргізіледі.
Куәландыру жүргізу туралы тергеуші сезікті, айыпталушы үшін міндетті
болып табылатын қаулы шығарады.
Аталған істер бойынша куәландыру жәбірленушінің немесе сезіктінің
денесінде немесе киімінде әртүрлі жарақаттар мен қанның іздері қалған
жағдайда жүргізіледі.
Куәландырғанда ең алдымен куәландырылатын тұлғаның киіміне қарау
жүргізіледі, содан кейін денесінің ашық бөліктеріне қарау жүргізіледі.
Киімдегі жарақаттарға және қан дақтарына көңіл аударылады. Қан іздерін
тырнақ астынан, шаш арасынан, құлақ ойыстарынан және т.б. бөліктерден іздеу
керек.
Куәландырылатын тұлғаның жәбірленушімен контактіде болғанын
сараптамалық жолмен анықтауға мүмкіндік беретін микрообъектілерді табуға да
көңіл бөлу керек. Бұл микрообъектілерді табу үшін лабороториялық жағдайда,
арнайы құралдарды пайдалана отырып, маманның көмегімен заттарға қайта
тексеру жүргізуге болады. Бұлай тексеру жүргізу үшін және алда сараптамалық
зерттеу жүргізу үшін киімдер мен заттар айналыстан алынады және жеке-жеке
буып-түйіледі. Куәландыру барысында дененің, киімнің жалпы бөліктерін және
табылған іздерді фотосуретке түсіріп отыруға болады. Фотосуреттер кесте
ретінде хаттамаға қоса тіркеледі.
Тергеу әрекеті есебінде жүргізілген жағдайдан басқа, объектілерді
қарау үстінде әдеттегідей пайдаланылатын әдістер қолданылады.
Айтайық, адам куәландырылғанда, біріншіден, оның үстінде киген
киімдері қаралады, олардың жалпы жағдайы, жыртылған жері, үзілген түймесі,
дақ, таңба, тағы басқа да ерекше белгілердің бар жоғы анықталады. Киімін
қарап болғаннан кейін, оның денесі қаралады. Киімге қарау жүргізуде
астарына, қалталарына, тігістеріне және басқа да жерлеріне, яғни қанның
сақталып қалатын жерлеріне көңіл аударылады. Бұл жағдайда маманның көмегін
пайдаланған да дұрыс.
Егер куәландырылатын адамды мұндай қарау үстінде жалаңаштандыруға
тура келсе, онда бұл тергеу әрекетіне басқа жыныстың адамдары қатыса
алмайды. Сондықтан егер әйел адам жалаңаштандырылып қаралса, бұл тергеу
әрекетін әйел тергеуші жүргізу керек те, ал еркек адам куәландырылса, еркек
тергеуші өткізуі керек.
Қалай болғанда да бұл тергеу әрекетін жүргізу үстінде куәландырушы
адамның намысына тиетіндей, оны кемсітетіндей іс-әрекеттер жасалмай,
жүргізілетін жұмыстардың бәрі моральдық нормаларға сай болуы тиіс.
Бұл тергеу әрекетін жүргізгенде негізінен куәландырылатын адамның
үстінде бір ерекше белгілер, дақ және басқа іздердің болуы тексеріліп,
қаралады. Мысалы, бір істі тергегенде жәбірленуші қылмыскердің сол жақ
иығында қал, ал кеудесінде жүректің суреті тәрізді татуировка бар екені
баяндалды.
Тергеудің бастапқы кезеңінде ұсталған сезікті адам бұл қылмысқа
қатыспағанын және жәбірленушіні танымайтынын айтып жауап берді. Оны
куәландыру үшін беліне дейін шешіндіргенде жәбірленушінің айтқанындай
қылмыскердің иығында қал, кеудесінде татуировка бар екені анықталды.
Сонымен куәландырудың қорытындысы істі дер кезінде ашуға өте құнды
дәлелдеме есебінде пайдаланылды.
Куәландыру сонымен қатар сот-медициналық сараптаманың бір ерекше түрі
есебінде жүргізіледі. Сезіктінің, айыпкердің, не жәбірленушінің денесін
қарағанда арнайы медициналық білім қолданылып, олардың денесінде бар
жарақат тексеріліп, зерттелсе ондай куәландыру сараптамалық зерттеудің бір
түрі болып саналады. Мұндай зерттеп қарау үстінде негізінен мына төмендегі
сұрақтар анықталады:
а) куәландырған адамның денесінде, қай жерінде, қандай жарақаттар
бар;
ә) жарақаттардың түрі, өлшемі, саны және олардың жалпы ауырлығының
дәрежесі;
б) бұрын операция жасалған басқа куәландырушының денесінде оның
белгісі бар ма?
Егер де жай қарау арқылы бұл сұрақтарды шешуге мүмкіндік болмай,
оларды анықтауға медициналық зерттеулер қажет болған жағдайда сот-
медициналық сараптама тағайындалады.
Куәландырылушының денесін зерттеудің негізгі әдістемесі – жай ғана
бақылау, және “құрал” ретінде көру мүшелері қызмет етеді. Куәландыру
кезінде криминалистикалық техниканы қолдану анағұрлым күшті әсер береді.
Куәландыру барысында табылған іздер мен ерекше белгілер хаттама
толтыру, фотоға түсіру, дененің сызбасын сызу, көлемді көшірмелер дайындау
жолдарымен бекітіледі. Іздер мен заттай дәлелдемелерді хаттамада дәйекті
түрде сипаттап қана қоймай, оларды қылмыстық іс құжаттарына тіркеу үшін
түпнұсқа күйінде алу керек.
Куәландыру тергеулік қараудың ерекше түрі болып табылады. Оның мақсаты
айыпкердің, сезіктінің, куәгердің немесе жәбірленушінің денесіндегі қылмыс
іздерін, жеке белгілерін, зақымдарын анықтау, мастық күйін және қылмыстық
іс үшін маңызды басқа да мән-жайларды айқындау. Куәландыру денені мәжбүрлеп
жалаңаштаумен байланысты болып, жеке тұлғаның құқықтарын белгілі бір
деңгейде қозғайтын болғандықтан, заң куәландыратын тұлға үшін міндетті
болатын арнайы қаулы шығаруды талап етеді. Егер куәландыру толық
жалаңаштауды талап етсе, куәгерлердің жынысы сол түлғамен бірдей болуы
керек. Тергеуші басқа жынысты тұлғаның жалаңаш денесін қарамайды, оның
нұсқауы бойынша аталған қарауды куәгерлердің көзінше дәрігер жүргізеді.
Сонымен тергеулік куәландыру мынандай мәселелерді анықтайды:
• Куәландырушының денесінде ерекше белгілер бар ма, атап айтқанда
қандай және қай жерінде;
• Оның денесінде қандай да бір зақымдалған жер бар ма және қай
жерінде;
• Денеде немесе киімде оқиға орнынан ілесіп келген немесе алып
келген куәландыруға қызмет ететін бөлшектер немесе басқа да
заттар бар ма;
• Денеде немесе киімде оның кәсіби бұйымдарында және т.б. айғақ
болатын куәландыру белгілері бар ма.
Тергеуші анықталған фактілерді дәрігер мен куәгерлердің сөздері
бойынша хаттамаға енгізеді. (ҚР ҚІЖК-нің 227-бабы).
Куәландырудың барысында хатгама мен оның қосымшаларында
куәландырылатын тұлғаның денесіндегі:
а)қылмыстық әрекеттің барысында немесе сонымен байланысты жағдайларда
алынған зақымдардың;
ә)ерекше белгілердің;
б)қылмыстық іске қатысты мән-жайлар барысында куәландырылатын тұлға
ұстаған объектілердің іздерінің болуы айқындалып, бекітіледі[12] .
Бұл іздерге қан, топырақ, бояу, майлайтын заттар, ерін далабы, ұрық,
шаш, мата талшықтары, микробөлшектер жатады.
Куәландыруға дайындық орындалатын мівдетті анықтаудан (не нәрсеге
назар аудару керектігін, нені және қай жерден табуға болатынын білуден),
оны жүргізу уақыты мен орнын тандаудан, техникалық кұралдар мен аталған
әрекетке қатысушыларды (дәрігерді, куәгерлерді) дайындаудан тұрады[13].
Іздеу объектісі туралы деректер жауап алу, оқиға орнын, мәйітті, көлік
құралдарын қарау барысында анықталады. Куәландыру уақытын таңдағанда, оны
кідірту куәландыруға жататын тұлғаның әдейі немесе абайсыз жасаған
әрекеттерінің салдарынан дәлелдемелердің жоғалуына әкеп соғуы мүмкін шұғыл
тергеу әрекеті екенін ұмытпау қажет.
Қылмыс іздерін табу үшін техникалық құралдарды, атап айтқанда, жарық
кұралдарын, лупаны, ультракүлгін немесе ультрақызыл сәуле көздерін қолдану
керек. Олар ату, қан, ұрық, сілекей және т.б. іздерін табуға көмектеседі.
Денедегі қан іздерін дәкеден жасаған тампонмен, сүзгіш не сорғыш қағазбен
алған жөн. Оларды сулап, іздің үстіне жаяды, сосын кептіреді. Тырнақ
астындағы кірді ұшталған ағаш таяқшамен таза қағаз үстіне жинайды. Әр
саусақ тырнағының астынан алынған зат пен таяқша жеке пробиркаларға
салынып, буылып-түйіледі. Қажет болса, тырнақты да алған жөн.
Микрообъектілерді жинау үшін арнайы саптамасы бар микрошаңсорғышты
пайдаланады[14].
Куәландыру жүргізгені туралы хаттама толтырылады. Табылған барлық
іздер мен ерекше белгілер адам денесінің сызба нұсқасында белгіленеді және
олардың көлемін сипаттау арқылы бекітіледі. Куәландыру барысында суретке
түсіру мен бейнежазба жасау куәландырылатын тұлғаның рүқсатымен ғана жүзеге
асырылады [15].
2. Тексеру тактикасының жалпы процессуалдық және тактикалық-
криминалистикалық ережелері.
Қарауды тергеушілер, занда көрсетілген кейбір жағдайларда анықтау
органдарының қызметкерлері де жүргізеді. (ҚР ҚІЖК-нін 221-бабында).
Прокурор және тергеу бөлімшесінің бастығы да қарауға қатыса алады немесе
дербес жүргізе де алады (КР ҚІЖК-нің 221- бабында). Сот тергеу сатысында
қарауды сот жүзеге асырады (ҚР ҚІЖК-нің 359-бабы) [16].
Оқиға болған жерді қарау кейде кұрылымдық элементтер ретінде тергеу
қарауының барлық басқа түрлерін де қамтиды. Оқиға орнында әр түрлі заттар,
құжаттар, жәбірленушілердің мәйітгері табылып жатады. Орынның өзі мекенжай
учаскесі, не тұрғын жер болады. Бұл жағдайда оның жабдықтарын құрайтын
бүкіл объектілерге қарай бір тергеу әрекетінің шеңберінде жүргізіледі. Ол
қарауды жүргізудің келесі жалпы айла-тәсілдерін бөлуге мүмкіндік береді:
қарауды дара басқару; қараудың дер кезділігі; объективтілігі; толықтығы
және жан-жақтылығы; жоспарлылығы; криминалистикалық-техникалық құралдар мен
әдістерді, мамандар мен жедел қызметкерлер көмегін пайдалану; қаралатын
объектілерді ұстай білудің криминалистикалық ережелерін сақтау.
Дара басқару, тергеу әрекеті әр түрлі қызмет атқаратын көп тұлғалар
тартылатын күрделі іс жүргізу әрекеті болғандықтан қажет.
Бірыңғай басқаруды заң (ҚР ҚІЖК-нің 221-бабы) тергеушіге жүктейді.
Басқа тұлғалардың, олардың ішінде құқық қорғау органдарының басшы
қызметкерлерінің міндеті — тергеушіге қажетті көмек көрсету. Ол қарауға
қатысатын барлық тұлғалардың әрекеттерін басқарады және оның нәтижелеріне
жауапты болады. Егер прокурор немесе тергеу бөлімшесінің бастығы қарауға
қатысса, олардың әрқайсысы қарауды басқарып, өз атынан хаттама толтыра
алады[17].
Қараудын дер кезділігі деп жасалған қылмыс туралы хабар келгенде
тергеушінің оқиға орнына еш кідіріссіз жетуін айтады. Ол оқиға орнының
жағдайын мүмкіндігінше сақтауды қамтамасыз ету үшін қажет, себебі ол
қараудың нәтижелігі мен тиімділігіне тікелей әсер етеді. Сондықтан оқиға
орнын қарау шұғыл тергеу әрекетгер қатарына жататыны кездейсоқ емес.
Қараудың басқа түрлерін де кідіртуге болмайды.
Қараудың шынайылыгы (объективтілігі) барлық объектілер табылған
қалпында зерттеледі және бекітіледі, сонымен қатар тергеушінің немесе басқа
да тергеу әрекетіне кдтысушылардың тұжырымдары мен пікірлерін хаттамада
көрсетуді көздейді.
Қараудың толықтылығы мен жан-жақтылығы қылмысқа қатысты оқиға орнында
табылған бүкіл заттар мен іздер табылып, зерттеліп, хаттамада егжей-
тегжейлі көрсетіліп, фотосурет немесе бейнежазба арқылы бекітілуін
қамтамасыз етуін білдіреді. Сонымен қатар, тергеудің толықтылығы деп
алғашқы караудың жеткіліксіздігінен оны қайталау қажеттігінің тумауын
айтады.
Қараудың жоспарлылыгы нақты әрекеттердің шеңберімен кезектілігін
анықтаудан, қолда бар күш пен құралды бөлуден тұратын тергеушінің және
басқа да қарауға қатысушылар әрекетінің кезектілігін дұрыс анықтауды
қамтиды. Ол бүкіл қажетті әрекеттердің толық және сапалы орындалуын және
ақырында тергеулік қараудың мүмкіндігінше тиімділілігін қамтамасыз
етеді[18].
Криминалистикалық техникалық құралдар мен әдістерді, мамандар көмегін
пайдалану. Аталған құралдар мен әдістерді таңдау жүргізілетін қараудың
мақсатымен және сипатымен, сонымен қатар табылып, бекітілген объектілер мен
іздердің ерекшеліктерімен анықталады.
Маман нақты ерекше жағдайларда қиын қабылданатын мән-жайларға тергеуші
назарын аудара алады, объектілерді алуға көмек көрсетіп кей іздердің пайда
болу тетігі мен себептері туралы өз пікірін айта алады. Мәйітгі қарау,
эксгумация барысында және жынысы сәйкес келмейтін тұлғаны куәландырғанда
маманның (дәрігердің) қатысуы міндетті болады [19] .
Оқиға болған жерді қарау кезінде жерді немесе үй-жайды тінту, алу,
тергеу эксперименті немесе басқа тергеу әрекеті кезінде алынған не
тергеушінің талап етуі бойынша ұйымдар және азаматтар берген заттар ҚР
Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 222 бабының ережелері бойынша қарауға
жатады. Аталған заттар тексергеннен кейін ҚР Қылмыстық ісжүргізу кодексінің
121 бабының ережелеріне сәйкес заттай дәлелдер деп танылуы мүмкін.
Затты тергеуші заттай дәлел ретінде тану және оны іске қосып тіркеу
туралы қаулы шығарады. Осы қаулыда заттай дәлелді іспен бірге қалдыру
немесе оны иесіне немесе өзге адамдар мен ұйымдарға сақтауға өткізу туралы
мәселе шешілуге тиіс.
Егер заттар ауқымды болуына немесе өзге де себептерге байланысты
қылмыстық іспен бірге сақтауға келмесе, олар фотосурет немесе бейнежазба
құралдарымен түсіріп алынуға, мүмкіндігінше мөрмен бекітілуге және тергеуші
көрсеткен орында сақталуға тиіс. Іске заттай дәлелдің үлгісі қоса тіркелуі
мүмкін. Заттай дәлелдің жатқан жері туралы істе тиісті анықтама болуы тиіс.
Тез бұзылатын заттай дәлелдер, егер олар иесіне қайтарылмайтындай
болса тиісті ұйымдарға мақсатына сай пайдалануға не алынған сомаларды
қылмыстық істі жүргізуші органның депозитіне енгізе отырып сатуға
өткізіледі. Негіздер болған кезде олар иесіне тегі мен сапасы жағынан
барабар заттармен қайтарылады немесе иесіне оның құны төленеді.
Анықтау органы істі тергеушіге берген кезде немесе ол бір анықтау
органынан екінші анықтау органына, не бір тергеушіден екіншісіне берілген
ретте, сонымен қатар іс прокурорға және сотқа жіберілгенде заттай дәлелдер
іспен бірге жөнелтіледі. Заттай дәлелдер буып-түйілген және мөрмен
бекітілген күйінде оларды даралайтын белгілері көрсетілген тізімдеумен
бірге беріледі[20].
ҚР ҚІЖК істі тергеу барысында жүргізілетін қарау әрекетін қарастырады
(ҚІЖК 221-227 баптары).
Қылмыс ізін, өзге материалдық объектілерді анықтау, сондай-ақ іс үшін
маңызы бар жағдайларда айқындау мақсатында тергеуші, ал ол жоқ болған
жағдайда анықтаушы немесе қылмыс туралы арыз немесе хабар түскен анықтау
органының лауазымы жағынан жоғары қызметкері жерді, үй-жайларды, заттарды,
құжаттарды, көзі тірі адамдарды, мәйіттерді, жануарларды қарайды 221 бап.
Заң қараудың объектілерін көрсетіп отыр: үй, жер, заттар, құжаттар,
адамдар, мәйіттер, жануарлар.
Әртүрлі объектілерді қараудың өз ерекшеліктері бар екенін ескеріп,
криминалистикаға тергеу қарауының әртүрлерін қарастырады.
Олардың қатарына:
- оқиға болған жерді қарау;
- табылған жерінде мәйітке сырттай қарау жүргізу;
- заттарды қарау;
- құжаттарды қарау;
- жануарларды қарау;
- оқиға болған жер болып табылмайтын жер учаскелерін және аумақтарды
қарау;
- қараудың ерекше түрі куәландыру.
Өткен қылмыстық оқиға туралы, оның механизмдері, сезіктінің тұлғасы
туралы және басқа да оның мән-жайлары туралы мәліметтерді алудың маңызды
қайнар көздері оқиға болған жерді қарау болып табылады.
Оқиға болған жерді қарау секілді тергеу әрекеті, болған оқиғаның және
оны жасаудың психологиялық суретінің кейбір сәттерін сипаттайтын мән-
жайларын анықтау мен зерттеуге көптеген мүмкіншіліктерді ашады.
Оқиға болған жерді қарау-бұл кейінге қалдыруға болмайтын, кезек
күттірмей тез арада жүргізілетін тергеу әрекеті. Оқиға болған жерді қарау
кезінде көбінесе айыпталушы сияқты тұлға болмайды, бірақ қылмыс жасау
дерегі бар болса, онда оны жасаған және нәтижесінде айыпталушы болатын
тұлға бар. Осыған байланысты оқиға болған жерді қарау қылмыскердің жеке
басын зерттеудің ерекше маңызы бар. Қылмыстық әрекеттен қалған оқиға болған
жердің материалды ортасын зерттей отырып, ондағы ақпараттарға талдау жасай
отырып, қылмыстық іс жүргізудің субъектілері қылмыстық сот өндірісінің
алдына қойылған міндеттерді табысты шешулері мұмкін. Оқиға болған жерді
тексеру дәлелдеу процесінде аңызды рөл атқарады. Оны көбінесе көптеген
жұмбақ сырлар болып табылатын мәліметтерді ашудың кілті деп атайды. Ол
қылмыстың оқиғасын, тұлғаның кінәсін анықтауға, сонымен қатар тек
дәлелдеудің пәніне кіретін мән-жайлар емес, алдағы уақытта тергеудің және
қылмысты ашудың әрекеттерін дұрыс жүргізуге септігін тигізетін мән-жайларды
анықтауға болады.
Оқиға болған жерді қараудың жалпы міндеті оқиғаның механизмін анықтау,
яғни ол жерде не болды деген сұраққа жауап беру болып табылса, бұл жалпы
міндеттер бірқатар жеке міндеттерге жіктеледі:
- оқиға болған жерді зерттеу және бекіту;
- қылмыскердің қоршаған ортаға әсер ету сипатын анықтау;
- қылмыстың және қылмыскердің іздерін табу, бекіту және ашу, сезіктіні
және қылмыстың мотивін анықтау;
- қылмысты жасауға әсер еткен себептер мен жағдайларды анықтау және
т.б. Міне біз атаған әр міндеттің ішінде сезіктінің жеке басына қатысты
мәліметтерді алудың қажеттілігі орын алып отыр, сондықтан бұл мәселе біздің
зерттеуіміздің өзегі болып табылады. Заң әдебиеттерінде, оқиға болған жерді
қараудың мақсаттарының бірі бұл қылмыскердің жеке басы туралы, мамандығы,
сырт-келбеті, психологиялық ерекшеліктері туралы мәлімет жинау болып
табылады.
Қоршаған ортамен, адамдармен, материалды әлемнің заттарымен физикалық,
биологиялық, психологиялық және әлеументтік қарым-қатынас жасау оның
қызметі дамуының негізгі және өзінің бойындағы мәліметтерінің энергиясын,
осы қарым-қатынастар арқылы береді. Осы қарым-қатынастар нәтижесінде
қатынасқа түскен объектілерде, тұлғаның қасиеттерін сипаттайтын мәліметтер
із түрінде қалады.
Іздер-қылмысты оқиғамен себепті байланысы бар құбылыстар белгілерінің
материалдық заттарда бекітілуі, олар адамдардың, жекелеген заттардың және
табиғаттың күшінің әсерінен қалыптасуы мүмкін.
Қылмыстық іс тергеу сатысында тоқтатылған кезде дәлелдер туралы мәселе
ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 121 бабының үшінші бөлігінің ережелері
бойынша шешіледі (ҚР ҚІЖК-нің 223 бабы).
Қараудың қортынды сатысында тергеуші жасалған қарау нәтижелерін
тұжырымдап, бекітеді.
Қараудың қортынды кезеңі. Объектілердің зерттеуін аяқтаған соң
тергеуші қараудың қортынды кезеңіне көшеді. Бұл кезеңде ол:
- қараудың хаттамасын толтырып, қажетті жоспарлар, сызбалар жасайды;
- қажет болған жағдайда мәйіттің қол саусақ іздерін алып, өзін мәйітханаға
жібереді;
- оқиға орнынан алынған объектілерді буып-түйеді;
- оқиға орнынан оларды алу мүмкін емес немесе тиімді емес дәлелдемелік
маңызы бар объектілерді сақтау бойынша шаралар қабылдайды.
Куәландыру жүргізу туралы тергеуші сезікті, айыпталушы үшін міндетті
болып табылатын қаулы шығарады. Жәбірленушінің, куәнің мәжбүрлеп
куәландырылуы прокурордың санкциясы бойынша жүргізіледі.
Куәландыру – бұл тергеушінің қаулысының негізінде жүргізілетін,
тергеушінің өзімен немесе (оның тапсыруымен) дәрігермен жүзеге асырылатын
және қылмыс іздерін, функционалдық және анатомиялық сипаттағы ерекше
белгілерді табу, анықтау және бекіту мақсатында адамның денесін тікелей
тексеруге бағытталған өз алдына жеке тергеу әрекеті.
Тергеулік куәландырудың мәні тірі адамның денесін тікелей тексеруде
болып табылады, егер бұл жағдайда соттық-медициналық сараптама қажет
болмаған жағдайда. Көбнесе ол кісі өлтіруді, әйел зорлауды, қарақшылықты,
ұрлықты, бұзақылықты және тағы басқа қылмыстарды тергеу барысында
жүргізіледі.
Куәландыруға дайындық оны жүргізу туралы шешім қабылдаудан,
куәландыруды жүргізу барысында шешілуге тиісті сұрақтардың шеңберін
анықтаудан, қатысушылардың құрамын анықтап, олардың арасында міндеттерін
бөлуден, куәландыру жүргізетін орын мен уақытты анықтаудан, оны жүргізу
тактикасы мен алынған нәтижелерді бекітетін құралдарды таңдаудан тұрады.
Тергеулік куәландыруды жүргізу тактикасы үшін куаландыру бойынша
әрекеттердің неғұрлым тиімді орындалу кезектігін дұрыс таңдау маңызды.
Тергеліп жатқан қылмыс түріне, ізделіп жатқан іздер немесе ерекше
белгілердің сипатына, сондай-ақ алдыңғы тергеу әрекеттерінің және жедел-
іздестіру шараларының барысында алынған нақты негіздерге байланысты
куәландыру біріңғай немесе таңдамалы әдіспен жүргізілуі мүмкін.
Куәландыруды тергеуші дәрігердің немесе басқа маманның қатысуымен
жүргізеді. Бұл тергеу әрекеті куәландырылатын адамды шешіңдіруді қажет
еткен жағдайларда куәландыру сол жынысты куәлардың қатысуымен
жүргізіледі[21].
Егер куәландыруда адамның денесі жалаңаштандырылатын болса, оңда
тергеуші жынысы басқа адамды куәландыру кезінде қатыспайды. Бұл жағдайда
куәландыруды сот медицинасы саласындағы маман немесе куәгерлердің
қатысуымен дәрігер жүргізеді (ҚР ҚІЖК-нің 226 бабы).
Тергеулік куәлаңцыруды сот медициналық куәләндіруден нақты айыра білу
керек. Екіншісі сот медициналық сараптама түріне жатады және тергеуші
қаулысының негізінде сот медицинасы саласындағы маманмен жүргізіледі.
Тергеулік қараудың, эксгумация мен куәландырудың процессуалды тәртібі
ҚР ҚІЖК-нің 221 – 227 баптарымен қарастырылған [22].
2 тарау. Тергеу әрекетін жүргізуге дайындық
2.1. Оқиға болған жерді қараудың тактикасы.
Оқиға болған жерді қарау, тергеудің бастапқы кезеңінде, қылмысты іс
қозғалмай тұрғанда-ақ жүргізіледі. Көп қылмыстардың тергеуі оқиға болған
жерді қараудан басталады. Бұл тергеу әрекетін кешіктірмей, дер кезінде
жүргізген жағдайда қылмысты ашуға керекті, өте құнды дәлелдемелер жинап
алуға болады. Қылмысты оқиға бір адамның немесе бірнеше адамдардың белгілі
бір әрекет-қимылдарынан тұратындықтан ол айналадағы ортаға әсер етіп, сол
қылмыс жасалған жерде көптеген іздер қалдырады [23].
Негізінен көптеген қылмыстардың барлығы оқиға болған жерді қараудан
басталады. Тәжірибе көрсеткендей кейбір қылмыстардың түрлері бойынша
тергеушілер немесе анықтаушылар оқиға болған орнына қарау жүргізбей-ақ,
басқа да әрекеттерді жүзеге асырады, мысалы алаяқтық, есірткі заттарына
байланысты қылмыстар және т.б. бұл менің түсінігімше тіптен дұрыс емес.
Себебі қандай да болмасын қылмыс түрінің жасалынған орнында қарау жүргізу,
қандай да болмасын бір дәлелдемелік заттар немесе іздер тауып анықтауға
мүмкіндік береді. Есірткі заттарына байланысты қылмыстар бойынша қылмыс
орнында, қылмыскермен лақтырылып жіберген заттарын немесе басқа да іздерді
анықтауға болады. Бұл тергеу әрекетін кешіктірмей, дер кезінде жүргізген
жағдайда қылмысты ашуға керекті, өте құнды дәлелдемелер жинауға болады.
Қылмысты оқиға бір адамның немесе бірнеше адамдардың белгілі бір әрекет-
қимылдарынан тұратындықтан ол айналадағы ортаға әсер етіп, сол қылмыс
жасалған жерде көптеген іздер қалдырады. Криминалистикада іздер деген
түсінік екі мағынада қолданылады. Тар мағынада із деп бір объектінің
таңбасы, келбеті айтылады, қолдың ізі, аяқ киімнің ізі.
Ал, жалпы кең мағынада қылмыс іздері деген ұғымға оқиға болған жерде
қалған заттар, қираған, сынған нәрселер және қылмысқа байланысты
айналада
болған өзгерістердің барлығы жатады. Осы өзгерістердің барлығын
негізге ала отырып, оқиға болған жерді қарау үстінде тергеуші оқиғаның
қалай болғанын, айталық, оның механизмі жөнінде белгілі бір болжамдар жасай
алады. Оқиға болған жерді қараудың маңызы, әрине мұнымен шектелмейді.
Себебі қарау барысында, тергеуші осы қылмысқа байланысты іздерді, айғақ
заттарды, өте құнды деректерді тауып алып, оларды дәлелдеме ретінде
пайдаланады.
Оқиға болған жерді қараудың, тергеу әрекеті есебіндегі маңызын дұрыс
ұғу үшін алдымен оның түсінігіне тоқталған дұрыс. Оқиға болған жер деген
түсінікке, оқиға болған жер және осы қылмыстың іздері табылған жер жатады.
Сондықтан бұл ұғымға тек қана қылмыс жасалған жер ғана жатпайды. Мұнымен
қатар бұл ұғымға қылмыс жасауға дайындық жұмыстарын жүргізген жер, қылмыс
жасауда қолданылған қару және басқа да айғақ заттарды тапқан жер де жатады.
Ол-жеке үй, пәтер, ашық алаң, су айдыны, вагон тағы басқа объектілер болуы
мүмкін. Осыған байланысты бір қылмыс бойынша бірнеше оқиға болған жер болуы
мүмкін. Айталық, адамды өлтіріп оны басқа жерге апарып бөлшектеп, ол
бөлшектерді әр жерге көмсе, кісіні өлтірген жерде, өлікті бөлшектеген жер
де, ол бөлшектерді көмген жер де оқиға болған жер деп саналады.
Сонымен бір жасалған қылмыс бойынша үш, төрт немесе одан да көп оқиға
болған жерді қарауға тура келеді. Осыған байланысты айтакететін бір жай
оқиға болған жер деген түсінікпен қылмыстың болған жері деген түсінікті
ажырата білу керек. Соңғы түсінікке осы тергеліп отырған қылмыстың нақтылы
болған жері жатады. Ол-оқиға болған жер деген түсініктің құрамдас бір
элементі.
Айтылғандарды тұжырымдайтын болса,оқиға болған жер дегеніміз қылмыстың
жасалған жері және де осы қылмыстың іздері табылған ашық алаң, пәтер, жеке
үй және басқа да объектілер.
Сонымен, оқиға болған жерді қарау дегеніміз іздерді айғақ заттарды
іздеп табуға, оларды алып, бекітуге және зерттеуге бағытталған, сонымен
қатар жасалған қылмыстың мән-жайын, оның болу механизмін анықтау мақсатымен
кідіртпей өткізілетін, заңда көрсетілген тергеу әрекеті.
Осы түсінікте оқиға болған жерді қараудың міндеттері де көрсетілген.
Атап айтқанда,оқиға болған жерді қарау барысында іздер, айғақ заттар
белгілі бір криминалистикалық әдістер мен тәсілдер,арнайы құрал саймандарды
пайдалану арқылы ізделіп, зерттелуі, бекітілуі керек. Сонымен қатар, қарау
үстінде объектілердің орналасу және жалпы жағдайы бойынша қылмыстың мән-
жайы жөнінде деректі мәліметтер алу қажет, оқиға болған жерді қарауда бұл
мәліметтердің маңызы зор. Оқиға болған жерді қарау тергеудің оң бастапқы
кезеңінде, қылмыс болғаннан кейін жүргізілгендіктен, бұл тергеу әрекетін
жүргізу арқылы өте құнды деректер, дәлелдемелер жинап алуға болады. Қарау
барысында табылған айғақ заттар арқылы қылмыстың механизмін, қылмыс жасау
әдісін анықтауға, қылмысты жасауға қатысқан тұлғалар жөнінде және істің
басқа да мән-жайлары жөнінде өте керекті мәліметтер жиналады. Бұған тек
қана оқиға болған жерді кідіртпей тез арада қараған жағдайда ғана мол
мүмкіндік туады. Егер оқиға болған жерді қарау кешіктіріліп жүргізілсе, көп
іздер, айғақ заттар ауа райы және басқа да жағдайларға байланысты өзгеріп,
бүлініп қалуы мүмкін, тіптен олардың жоғалып кетуі де ықтимал.
Міне, осыған байланысты тергеуші хабар алысымен, тез арада қылмыстың
болған жеріне баруға, оның кешіктірмей қарауға әрекет жасауы керек. Оқиға
болған жер түнде де қаралады. Егер мұндай кезде жарық нашар болып, оқиға
болған жерді егжей-тегжей ұқыпты қарап шығуға мүмкіндік болмаса, бұл
жер жарық түскеннен кейін қаралуы керек.
Жасалған қылмыстың түрлеріне орай оқиға болған жерді қараудың өзіндік
ерекшеліктері бар.
Ол енді кеңес криминалистерінің ой-пікірлеріне тоқталайық. Оқиға
болған жерді қарауға арналған арнайы жұмыстардың көбісінде оқиға болған
жердің түсінігі қарастырмай кеткен. Ал криминалистика оқулықтарында
келесідей пікір айтылған:''оқиға болған жер-деп тікелей қылмыс жасалған
немесе қылмыстың салдары, қылмыс қаруы, іздер табылған белгілі бір аумақ
немесе бір ғимарат'' .
''Оқиға болған жер-бұл кең мағынада тікелей қылмыс болған аумақпен
ғимарат қана емес. Сондай-ақ қылмысқа қатысты деректер мысалы, мәйіт,
ұрланған мүлік, жасырынған қылмыскерлердің іздері табу, табылған жер
табылады.
Кейде қарау жүргізу кезінде осы жағдайда қылмыс орнын алды ма, мысалы,
кісі өлтіру, ұрлық немесе бұл өзін-өзі өлтіру немесе қайғылы жағдай немесе
қылмыстың жалған көрінісі болғанын біз анықтай алмаймыз. Бірақ та, осы кез-
келген деректердің біреуі оқиға болған жер деген түсінікке сәйкес болады.
Сондықтан да барлық жағдайларда қылмыстың болған жері емес, оқиға болған
жер деп қарастыруымыз керек. Осы сәйкес қылмыстың емес, оқиға болған жердің
қарау хаттамасы толтырылады.
Жоғарыда айтылған түсініктерді кең мағынада қарастыруға тура келеді.
Мұнда оқиға болған жер деп, тек қана қылмыс жасалған жер емес, сондай-ақ
ұрланған мүлік, қылмыстың қаруы, басқа жерде өлтірілген адамның мәйіті;
іздер және басқа да заттай дәлелдемелер табылған жер де оқиға болған жер
болып табылатыны көрсетілген.
Басқа жерде өлтіріліп табылған адам мәйітіне қатысты бұл түсінік дұрыс
берілген. Адам мәйіті табылған жағдайда, әр қашан мәйіт табылған жер нақты
кісі өлтіру болған жер болып табылмайды, бірақ та адам басқа жерде өлтіріп,
ал мәйітті басқа жерге апарса,бәрі бір де мәйіт анықталған жер оқиға болған
жер деп саналады.
Ал жоғарыда көрсетілген материалдық іздер туралы айтатын болсақ,
мысалы жүргізуші автокөлікпен адамды қағып кетіп, оқиға болған жерден
жалтарып қашып кетті. Одан соң бұл автокөлік гаражда табылды.Сонда
автокөлік табылған жер оқиға болған жер деп санала ма? Тағы да бір жағдай.
Кісі өлтіру қылмысының қаруы, қылмыскерлер кісі өлтіргеннен кейін қан
іздері бар пышақты қылмыс жасаған жерден алыс жерге апарып тастаған, ал
сосын бұл пышақ табылды. Неге пышақтың табылған жері оқиға болған жер деп
есептелінуі керек. Немесе тағы да бір мысал, төрт қылмыскер ұрлық жасап,
қандай-да бір мүлікті алып кеткен. Кейін тінту жүргізу кезінде, олардың
әрқайсысының пәтерінде ұрланған мүлік табылды. Онда олардың пәтерлері оқиға
болған жер болып табыла ма? Осы көрсетілген үш мысалдың нәтижесінде оқиға
болған жерді қарау хаттамасын толтыру керек. Мұндай оқиға болған жердің
түсінігін кең мағынада талдау, тергеу тәжірибесіне сәйкес келмейді және бұл
түсінік дұрыс емес.
Бірінші жағдайда автокөлікті қарау хаттамасы толтырылады, өйткені
ұрланған мүлік тінту жүргізу барысында табылады. Немесе тінту хаттамасымен
бірге заттай дәлелдемелерді қарау хаттамасы толтырылуы мүмкін. Сонымен
біздің ойымызша,оқиға болған жер деп-тікелей қылмыс болған аумақ немесе
ғимарат деп түсінуіміз керек. Ал мәйіттің кісі өлтіру болған жер де емес,
басқа жерде табылу жағдайлары бұл ережеге жатпайды. Бұл жағдай да мәйіттің
табылған жері сол аумақпен ғимарат тікелей кісі өлтіру болған жер болмаса
да, бұл оқиға болған жер деп саналады. Әрбір нақты жағдайда оқиға болған
жерді қараудың шекарасын тергеуші қалыптасқан жағдайға байланысты
білгілейді.
Кеңес криминалистері профессорлар А.И. Винберг, А.Н. Васильев, И.Н.
Якимов, В.П. Калмаков, В.И. Попов және басқа да криминалистер оқиға болған
жерді қарауға әр түрлі түсінік берген. Кейбір айырмашылықтарға қарамастан,
бұл тергеу әрекетіне көбінесе дұрыс түсінік берген. Сонымен қатар, кейбір
түсініктер дұрыс берілмеген. Осылайша, В.И. Попов тергеу тәжірибесінің
негізінде оқиға болған жерді қарау түсінігіне кей түсінік беруді қажет деп
санап, былай жазған ''оқиға болған жерді қарау түсінігіне заттай
дәлелдемелерді және қылмыс іздерін табуға және бекітуге, қылмыстың
механизмін және ниетін анықтауға ізін суытпай қарау деректерін іздеу
мақсатында қолдануға бағытталған''.
Бұл берілген түсінікте кейбір жетіспеушіліктер бар. Біріншіден,
қараудың процесуалдық жағдайы көрсетілмеген, яғни оқиға болған жерді қарау
жәй ғана криминалистикалық шаралардың кешені емес, тергеу әрекеті болып
табылады. Себебі, криминалистикалық шаралардың түсінігі нақтыланбаған,
анықталмаған. Криминалистикалық шаралар тергеу әрекеттерінен тыс, мысалы,
жедел іздестіру жұмыстарында жүргізілуі мүмкін. Екіншіден, осы түсінікте
оқиға болған жерді қарау ең алдымен тікелей оқиға болған жердің жағдайын
зерттеуге бағытталғаны көрсетілмеген, сондай-ақ бұл түсінікте заттай
дәлелдемелерді және қылмыс іздерін табу және бекіту туралы айтылған. Бұл
түсінік бойынша іздер заттай дәлелдеме болып табылмайды. Бәрімізге мәлім,
іздер заттай дәлелдемелер мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz