Бұхар жыраудың билік шешімдері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1
XVІІ ҒАСЫРДЫҢ ЕКІНШІ ЖАРТЫСЫ МЕН XVІІІ ҒАСЫР АРАЛЫҒЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ЕЛІНДЕГІ САЯСИ ЖАҒДАЙ ЖӘНЕ БҰҚАР ҚАЛҚАМАНҰЛЫНЫҢ ҒҰМЫРНАМАСЫ ... ... ... ... ... .
6
1.1 XVІІ ғасырдың екінші жартысы мен XVІІІ ғасыр аралығындағы қазақ еліндегі саяси жағдай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
1.2 Бұқар Қалқаманұлының өмірбаяны және қайраткерлігінің басты кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
23
1.3 Бұқар жыраудың би, әрі хан кеңесшісі ретіндегі қызметі ... ... ... ... ... .. 37
2 БҰҚАР ҚАЛҚАМАНҰЛЫНЫҢ САЯСИ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ КӨЗҚАРАСТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
46
2.1 Бұқар жыраудың ел бірлігі, дін және сот әділдігін жүзеге асыруға байланысты ойлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
46
2.2 Бұқар жыраудың сырт елдермен қарым.қатынас жасауға байланысты көзқарастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
48
2.3 Бұқар жыраудың заң түзу ісіне қатысуы және ұстанымдары ... ... ... ... 52
3 БҰҚАР ЖЫРАУДЫҢ БИЛІК ШЕШІМДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
3.1 Бұқар жыраудың билік шешімдерінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... 62
3.2 Бұқар жырау және құн дауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
3.3 Бұқар жырау және мал.мүлік дауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 74
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
79
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 81
1
XVІІ ҒАСЫРДЫҢ ЕКІНШІ ЖАРТЫСЫ МЕН XVІІІ ҒАСЫР АРАЛЫҒЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ЕЛІНДЕГІ САЯСИ ЖАҒДАЙ ЖӘНЕ БҰҚАР ҚАЛҚАМАНҰЛЫНЫҢ ҒҰМЫРНАМАСЫ ... ... ... ... ... .
6
1.1 XVІІ ғасырдың екінші жартысы мен XVІІІ ғасыр аралығындағы қазақ еліндегі саяси жағдай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
1.2 Бұқар Қалқаманұлының өмірбаяны және қайраткерлігінің басты кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
23
1.3 Бұқар жыраудың би, әрі хан кеңесшісі ретіндегі қызметі ... ... ... ... ... .. 37
2 БҰҚАР ҚАЛҚАМАНҰЛЫНЫҢ САЯСИ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ КӨЗҚАРАСТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
46
2.1 Бұқар жыраудың ел бірлігі, дін және сот әділдігін жүзеге асыруға байланысты ойлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
46
2.2 Бұқар жыраудың сырт елдермен қарым.қатынас жасауға байланысты көзқарастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
48
2.3 Бұқар жыраудың заң түзу ісіне қатысуы және ұстанымдары ... ... ... ... 52
3 БҰҚАР ЖЫРАУДЫҢ БИЛІК ШЕШІМДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
3.1 Бұқар жыраудың билік шешімдерінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... 62
3.2 Бұқар жырау және құн дауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
3.3 Бұқар жырау және мал.мүлік дауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 74
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
79
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 81
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Елімізде жүргізіліп жатқан құқықтық реформалардың түпкі мақсаты Қазақстанда өзіндік бет-бейнесі бар ұлттық құқықтық жүйені қалыптастыру болып табылады.
Бұл асқақ мұраттарға жету жолында мемлекетіміздің болашақтағы саяси дамуындағы тарихи сабақтастықтың сақталуының мәні мен маңызын еліміздің Президенті Н.Ә. Назарбаев өзінің баяндамалары мен әр жылғы халыққа Жолдауларында негізгі бағыт ретінде әрқашан атап көрсетіп отырды. Президент Абылайханға арналған салтанатты мерейтойдағы (2002 ж.) баяндамасында «Тарихты танып, зерделеу керек, тарихты таразылау керек, сонда тағдырыңды, бүгінгі тұрпатыңды танисың, келешегіңді бағдарлайсың, алдағы жүрер жолыңның сілемін табасың» [1] деген болса, 2006 жылғы Қазақстан халқына Жолдауында «Біз елімізде Қазақстанның саяси жүйесі мен мемлекеттік құрылымының тиімділігін арттыруға бағытталған ауқымды саяси реформаларды жалғастыра беретін боламыз. Демократиялық және өркендеген мемлекеттер орнатудың ортақ заңдылықтарын, сондай-ақ біздің қоғамның маңызды мәдени-тарихи белгілері мен дәстүрлерін үйлесімді ескеруіміз қажет» [2] деп атап өтуі қазіргі ұлттық мемлекетіміздің шынайы тәуелсіздікке бет бұрған шағында халқымыздың тарихи зердесін жаңартып, өткен тарихымыздың қойнауындағы саяси-құқықтық мұраларымызды түбегейлі жан-жақты пайымдап, бүгінгі күн мен болашақтың кәдесіне жаратуды меңзейтіндей.
Қазақстан Республикасы 2030 жылға дейінгі Даму стратегиясын негізге ала отырып, таяудағы он жыл ішінде әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 мемлекеттің қатарынан орын алуды көздеп, осы мақсатқа өзінің барлық ресурсын жұмылдыру үрдісін бастады. Бүгінгі таңда жүріп жатқан әлемдегі жаһандану үрдісіндегі жан-жақты қатал бәсекелестік тұсында ұлтымыздың өз ерекшеліктерін сақтап, бәсекелестікке төтеп бере алуы да халықтың ұлттық санасын жаңғыртуға тікелей байланысты.
Қазақстанның тәуелсіздікке қол жеткізіп, дербес мемлекет ретінде қалыптасуы қоғамдық өмірдегі күрделі мәселелерді шешуді алдына міндет етіп қойып отыр. Сондай күрделі мәселелердің қатарына өткен тарихымыздың белесті жолдарында мемлекет мүддесін өз мүддесінен жоғары қойып, қазақ халқының тарих сахнасынан жоғалып кетпеуі үшін бел шеше күрескен тұлғалардың қызметі мен қайраткерлігіне ден қойып, қайта танып, оны болашақ ұрпақтың бойына жаңа лебізбен қабылдату болып отыр. Бұл істерді шешуде еліміздің заң ғылымының атқаратын орны ерекше болып табылады. Отандық заң ғылымында дәстүрлі қазақ қоғамының негізін құраған құқықтық мұралар мен қоғам қайраткерлерінің мемлекеттік-құқықтық қызметі мен саяси-құқықтық ойлары әлі өз деңгейінде толыққанды бағасын ала қойған жоқ. Оның ішінде Қазақстанның саяси-құқықтық ой тарихы мәселелерінің қаймағы бұзылмаған қалпында тұр. Ұсынылып отырған диссертациялық жұмыс осы бағыттағы атқарылар шаралардың кішігірім бір қадамындай.
Қазақстан Ресей бодандығы мен Кеңес өкіметі тұсында әлемдік өркениет дамуында өзіндік лайықты орнын алуға негіз болатын, айшықты белгілерінің бірі болып саналатын дәстүрлі құқықтық жүйесінен, болмысынан еріксіз айырылғанын білеміз.
Бұл асқақ мұраттарға жету жолында мемлекетіміздің болашақтағы саяси дамуындағы тарихи сабақтастықтың сақталуының мәні мен маңызын еліміздің Президенті Н.Ә. Назарбаев өзінің баяндамалары мен әр жылғы халыққа Жолдауларында негізгі бағыт ретінде әрқашан атап көрсетіп отырды. Президент Абылайханға арналған салтанатты мерейтойдағы (2002 ж.) баяндамасында «Тарихты танып, зерделеу керек, тарихты таразылау керек, сонда тағдырыңды, бүгінгі тұрпатыңды танисың, келешегіңді бағдарлайсың, алдағы жүрер жолыңның сілемін табасың» [1] деген болса, 2006 жылғы Қазақстан халқына Жолдауында «Біз елімізде Қазақстанның саяси жүйесі мен мемлекеттік құрылымының тиімділігін арттыруға бағытталған ауқымды саяси реформаларды жалғастыра беретін боламыз. Демократиялық және өркендеген мемлекеттер орнатудың ортақ заңдылықтарын, сондай-ақ біздің қоғамның маңызды мәдени-тарихи белгілері мен дәстүрлерін үйлесімді ескеруіміз қажет» [2] деп атап өтуі қазіргі ұлттық мемлекетіміздің шынайы тәуелсіздікке бет бұрған шағында халқымыздың тарихи зердесін жаңартып, өткен тарихымыздың қойнауындағы саяси-құқықтық мұраларымызды түбегейлі жан-жақты пайымдап, бүгінгі күн мен болашақтың кәдесіне жаратуды меңзейтіндей.
Қазақстан Республикасы 2030 жылға дейінгі Даму стратегиясын негізге ала отырып, таяудағы он жыл ішінде әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 мемлекеттің қатарынан орын алуды көздеп, осы мақсатқа өзінің барлық ресурсын жұмылдыру үрдісін бастады. Бүгінгі таңда жүріп жатқан әлемдегі жаһандану үрдісіндегі жан-жақты қатал бәсекелестік тұсында ұлтымыздың өз ерекшеліктерін сақтап, бәсекелестікке төтеп бере алуы да халықтың ұлттық санасын жаңғыртуға тікелей байланысты.
Қазақстанның тәуелсіздікке қол жеткізіп, дербес мемлекет ретінде қалыптасуы қоғамдық өмірдегі күрделі мәселелерді шешуді алдына міндет етіп қойып отыр. Сондай күрделі мәселелердің қатарына өткен тарихымыздың белесті жолдарында мемлекет мүддесін өз мүддесінен жоғары қойып, қазақ халқының тарих сахнасынан жоғалып кетпеуі үшін бел шеше күрескен тұлғалардың қызметі мен қайраткерлігіне ден қойып, қайта танып, оны болашақ ұрпақтың бойына жаңа лебізбен қабылдату болып отыр. Бұл істерді шешуде еліміздің заң ғылымының атқаратын орны ерекше болып табылады. Отандық заң ғылымында дәстүрлі қазақ қоғамының негізін құраған құқықтық мұралар мен қоғам қайраткерлерінің мемлекеттік-құқықтық қызметі мен саяси-құқықтық ойлары әлі өз деңгейінде толыққанды бағасын ала қойған жоқ. Оның ішінде Қазақстанның саяси-құқықтық ой тарихы мәселелерінің қаймағы бұзылмаған қалпында тұр. Ұсынылып отырған диссертациялық жұмыс осы бағыттағы атқарылар шаралардың кішігірім бір қадамындай.
Қазақстан Ресей бодандығы мен Кеңес өкіметі тұсында әлемдік өркениет дамуында өзіндік лайықты орнын алуға негіз болатын, айшықты белгілерінің бірі болып саналатын дәстүрлі құқықтық жүйесінен, болмысынан еріксіз айырылғанын білеміз.
1 Назарбаев Н.Ә. Абылай ханның мерейтойына арналған баяндама. //Егемен Қазақстан, - 2002. - 24-қыркүйек.
2 Қазақтың көне тарихы. / Дайындаған М. Қани. – Алматы: Жалын, 1993. - 400 б.
3 Қазақстан тарихы: 5 томдық. / Жал. ред. М. Қозыбаев. - Алматы: Атамұра, 1998. – 2 т. - 640 б.
4 Галиев В.З. Хан Джангир и Орбулакская битва. - Алматы: Ғылым, 1998. – 128 с.
5 Мағауин М. Қазақ тарихының әліппесі. - Алматы: Ер Дәулет, 1994. - 238 б.
6 Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан: летопись трехтысячилетий. - Алматы: Рауан, 1992. – 309 с.
7 Абусеитова М.Х. Казахское ханство во второй половине ХVІ в. - Алма-Ата: Наука, 1985. – 112 с.
8 История Казахской ССР с древнейших времен до наших дней / Под ред. М.К. Козыбаева: В 5 т. - Алма-Ата: Наука, 1979. - Т. І. – 571 с.
9 Шапаққызы У. 1640 жылғы Монғол-ойрат заңы: заң ғыл. канд. дис. автореф. - Алматы, 2001. - 24 б.
10 Сулейменов Р.Б., Моисеев В.А. Из истории Казахстана ХVІІІ века: о внешней и внутренней политике хана Аблая. – Алматы, 1988. – 320 с.
11 Телеуова Э. Тәуке хан тұсындағы қазақ-орыс қатынастары // Қазақ тарихы. – 1996. - №1. – 33-36 бб.
12 Қозыбаев М. Ежелден бірлікті аңсаған // Егемен Қазақстан. - 1993. - 19 маусым.
13 Зуев Н.И. Киргизский народный суд // Сборник материалов для статистики Туркестанского края. – Алма-Ата, 1907. - Т. 4. - С. 144.
14 Қазақтың ата заңдары. Құжаттар, деректер және зерттеулер: 10 т. / Жал. ред. С.З. Зиманов. - Алматы: Жеті-Жарғы, 2001. - 1 т. - 438 б.
15 Созақбаев С. Тәуке хан және Жеті-Жарғы. - Алматы: Санат, 1994. - 48 б.
16 Қазақстан тарихы: 5 томдық. / Жал. ред. М. Қозыбаев. - Алматы: Атамұра, 1998. – 3 т. - 135 б.
17 Оразбай М. Бұқар жырау Пекинде. - Істамбул, 1997. - 43 б.
18 Маймақов Ғ. Қазақстан Республикасының саяси-құқықтық тарихы: Оқу құралы. - Алматы: Ғылым, 2000. - 176 б.
19 Ай заман-ай, заман-ай / Құраст. М. Мағауин, М. Байділдаев. - Алматы: Санат, 1991. – 1 т. – 384 б.
20 Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей. Алматы: Санат, 1996. – 656 с.
21 Крафт И.И. Елизавета Петровна императрицаның билігі кезінде / Қазақ тарихынан. Алматы: Жалын, 2004. – 413 б.
22 Созақбаев С. Бұқар жырау туралы жаңа дерек //Қазақ тілі мен әдебиеті. -1994. - №5-6. 169-170 бб.
23 Қуанғанов Ш.Т. Бұхар жырау және оның заманы. – Алматы: Ғылым, 1992. – 47 б.
24 Бұқар жырау Қалқаманұлы шығармалары / Жал. ред. С. Дәуіт. – Алматы, 1992. – 95 б.
25 Созақбаев С. Тәуке хан. Жеті Жарғы. Алматы: Санат, 1994. – 22 б.
26 Қазақтың ата заңдары. Құжаттар, деректер және зерттеулер: 10 т. / Жал. ред. С.З. Зиманов. - Алматы: Жеті-Жарғы, 2005. - 2 т. – 366 б.
27 Қозыбаев М. Сайын даланың данасы // Егемен Қазақстан. – 1993. – 21 тамыз.
28 Жұмабек Е. Сын әуені - әдеби толғаныстар. - Астана: Елорда, 2001. – 144 б.
29 Кенжалиев З.Ж. Қазақстан Республикасында мемлекеттік биліктің іске асу аясының конституциялық - құқықтық негіздері // ҚазҰУ хабаршысы. Заң сериясы. - 2004. - №2. – 97-99 бб.
30 Есенберлин И. Көшпенділер. – Алматы, 1972. – 2 т. - 29,54 б.
31 Дау шешеді дана сөз / Құраст. О. Әбділдаұлы. - Алматы: Жеті жарғы, 1996. – 304 б.
32 Нурлин А. Қазақ әдет-ғұрып құқығы жүйесіндегі билер институты (ХҮІІ-ХҮІІІ ғасыр): заң ғыл. канд. дис. автореф. - Алматы, 2004. - 28 б.
33 Айтсам, сөзім таусылмас // Қазақ әдебиеті. - 1993. – 20 тамыз
34 Омари Ж. Бұқар жырау. Он екі тарих. - Қарағанды, 1994. - 333 б.
35 Сиуңну / Құраст. Қ. Салғараұлы. - Алматы: Санат, 1998. – 288 б.
36 Омарханов Қ. Майқы биден қалған Жеті Жарғы // Тура би. - 1999. - №2. - 57-62 бб.
37 Тілеуқабылұлы Ө. Шипагерлік баян. - Алматы: Жалын, 1996. - 464 б.
38 Өсерұлы Н. Жеті Жарғы. - Алматы: Жеті Жарғы, 1995. - 80 б.
39 Нысаналы А. Үш пайғамбар. - Алматы: Дәуір, 1992. – 184 б.
40 Зиманов С.З. К оценке казахского права в истории мысли // Древний мир права казахов. Материалы, документы и исследования: В 10 т. - Алматы: Жеті жарғы, 2004. - Т. 2. – С. 15-24.
41 Қуандықов Б.Ж. Әйтеке Бәйбекұлының би ретіндегі қызметі: заң. ғыл. канд. дис. автореф. – Алматы, 2001. - 25 б.
42 Кенжалиев З.Ж. Қазақ қоғамындағы құқықтық өмір және сөз өнері // Фемида. - 1996. - №4.- 41-45 бб.
43 Еламанов Қ. Билердің шешімі. Шаңырақ пен пырақ. – Алматы: Жеті жарғы, 1999. – 28-30 бб.
44 Шешендік сөздер / Құраст. Б. Адамбаев. – Алматы: Отау, 1992. – 46 б.
45 Омарханов Қ. Қазақ елінің дәстүрлі құқығы. - Астана: Елорда, 2003. - І кітап. - 280 б.
46 Таным тырнақтары. Жыужәндар / Құраст. Қ. Салғараұлы. – Алматы: Санат, 1998. – 192 б.
47 Маймақов Ғ. Қазақстан Республикасының саяси-құқықтық тарихы: Оқу құралы. - Алматы: Ғылым, 2000. - 176 б.
48 Өсерұлы Н. Қазақтың үкім-кесімдері. - Алматы: Ана тілі, 1994. - 104 б.
49 Рычков П.И., Рычков Н.П. Капитан жазбалары. - Астана: Аударма, 2002. - 144 б.
50 Қазақ мақал-мәтелдері / Құрастырған Ө. Туманжанов. - Алматы: Ана тілі, 1997. - 184 б.
51 Шахматов В.Ф. Казахская пастбищно-кочевая община. - Алма-Ата, 1964. - 207 с.
52 Толыбеков С.Е. Кочевое общество казахов в ХYІІ – ХХ века. - Алма-Ата: Наука, 1971. - 633 с.
2 Қазақтың көне тарихы. / Дайындаған М. Қани. – Алматы: Жалын, 1993. - 400 б.
3 Қазақстан тарихы: 5 томдық. / Жал. ред. М. Қозыбаев. - Алматы: Атамұра, 1998. – 2 т. - 640 б.
4 Галиев В.З. Хан Джангир и Орбулакская битва. - Алматы: Ғылым, 1998. – 128 с.
5 Мағауин М. Қазақ тарихының әліппесі. - Алматы: Ер Дәулет, 1994. - 238 б.
6 Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан: летопись трехтысячилетий. - Алматы: Рауан, 1992. – 309 с.
7 Абусеитова М.Х. Казахское ханство во второй половине ХVІ в. - Алма-Ата: Наука, 1985. – 112 с.
8 История Казахской ССР с древнейших времен до наших дней / Под ред. М.К. Козыбаева: В 5 т. - Алма-Ата: Наука, 1979. - Т. І. – 571 с.
9 Шапаққызы У. 1640 жылғы Монғол-ойрат заңы: заң ғыл. канд. дис. автореф. - Алматы, 2001. - 24 б.
10 Сулейменов Р.Б., Моисеев В.А. Из истории Казахстана ХVІІІ века: о внешней и внутренней политике хана Аблая. – Алматы, 1988. – 320 с.
11 Телеуова Э. Тәуке хан тұсындағы қазақ-орыс қатынастары // Қазақ тарихы. – 1996. - №1. – 33-36 бб.
12 Қозыбаев М. Ежелден бірлікті аңсаған // Егемен Қазақстан. - 1993. - 19 маусым.
13 Зуев Н.И. Киргизский народный суд // Сборник материалов для статистики Туркестанского края. – Алма-Ата, 1907. - Т. 4. - С. 144.
14 Қазақтың ата заңдары. Құжаттар, деректер және зерттеулер: 10 т. / Жал. ред. С.З. Зиманов. - Алматы: Жеті-Жарғы, 2001. - 1 т. - 438 б.
15 Созақбаев С. Тәуке хан және Жеті-Жарғы. - Алматы: Санат, 1994. - 48 б.
16 Қазақстан тарихы: 5 томдық. / Жал. ред. М. Қозыбаев. - Алматы: Атамұра, 1998. – 3 т. - 135 б.
17 Оразбай М. Бұқар жырау Пекинде. - Істамбул, 1997. - 43 б.
18 Маймақов Ғ. Қазақстан Республикасының саяси-құқықтық тарихы: Оқу құралы. - Алматы: Ғылым, 2000. - 176 б.
19 Ай заман-ай, заман-ай / Құраст. М. Мағауин, М. Байділдаев. - Алматы: Санат, 1991. – 1 т. – 384 б.
20 Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей. Алматы: Санат, 1996. – 656 с.
21 Крафт И.И. Елизавета Петровна императрицаның билігі кезінде / Қазақ тарихынан. Алматы: Жалын, 2004. – 413 б.
22 Созақбаев С. Бұқар жырау туралы жаңа дерек //Қазақ тілі мен әдебиеті. -1994. - №5-6. 169-170 бб.
23 Қуанғанов Ш.Т. Бұхар жырау және оның заманы. – Алматы: Ғылым, 1992. – 47 б.
24 Бұқар жырау Қалқаманұлы шығармалары / Жал. ред. С. Дәуіт. – Алматы, 1992. – 95 б.
25 Созақбаев С. Тәуке хан. Жеті Жарғы. Алматы: Санат, 1994. – 22 б.
26 Қазақтың ата заңдары. Құжаттар, деректер және зерттеулер: 10 т. / Жал. ред. С.З. Зиманов. - Алматы: Жеті-Жарғы, 2005. - 2 т. – 366 б.
27 Қозыбаев М. Сайын даланың данасы // Егемен Қазақстан. – 1993. – 21 тамыз.
28 Жұмабек Е. Сын әуені - әдеби толғаныстар. - Астана: Елорда, 2001. – 144 б.
29 Кенжалиев З.Ж. Қазақстан Республикасында мемлекеттік биліктің іске асу аясының конституциялық - құқықтық негіздері // ҚазҰУ хабаршысы. Заң сериясы. - 2004. - №2. – 97-99 бб.
30 Есенберлин И. Көшпенділер. – Алматы, 1972. – 2 т. - 29,54 б.
31 Дау шешеді дана сөз / Құраст. О. Әбділдаұлы. - Алматы: Жеті жарғы, 1996. – 304 б.
32 Нурлин А. Қазақ әдет-ғұрып құқығы жүйесіндегі билер институты (ХҮІІ-ХҮІІІ ғасыр): заң ғыл. канд. дис. автореф. - Алматы, 2004. - 28 б.
33 Айтсам, сөзім таусылмас // Қазақ әдебиеті. - 1993. – 20 тамыз
34 Омари Ж. Бұқар жырау. Он екі тарих. - Қарағанды, 1994. - 333 б.
35 Сиуңну / Құраст. Қ. Салғараұлы. - Алматы: Санат, 1998. – 288 б.
36 Омарханов Қ. Майқы биден қалған Жеті Жарғы // Тура би. - 1999. - №2. - 57-62 бб.
37 Тілеуқабылұлы Ө. Шипагерлік баян. - Алматы: Жалын, 1996. - 464 б.
38 Өсерұлы Н. Жеті Жарғы. - Алматы: Жеті Жарғы, 1995. - 80 б.
39 Нысаналы А. Үш пайғамбар. - Алматы: Дәуір, 1992. – 184 б.
40 Зиманов С.З. К оценке казахского права в истории мысли // Древний мир права казахов. Материалы, документы и исследования: В 10 т. - Алматы: Жеті жарғы, 2004. - Т. 2. – С. 15-24.
41 Қуандықов Б.Ж. Әйтеке Бәйбекұлының би ретіндегі қызметі: заң. ғыл. канд. дис. автореф. – Алматы, 2001. - 25 б.
42 Кенжалиев З.Ж. Қазақ қоғамындағы құқықтық өмір және сөз өнері // Фемида. - 1996. - №4.- 41-45 бб.
43 Еламанов Қ. Билердің шешімі. Шаңырақ пен пырақ. – Алматы: Жеті жарғы, 1999. – 28-30 бб.
44 Шешендік сөздер / Құраст. Б. Адамбаев. – Алматы: Отау, 1992. – 46 б.
45 Омарханов Қ. Қазақ елінің дәстүрлі құқығы. - Астана: Елорда, 2003. - І кітап. - 280 б.
46 Таным тырнақтары. Жыужәндар / Құраст. Қ. Салғараұлы. – Алматы: Санат, 1998. – 192 б.
47 Маймақов Ғ. Қазақстан Республикасының саяси-құқықтық тарихы: Оқу құралы. - Алматы: Ғылым, 2000. - 176 б.
48 Өсерұлы Н. Қазақтың үкім-кесімдері. - Алматы: Ана тілі, 1994. - 104 б.
49 Рычков П.И., Рычков Н.П. Капитан жазбалары. - Астана: Аударма, 2002. - 144 б.
50 Қазақ мақал-мәтелдері / Құрастырған Ө. Туманжанов. - Алматы: Ана тілі, 1997. - 184 б.
51 Шахматов В.Ф. Казахская пастбищно-кочевая община. - Алма-Ата, 1964. - 207 с.
52 Толыбеков С.Е. Кочевое общество казахов в ХYІІ – ХХ века. - Алма-Ата: Наука, 1971. - 633 с.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Заң факультеті
Мемлекет және құқық теориясы мен тарихы кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Бұхар жыраудың билік шешімдері
Орындағын: 4 курс студенті ________________ Базаргалиев Қ.
Ғылыми жетекші: з.ғ.к., доцент___________________Ахатов У.А.
Норма бақылаушы з.ғ.к., доцент __________________ Қуандықов Б.Ж.
Кафедра меңгерушісінің рұқсатымен
қорғауға жіберілді, т.ғ.к., профессор_______________Нездемковск ий
В.В.
Алматы, 2011
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
1 XVІІ ҒАСЫРДЫҢ ЕКІНШІ ЖАРТЫСЫ МЕН XVІІІ ҒАСЫР АРАЛЫҒЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ
ЕЛІНДЕГІ САЯСИ ЖАҒДАЙ ЖӘНЕ БҰҚАР ҚАЛҚАМАНҰЛЫНЫҢ
ҒҰМЫРНАМАСЫ ... ... ... ... ... . 6
1.1XVІІ ғасырдың екінші жартысы мен XVІІІ ғасыр аралығындағы қазақ
еліндегі саяси 6
жағдай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
1.2Бұқар Қалқаманұлының өмірбаяны және қайраткерлігінің басты
кезеңдері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .. 23
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
1.3Бұқар жыраудың би, әрі хан кеңесшісі ретіндегі 37
қызметі ... ... ... ... ... ..
2 БҰҚАР ҚАЛҚАМАНҰЛЫНЫҢ САЯСИ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ
КӨЗҚАРАСТАРЫ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .. 46
... ... ... ... ... ... .
2.1Бұқар жыраудың ел бірлігі, дін және сот әділдігін жүзеге асыруға
байланысты 46
ойлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
2.2Бұқар жыраудың сырт елдермен қарым-қатынас жасауға байланысты
көзқарастары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .. 48
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
2.3Бұқар жыраудың заң түзу ісіне қатысуы және 52
ұстанымдары ... ... ... ...
3 БҰҚАР ЖЫРАУДЫҢ БИЛІК ШЕШІМДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... .. 62
3.1Бұқар жыраудың билік шешімдерінің 62
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ...
3.2Бұқар жырау және құн 66
дауы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
3.3Бұқар жырау және мал-мүлік 74
дауы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .. 79
... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 81
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Елімізде жүргізіліп жатқан құқықтық
реформалардың түпкі мақсаты Қазақстанда өзіндік бет-бейнесі бар ұлттық
құқықтық жүйені қалыптастыру болып табылады.
Бұл асқақ мұраттарға жету жолында мемлекетіміздің болашақтағы саяси
дамуындағы тарихи сабақтастықтың сақталуының мәні мен маңызын еліміздің
Президенті Н.Ә. Назарбаев өзінің баяндамалары мен әр жылғы халыққа
Жолдауларында негізгі бағыт ретінде әрқашан атап көрсетіп отырды. Президент
Абылайханға арналған салтанатты мерейтойдағы (2002 ж.) баяндамасында
Тарихты танып, зерделеу керек, тарихты таразылау керек, сонда тағдырыңды,
бүгінгі тұрпатыңды танисың, келешегіңді бағдарлайсың, алдағы жүрер жолыңның
сілемін табасың [1] деген болса, 2006 жылғы Қазақстан халқына Жолдауында
Біз елімізде Қазақстанның саяси жүйесі мен мемлекеттік құрылымының
тиімділігін арттыруға бағытталған ауқымды саяси реформаларды жалғастыра
беретін боламыз. Демократиялық және өркендеген мемлекеттер орнатудың ортақ
заңдылықтарын, сондай-ақ біздің қоғамның маңызды мәдени-тарихи белгілері
мен дәстүрлерін үйлесімді ескеруіміз қажет [2] деп атап өтуі қазіргі
ұлттық мемлекетіміздің шынайы тәуелсіздікке бет бұрған шағында халқымыздың
тарихи зердесін жаңартып, өткен тарихымыздың қойнауындағы саяси-құқықтық
мұраларымызды түбегейлі жан-жақты пайымдап, бүгінгі күн мен болашақтың
кәдесіне жаратуды меңзейтіндей.
Қазақстан Республикасы 2030 жылға дейінгі Даму стратегиясын негізге ала
отырып, таяудағы он жыл ішінде әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50
мемлекеттің қатарынан орын алуды көздеп, осы мақсатқа өзінің барлық
ресурсын жұмылдыру үрдісін бастады. Бүгінгі таңда жүріп жатқан әлемдегі
жаһандану үрдісіндегі жан-жақты қатал бәсекелестік тұсында ұлтымыздың өз
ерекшеліктерін сақтап, бәсекелестікке төтеп бере алуы да халықтың ұлттық
санасын жаңғыртуға тікелей байланысты.
Қазақстанның тәуелсіздікке қол жеткізіп, дербес мемлекет ретінде
қалыптасуы қоғамдық өмірдегі күрделі мәселелерді шешуді алдына міндет етіп
қойып отыр. Сондай күрделі мәселелердің қатарына өткен тарихымыздың белесті
жолдарында мемлекет мүддесін өз мүддесінен жоғары қойып, қазақ халқының
тарих сахнасынан жоғалып кетпеуі үшін бел шеше күрескен тұлғалардың қызметі
мен қайраткерлігіне ден қойып, қайта танып, оны болашақ ұрпақтың бойына
жаңа лебізбен қабылдату болып отыр. Бұл істерді шешуде еліміздің заң
ғылымының атқаратын орны ерекше болып табылады. Отандық заң ғылымында
дәстүрлі қазақ қоғамының негізін құраған құқықтық мұралар мен қоғам
қайраткерлерінің мемлекеттік-құқықтық қызметі мен саяси-құқықтық ойлары
әлі өз деңгейінде толыққанды бағасын ала қойған жоқ. Оның ішінде
Қазақстанның саяси-құқықтық ой тарихы мәселелерінің қаймағы бұзылмаған
қалпында тұр. Ұсынылып отырған диссертациялық жұмыс осы бағыттағы атқарылар
шаралардың кішігірім бір қадамындай.
Қазақстан Ресей бодандығы мен Кеңес өкіметі тұсында әлемдік өркениет
дамуында өзіндік лайықты орнын алуға негіз болатын, айшықты белгілерінің
бірі болып саналатын дәстүрлі құқықтық жүйесінен, болмысынан еріксіз
айырылғанын білеміз.
Ал еліміз тәуелсіздікке қол жеткізгеннен бері бұл олқылықтардың орны
толтырылып, қоғам өмірінде жаңа бетбұрыстар жасалуда. Соңғы кездегі бұл тың
серпілістер қазақ қоғамындағы дәстүрлі құқықтық жүйенің тетіктері мен
институттарын, осы жүйеге өміршеңдік сипат, демократиялық ажар бере білген
билердің және хандардың т.б. қызметтерін жаңа көзқарас тұрғысынан ой
елегінен өткізуге жол ашуда.
Елімізді болашақта айбарлы да, ажарлы, өркениетті елдердің қатарынан
көру үшін азаматтардың бойына отанды, елді қадір тұту, қастерлеу сезімдерін
орнықтыруымыз қажет. Осындай ұлттық деңгейдегі маңызды істе, мақтанышпен
сөз ете алатын өткен тарихымыздың белестерінен айбынды айбарымен, асқаралы
рухымен менмұндалап тұрған шоқ жұлдыздарымыздың іргелісі, ел мен жер
тағдыры таразы басына түскен шақта ел мүддесін өз мүддесінен жоғары қоя
білген аяулы азамат, өз бойында ақындық пен батырлықты, жыраулық пен
шешендікті тоғыстырып, абыроймен билік айтқан, ақылымен, айбынымен ханға
кеңес берген, мемлекеттік идеологияны қалыптастырушы абыз дәрежесіне дейін
көтерілген ірі мемлекеттік қайраткер Бұқар жырау Қалқаманұлының өмірі мен
өскен ортасын, саяси қайраткерлігінің қырларын, саяси-құқықтық тағлымын
танудың өзіндік орны бар екендігі анық. Сонымен қатар елімізде
жүргізіліп жатқан құқықтық реформаны тиісті деңгейде жүзеге асыру үшін
тарих көшіндегі өткенімізді тануға бет бұрған абзал. Өйткені Бұқар
жыраудың мемлекеттік қызметінің өзегін, оның негізін елінің бірлігі мен
баяндылығы үшін жүргізген билік жолы құрады.
Сонымен қатар Бұқар жыраудың саяси-құқықтық көзқарастарының, мемлекеттік
қызметінің мәнін тану бізге бүгінгі таңда жер-жерлерде жандануға дайын
ұлттық құқықтық болмыстың көріністерін, деңгейін тануға мүмкіндік береді.
Зерттеу объектісі. Зерттеу жұмысының негізгі объектісін дәстүрлі қазақ
қоғамындағы би институтының табиғаты, билердің қызметі мен олардың билік
шешімдерінің мазмұны құрайды.
Зерттеу пәні. Бұқар жырау Қалқаманұлының би әрі хан кеңесшісі ретіндегі
қызметі, оның өскен ортасы, жыраудың қазақ еліндегі билік жүргізуге, сыртқы
саясат мәселесіне қатысты көзқарастары, құн дауы, мал-мүлік дауына қатысты
билік шешімдері зерттеудің нақты пәнін құрайды.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің негізгі мақсаты Бұқар
жыраудың саяси-құқықтық көзқарастары мен билік шешімдерін кешенді түрде жан-
жақты зерттеу және оның Қазақстанның саяси-құқықтық дамуында алатын орнын
айқындау.
Осы мақсатқа жету үшін біз төмендегі міндеттерді шешуді өзіміздің
алдымызға қойып отырмыз:
- ХҮІІ ғасырдың екінші жартысы мен ХҮІІІ ғасырдың аралығындағы
қазақ еліндегі саяси жағдай мен жалпы билер институтының
дамуының негізгі сипатын айқындау;
- Бұқар Қалқаманұлының өмірінің негізгі кезеңдері мен қайраткер
ретінде қалыптасуының басты бағыттарын, оның би ретінде
қалыптасуын, әрі хан кеңесшісі ретіндегі қызметін талдау;
- Бұқар жыраудың қазақ қоғамында қалыптасқан саяси биліктің
бітім-болмысы туралы ұстанымдарының ерекшеліктерін айқындау
және оның саяси- құқықтық көзқарастарының қазақ қоғамындағы
биліктаныммен ара байланысын ашу;
- Бұқар жыраудың ел бірлігін, дін және сот әділдігін жүзеге
асыруға байланысты, сырт елдермен қарым-қатынас жасауға
байланысты көзқарастарын жеке алып талдау;
- Бұқар жыраудың билік шешімдерінің ерекшеліктерін айқындау,
оның қазақ қоғамындағы құн дауына, мал-мүлік дауына байланысты
айтқан шешімдерін нақты алып саралау.
Зерттеудің әдістері және әдістемесі. Дипломдық жұмыста жалпы қоғамдық
ғылымдарға ортақ және арнайы танымдық әдістер: диалектикалық, синтездеу,
тарихи салыстырмалы, функционалды т.б. әдістер қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Жұмыста алғаш рет қазақтың белгілі жырауы,
әрі биі Бұқар Қалқаманұлының өмірбаяны мен қайраткерлігінің басты
кезеңдері, оның би әрі хан кеңесшісі ретіндегі қызметі, билік ісіне
байланысты көзқарастарының ерекшеліктері, нақты айтқанда, ел бірлігін
сақтауға, дін мәселесіне қатысты және сот әділдігін жүзеге асыруға
байланысты көзқарастары, қазақ қоғамындағы заң түзу ісіне қатысу нысандары
және оның билік шешімдері талданып, белгілі деңгейде оларды бағалауға
ұмтылыстар жасалынды.
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 XVІІ ҒАСЫРДЫҢ ЕКІНШІ ЖАРТЫСЫ МЕН XVІІІ ҒАСЫР АРАЛЫҒЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ЕЛІНДЕГІ
САЯСИ ЖАҒДАЙ ЖӘНЕ БҰҚАР ҚАЛҚАМАНҰЛЫНЫҢ ҒҰМЫРНАМАСЫ
1.1 XVІІ ғасырдың екінші жартысы мен XVІІІ ғасыр аралығындағы қазақ
еліндегі саяси жағдай
Бұқар Қалқаманұлы белгілі кезеңде және тиісті ортада өмір сүріп,
қоғамдық-саяси өмірге араласып, елі қадір тұтар тұлғаға айналғаны белгілі.
Сондықтан да Бұқар жыраудың өмір сүрген ортасы және оның қайраткер ретінде
қалыптасуына ықпал еткен қоғамның тыныс-тіршілігін білу оны тануға апаратын
негізгі жолдардың бірі болып табылады.
Әрбір тұлға белгілі қоғамда өмір сүргендіктен, сол қоғамның талаптары
алға тартатын саяси-әлеуметтік оқиғалар желісінен тыс қалуы мүмкін емес.
Тарихи тұлғаны немесе белгілі саяси қайраткерді қалыптастыратын орта және
оның көзқарастарының жүйесі де сол қоғамда қалыптасқан жағдайлардан тыс
орнығуы мүмкін емес. Белгілі тұлғаның өмір сүрген кезеңінің хал-ахуалын
тану арқылы ғана қайраткердің көзқарастарының ішіне бүккен сырын аша
аламыз. Бұл белгілі қоғам қайраткерін зерттеуде негіз тұтар әдістемелік
бағана.
Бұқар жырау өмір сүрген кезең қазақтың басында боз торғай
жұмыртқалаған мамыражай уақытқа жатпайды. Бұл кезең қазақтың әр қырлы
қоғамдық даму өмірін көрсететін, ішкі қайшылықтары мен кішігірім өрлеуі бар
дәуірге тең кезең болатын. Жырау өмірінің алғашқы тұсында батыстағы
Ресейдің бармақ батыруы әлі сезіле қоймаған болса, жырау өмірінің екінші
жартысында Ресейдің қазақ үшін шынайы қауіпке айналғандығы айқын байқалады.
Оны жыраудың көптеген өлеңдерінің желісінен аңғаруға болады. Бұқар жырау
қазақ үшін батыста Ресейді қауіпті деп бағаласа, Шығыста Қытайдан сақтануға
шақырды. Данагөй жырау Қытай елінің өте жымысқы саясатының мақсатын
тереңнен ұғынған болатын. Міне, қазақтың белгілі ақылгөй жырауы Бұхар
Қалқаманұлының өмірі мен қызметі осындай саяси жағдайлар кезеңіне тұспа-тұс
келеді. Сонымен қатар қазақ қоғамындағы ішкі саяси тартыстардың да жыраудың
көз қырынан таса қалмағаны белгілі.
Қазақ-жоңғар жанжалының бастауы әріден тамыр тартады. Бұл екі халық
бірімен-бірі әр уақытта жаугершілікте болған жоқ. Тағдыр қосқан көрші
болғандықтан ара-кідік құдалықтың жолын жасап, ауық-ауық біріне-бірі
қонаққа барып, мамыражай бейбіт өмір кешкен тұстары да болған. Және де екі
ел арасындағы текетіресте біреуінің жеңісімен аяқталып отырмаған. Бірде
біреуінің мерейі үстем болса, ал енді бірде екіншісі жеңіс тойын тойлап
жататын. Екі елдің қарым-қатынасын сипаттайтын бізге жеткен мағлұматтарды
саралап қарайтын болсақ, екі ел арасындағы қатынастар Батыр қонтайшы,
Халдан Бошақты, Сыбан Рабтан және Қалдан Серен тұсында өте үлкен
текетіреске, бітпес жаулыққа ұласқанын көреміз. Жалпы жоңғар деген сөз
монғол тілінде сол қанат, сол қол деген мағына береді. Бұл батыс
Монғолияны мекен еткен тайпалардың атауы. Ойрат тайпалары туралы деректер
бізге XІІІ ғасырдан белгілі. Кезінде осы ойрат тайпалары Шыңғыс ханның
әскерінің құрамына кіріп, оның сол қанатын құраған. Міне, жоңғар сөзі осы
уақыттан бастап тарих сахнасына шығады. Әрине оларды барлығы дерлік бұлай
атамаған. Ойраттар түрікше қалмақ деген атпен белгілі болатын. Ал
қытайлықтар оларды элюттардеген көрінеді.
XІV ғасырда бірнеше монғол тайпалары ойрат одағының құрамына біріге
бастайды. Бұл одақтың негізін батыс монғолдық торғауыт, шорыс, құшыт,
дербіт тайпалары құраған. Ал жоңғар хандығы XVІІ ғасырдың бірінші
жартысында өмірге келеді.
Жоңғар хандығының нақты өмірге келуін ғылымда 1635 жыл деп есептейді.
Осы тұста билік басына Қара-Құл тайшының баласы Батыр қонтайшы келеді. Бұл
қазақ-жоңғар кикілжіңінің жаңа дәуірінің басталғанын білдіреді. Өйткені ол
уақытқа дейінгі қазақ-жоңғар арасындағы талас-тартыс бір жүйелілікке,
мақсаттылық сипатқа ие болмаған еді. Батыр қонтайшының қазақ еліне деген
көз алартуы мақсатты, соңғы ниеті әбден айқын, тіс батырудың бастауы
болатын. Батырдың тұсында жоңғарлар қазақ еліне бірнеше мәрте
шапқыншылықтар жасайды. Оның біріншісі 1635 жылы болды [2, 271 б.]. Бұл
шайқасты толыққанды сипаттайтын, оның соңы немен аяқталғандығы туралы толық
дерек жоқ. Бірақ та оның аяғы жоңғарлардың мерейінің үстем болғандығын
аңғартатындай. Осы 1635 жылдары басталған жоңғар шабуылы кейін де жалғасып
отырған. 1640 жылғы Батырдың қалың қолына Жалаңтөс Баһадүр 30 мың әскермен
күйрете соққы береді [3, 432 б.]. Кезінде Жалаңтөске аталық атағы осы
жоңғарлармен ұрыста көзге түскені үшін берілген болатын. Батыр қонтайшы
тұсындағы екінші бір жойқын соғыс 1643 жылы болды. Батыр бұл жорыққа 50
мыңдай әскер жиыстырған. Жәңгір мен қонтайшы арасындағы бұл шайқас, аңызға
сүйенсек, жоңғар Алатауындағы Орбұлақ деген жерде болғанға ұқсайды. Осы
шайқаста қара-құрым жоңғар қолына Жәңгірдің арқасында қазақ қолы төтеп
беріп, жеңіске жетеді. Неге десеңіз Жәңгір сұлтанда небәрі 600 қарулы атты
әскер ғана болған [3, 433 б.] және де олардың арасында Ағынтай, Қарасай
сияқты дүлдүлдер жанқиярлықпен соғысқан болатын. Бұл оқиғаны тарихшы Ә.
Хасенов қазақ халқының жоңғар шапқыншылығына қарсы азаттық күресінің
алғашқы ерлік беттері ретінде бағалайды. Батыр қазақтардан әбүйірі айрандай
төгілген бұл жеңілісінің есесін қайтармақ ниетпен, 1646 жылы қайтадан
қазақтарға жорық жасайды [4, 52 б.]. Осы соғыстан кейін қазақ пен жоңғар
арасында қысқа уақытқа бейбітшілік орнағандай болады. Бірақ бұл көпке
созылмайды. 1652 жылы ол қазақ еліне қайта соғыс бастайды. Бұл жолы Батыр
қазақтарды жеңген, бірақ бұл оның қазақтарды ақырғы рет жеңуі еді. Осы
шайқастан кейін бір жыл өткен соң ол қайтыс болады. Оның орнын баласы
Сеңген басады. Көп ұзамай ол да ел ішіндегі билікке таластың құрбаны болып
кетеді. Орнына інісі Қалдан-Бошақты ел тізгінін ұстайды. Қалдан Бошақтының
тұсында Қазақстанның оңтүстік аумағындағы керуен жолындағы қалалар дүркін-
дүркін шабуылдарға ұшырайды.
1635 жылы құрылған Жоңғар мемлекеті тарихи тұрғыдан алғанда жоңғарлардың
екінші саяси одағы (мемлекеттік бірлестігі) еді. Жоңғарлардың мемлекеттік
тұрғыдан алғаш рет ұйымдасуы XV ғасырдың басында, дәлірек айтсақ, 1420 жылы
орын алды. Осы жылы Тоған хан ... бүкіл ойрат жұртын бір байрақ астына
келтірген [5, 72 б.] - дейді М. Мағауин. Ойрат одағының құрамына шорас,
дүрбіт, торғауыт және хошауыт тайпалары кірді. Бұлар батыс Монғолияның
белді тайпалары еді. Демек, ойрат одағын батыс монғол тайпаларының
бірлестігі десе де болады. Слова калмаки, ойраты, элюты, а также термин
джунгары (собственно: люди левой стороны, левого крыла) - это разные
названия западномонгольских племен чорос, хошоут, торгоут, дэрбэт, -
которые во второй половине XІV в. составили ойратский союз племен, вышли
из под власти всемонгольского хана и стали управляться своими
предводителями (тайши) [6, с. 305] - деп жазады С.Г. Кляшторный мен Т.И.
Султанов.
Алғашқы ойрат одағы дәуірінде (1420-1627жж.) қазақтар мен қалмақтар
арасындағы әскери қақтығыстарда негізінен қазақ жасақтарының жеңіске жетіп
отырғанын байқаймыз. Ал, Тәуекел хан тұсында (1584-1598 жж.) тіптен
қалмақтардың бір бөлігінің қазақ хандығына бағынғандығы тарихи деректерде
көрініс тапқан. XVІ ғасырдың екінші жартысындағы Қазақ хандығының тарихын
зерттеуші М.Х. Абусеитова Тәуекел ханның бұл кезде қалмақтарға үстемдік
жүргізгендігін айта келіп, ойын былай қорытады: ... казахскому хану
Товаккулу в то время удалось поставить своего брата над небольшой частью
калмаков, кочевавших в непосредственной близости от казахов. Это могла быть
та часть калмаков, которые обитали в районах центрального и северного
Казахстана [7, с. 64]. Тәуекел хан кезінде ойраттармен соғыста қол
жеткізген жеңістер оның інісі Есімхан (1598-1628 жж.) билікке келген кезде
одан әрі жалғасқаны байқалады. Қазақ пен жоңғар арасындағы бұл қақтығыстар
алғашқы ойрат ордасының Есімхан тұсында (1627ж.) толық талқандалып
ыдырауымен аяқталады.
Алғашқы ойрат одағының екі жүз жылдай уақыт өмір сүріп, 1627 ж.
ыдырағандығы жәйлі тарихи деректер жетерлік және олар бұл оқиғаның
ақиқаттығына күмән келтірмейді. ...В 1627 г. расстроился ойратский союз:
калмыки ушли на запад, хошоуты - в Тибет, а зюнгары (чоросы) остались в
Джунгарии [8, с. 288] - дейді Қазақстан тарихының мамандары. М. Мағауин
ойрат одағының 1627 ж. ыдырауын қалмақтардың ақтабан шұбырындысы еді
деген ой айтады. 1627-1628 жылдары әуелгі ойрат одағының ыдырауын
қалмақтың ақтабан-шұбырындысы деп атауға болар еді - деп өз ойын аса бір
шеберлікпен және қисынды уәждермен былай жалғастырады: Қазақ ордасының ұлы
жеңісі бүкіл Жетісу, Ертіс пен Жоңғар өңіріндегі түбегейлі үстемдікке жол
ашқан еді, осы уақытқа дейін тура жүз жылға созылған ойрат соғысы біржола
тәмамдалуға тиіс еді. Бірақ дәл осы кезде қатаған Тұрсын ханның дербес
саясаты нәтижесінде Қазақ ордасында сұрапыл азамат соғысы басталады. Қуат-
күші бойына сыймаған алаш ұлының өзара қырқысы кезінде жарақ асынған
аламанның үштен бірі болмаса да, оның төрттен бірі жер жастанады. Қазақ
ордасының қарымы қысқарады, жауынгер жұрттың серпіні азаяды, алаш рухы
еріксіз тұншығады. Нәтижесінде ойрат рулары уақыт ұтып, еркін тыныс алады,
ес жиып, ежелгі ерлік дәстүрін табады, жаңа ұрпақ өсіріп, ұлыс болашағы
жолындағы күрестің жаңа тәсілдерін қарастыра бастайды [5, 81
б.].
Демек, тарихи аз уақыт ішінде естерін тез жиып алған батыс монғол
тайпалары 1635 жылы Жоңғар мемлекеті атанған күшті саяси бірлестікке қол
жеткізеді. Мінеки, осы уақыттан бастап Қазақ хандығы мен Жоңғар мемлекеті
арасындағы әскери араздастық тіптен өршігіп, екі көрші әрі көшпелі халық
арасындағы ежелден келе жатқан егестік енді бірін-бірі толық жаулап алмай
тынбас нағыз жаулыққа ұласты. Ойраттардың жаңадан құрылған екінші одағы
уақыт озған сайын бірлігі артып, құрамы мен құрылымы толысып әрі бекіп,
әскери қуаты күшейе бастады және олар Қазақ ордасына әскери жорықтар
жүргізу, қазақ даласын жаулап алу мақсатын Жоңғарияның мемлекеттік
дәрежедегі саясаты деңгейіне көтерді. Жонғар мемлекеті етек-жеңін жиып,
аяғына тұра салысымен бүкіл монғол жұртын саяси тұрғыдан топтастыру,
біріктіру ісіне кірісіп те кетті. Соның нәтижесі және көрінісі ретінде 1640
жылы бүкіл монғол құрылтайы шақырылды. Бұл құрылтайға монғол жұртының
барлық дерлік белді тайпаларынан, ұлыстарынан өкілдер қатысты. 1640 ж.
Батұр қоңташы Тарбағатайда Бүкіл монғол құрылтайын шақырады. Құрылтайға
төрт ойратпен қоса жеті қосын Халха, Еділге өткен торғауыттар да қатысады.
Сөйтіп бүкіл монғол ұлысы бірлікке келеді [5, 63 б.] - дейді М. Мағауин.
Ал, монғолдың саяси-құқықтық өмірін зерттеушілердің бірі жас ғалым
У. Шапахқызы бұл құрылтайда монғол құқығының басты қайнар
көздерінің бірі Их цааз - Монғол-ойрат заңының қабылданғанын айтады.
Құрылтайдың мақсаты, - дейді У. Шапаққызы, - берекесі кеткен Халха мен
Жонғардың басын қосып, ынтымақтастырып, олардың ірі нояндарының үстемдігін
нығайта отырып, монғол одағын құру, бағынышты халықтарға деген билікті
күшейтіп, бір-біріне көмектесуін қамтамасыз ету болды [9, 18 б.].
Зерттеушінің пікірі бойынша осы құрылтайда қабылданған Их цааздың бүкіл
монғолдық сипат алуы да оны қабылдаушылардың өз заманындағы ірі де қуатты
мемлекет құруға деген ниетін білдірсе керек. Заң жоңғар хандығы
шекарасында қабылданса да бүкіл монғолдық (жалпы этностық) сипатқа ие
болды. Өз монғолдарымызды алаламаймыз... қандастарымыз кедейленіп жүрсе де
немқұрайлықпен қарамаймыз... - деген сөздер заңның монғол-центристік
мақсатын айқын көрсетіп тұр [9, 4 б.] - дейді У. Шапахқызы. Демек, қазақ
даласының шығысы мен батысынан екі мемлекет құрып қана қоймай, олардың
өзара бірлесе іс-әрекет жасауы үшін құқықтық негіз қалаған монғол жұрты осы
кезден бастап қазақ халқы үшін бірден-бір қауіпті де қаhарлы жауға
айналғандығы сөзсіз еді. Жоңғар мемлекеті құрылғаннан бергі тұста оның
басында тұрған атақты қонтайшыларының барлығы дерлік қазақ еліне қарсы
агрессивті сыртқы саясат жүргізді. Олардың бұл жаулап алу саясаты XVІІ
ғасырдың екінші жартысынан бастап күшейе бастады да, осы ғасырдың аяғы мен
XVІІІ ғасырдың басында өзінің ең бір шырқау шегіне жетті. Эпизодические
вторжения джунгар на территорию Казахстана в конце XVІІ в. стали
повторяться почти ежегодно - деп жазды қазақ тарихының білгірлері Р.Б.
Сулейменов пен В.А. Моисеев -... 1698г. тумены ойратского хунтайджи Цэван-
Рабдана вторглись в кочевья Старшего джуза, что положило начало новой
полосе вооруженных сталкновений между ойратскими и казахскими феодалами.
Именно с этого времени джунгарская опасность начала превращаться в главную
опасность, угрожающую самостоятельному существованию феодального
Казахстана [10, с. 18].
Бұл уақыттарда Батыстағы алып көрші Ресеймен де қатынас бір қалыпты
өрбіді деп айтуға болмайды. Ресей қай заманда болмасын Қазақстанды
стратегиялық маңызы бар ел деп есептейтін. Бірінші Петр Қазақстанды Азияға
ашылатын қақпа ретінде бағалады. Оның заманындағы Ресейдің Қазақстанға
қатысты ұстанған саясаты былай еді: Кизгиз-кайсацкая орда потребна под
Российской протекцией быть, чтобы только через их во всех азиатских странах
коммуникацию иметь и к российской стороне полезные и способные взять [10,
с. 15]. Ресейдің түп мақсаты қалайда болса Қазақстанды өзіне тәуелді ету
болатын. Бұл бағыттағы саяси амалдың басын әр түрлі мақсаттағы
экспедицияларды желеу етіп, қазақ даласының географиялық, экономикалық
деңгейін көрсететін әртүрлі карталар жасаудан бастаған. Бұл, әрине, жерінің
жағдайын жақсы білген елді оңай ұтуға болады деген құйтырқы саясаттың
көрінісі. Одан әрі қарай Ресей бұл бағыттағы жолды бекіністер салу арқылы
қазақ жеріне дендеп енумен ұштастырғаны белгілі.
Ал Тәуке хан Ресеймен терезесі тең ел ретінде достық қарым-қатынаста
болғысы келді. Ол осы мақсатта Ресей еліне бірнеше елшілік жіберді. 1678
жылы Тобылғы Тәжім бастаған елшілікті аттандырды. Бұл елшілік екі ел
арасында ашық сауда-саттық қатынасын жандандыруды көздеді. Тәуке бұл
елшілікке үлкен үміт артқан көрінеді. Ол жөнінде В.Я. Басин өз еңбегінде
былай дейді: Тауке возлогал надежды на это посольство: оно должно было
восстановить прежние политические и торговые связи. Поэтому он направил
вместе с посольством много подарков для царского двора. В то же время
будучи сторонником укрепления русско-казахских связей, Тауке был против
превращения их в какие быть нибыло формы зависимости или даже
полуподданства [10, с. 105]. Тәуке хан қазақ жері арқылы өтетін сауда
керуендерінің елдің экономикасын дамытуға тигізетін әсерінің зор екендігін
болжай білген хан. Сондықтан да өзі жіберген елшілікке арадағы үзілген
сауда байланысын қайта жандандыруды жүктеп отыр. Тәуке жоғарыдағы аталған
мақсаттағы қатынастарды жандандыру үшін 1689 жылдың аяғы - 1690 жылдардың
басында Тұманша бастаған елшілікті қайта аттандырады. Бірақ бұл елшілік те
нәтижелерге қол жеткізді деп айта қою қиын. Не болса да елшілік жіберу
саясатын Тәуке одан әрмен жалғастырып, 1690 жылы Тобылға сый-сыяпатын
артқан Қабайды екі ел арасындағы дәнекерлікке жібереді. Елшілік Тәукенің
шынайы қатынас жасауға өте мүдделі екендігін бүкпесіз жеткізеді. Осы
уақыттарда бұлармен қатар Сары және Келдей басқарған елшіліктер де өзара
келісімдер жүргізіп жатқан болатын. Оларды орыс әкімшілік басшылары
жасақтарының шабуылына кінәлі деген сылтаумен тұтқынға алады. Екі ел
ортасындағы қатынасқа тың серпін беру үшін және Келдейді босатуды сұрап,
Тайқоңыр Құлтабайды мәмілегерлікке жібереді. Ресей тарапы елшіліктің
өтінішін жерге тастамай Келдейді еліне қайтарады. Ол бастаған елшілерге
Неприпасов, Трошин, Скибиндерді қосып жібереді. Осы елшілерді қабылдағанда
Тәуке өзінің Түрік сұлтаны мен Қызылбас шаһынан кем еместігін тілге тиек
етіп, орыс елшілеріне қазақтармен тең дәрежеде қатынас жасау керек
екендігін ескерткендей кейіп білдіреді. Тәуке тұсындағы екі ел арасындағы
қатынастың салқын тартуына шекара маңындағы қолайсыздықтар әсер еткендей.
Шекара дауының үлкен жанжалға ұласпау себебі: екі елдің де қолының бос
еместігі - біреуінің Швециямен, енді біреуінің Жоңғар мемлекетімен соғысып
жатуында [11, 35 б.] болатын. Міне, көріп отырғанымыздай Ресеймен де екі
ортадағы қатынас Тәуке ханның шынымен жақындасу ниетіне қарамастан өте
салқын болды. 1686-1693 жылдар аралығында Ресейге бес елшілік барады,
олардың көбі үлкен жетістіктерге жете алмай нәтижесіз қайтады.
Сыртқы саяси жағдайдың қазақ хандығы үшін өте қолайсыздығын жете
түсінген Тәуке Ресеймен, Орта Азия хандықтарымен достық, татулатықта болуға
ұмтылады. Тәуке таққа отыра салысымен ел ішіндегі жағдайдың тұрақты
болуына, хандықтың берік болуына, елдің тәуелсіздігінің баяндылығы үшін
үлкен еңбек етеді. Оның жүргізген реформаларының басты бағыты – елдегі
тұрақтылық пен қауіпсіздікке негізделген еді. Ойын жүзеге асыру үшін Тәуке
жанына руға беделді би, батырларды топтастырады. Солармен ақыл-кеңес құра
отырып, реформалық қадамдарын жүзеге асырады. Бұл жолда ол, біріншіден, ел
ішіндегі жайлау, қыстау үшін болатын дауларды тыюға бар күшін салады. Әр
рудың көшіп-қонатын жерлерінің шекараларын анықтап, басқа біреудің немесе
рудың жерін пайдаланбауды қатаң қадағалауға алады. Жайлау, қыстау, т.б.
көлемді дауларды шешуді билер кеңесінің құзырына береді. Өзіне дейінгі
аталар салған жол-жоралғыларды билердің көмегімен бір жүйеге түсіріп,
реформалайды. Шын мәнінде Тәуке хандық құрған уақыт - қазақ еліндегі қой
үстіне бозторғай жұмыртқалаған кезең. Бұл Тәукенің көрегендік саясаты мен
қазақтың сол тұстағы атақты билерінің үлкен қоғамдық-саяси қызметінің
арқасында мүмкін болған, қазақ елінің кемелдену дәуірі еді. Ол туралы
белгілі заңгер-ғалымдар С. Сартаев пен С. Созақбаев: Асқан көрегендігінің
арқасында өзінің айналасына ұлы жүзден Төле биді, орта жүзден Қаз дауысты
Қазыбекті, кіші жүзден Әйтекені кеңесшілер ретінде үлкен реформаторлық
қызметке өте лайықты тарта білді [11, 3 б.] дейді. Бұл Тәуке саясаты мен
белгілі билердің ой-иірімдерінің астастығын көрсетті.
Бұл уақытта қазақ хандығы монархия мен аристократиялық республиканың
элементтерінен тұратын далалық мемлекеттің дәстүрлерін бойына жинақтаған
иерархиялық әлеуметтік-саяси құрылым болды [11, 16 б.]. Енді дәл осы
кезеңде билер институты ерте дәуірлерден бастау алатын дәстүрлі сот билігін
жүргізудің барлық тарихи тәжірибесін бойына сіңірген, қоғам өміріндегі өте
тиімді, оның барлық талап-тілектерін қанағаттандыруға бірден-бір қабілетті
жүйе болып табылады. Билер институтының кемелденуіне, әрине ғұн, үйсін,
т.б. дәуірлерден бастау алып, кейінгі қазақ хандығына игі дәстүрді
жалғастырған атақты билердің сіңірген еңбегі өте зор. Осы тұстағы қазақ
билерінің қоғам өмірінде, саяси жүйеде алатын орнын академик М. Қозыбаев
былай тұжырымдайды: Халқымыздың ата-дәстүрін, саяси мәдениетін, дала
заңын, шежіре тарихын жетік білетін, шешендік өнерін игерген еліміздің
атақты билері халық санасын қалыптастыруға үлес қосқан кемеңгер замана
идеологтарына айналады [12, 2 б.].
Хандық дәуір тұсындағы билер институты осыған дейінгі қазақ даласында
жинақталған билер арқылы ел билеудің мол тарихи тәжірибесін өз бойына
сіңіріп, қорытып, оны одан әрі дамытқан мемлекетті басқару жүйесінің белді
тетіктерінің (механизмдерінің) бірі еді. Билер арқылы ел билеу дәстүрі бұл
кезде бұрынғыдан қалған жол-жораға, әдіс-тәсілдерге ғана арқа сүйеп қоймай,
оларды қазақ халқының дербес мемлекеттілігі жағдайына және талаптарына сай
қайта түрлендіруге қажетті өзгерістер, толықтырулар енгізу арқылы жаңаша
пайдалануға мүдделі болды. Сондықтан да болар Қазақ Ордасы өмір сүрген
уақыттағы билер институты өзіне дейінгі билер арқылы билік жүргізу
үрдісінің жаңа кезеңі, бұл үрдістің сәтті де шырқай дамыған сатыларының
бірі деп қарастыруға мүмкіндік береді.
Қазақ қоғамының саяси өмірінде билердің маңызды роль атқарғандығын патша
заманындағы орыс зерттеушілері де мойындайды. Патша үкіметінің Ішкі істер
министрлігінің орталық статистикалық Комитетінің редакторы Н.И. Зуев қазақ
биінің бар болмысын төмендегі пікірімен ашуға тырысады: ...Народные предания
не знают ошибок такого бия, из потемок далеких времен ярко светит образ
бия, строгого и неподкупного, мудрого и участливого, знакомого со всей
подноготою жизни каждого из членов его группы. Такой избранник народа
становился руководителем его жизни, его совести; спокойно и торжественно
произносил он всему свой безпристрастный приговор, обращавшийся с этой
минуты в закон, который мог отменить только один хан, но и то лишь в самых
редких случаях и не по какому либо капризу, прихоти, а по совету с мужами
достойными и доверием народа облеченными [13, с. 144].
Аталмыш дәуірде билер институты мемлекеттік билік жүргізу механизмінің
белгілі бір жүйесі, саласы болып қалыптасты. Бұл жүйенің ең жоғарғы сатысы
(инстанциясы) Билер кеңесі болса, ең төменгі сатысы ауыл аралық төрелік
айтушы, ауыл биі - ауыл ақсақалы болды. Билер институтының ішкі құрылымын,
жұмыс істеу ерекшелігін және оның буындарының (сатыларының)
үйлесілімділігін қамтамасыз ету, әдіс-тәсілдерін анықтау үшін осы кезеңдегі
билерге берілетін әр түрлі анықтама атауларды білген жөн. Бұл кезде би
лауазымының мынадай түрлері болды -төбе би, үлгілі би, ара би, ауыл биі
т.б. Көрсетілген әр бір би атауы жеке-дара сараптауды талап етеді,
сондықтан ол болашақта атқарылар кешенді зерттеулердің қабырғалы тақырыбы
болса керек.
Дәстүрлі қазақ қоғамында саяси-билік қатынастарының ең жоғарғы сатысында
Шынғысхан ұрпақтары - хан, сұлтандардың тұрғаны белгілі. Бірақ қоғамдық
санада, халық көзқарасы бойынша би беделі, абыройы ханнан жоғары тұрды.
Қазақ сияқты көпшіл елде қашан да ханнан гөрі бидің қадір-қасиеті басым
болады [14, 75 б.] - дейді Қ. Сәтбаев. Сондықтан да болар ханның да ел
ішінде абырой беделге ие болуы, ісінің оңға басуы, сөйтіп хандық тұғырда
тұрақтап тұру мерзімі көп жағдайда оның билермен дұрыс қарым-қатынас орната
алу шеберлігіне байланысты болатын. Егер ол билермен дұрыс тіл табыса
алмаса мұндай хандардың хандық ғұмыры ұзаққа созылмайтын. Ханның арқа
сүйеуі жарасымды бимен табылады. Бисіз хан оңбайды, хандықпен қатар қырағы
билік те бір жерге бас қосса, ондай ханды ел де сүйеді - дейді Қаныш
Имантайұлы Сәтбаев - Алты алашқа мәлім ескі жолды Есімхан, қасқа жолды
Қасымхан, тура жолды Тәуекел хан, жеті жарғылы Әз Тәуке, ер Абылай - бәрі
де осындай хандық пен билікке қатар ие болған қасиетті адамдар. Ел
меңгерерлік тілі жоқ, еңсерерлік күші жоқ, білім мен ойға, билікке ие
болмаған, не ел ішіндегі рулардың көсемі - билерді ішіне тартып, қыбын таба
алмаған алаңғасар, әңгүдік хандар хан болып та тұра алмайды. Ондайлардың
тағы жарлының лашығы сияқты, наразы көпшіліктің бірінші құйыны түбіне
жетеді [14, 75 б.].
Ел тарихының білгірі Қаныш Имантайұлы өз ойын одан әрі қарай былай
түйіндейді: Қазақ шежіресіндегі Дайыр, Бұрындық сияқты хандардың тарихы
мұның шындығына дәлел. Сондықтан Тоқтамыс хан мен Едіге бидің тартысы да
сайып келгенде ханнан билік кетіп, биге медет жету мен ханның қашып,
бидің қууымен тиянақталады. Мұнан егер де хан мен би екі бөлініп таразының
екі басына түсе қалса, ел ниеті қашанда бидің жағына ауып отыратындығы
көрінеді [14, 75 б.].
XVІІ ғасырдың аяғы мен XVІІІ ғасырдың басында қазақ қоғамындағы билердің
орнын анықтау үшін сараланар тағы бір мәселе - Қазақ мемлекетінің осы
дәуірдегі ішкі сапасы (мәні мен мазмұны) және сыртқы нысаны (формасы)
туралы сұрақ. Бұл сұрақтың ғалымдар арасында көптен бері пікір таластар
тудырып келе жатқаны белгілі. Кеңес өкіметі дәуірінде бұл тақырып бойынша
жүргізілген зерттеулер мен ой-жарыстардың қорытындысы көшпелі қазақ
қоғамындағы мемлекеттік жүйе мазмұны жағынан феодалдық, ал нысаны
тұрғысынан патриархалды-феодалдық деп анықталды. Сонымен бірге қазақ
хандықтары ешуақытта мемлекеттік біртұтастық деңгейіне көтеріле алмаған,
ішкі құрылымы жағынан алғанда бір орталыққа толық бағынбаған, шашыраңқы,
әлсіз саяси жүйе есебінде сипатталды.
Соған сай, мұндай мемлекеттік жүйедегі билердің орнына да толық баға
берілмеген еді. Тәуке хан тұсында билердің ролі біршама жоғары
көтерілгендігі, олардың мемлекеттік істерді атқарудағы өкілдіктері
артқандығы қазақ қоғамының саяси өміріндегі жаңалық есебінде
қабылданғанымен, түптеп келгенде, таптық көзқарас тұрғысынан бағаланған бұл
құбылыс тосын бір ғылыми тұжырымдарға негіз болған жоқ.
Тәуелсіздік алғаннан кейінгі кезеңде ғалымдар көшпелі Қазақ мемлекеті
жайлы жаңа ойлар айтуға ынта білдіруде. Әсіресе, Тәуке хан тұсындағы Қазақ
мемлекеттілігінің бітім-болмысына қайта қарау қажеттілігіне, бұл уақыттағы
қазақ хандығының сапалық та нысандық тұрғысынан күрделі өзгерістерге
ұшырағандығына көңіл аударылуда. Осы тұста С. Өзбекұлының Тәуке хан тұсында
Қазақ мемлекеті іргелі де қуатты әрі біртұтас мемлекет дәрежесіне көтерілді
деген тұжырымын келтіре кетсек дейміз. Ғалым былай деп жазады: Тәуке хан
қазақ елінің біртуар данышпан қайраткерлерінің бірі. Хандық билік жүргізген
аралықта бұрын бытыраңқы жағдайда жүріп, қайсыбір мемлекеттерге жем болған,
қазақ ұлдарын құлдыққа, қыздарын күңдікке ұшыратқан үш жүздің ел басыларын
бір орталықтан басқарылатын мемлекеттіліктің астына топтастыра алды деп
айтуға ғылыми негіз бар. Бұл сол заман талабына сай қабылданған, бір
орталықтан басқарылатын мемлекеттің тиімді құқықтық негізі ретінде танылған
тәуелсіз қазақ елінің тұңғыш хартиясы, әрі негізгі ата заңы болған, Тәуке
ханның Жеті жарғысы, жаудың қандай да болса шабуылына тойтарыс бере
алатын, бір орталықтан басқарылған күшті әскер және халықты әрбір қимыл-
әрекеттерге жұмылдыра білетін, саяси билік жүргізе алатын басқару жүйесі
еді [15, 18-19 бб.]. Автор қазақ хандығының аталмыш дәуірде шын мәнінде
бір орталыққа бағынған қуатты мемлекетке айналғандығына шүбә келтірмейді,
ол осы тұжырымға құлай сенеді. Сондықтан да болар, көрсетілген еңбектің
келесі бір тұсында өз қорытындысын тағы бір қайталап өтуді артық санамайды.
С. Өзбекұлы өз ойын былай тұжырымдайды: Ақылы асқан әз-Тәуке хан өз
заманының ірі тұлғасы ретінде қазақ елін бір орталықтан басқарылған, оның
тыныштығы мен тәуелсіздігін қамтамасыз еткен мемелекеттілік құрды деп айта
аламыз. Бұл тарихи ақиқат [15, 19 б.].
Тәуке хан тұсындағы бір орталыққа бағынған Қазақ мемлекетінің өміріндегі
билердің орнын автор өте жоғары бағалайды. Біріншіден, халық арасынан
шыққан билер мен батырлардың саяси өмірге көптеп тартылуы және олардың көп
жағдайда төре тұқымы ұрпақтарының қарсылықтарына қарамастан Тәуке ханның
арқасында нақты билікке ие болуы өте жағымды құбылыс есебінде бағаланады.
Екіншіден, билердің мемлекетті нығайтудағы еңбегі, әсіресе олардың заң
шығару саласындағы жемісті іс-әрекеттері, Жеті Жарғыны қабылдаудағы
қосқан үлестері ерекше аталады. Автордың пайымдауынша, осы кезде өмірге
келген Билер кеңесі қазақ хандығының саяси жүйесінің белді органына
айналады. Бұл мемлекеттік орган, - дейді автор, - Қазақ мемлекеттігінің
саяси жүйесінде үлкен құқықтарға ие болумен қатар, ішкі, сыртқы саясатты
жүргізуге орасан зор роль атқарды. Билер кеңесі сайланған алқалық орган
ретінде талқыланған, қаралған мәселе бойынша қайта айналып қарауды қажет
етпейтін шешім қабылдау дәрежесіне дейін көтеріле алған [15,
11 б.]. Автор өз ойын одан әрі толығырақ былай өрбітеді: Билер кеңесі
өзінің мемлекеттік функцияларын тұрақты түрде атқарып отырды. Үш жүз рулары
арасындағы шиеленісті дауларды шешуде, сепаратистік қимыл әрекет жасаған
сұлтандарды және жалпы трайболизмді тежеуде өлшеусіз роль атқарып отырды.
Билер кеңесінің нақтылы мәселе бойынша қаралған істерінің шешімдері заң
күшіне еніп, ханның өзі оны жоққа шығара алмағандығын айта кеткен жөн. Бұл
мемлекеттік органның құрамына негізінде ру, ел басшыларының (ақылгөй
ақсақалдардың) жиылысында бата алған, яғни сайланған от ауыз, орақ тілді
шешендер, халыққа танымал болған беделді адамдар және ұрыстарда ерлік
танытқан батырлар енген. Ханда қырық кісінің ақылы бар - деген сөз содан
қалса керек. Билер кеңесінің құрамы қажет болған жағдайда кеңейтіліп
отырған. Тәуке ханның тұсында Билер кеңесінің құрамында атақты Төле би, Қаз
дауысты Қазыбек, Әйтеке, Досай Едіге, Сырымбет, Көбек, Даға, Есейхан,
Жалған, Ескелді, Сасық би, Байдалы, Тайкелтір, Қоқым сияқты қайраткерлер
мен батырлар кірген [15, 11 б.]. Ғалым бұл еңбегінде Билер кеңесінің Қазақ
хандығының өміріндегі орнын аса жоғары бағалайды. Тіптен ханның өзі бұл
органның рұқсатынсыз көптеген мәселелерді жеке-дара шешуге құқы болмаған
деген тұжырымға барады. Бұл органның қазақ қоғамында беделінің артқаны
сонша тіпті, Тәуке хан оның келісімінсіз, бекітуінсіз мемлекеттік маңызы
бар шешім қабылдауға құқы болмаған - дейді ол [15, 11 б.]. С. Өзбекұлы өз
ойын одан әрі тереңдете отырып хан билігі мен Билер кеңесі органының ара-
салмағы жайлы да тың пікір айтады: Билер кеңесі өзінің мемлекеттік статусы
бойынша ханның билігін шектеу құқына ие болған [15, 11 б.].
Тәуке хан тұсындағы билердің және олардың ресми органы Билер кеңесінің
қазақ қоғамы және мемлекеті өміріндегі орнына С. Өзбекұлы осылай жоғары
баға берді. Бірақ автордың бұл пікірі мамандар тарапынан толық құптау тапты
деп айту артық болған болар еді. Соңғы кездері тарихи тақырыптарға
зерттеуші ретінде қалам тартып жүрген белгілі жазушы М. Мағауин жалпы Тәуке
дәуіріне, оның реформаларына, соның ішінде билердің орнына байланысты сын
пікірлер айтып, тосын ойларға түрткі болуда.
Тәуке хан тұсындағы қазақ қоғамының жағдайын оның алдындағы дәуірлермен
салыстыра отырып, М. Мағауин Тәуке кезіндегі елдің саяси өміріне, ондағы
орын алған өзгерістерге қанағат таппаған көңілмен қарайды.
Автор осы тұрғыдан келіп, Тәуке жасаған саяси-мемлекеттік, әскери
реформаларды сәтсіз деп сипаттайды. Бұл реформалардың негізінде Қазақ
мемлекеті күшейген жоқ, керісінше әлсіреді дейді. Әсіресе, мемлекеттік
билікке билердің тартылуы ең үлкен қателік есебінде бағаланады. Бұл реформа
Қазақ ордасының саяси тұрғыдан бөлшектенуіне, іштей әлсіреуіне, орталық
биліктің азаюына әкеліп соқты деп түйіндейді. Әз-Тәуке хан алты алаштың
тізгінін алты биге ұстатады - дейді М. Мағауин - XVІІІ ғасырдың бас
кезіндегі дерек бойынша, Ұлы жүзде Үйсін Төле би, Орта жүзде Қаз дауысты
Қазыбек би, Кіші жүзде Алшын Әйтеке би, Қырғызда Қараш би, Қарақалпақта
Сасық би, Құрамада Мұхаммед би отырды. Сырттай қарағанда өте қолайлы әрі
ұтымды көрінгенімен, ақыр түбінде бұл бөліс Қазақ ордасының біржола
ыдырауына жол ашты [5, 85 б.]. Көрсетілген шығарманың келесі бір жерінде
автор осы ойын қуаттай түседі: Ұлыстарда сол рулардың өз ортасынан шыққан
билердің өкім жүргізуі Әз-Тәукенің әмірін арттырған жоқ. Керісінше ханның
хүкімі азайды. ... Қасым хан мен Тәуекел хан заманын айтпағанда, кешегі
Салқам Жәңгір тұсында тас түйін болып отырған Қазақ ордасы Тәуке ханның
сәтсіз реформалары негізінде әрқайсысының өз иесі бар алты ұлысқа бөлінген;
әзірге бөлшектенген жоқ, ыдыраған жоқ, алай да бұрынғы бірліктің көлеңкесі
ғана қалған; байырқалы күнде ортақ ту астында отыр, зобалаң туса, әрқайсысы
әр жаққа тартпақ [5, 119 б.].
Тәуке ханның көреген саясатының нәтижесінде бір орталыққа біріккен
мемлекеттілік қалыптасып, кемеліне келген тұсында басталған он сегізінші
ғасыр одан кейінгі шырғалаң оқиғалармен ұштасып, қазақ мемлекеттілігінің
тарихындағы ерекше орын алатын күрделі ғасыр болды. Осы он сегізінші
ғасырда қазақ халқы мен мемлекеттілігінің басынан сипаты мен маңызы бойынша
қазіргі кезге дейін маңызды болып табылатын, мемлекеттілігіміздің ғұмырының
баянды болуы үшін сабақ алатын үлкен оқиғалар өтті. Сол оқиғалардың ең
бастысы, салдары бүкіл қазақтың басына нәубет әкелген жағдай 1718 жылы әз
Тәуке қайтыс болғаннан кейін, Тәукенің мұрагері Қайыпқа қазақ хандары мен
сұлтандарының жікшілдік әрекеттерін тежеу аса қиынға түсіп, оның ұрпақтары
мемлекеттің тұтастығын сақтай алмай, қазақ хандығының үшке бөлінуі болды.
Ханның жеке билігіне негізделген мемлекетті басқарудың орталық жүйесі
жойылды, сонымен қатар тұрақты әскери күш және мемлекеттіліктің басқа да
белгілері жойылды. Ұлы жүз, орта жүз, кіші жүз деп бөлінген саяси
бірлестіктердің билік басына Жолбарыс, Әбілмәмбет және Әбілқайырлар келді.
Бұл хандар әрқайсысы өз бетінше мемлекет құрғысы келді.
Аталған хандар өздерін әр жүздің ханы деп жариялағанмен жүздерде
мемлекеттік басқару органдарын, яғни тұрақты әскер, салық қызметін,
жергілікті басқару органдарын құра алмады. Жүз ретінде құрылған
мемлекеттілік тура сол кездегі сыртқы саяси жағдай кезінде халыққа да
түсініксіз саяси құрылым еді. Саяси жүйесі қалыптаспаған жүздер дұрыс
басқарылған жоқ, сондықтан олар сыртқы экспанцияға да қарсы тұра алмайтын
еді. Сонымен қатар хандар бір-біріне қырғиқабақ таныта бастады, әсіресе
Орта жүз ханы мен Кіші жүз ханы Әбілмәмбет пен Әбілқайыр өзара қырқысып
отырды. Біз айтып отырған уақыттағы қазақ хандықтары қазіргі кездегідей
Қытай, Ресей және Жоңғария сияқты алпауыт мемлекеттердің ортасында отыр
еді. Бұлардың барлығы да мүмкіндік болса қазақтың кең байтақ даласының
бәрін болмаса да бір бөлігін басып алудан кетәрі емес еді.
Қазақ тарихында Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама деген атпен қалған
қанды оқиғалар алдында Жоңғарияның қонтайшысы Сыбан Раптан еді. 1727 жылы
билік басына келген Қалдан Серен сол кездің өзінде де биліктегі беделді
тұлға еді. Қалдан Серен Жоңғарлар мемлекетінің өмір сүрген уақытындағы
олардың ең ірі мемлекеттік және саяси қайраткері болып табылады. Сөз етіп
отырған уақытта Жоңғарияның экономикасы да мығым еді, басып алған ұйғырлар
мен қырғыздардан алым-салық алып отырды. Қолайлы табиғи климаттық жағдайда
орналасқан жоңғарларда мал ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Заң факультеті
Мемлекет және құқық теориясы мен тарихы кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Бұхар жыраудың билік шешімдері
Орындағын: 4 курс студенті ________________ Базаргалиев Қ.
Ғылыми жетекші: з.ғ.к., доцент___________________Ахатов У.А.
Норма бақылаушы з.ғ.к., доцент __________________ Қуандықов Б.Ж.
Кафедра меңгерушісінің рұқсатымен
қорғауға жіберілді, т.ғ.к., профессор_______________Нездемковск ий
В.В.
Алматы, 2011
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
1 XVІІ ҒАСЫРДЫҢ ЕКІНШІ ЖАРТЫСЫ МЕН XVІІІ ҒАСЫР АРАЛЫҒЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ
ЕЛІНДЕГІ САЯСИ ЖАҒДАЙ ЖӘНЕ БҰҚАР ҚАЛҚАМАНҰЛЫНЫҢ
ҒҰМЫРНАМАСЫ ... ... ... ... ... . 6
1.1XVІІ ғасырдың екінші жартысы мен XVІІІ ғасыр аралығындағы қазақ
еліндегі саяси 6
жағдай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
1.2Бұқар Қалқаманұлының өмірбаяны және қайраткерлігінің басты
кезеңдері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .. 23
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
1.3Бұқар жыраудың би, әрі хан кеңесшісі ретіндегі 37
қызметі ... ... ... ... ... ..
2 БҰҚАР ҚАЛҚАМАНҰЛЫНЫҢ САЯСИ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ
КӨЗҚАРАСТАРЫ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .. 46
... ... ... ... ... ... .
2.1Бұқар жыраудың ел бірлігі, дін және сот әділдігін жүзеге асыруға
байланысты 46
ойлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
2.2Бұқар жыраудың сырт елдермен қарым-қатынас жасауға байланысты
көзқарастары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .. 48
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
2.3Бұқар жыраудың заң түзу ісіне қатысуы және 52
ұстанымдары ... ... ... ...
3 БҰҚАР ЖЫРАУДЫҢ БИЛІК ШЕШІМДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... .. 62
3.1Бұқар жыраудың билік шешімдерінің 62
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ...
3.2Бұқар жырау және құн 66
дауы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
3.3Бұқар жырау және мал-мүлік 74
дауы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .. 79
... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 81
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Елімізде жүргізіліп жатқан құқықтық
реформалардың түпкі мақсаты Қазақстанда өзіндік бет-бейнесі бар ұлттық
құқықтық жүйені қалыптастыру болып табылады.
Бұл асқақ мұраттарға жету жолында мемлекетіміздің болашақтағы саяси
дамуындағы тарихи сабақтастықтың сақталуының мәні мен маңызын еліміздің
Президенті Н.Ә. Назарбаев өзінің баяндамалары мен әр жылғы халыққа
Жолдауларында негізгі бағыт ретінде әрқашан атап көрсетіп отырды. Президент
Абылайханға арналған салтанатты мерейтойдағы (2002 ж.) баяндамасында
Тарихты танып, зерделеу керек, тарихты таразылау керек, сонда тағдырыңды,
бүгінгі тұрпатыңды танисың, келешегіңді бағдарлайсың, алдағы жүрер жолыңның
сілемін табасың [1] деген болса, 2006 жылғы Қазақстан халқына Жолдауында
Біз елімізде Қазақстанның саяси жүйесі мен мемлекеттік құрылымының
тиімділігін арттыруға бағытталған ауқымды саяси реформаларды жалғастыра
беретін боламыз. Демократиялық және өркендеген мемлекеттер орнатудың ортақ
заңдылықтарын, сондай-ақ біздің қоғамның маңызды мәдени-тарихи белгілері
мен дәстүрлерін үйлесімді ескеруіміз қажет [2] деп атап өтуі қазіргі
ұлттық мемлекетіміздің шынайы тәуелсіздікке бет бұрған шағында халқымыздың
тарихи зердесін жаңартып, өткен тарихымыздың қойнауындағы саяси-құқықтық
мұраларымызды түбегейлі жан-жақты пайымдап, бүгінгі күн мен болашақтың
кәдесіне жаратуды меңзейтіндей.
Қазақстан Республикасы 2030 жылға дейінгі Даму стратегиясын негізге ала
отырып, таяудағы он жыл ішінде әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50
мемлекеттің қатарынан орын алуды көздеп, осы мақсатқа өзінің барлық
ресурсын жұмылдыру үрдісін бастады. Бүгінгі таңда жүріп жатқан әлемдегі
жаһандану үрдісіндегі жан-жақты қатал бәсекелестік тұсында ұлтымыздың өз
ерекшеліктерін сақтап, бәсекелестікке төтеп бере алуы да халықтың ұлттық
санасын жаңғыртуға тікелей байланысты.
Қазақстанның тәуелсіздікке қол жеткізіп, дербес мемлекет ретінде
қалыптасуы қоғамдық өмірдегі күрделі мәселелерді шешуді алдына міндет етіп
қойып отыр. Сондай күрделі мәселелердің қатарына өткен тарихымыздың белесті
жолдарында мемлекет мүддесін өз мүддесінен жоғары қойып, қазақ халқының
тарих сахнасынан жоғалып кетпеуі үшін бел шеше күрескен тұлғалардың қызметі
мен қайраткерлігіне ден қойып, қайта танып, оны болашақ ұрпақтың бойына
жаңа лебізбен қабылдату болып отыр. Бұл істерді шешуде еліміздің заң
ғылымының атқаратын орны ерекше болып табылады. Отандық заң ғылымында
дәстүрлі қазақ қоғамының негізін құраған құқықтық мұралар мен қоғам
қайраткерлерінің мемлекеттік-құқықтық қызметі мен саяси-құқықтық ойлары
әлі өз деңгейінде толыққанды бағасын ала қойған жоқ. Оның ішінде
Қазақстанның саяси-құқықтық ой тарихы мәселелерінің қаймағы бұзылмаған
қалпында тұр. Ұсынылып отырған диссертациялық жұмыс осы бағыттағы атқарылар
шаралардың кішігірім бір қадамындай.
Қазақстан Ресей бодандығы мен Кеңес өкіметі тұсында әлемдік өркениет
дамуында өзіндік лайықты орнын алуға негіз болатын, айшықты белгілерінің
бірі болып саналатын дәстүрлі құқықтық жүйесінен, болмысынан еріксіз
айырылғанын білеміз.
Ал еліміз тәуелсіздікке қол жеткізгеннен бері бұл олқылықтардың орны
толтырылып, қоғам өмірінде жаңа бетбұрыстар жасалуда. Соңғы кездегі бұл тың
серпілістер қазақ қоғамындағы дәстүрлі құқықтық жүйенің тетіктері мен
институттарын, осы жүйеге өміршеңдік сипат, демократиялық ажар бере білген
билердің және хандардың т.б. қызметтерін жаңа көзқарас тұрғысынан ой
елегінен өткізуге жол ашуда.
Елімізді болашақта айбарлы да, ажарлы, өркениетті елдердің қатарынан
көру үшін азаматтардың бойына отанды, елді қадір тұту, қастерлеу сезімдерін
орнықтыруымыз қажет. Осындай ұлттық деңгейдегі маңызды істе, мақтанышпен
сөз ете алатын өткен тарихымыздың белестерінен айбынды айбарымен, асқаралы
рухымен менмұндалап тұрған шоқ жұлдыздарымыздың іргелісі, ел мен жер
тағдыры таразы басына түскен шақта ел мүддесін өз мүддесінен жоғары қоя
білген аяулы азамат, өз бойында ақындық пен батырлықты, жыраулық пен
шешендікті тоғыстырып, абыроймен билік айтқан, ақылымен, айбынымен ханға
кеңес берген, мемлекеттік идеологияны қалыптастырушы абыз дәрежесіне дейін
көтерілген ірі мемлекеттік қайраткер Бұқар жырау Қалқаманұлының өмірі мен
өскен ортасын, саяси қайраткерлігінің қырларын, саяси-құқықтық тағлымын
танудың өзіндік орны бар екендігі анық. Сонымен қатар елімізде
жүргізіліп жатқан құқықтық реформаны тиісті деңгейде жүзеге асыру үшін
тарих көшіндегі өткенімізді тануға бет бұрған абзал. Өйткені Бұқар
жыраудың мемлекеттік қызметінің өзегін, оның негізін елінің бірлігі мен
баяндылығы үшін жүргізген билік жолы құрады.
Сонымен қатар Бұқар жыраудың саяси-құқықтық көзқарастарының, мемлекеттік
қызметінің мәнін тану бізге бүгінгі таңда жер-жерлерде жандануға дайын
ұлттық құқықтық болмыстың көріністерін, деңгейін тануға мүмкіндік береді.
Зерттеу объектісі. Зерттеу жұмысының негізгі объектісін дәстүрлі қазақ
қоғамындағы би институтының табиғаты, билердің қызметі мен олардың билік
шешімдерінің мазмұны құрайды.
Зерттеу пәні. Бұқар жырау Қалқаманұлының би әрі хан кеңесшісі ретіндегі
қызметі, оның өскен ортасы, жыраудың қазақ еліндегі билік жүргізуге, сыртқы
саясат мәселесіне қатысты көзқарастары, құн дауы, мал-мүлік дауына қатысты
билік шешімдері зерттеудің нақты пәнін құрайды.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің негізгі мақсаты Бұқар
жыраудың саяси-құқықтық көзқарастары мен билік шешімдерін кешенді түрде жан-
жақты зерттеу және оның Қазақстанның саяси-құқықтық дамуында алатын орнын
айқындау.
Осы мақсатқа жету үшін біз төмендегі міндеттерді шешуді өзіміздің
алдымызға қойып отырмыз:
- ХҮІІ ғасырдың екінші жартысы мен ХҮІІІ ғасырдың аралығындағы
қазақ еліндегі саяси жағдай мен жалпы билер институтының
дамуының негізгі сипатын айқындау;
- Бұқар Қалқаманұлының өмірінің негізгі кезеңдері мен қайраткер
ретінде қалыптасуының басты бағыттарын, оның би ретінде
қалыптасуын, әрі хан кеңесшісі ретіндегі қызметін талдау;
- Бұқар жыраудың қазақ қоғамында қалыптасқан саяси биліктің
бітім-болмысы туралы ұстанымдарының ерекшеліктерін айқындау
және оның саяси- құқықтық көзқарастарының қазақ қоғамындағы
биліктаныммен ара байланысын ашу;
- Бұқар жыраудың ел бірлігін, дін және сот әділдігін жүзеге
асыруға байланысты, сырт елдермен қарым-қатынас жасауға
байланысты көзқарастарын жеке алып талдау;
- Бұқар жыраудың билік шешімдерінің ерекшеліктерін айқындау,
оның қазақ қоғамындағы құн дауына, мал-мүлік дауына байланысты
айтқан шешімдерін нақты алып саралау.
Зерттеудің әдістері және әдістемесі. Дипломдық жұмыста жалпы қоғамдық
ғылымдарға ортақ және арнайы танымдық әдістер: диалектикалық, синтездеу,
тарихи салыстырмалы, функционалды т.б. әдістер қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Жұмыста алғаш рет қазақтың белгілі жырауы,
әрі биі Бұқар Қалқаманұлының өмірбаяны мен қайраткерлігінің басты
кезеңдері, оның би әрі хан кеңесшісі ретіндегі қызметі, билік ісіне
байланысты көзқарастарының ерекшеліктері, нақты айтқанда, ел бірлігін
сақтауға, дін мәселесіне қатысты және сот әділдігін жүзеге асыруға
байланысты көзқарастары, қазақ қоғамындағы заң түзу ісіне қатысу нысандары
және оның билік шешімдері талданып, белгілі деңгейде оларды бағалауға
ұмтылыстар жасалынды.
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 XVІІ ҒАСЫРДЫҢ ЕКІНШІ ЖАРТЫСЫ МЕН XVІІІ ҒАСЫР АРАЛЫҒЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ЕЛІНДЕГІ
САЯСИ ЖАҒДАЙ ЖӘНЕ БҰҚАР ҚАЛҚАМАНҰЛЫНЫҢ ҒҰМЫРНАМАСЫ
1.1 XVІІ ғасырдың екінші жартысы мен XVІІІ ғасыр аралығындағы қазақ
еліндегі саяси жағдай
Бұқар Қалқаманұлы белгілі кезеңде және тиісті ортада өмір сүріп,
қоғамдық-саяси өмірге араласып, елі қадір тұтар тұлғаға айналғаны белгілі.
Сондықтан да Бұқар жыраудың өмір сүрген ортасы және оның қайраткер ретінде
қалыптасуына ықпал еткен қоғамның тыныс-тіршілігін білу оны тануға апаратын
негізгі жолдардың бірі болып табылады.
Әрбір тұлға белгілі қоғамда өмір сүргендіктен, сол қоғамның талаптары
алға тартатын саяси-әлеуметтік оқиғалар желісінен тыс қалуы мүмкін емес.
Тарихи тұлғаны немесе белгілі саяси қайраткерді қалыптастыратын орта және
оның көзқарастарының жүйесі де сол қоғамда қалыптасқан жағдайлардан тыс
орнығуы мүмкін емес. Белгілі тұлғаның өмір сүрген кезеңінің хал-ахуалын
тану арқылы ғана қайраткердің көзқарастарының ішіне бүккен сырын аша
аламыз. Бұл белгілі қоғам қайраткерін зерттеуде негіз тұтар әдістемелік
бағана.
Бұқар жырау өмір сүрген кезең қазақтың басында боз торғай
жұмыртқалаған мамыражай уақытқа жатпайды. Бұл кезең қазақтың әр қырлы
қоғамдық даму өмірін көрсететін, ішкі қайшылықтары мен кішігірім өрлеуі бар
дәуірге тең кезең болатын. Жырау өмірінің алғашқы тұсында батыстағы
Ресейдің бармақ батыруы әлі сезіле қоймаған болса, жырау өмірінің екінші
жартысында Ресейдің қазақ үшін шынайы қауіпке айналғандығы айқын байқалады.
Оны жыраудың көптеген өлеңдерінің желісінен аңғаруға болады. Бұқар жырау
қазақ үшін батыста Ресейді қауіпті деп бағаласа, Шығыста Қытайдан сақтануға
шақырды. Данагөй жырау Қытай елінің өте жымысқы саясатының мақсатын
тереңнен ұғынған болатын. Міне, қазақтың белгілі ақылгөй жырауы Бұхар
Қалқаманұлының өмірі мен қызметі осындай саяси жағдайлар кезеңіне тұспа-тұс
келеді. Сонымен қатар қазақ қоғамындағы ішкі саяси тартыстардың да жыраудың
көз қырынан таса қалмағаны белгілі.
Қазақ-жоңғар жанжалының бастауы әріден тамыр тартады. Бұл екі халық
бірімен-бірі әр уақытта жаугершілікте болған жоқ. Тағдыр қосқан көрші
болғандықтан ара-кідік құдалықтың жолын жасап, ауық-ауық біріне-бірі
қонаққа барып, мамыражай бейбіт өмір кешкен тұстары да болған. Және де екі
ел арасындағы текетіресте біреуінің жеңісімен аяқталып отырмаған. Бірде
біреуінің мерейі үстем болса, ал енді бірде екіншісі жеңіс тойын тойлап
жататын. Екі елдің қарым-қатынасын сипаттайтын бізге жеткен мағлұматтарды
саралап қарайтын болсақ, екі ел арасындағы қатынастар Батыр қонтайшы,
Халдан Бошақты, Сыбан Рабтан және Қалдан Серен тұсында өте үлкен
текетіреске, бітпес жаулыққа ұласқанын көреміз. Жалпы жоңғар деген сөз
монғол тілінде сол қанат, сол қол деген мағына береді. Бұл батыс
Монғолияны мекен еткен тайпалардың атауы. Ойрат тайпалары туралы деректер
бізге XІІІ ғасырдан белгілі. Кезінде осы ойрат тайпалары Шыңғыс ханның
әскерінің құрамына кіріп, оның сол қанатын құраған. Міне, жоңғар сөзі осы
уақыттан бастап тарих сахнасына шығады. Әрине оларды барлығы дерлік бұлай
атамаған. Ойраттар түрікше қалмақ деген атпен белгілі болатын. Ал
қытайлықтар оларды элюттардеген көрінеді.
XІV ғасырда бірнеше монғол тайпалары ойрат одағының құрамына біріге
бастайды. Бұл одақтың негізін батыс монғолдық торғауыт, шорыс, құшыт,
дербіт тайпалары құраған. Ал жоңғар хандығы XVІІ ғасырдың бірінші
жартысында өмірге келеді.
Жоңғар хандығының нақты өмірге келуін ғылымда 1635 жыл деп есептейді.
Осы тұста билік басына Қара-Құл тайшының баласы Батыр қонтайшы келеді. Бұл
қазақ-жоңғар кикілжіңінің жаңа дәуірінің басталғанын білдіреді. Өйткені ол
уақытқа дейінгі қазақ-жоңғар арасындағы талас-тартыс бір жүйелілікке,
мақсаттылық сипатқа ие болмаған еді. Батыр қонтайшының қазақ еліне деген
көз алартуы мақсатты, соңғы ниеті әбден айқын, тіс батырудың бастауы
болатын. Батырдың тұсында жоңғарлар қазақ еліне бірнеше мәрте
шапқыншылықтар жасайды. Оның біріншісі 1635 жылы болды [2, 271 б.]. Бұл
шайқасты толыққанды сипаттайтын, оның соңы немен аяқталғандығы туралы толық
дерек жоқ. Бірақ та оның аяғы жоңғарлардың мерейінің үстем болғандығын
аңғартатындай. Осы 1635 жылдары басталған жоңғар шабуылы кейін де жалғасып
отырған. 1640 жылғы Батырдың қалың қолына Жалаңтөс Баһадүр 30 мың әскермен
күйрете соққы береді [3, 432 б.]. Кезінде Жалаңтөске аталық атағы осы
жоңғарлармен ұрыста көзге түскені үшін берілген болатын. Батыр қонтайшы
тұсындағы екінші бір жойқын соғыс 1643 жылы болды. Батыр бұл жорыққа 50
мыңдай әскер жиыстырған. Жәңгір мен қонтайшы арасындағы бұл шайқас, аңызға
сүйенсек, жоңғар Алатауындағы Орбұлақ деген жерде болғанға ұқсайды. Осы
шайқаста қара-құрым жоңғар қолына Жәңгірдің арқасында қазақ қолы төтеп
беріп, жеңіске жетеді. Неге десеңіз Жәңгір сұлтанда небәрі 600 қарулы атты
әскер ғана болған [3, 433 б.] және де олардың арасында Ағынтай, Қарасай
сияқты дүлдүлдер жанқиярлықпен соғысқан болатын. Бұл оқиғаны тарихшы Ә.
Хасенов қазақ халқының жоңғар шапқыншылығына қарсы азаттық күресінің
алғашқы ерлік беттері ретінде бағалайды. Батыр қазақтардан әбүйірі айрандай
төгілген бұл жеңілісінің есесін қайтармақ ниетпен, 1646 жылы қайтадан
қазақтарға жорық жасайды [4, 52 б.]. Осы соғыстан кейін қазақ пен жоңғар
арасында қысқа уақытқа бейбітшілік орнағандай болады. Бірақ бұл көпке
созылмайды. 1652 жылы ол қазақ еліне қайта соғыс бастайды. Бұл жолы Батыр
қазақтарды жеңген, бірақ бұл оның қазақтарды ақырғы рет жеңуі еді. Осы
шайқастан кейін бір жыл өткен соң ол қайтыс болады. Оның орнын баласы
Сеңген басады. Көп ұзамай ол да ел ішіндегі билікке таластың құрбаны болып
кетеді. Орнына інісі Қалдан-Бошақты ел тізгінін ұстайды. Қалдан Бошақтының
тұсында Қазақстанның оңтүстік аумағындағы керуен жолындағы қалалар дүркін-
дүркін шабуылдарға ұшырайды.
1635 жылы құрылған Жоңғар мемлекеті тарихи тұрғыдан алғанда жоңғарлардың
екінші саяси одағы (мемлекеттік бірлестігі) еді. Жоңғарлардың мемлекеттік
тұрғыдан алғаш рет ұйымдасуы XV ғасырдың басында, дәлірек айтсақ, 1420 жылы
орын алды. Осы жылы Тоған хан ... бүкіл ойрат жұртын бір байрақ астына
келтірген [5, 72 б.] - дейді М. Мағауин. Ойрат одағының құрамына шорас,
дүрбіт, торғауыт және хошауыт тайпалары кірді. Бұлар батыс Монғолияның
белді тайпалары еді. Демек, ойрат одағын батыс монғол тайпаларының
бірлестігі десе де болады. Слова калмаки, ойраты, элюты, а также термин
джунгары (собственно: люди левой стороны, левого крыла) - это разные
названия западномонгольских племен чорос, хошоут, торгоут, дэрбэт, -
которые во второй половине XІV в. составили ойратский союз племен, вышли
из под власти всемонгольского хана и стали управляться своими
предводителями (тайши) [6, с. 305] - деп жазады С.Г. Кляшторный мен Т.И.
Султанов.
Алғашқы ойрат одағы дәуірінде (1420-1627жж.) қазақтар мен қалмақтар
арасындағы әскери қақтығыстарда негізінен қазақ жасақтарының жеңіске жетіп
отырғанын байқаймыз. Ал, Тәуекел хан тұсында (1584-1598 жж.) тіптен
қалмақтардың бір бөлігінің қазақ хандығына бағынғандығы тарихи деректерде
көрініс тапқан. XVІ ғасырдың екінші жартысындағы Қазақ хандығының тарихын
зерттеуші М.Х. Абусеитова Тәуекел ханның бұл кезде қалмақтарға үстемдік
жүргізгендігін айта келіп, ойын былай қорытады: ... казахскому хану
Товаккулу в то время удалось поставить своего брата над небольшой частью
калмаков, кочевавших в непосредственной близости от казахов. Это могла быть
та часть калмаков, которые обитали в районах центрального и северного
Казахстана [7, с. 64]. Тәуекел хан кезінде ойраттармен соғыста қол
жеткізген жеңістер оның інісі Есімхан (1598-1628 жж.) билікке келген кезде
одан әрі жалғасқаны байқалады. Қазақ пен жоңғар арасындағы бұл қақтығыстар
алғашқы ойрат ордасының Есімхан тұсында (1627ж.) толық талқандалып
ыдырауымен аяқталады.
Алғашқы ойрат одағының екі жүз жылдай уақыт өмір сүріп, 1627 ж.
ыдырағандығы жәйлі тарихи деректер жетерлік және олар бұл оқиғаның
ақиқаттығына күмән келтірмейді. ...В 1627 г. расстроился ойратский союз:
калмыки ушли на запад, хошоуты - в Тибет, а зюнгары (чоросы) остались в
Джунгарии [8, с. 288] - дейді Қазақстан тарихының мамандары. М. Мағауин
ойрат одағының 1627 ж. ыдырауын қалмақтардың ақтабан шұбырындысы еді
деген ой айтады. 1627-1628 жылдары әуелгі ойрат одағының ыдырауын
қалмақтың ақтабан-шұбырындысы деп атауға болар еді - деп өз ойын аса бір
шеберлікпен және қисынды уәждермен былай жалғастырады: Қазақ ордасының ұлы
жеңісі бүкіл Жетісу, Ертіс пен Жоңғар өңіріндегі түбегейлі үстемдікке жол
ашқан еді, осы уақытқа дейін тура жүз жылға созылған ойрат соғысы біржола
тәмамдалуға тиіс еді. Бірақ дәл осы кезде қатаған Тұрсын ханның дербес
саясаты нәтижесінде Қазақ ордасында сұрапыл азамат соғысы басталады. Қуат-
күші бойына сыймаған алаш ұлының өзара қырқысы кезінде жарақ асынған
аламанның үштен бірі болмаса да, оның төрттен бірі жер жастанады. Қазақ
ордасының қарымы қысқарады, жауынгер жұрттың серпіні азаяды, алаш рухы
еріксіз тұншығады. Нәтижесінде ойрат рулары уақыт ұтып, еркін тыныс алады,
ес жиып, ежелгі ерлік дәстүрін табады, жаңа ұрпақ өсіріп, ұлыс болашағы
жолындағы күрестің жаңа тәсілдерін қарастыра бастайды [5, 81
б.].
Демек, тарихи аз уақыт ішінде естерін тез жиып алған батыс монғол
тайпалары 1635 жылы Жоңғар мемлекеті атанған күшті саяси бірлестікке қол
жеткізеді. Мінеки, осы уақыттан бастап Қазақ хандығы мен Жоңғар мемлекеті
арасындағы әскери араздастық тіптен өршігіп, екі көрші әрі көшпелі халық
арасындағы ежелден келе жатқан егестік енді бірін-бірі толық жаулап алмай
тынбас нағыз жаулыққа ұласты. Ойраттардың жаңадан құрылған екінші одағы
уақыт озған сайын бірлігі артып, құрамы мен құрылымы толысып әрі бекіп,
әскери қуаты күшейе бастады және олар Қазақ ордасына әскери жорықтар
жүргізу, қазақ даласын жаулап алу мақсатын Жоңғарияның мемлекеттік
дәрежедегі саясаты деңгейіне көтерді. Жонғар мемлекеті етек-жеңін жиып,
аяғына тұра салысымен бүкіл монғол жұртын саяси тұрғыдан топтастыру,
біріктіру ісіне кірісіп те кетті. Соның нәтижесі және көрінісі ретінде 1640
жылы бүкіл монғол құрылтайы шақырылды. Бұл құрылтайға монғол жұртының
барлық дерлік белді тайпаларынан, ұлыстарынан өкілдер қатысты. 1640 ж.
Батұр қоңташы Тарбағатайда Бүкіл монғол құрылтайын шақырады. Құрылтайға
төрт ойратпен қоса жеті қосын Халха, Еділге өткен торғауыттар да қатысады.
Сөйтіп бүкіл монғол ұлысы бірлікке келеді [5, 63 б.] - дейді М. Мағауин.
Ал, монғолдың саяси-құқықтық өмірін зерттеушілердің бірі жас ғалым
У. Шапахқызы бұл құрылтайда монғол құқығының басты қайнар
көздерінің бірі Их цааз - Монғол-ойрат заңының қабылданғанын айтады.
Құрылтайдың мақсаты, - дейді У. Шапаққызы, - берекесі кеткен Халха мен
Жонғардың басын қосып, ынтымақтастырып, олардың ірі нояндарының үстемдігін
нығайта отырып, монғол одағын құру, бағынышты халықтарға деген билікті
күшейтіп, бір-біріне көмектесуін қамтамасыз ету болды [9, 18 б.].
Зерттеушінің пікірі бойынша осы құрылтайда қабылданған Их цааздың бүкіл
монғолдық сипат алуы да оны қабылдаушылардың өз заманындағы ірі де қуатты
мемлекет құруға деген ниетін білдірсе керек. Заң жоңғар хандығы
шекарасында қабылданса да бүкіл монғолдық (жалпы этностық) сипатқа ие
болды. Өз монғолдарымызды алаламаймыз... қандастарымыз кедейленіп жүрсе де
немқұрайлықпен қарамаймыз... - деген сөздер заңның монғол-центристік
мақсатын айқын көрсетіп тұр [9, 4 б.] - дейді У. Шапахқызы. Демек, қазақ
даласының шығысы мен батысынан екі мемлекет құрып қана қоймай, олардың
өзара бірлесе іс-әрекет жасауы үшін құқықтық негіз қалаған монғол жұрты осы
кезден бастап қазақ халқы үшін бірден-бір қауіпті де қаhарлы жауға
айналғандығы сөзсіз еді. Жоңғар мемлекеті құрылғаннан бергі тұста оның
басында тұрған атақты қонтайшыларының барлығы дерлік қазақ еліне қарсы
агрессивті сыртқы саясат жүргізді. Олардың бұл жаулап алу саясаты XVІІ
ғасырдың екінші жартысынан бастап күшейе бастады да, осы ғасырдың аяғы мен
XVІІІ ғасырдың басында өзінің ең бір шырқау шегіне жетті. Эпизодические
вторжения джунгар на территорию Казахстана в конце XVІІ в. стали
повторяться почти ежегодно - деп жазды қазақ тарихының білгірлері Р.Б.
Сулейменов пен В.А. Моисеев -... 1698г. тумены ойратского хунтайджи Цэван-
Рабдана вторглись в кочевья Старшего джуза, что положило начало новой
полосе вооруженных сталкновений между ойратскими и казахскими феодалами.
Именно с этого времени джунгарская опасность начала превращаться в главную
опасность, угрожающую самостоятельному существованию феодального
Казахстана [10, с. 18].
Бұл уақыттарда Батыстағы алып көрші Ресеймен де қатынас бір қалыпты
өрбіді деп айтуға болмайды. Ресей қай заманда болмасын Қазақстанды
стратегиялық маңызы бар ел деп есептейтін. Бірінші Петр Қазақстанды Азияға
ашылатын қақпа ретінде бағалады. Оның заманындағы Ресейдің Қазақстанға
қатысты ұстанған саясаты былай еді: Кизгиз-кайсацкая орда потребна под
Российской протекцией быть, чтобы только через их во всех азиатских странах
коммуникацию иметь и к российской стороне полезные и способные взять [10,
с. 15]. Ресейдің түп мақсаты қалайда болса Қазақстанды өзіне тәуелді ету
болатын. Бұл бағыттағы саяси амалдың басын әр түрлі мақсаттағы
экспедицияларды желеу етіп, қазақ даласының географиялық, экономикалық
деңгейін көрсететін әртүрлі карталар жасаудан бастаған. Бұл, әрине, жерінің
жағдайын жақсы білген елді оңай ұтуға болады деген құйтырқы саясаттың
көрінісі. Одан әрі қарай Ресей бұл бағыттағы жолды бекіністер салу арқылы
қазақ жеріне дендеп енумен ұштастырғаны белгілі.
Ал Тәуке хан Ресеймен терезесі тең ел ретінде достық қарым-қатынаста
болғысы келді. Ол осы мақсатта Ресей еліне бірнеше елшілік жіберді. 1678
жылы Тобылғы Тәжім бастаған елшілікті аттандырды. Бұл елшілік екі ел
арасында ашық сауда-саттық қатынасын жандандыруды көздеді. Тәуке бұл
елшілікке үлкен үміт артқан көрінеді. Ол жөнінде В.Я. Басин өз еңбегінде
былай дейді: Тауке возлогал надежды на это посольство: оно должно было
восстановить прежние политические и торговые связи. Поэтому он направил
вместе с посольством много подарков для царского двора. В то же время
будучи сторонником укрепления русско-казахских связей, Тауке был против
превращения их в какие быть нибыло формы зависимости или даже
полуподданства [10, с. 105]. Тәуке хан қазақ жері арқылы өтетін сауда
керуендерінің елдің экономикасын дамытуға тигізетін әсерінің зор екендігін
болжай білген хан. Сондықтан да өзі жіберген елшілікке арадағы үзілген
сауда байланысын қайта жандандыруды жүктеп отыр. Тәуке жоғарыдағы аталған
мақсаттағы қатынастарды жандандыру үшін 1689 жылдың аяғы - 1690 жылдардың
басында Тұманша бастаған елшілікті қайта аттандырады. Бірақ бұл елшілік те
нәтижелерге қол жеткізді деп айта қою қиын. Не болса да елшілік жіберу
саясатын Тәуке одан әрмен жалғастырып, 1690 жылы Тобылға сый-сыяпатын
артқан Қабайды екі ел арасындағы дәнекерлікке жібереді. Елшілік Тәукенің
шынайы қатынас жасауға өте мүдделі екендігін бүкпесіз жеткізеді. Осы
уақыттарда бұлармен қатар Сары және Келдей басқарған елшіліктер де өзара
келісімдер жүргізіп жатқан болатын. Оларды орыс әкімшілік басшылары
жасақтарының шабуылына кінәлі деген сылтаумен тұтқынға алады. Екі ел
ортасындағы қатынасқа тың серпін беру үшін және Келдейді босатуды сұрап,
Тайқоңыр Құлтабайды мәмілегерлікке жібереді. Ресей тарапы елшіліктің
өтінішін жерге тастамай Келдейді еліне қайтарады. Ол бастаған елшілерге
Неприпасов, Трошин, Скибиндерді қосып жібереді. Осы елшілерді қабылдағанда
Тәуке өзінің Түрік сұлтаны мен Қызылбас шаһынан кем еместігін тілге тиек
етіп, орыс елшілеріне қазақтармен тең дәрежеде қатынас жасау керек
екендігін ескерткендей кейіп білдіреді. Тәуке тұсындағы екі ел арасындағы
қатынастың салқын тартуына шекара маңындағы қолайсыздықтар әсер еткендей.
Шекара дауының үлкен жанжалға ұласпау себебі: екі елдің де қолының бос
еместігі - біреуінің Швециямен, енді біреуінің Жоңғар мемлекетімен соғысып
жатуында [11, 35 б.] болатын. Міне, көріп отырғанымыздай Ресеймен де екі
ортадағы қатынас Тәуке ханның шынымен жақындасу ниетіне қарамастан өте
салқын болды. 1686-1693 жылдар аралығында Ресейге бес елшілік барады,
олардың көбі үлкен жетістіктерге жете алмай нәтижесіз қайтады.
Сыртқы саяси жағдайдың қазақ хандығы үшін өте қолайсыздығын жете
түсінген Тәуке Ресеймен, Орта Азия хандықтарымен достық, татулатықта болуға
ұмтылады. Тәуке таққа отыра салысымен ел ішіндегі жағдайдың тұрақты
болуына, хандықтың берік болуына, елдің тәуелсіздігінің баяндылығы үшін
үлкен еңбек етеді. Оның жүргізген реформаларының басты бағыты – елдегі
тұрақтылық пен қауіпсіздікке негізделген еді. Ойын жүзеге асыру үшін Тәуке
жанына руға беделді би, батырларды топтастырады. Солармен ақыл-кеңес құра
отырып, реформалық қадамдарын жүзеге асырады. Бұл жолда ол, біріншіден, ел
ішіндегі жайлау, қыстау үшін болатын дауларды тыюға бар күшін салады. Әр
рудың көшіп-қонатын жерлерінің шекараларын анықтап, басқа біреудің немесе
рудың жерін пайдаланбауды қатаң қадағалауға алады. Жайлау, қыстау, т.б.
көлемді дауларды шешуді билер кеңесінің құзырына береді. Өзіне дейінгі
аталар салған жол-жоралғыларды билердің көмегімен бір жүйеге түсіріп,
реформалайды. Шын мәнінде Тәуке хандық құрған уақыт - қазақ еліндегі қой
үстіне бозторғай жұмыртқалаған кезең. Бұл Тәукенің көрегендік саясаты мен
қазақтың сол тұстағы атақты билерінің үлкен қоғамдық-саяси қызметінің
арқасында мүмкін болған, қазақ елінің кемелдену дәуірі еді. Ол туралы
белгілі заңгер-ғалымдар С. Сартаев пен С. Созақбаев: Асқан көрегендігінің
арқасында өзінің айналасына ұлы жүзден Төле биді, орта жүзден Қаз дауысты
Қазыбекті, кіші жүзден Әйтекені кеңесшілер ретінде үлкен реформаторлық
қызметке өте лайықты тарта білді [11, 3 б.] дейді. Бұл Тәуке саясаты мен
белгілі билердің ой-иірімдерінің астастығын көрсетті.
Бұл уақытта қазақ хандығы монархия мен аристократиялық республиканың
элементтерінен тұратын далалық мемлекеттің дәстүрлерін бойына жинақтаған
иерархиялық әлеуметтік-саяси құрылым болды [11, 16 б.]. Енді дәл осы
кезеңде билер институты ерте дәуірлерден бастау алатын дәстүрлі сот билігін
жүргізудің барлық тарихи тәжірибесін бойына сіңірген, қоғам өміріндегі өте
тиімді, оның барлық талап-тілектерін қанағаттандыруға бірден-бір қабілетті
жүйе болып табылады. Билер институтының кемелденуіне, әрине ғұн, үйсін,
т.б. дәуірлерден бастау алып, кейінгі қазақ хандығына игі дәстүрді
жалғастырған атақты билердің сіңірген еңбегі өте зор. Осы тұстағы қазақ
билерінің қоғам өмірінде, саяси жүйеде алатын орнын академик М. Қозыбаев
былай тұжырымдайды: Халқымыздың ата-дәстүрін, саяси мәдениетін, дала
заңын, шежіре тарихын жетік білетін, шешендік өнерін игерген еліміздің
атақты билері халық санасын қалыптастыруға үлес қосқан кемеңгер замана
идеологтарына айналады [12, 2 б.].
Хандық дәуір тұсындағы билер институты осыған дейінгі қазақ даласында
жинақталған билер арқылы ел билеудің мол тарихи тәжірибесін өз бойына
сіңіріп, қорытып, оны одан әрі дамытқан мемлекетті басқару жүйесінің белді
тетіктерінің (механизмдерінің) бірі еді. Билер арқылы ел билеу дәстүрі бұл
кезде бұрынғыдан қалған жол-жораға, әдіс-тәсілдерге ғана арқа сүйеп қоймай,
оларды қазақ халқының дербес мемлекеттілігі жағдайына және талаптарына сай
қайта түрлендіруге қажетті өзгерістер, толықтырулар енгізу арқылы жаңаша
пайдалануға мүдделі болды. Сондықтан да болар Қазақ Ордасы өмір сүрген
уақыттағы билер институты өзіне дейінгі билер арқылы билік жүргізу
үрдісінің жаңа кезеңі, бұл үрдістің сәтті де шырқай дамыған сатыларының
бірі деп қарастыруға мүмкіндік береді.
Қазақ қоғамының саяси өмірінде билердің маңызды роль атқарғандығын патша
заманындағы орыс зерттеушілері де мойындайды. Патша үкіметінің Ішкі істер
министрлігінің орталық статистикалық Комитетінің редакторы Н.И. Зуев қазақ
биінің бар болмысын төмендегі пікірімен ашуға тырысады: ...Народные предания
не знают ошибок такого бия, из потемок далеких времен ярко светит образ
бия, строгого и неподкупного, мудрого и участливого, знакомого со всей
подноготою жизни каждого из членов его группы. Такой избранник народа
становился руководителем его жизни, его совести; спокойно и торжественно
произносил он всему свой безпристрастный приговор, обращавшийся с этой
минуты в закон, который мог отменить только один хан, но и то лишь в самых
редких случаях и не по какому либо капризу, прихоти, а по совету с мужами
достойными и доверием народа облеченными [13, с. 144].
Аталмыш дәуірде билер институты мемлекеттік билік жүргізу механизмінің
белгілі бір жүйесі, саласы болып қалыптасты. Бұл жүйенің ең жоғарғы сатысы
(инстанциясы) Билер кеңесі болса, ең төменгі сатысы ауыл аралық төрелік
айтушы, ауыл биі - ауыл ақсақалы болды. Билер институтының ішкі құрылымын,
жұмыс істеу ерекшелігін және оның буындарының (сатыларының)
үйлесілімділігін қамтамасыз ету, әдіс-тәсілдерін анықтау үшін осы кезеңдегі
билерге берілетін әр түрлі анықтама атауларды білген жөн. Бұл кезде би
лауазымының мынадай түрлері болды -төбе би, үлгілі би, ара би, ауыл биі
т.б. Көрсетілген әр бір би атауы жеке-дара сараптауды талап етеді,
сондықтан ол болашақта атқарылар кешенді зерттеулердің қабырғалы тақырыбы
болса керек.
Дәстүрлі қазақ қоғамында саяси-билік қатынастарының ең жоғарғы сатысында
Шынғысхан ұрпақтары - хан, сұлтандардың тұрғаны белгілі. Бірақ қоғамдық
санада, халық көзқарасы бойынша би беделі, абыройы ханнан жоғары тұрды.
Қазақ сияқты көпшіл елде қашан да ханнан гөрі бидің қадір-қасиеті басым
болады [14, 75 б.] - дейді Қ. Сәтбаев. Сондықтан да болар ханның да ел
ішінде абырой беделге ие болуы, ісінің оңға басуы, сөйтіп хандық тұғырда
тұрақтап тұру мерзімі көп жағдайда оның билермен дұрыс қарым-қатынас орната
алу шеберлігіне байланысты болатын. Егер ол билермен дұрыс тіл табыса
алмаса мұндай хандардың хандық ғұмыры ұзаққа созылмайтын. Ханның арқа
сүйеуі жарасымды бимен табылады. Бисіз хан оңбайды, хандықпен қатар қырағы
билік те бір жерге бас қосса, ондай ханды ел де сүйеді - дейді Қаныш
Имантайұлы Сәтбаев - Алты алашқа мәлім ескі жолды Есімхан, қасқа жолды
Қасымхан, тура жолды Тәуекел хан, жеті жарғылы Әз Тәуке, ер Абылай - бәрі
де осындай хандық пен билікке қатар ие болған қасиетті адамдар. Ел
меңгерерлік тілі жоқ, еңсерерлік күші жоқ, білім мен ойға, билікке ие
болмаған, не ел ішіндегі рулардың көсемі - билерді ішіне тартып, қыбын таба
алмаған алаңғасар, әңгүдік хандар хан болып та тұра алмайды. Ондайлардың
тағы жарлының лашығы сияқты, наразы көпшіліктің бірінші құйыны түбіне
жетеді [14, 75 б.].
Ел тарихының білгірі Қаныш Имантайұлы өз ойын одан әрі қарай былай
түйіндейді: Қазақ шежіресіндегі Дайыр, Бұрындық сияқты хандардың тарихы
мұның шындығына дәлел. Сондықтан Тоқтамыс хан мен Едіге бидің тартысы да
сайып келгенде ханнан билік кетіп, биге медет жету мен ханның қашып,
бидің қууымен тиянақталады. Мұнан егер де хан мен би екі бөлініп таразының
екі басына түсе қалса, ел ниеті қашанда бидің жағына ауып отыратындығы
көрінеді [14, 75 б.].
XVІІ ғасырдың аяғы мен XVІІІ ғасырдың басында қазақ қоғамындағы билердің
орнын анықтау үшін сараланар тағы бір мәселе - Қазақ мемлекетінің осы
дәуірдегі ішкі сапасы (мәні мен мазмұны) және сыртқы нысаны (формасы)
туралы сұрақ. Бұл сұрақтың ғалымдар арасында көптен бері пікір таластар
тудырып келе жатқаны белгілі. Кеңес өкіметі дәуірінде бұл тақырып бойынша
жүргізілген зерттеулер мен ой-жарыстардың қорытындысы көшпелі қазақ
қоғамындағы мемлекеттік жүйе мазмұны жағынан феодалдық, ал нысаны
тұрғысынан патриархалды-феодалдық деп анықталды. Сонымен бірге қазақ
хандықтары ешуақытта мемлекеттік біртұтастық деңгейіне көтеріле алмаған,
ішкі құрылымы жағынан алғанда бір орталыққа толық бағынбаған, шашыраңқы,
әлсіз саяси жүйе есебінде сипатталды.
Соған сай, мұндай мемлекеттік жүйедегі билердің орнына да толық баға
берілмеген еді. Тәуке хан тұсында билердің ролі біршама жоғары
көтерілгендігі, олардың мемлекеттік істерді атқарудағы өкілдіктері
артқандығы қазақ қоғамының саяси өміріндегі жаңалық есебінде
қабылданғанымен, түптеп келгенде, таптық көзқарас тұрғысынан бағаланған бұл
құбылыс тосын бір ғылыми тұжырымдарға негіз болған жоқ.
Тәуелсіздік алғаннан кейінгі кезеңде ғалымдар көшпелі Қазақ мемлекеті
жайлы жаңа ойлар айтуға ынта білдіруде. Әсіресе, Тәуке хан тұсындағы Қазақ
мемлекеттілігінің бітім-болмысына қайта қарау қажеттілігіне, бұл уақыттағы
қазақ хандығының сапалық та нысандық тұрғысынан күрделі өзгерістерге
ұшырағандығына көңіл аударылуда. Осы тұста С. Өзбекұлының Тәуке хан тұсында
Қазақ мемлекеті іргелі де қуатты әрі біртұтас мемлекет дәрежесіне көтерілді
деген тұжырымын келтіре кетсек дейміз. Ғалым былай деп жазады: Тәуке хан
қазақ елінің біртуар данышпан қайраткерлерінің бірі. Хандық билік жүргізген
аралықта бұрын бытыраңқы жағдайда жүріп, қайсыбір мемлекеттерге жем болған,
қазақ ұлдарын құлдыққа, қыздарын күңдікке ұшыратқан үш жүздің ел басыларын
бір орталықтан басқарылатын мемлекеттіліктің астына топтастыра алды деп
айтуға ғылыми негіз бар. Бұл сол заман талабына сай қабылданған, бір
орталықтан басқарылатын мемлекеттің тиімді құқықтық негізі ретінде танылған
тәуелсіз қазақ елінің тұңғыш хартиясы, әрі негізгі ата заңы болған, Тәуке
ханның Жеті жарғысы, жаудың қандай да болса шабуылына тойтарыс бере
алатын, бір орталықтан басқарылған күшті әскер және халықты әрбір қимыл-
әрекеттерге жұмылдыра білетін, саяси билік жүргізе алатын басқару жүйесі
еді [15, 18-19 бб.]. Автор қазақ хандығының аталмыш дәуірде шын мәнінде
бір орталыққа бағынған қуатты мемлекетке айналғандығына шүбә келтірмейді,
ол осы тұжырымға құлай сенеді. Сондықтан да болар, көрсетілген еңбектің
келесі бір тұсында өз қорытындысын тағы бір қайталап өтуді артық санамайды.
С. Өзбекұлы өз ойын былай тұжырымдайды: Ақылы асқан әз-Тәуке хан өз
заманының ірі тұлғасы ретінде қазақ елін бір орталықтан басқарылған, оның
тыныштығы мен тәуелсіздігін қамтамасыз еткен мемелекеттілік құрды деп айта
аламыз. Бұл тарихи ақиқат [15, 19 б.].
Тәуке хан тұсындағы бір орталыққа бағынған Қазақ мемлекетінің өміріндегі
билердің орнын автор өте жоғары бағалайды. Біріншіден, халық арасынан
шыққан билер мен батырлардың саяси өмірге көптеп тартылуы және олардың көп
жағдайда төре тұқымы ұрпақтарының қарсылықтарына қарамастан Тәуке ханның
арқасында нақты билікке ие болуы өте жағымды құбылыс есебінде бағаланады.
Екіншіден, билердің мемлекетті нығайтудағы еңбегі, әсіресе олардың заң
шығару саласындағы жемісті іс-әрекеттері, Жеті Жарғыны қабылдаудағы
қосқан үлестері ерекше аталады. Автордың пайымдауынша, осы кезде өмірге
келген Билер кеңесі қазақ хандығының саяси жүйесінің белді органына
айналады. Бұл мемлекеттік орган, - дейді автор, - Қазақ мемлекеттігінің
саяси жүйесінде үлкен құқықтарға ие болумен қатар, ішкі, сыртқы саясатты
жүргізуге орасан зор роль атқарды. Билер кеңесі сайланған алқалық орган
ретінде талқыланған, қаралған мәселе бойынша қайта айналып қарауды қажет
етпейтін шешім қабылдау дәрежесіне дейін көтеріле алған [15,
11 б.]. Автор өз ойын одан әрі толығырақ былай өрбітеді: Билер кеңесі
өзінің мемлекеттік функцияларын тұрақты түрде атқарып отырды. Үш жүз рулары
арасындағы шиеленісті дауларды шешуде, сепаратистік қимыл әрекет жасаған
сұлтандарды және жалпы трайболизмді тежеуде өлшеусіз роль атқарып отырды.
Билер кеңесінің нақтылы мәселе бойынша қаралған істерінің шешімдері заң
күшіне еніп, ханның өзі оны жоққа шығара алмағандығын айта кеткен жөн. Бұл
мемлекеттік органның құрамына негізінде ру, ел басшыларының (ақылгөй
ақсақалдардың) жиылысында бата алған, яғни сайланған от ауыз, орақ тілді
шешендер, халыққа танымал болған беделді адамдар және ұрыстарда ерлік
танытқан батырлар енген. Ханда қырық кісінің ақылы бар - деген сөз содан
қалса керек. Билер кеңесінің құрамы қажет болған жағдайда кеңейтіліп
отырған. Тәуке ханның тұсында Билер кеңесінің құрамында атақты Төле би, Қаз
дауысты Қазыбек, Әйтеке, Досай Едіге, Сырымбет, Көбек, Даға, Есейхан,
Жалған, Ескелді, Сасық би, Байдалы, Тайкелтір, Қоқым сияқты қайраткерлер
мен батырлар кірген [15, 11 б.]. Ғалым бұл еңбегінде Билер кеңесінің Қазақ
хандығының өміріндегі орнын аса жоғары бағалайды. Тіптен ханның өзі бұл
органның рұқсатынсыз көптеген мәселелерді жеке-дара шешуге құқы болмаған
деген тұжырымға барады. Бұл органның қазақ қоғамында беделінің артқаны
сонша тіпті, Тәуке хан оның келісімінсіз, бекітуінсіз мемлекеттік маңызы
бар шешім қабылдауға құқы болмаған - дейді ол [15, 11 б.]. С. Өзбекұлы өз
ойын одан әрі тереңдете отырып хан билігі мен Билер кеңесі органының ара-
салмағы жайлы да тың пікір айтады: Билер кеңесі өзінің мемлекеттік статусы
бойынша ханның билігін шектеу құқына ие болған [15, 11 б.].
Тәуке хан тұсындағы билердің және олардың ресми органы Билер кеңесінің
қазақ қоғамы және мемлекеті өміріндегі орнына С. Өзбекұлы осылай жоғары
баға берді. Бірақ автордың бұл пікірі мамандар тарапынан толық құптау тапты
деп айту артық болған болар еді. Соңғы кездері тарихи тақырыптарға
зерттеуші ретінде қалам тартып жүрген белгілі жазушы М. Мағауин жалпы Тәуке
дәуіріне, оның реформаларына, соның ішінде билердің орнына байланысты сын
пікірлер айтып, тосын ойларға түрткі болуда.
Тәуке хан тұсындағы қазақ қоғамының жағдайын оның алдындағы дәуірлермен
салыстыра отырып, М. Мағауин Тәуке кезіндегі елдің саяси өміріне, ондағы
орын алған өзгерістерге қанағат таппаған көңілмен қарайды.
Автор осы тұрғыдан келіп, Тәуке жасаған саяси-мемлекеттік, әскери
реформаларды сәтсіз деп сипаттайды. Бұл реформалардың негізінде Қазақ
мемлекеті күшейген жоқ, керісінше әлсіреді дейді. Әсіресе, мемлекеттік
билікке билердің тартылуы ең үлкен қателік есебінде бағаланады. Бұл реформа
Қазақ ордасының саяси тұрғыдан бөлшектенуіне, іштей әлсіреуіне, орталық
биліктің азаюына әкеліп соқты деп түйіндейді. Әз-Тәуке хан алты алаштың
тізгінін алты биге ұстатады - дейді М. Мағауин - XVІІІ ғасырдың бас
кезіндегі дерек бойынша, Ұлы жүзде Үйсін Төле би, Орта жүзде Қаз дауысты
Қазыбек би, Кіші жүзде Алшын Әйтеке би, Қырғызда Қараш би, Қарақалпақта
Сасық би, Құрамада Мұхаммед би отырды. Сырттай қарағанда өте қолайлы әрі
ұтымды көрінгенімен, ақыр түбінде бұл бөліс Қазақ ордасының біржола
ыдырауына жол ашты [5, 85 б.]. Көрсетілген шығарманың келесі бір жерінде
автор осы ойын қуаттай түседі: Ұлыстарда сол рулардың өз ортасынан шыққан
билердің өкім жүргізуі Әз-Тәукенің әмірін арттырған жоқ. Керісінше ханның
хүкімі азайды. ... Қасым хан мен Тәуекел хан заманын айтпағанда, кешегі
Салқам Жәңгір тұсында тас түйін болып отырған Қазақ ордасы Тәуке ханның
сәтсіз реформалары негізінде әрқайсысының өз иесі бар алты ұлысқа бөлінген;
әзірге бөлшектенген жоқ, ыдыраған жоқ, алай да бұрынғы бірліктің көлеңкесі
ғана қалған; байырқалы күнде ортақ ту астында отыр, зобалаң туса, әрқайсысы
әр жаққа тартпақ [5, 119 б.].
Тәуке ханның көреген саясатының нәтижесінде бір орталыққа біріккен
мемлекеттілік қалыптасып, кемеліне келген тұсында басталған он сегізінші
ғасыр одан кейінгі шырғалаң оқиғалармен ұштасып, қазақ мемлекеттілігінің
тарихындағы ерекше орын алатын күрделі ғасыр болды. Осы он сегізінші
ғасырда қазақ халқы мен мемлекеттілігінің басынан сипаты мен маңызы бойынша
қазіргі кезге дейін маңызды болып табылатын, мемлекеттілігіміздің ғұмырының
баянды болуы үшін сабақ алатын үлкен оқиғалар өтті. Сол оқиғалардың ең
бастысы, салдары бүкіл қазақтың басына нәубет әкелген жағдай 1718 жылы әз
Тәуке қайтыс болғаннан кейін, Тәукенің мұрагері Қайыпқа қазақ хандары мен
сұлтандарының жікшілдік әрекеттерін тежеу аса қиынға түсіп, оның ұрпақтары
мемлекеттің тұтастығын сақтай алмай, қазақ хандығының үшке бөлінуі болды.
Ханның жеке билігіне негізделген мемлекетті басқарудың орталық жүйесі
жойылды, сонымен қатар тұрақты әскери күш және мемлекеттіліктің басқа да
белгілері жойылды. Ұлы жүз, орта жүз, кіші жүз деп бөлінген саяси
бірлестіктердің билік басына Жолбарыс, Әбілмәмбет және Әбілқайырлар келді.
Бұл хандар әрқайсысы өз бетінше мемлекет құрғысы келді.
Аталған хандар өздерін әр жүздің ханы деп жариялағанмен жүздерде
мемлекеттік басқару органдарын, яғни тұрақты әскер, салық қызметін,
жергілікті басқару органдарын құра алмады. Жүз ретінде құрылған
мемлекеттілік тура сол кездегі сыртқы саяси жағдай кезінде халыққа да
түсініксіз саяси құрылым еді. Саяси жүйесі қалыптаспаған жүздер дұрыс
басқарылған жоқ, сондықтан олар сыртқы экспанцияға да қарсы тұра алмайтын
еді. Сонымен қатар хандар бір-біріне қырғиқабақ таныта бастады, әсіресе
Орта жүз ханы мен Кіші жүз ханы Әбілмәмбет пен Әбілқайыр өзара қырқысып
отырды. Біз айтып отырған уақыттағы қазақ хандықтары қазіргі кездегідей
Қытай, Ресей және Жоңғария сияқты алпауыт мемлекеттердің ортасында отыр
еді. Бұлардың барлығы да мүмкіндік болса қазақтың кең байтақ даласының
бәрін болмаса да бір бөлігін басып алудан кетәрі емес еді.
Қазақ тарихында Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама деген атпен қалған
қанды оқиғалар алдында Жоңғарияның қонтайшысы Сыбан Раптан еді. 1727 жылы
билік басына келген Қалдан Серен сол кездің өзінде де биліктегі беделді
тұлға еді. Қалдан Серен Жоңғарлар мемлекетінің өмір сүрген уақытындағы
олардың ең ірі мемлекеттік және саяси қайраткері болып табылады. Сөз етіп
отырған уақытта Жоңғарияның экономикасы да мығым еді, басып алған ұйғырлар
мен қырғыздардан алым-салық алып отырды. Қолайлы табиғи климаттық жағдайда
орналасқан жоңғарларда мал ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz